📜

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා

සම්මාසම්බුද්ධෙන හි අනුලොමපට්ඨානෙ ද්වාවීසති තිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං, සතං දුකෙ නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. තතො පරං ද්වාවීසති තිකෙ ගහෙත්වා දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තතො පරං දුකසතං ගහෙත්වා ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තිකෙ පන තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. දුකෙ ච දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. එවං –

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකං තිකඤ්චෙව තිකං දුකඤ්ච;

තිකං තිකඤ්චෙව දුකං දුකඤ්ච,

ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති.

පච්චනීයපට්ඨානෙපි ද්වාවීසති තිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම. ද්වාවීසති තිකෙ දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම. තිකෙ තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම. දුකෙ දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාමාති එවං පච්චනීයෙපි ඡහි නයෙහි පට්ඨානං නිද්දිට්ඨං. තෙන වුත්තං –

‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකං තිකඤ්චෙව තිකං දුකඤ්ච;

තිකං තිකඤ්චෙව දුකං දුකඤ්ච,

ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති.

තතො පරං අනුලොමපච්චනීයෙපි එතෙනෙවුපායෙන ඡ නයා දස්සිතා. තෙනාහ –

‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකං තිකඤ්චෙව තිකං දුකඤ්ච;

තිකං තිකඤ්චෙව දුකං දුකඤ්ච,

ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති.

තදනන්තරං පච්චනීයානුලොමම්හි එතෙහෙව ඡහි නයෙහි නිද්දිට්ඨං. තෙනාහ –

‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකං තිකඤ්චෙව තිකං දුකඤ්ච;

තිකං තිකඤ්චෙව දුකං දුකඤ්ච,

ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති.

එවං අනුලොමෙ ඡ පට්ඨානානි, පච්චනීයෙ ඡ, අනුලොමපච්චනීයෙ ඡ, පච්චනීයානුලොමෙ ඡ පට්ඨානානීති ඉදං ‘‘චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානපට්ඨානමහාපකරණං නාමා’’ති හි වුත්තං.

තත්ථ යෙසං චතුවීසතියා සමන්තපට්ඨානානං සමොධානවසෙනෙතං චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං පට්ඨානමහාපකරණං නාමාති වුත්තං, තෙසඤ්චෙව ඉමස්ස ච පකරණස්ස නාමත්ථො තාව එවං වෙදිතබ්බො. කෙනට්ඨෙන පට්ඨානන්ති? නානප්පකාරපච්චයට්ඨෙන. ‘ප-කාරො’ හි නානප්පකාරත්ථං දීපෙති, ඨානසද්දො පච්චයත්ථං. ඨානාට්ඨානකුසලතාතිආදීසු හි පච්චයො ඨානන්ති වුත්තො. ඉති නානප්පකාරානං පච්චයානං වසෙන දෙසිතත්තා ඉමෙසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකං පට්ඨානං නාම. ඉමෙසං පන පට්ඨානානං සමූහතො සබ්බම්පෙතං පකරණං පට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

අපරො නයො – කෙනට්ඨෙන පට්ඨානන්ති? විභජනට්ඨෙන. ‘‘පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්ම’’න්ති (ම. නි. 1.371) ආගතට්ඨානස්මිඤ්හි විභජනට්ඨෙන පට්ඨානං පඤ්ඤායති. ඉති කුසලාදීනං ධම්මානං හෙතුපච්චයාදිවසෙන විභත්තත්තා ඉමෙසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකං පට්ඨානං නාම. ඉමෙසං පන පට්ඨානානං සමූහතො සබ්බම්පෙතං පකරණං පට්ඨානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

අපරො නයො – කෙනට්ඨෙන පට්ඨානන්ති? පට්ඨිතත්ථෙන. ගමනට්ඨෙනාති අත්ථො. ‘‘ගොට්ඨා පට්ඨිතගාවො’’ති (ම. නි. 1.156) ආගතට්ඨානස්මිඤ්හි යෙන පට්ඨානෙන පට්ඨිතගාවොති වුත්තො, තං අත්ථතො ගමනං හොති. ඉති නාතිවිත්ථාරිතනයෙසු ධම්මසඞ්ගණීආදීසු අනිස්සඞ්ගගමනස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස හෙතුපච්චයාදිභෙදභින්නෙසු කුසලාදීසු විත්ථාරිතනයලාභතො නිස්සඞ්ගවසෙන පවත්තගමනත්තා ඉමෙසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකං පට්ඨානං නාම. ඉමෙසං පන පට්ඨානානං සමූහතො සබ්බම්පෙතං පකරණං පට්ඨානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ අනුලොමම්හි තාව පඨමං තිකවසෙන දෙසිතත්තා තිකපට්ඨානං නාම. තස්ස පදච්ඡෙදො – තිකානං පට්ඨානං එත්ථ අත්ථීති තිකපට්ඨානං. තිකානං නානප්පකාරකා පච්චයා එතිස්සා දෙසනාය අත්ථීති අත්ථො. දුතියවිකප්පෙපි තිකානං පට්ඨානන්ත්වෙව තිකපට්ඨානං. හෙතුපච්චයාදිවසෙන තිකානං විභජනාති අත්ථො. තතියවිකප්පෙ හෙතුපච්චයාදිභෙදභින්නතාය ලද්ධවිත්ථාරා තිකා එව පට්ඨානං තිකපට්ඨානං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස නිස්සඞ්ගගමනභූමීති අත්ථො. දුකපට්ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. එවං අනුලොමෙ ඡපට්ඨානානි විදිත්වා පච්චනීයාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන වෙදිතබ්බානි.

යස්මා පනෙතානි අනුලොමෙ, පච්චනීයෙ, අනුලොමපච්චනීයෙ, පච්චනීයානුලොමෙති සමන්තා ඡ ඡ හුත්වා චතුවීසති හොන්ති; තස්මා ‘‘චතුවීසති සමන්තපට්ඨානානී’’ති වුච්චන්ති. ඉති ඉමෙසං චතුවීසතියා ඛුද්දකපට්ඨානසඞ්ඛාතානං සමන්තපට්ඨානානං සමොධානවසෙනෙතං චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං පට්ඨානමහාපකරණං නාම.

තං පනෙතං යෙ තිකාදයො නිස්සාය නිද්දිට්ඨත්තා ‘‘තිකපට්ඨානං දුකපට්ඨානං…පෙ… දුකදුකපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, තෙ අනාමසිත්වා යෙසං පච්චයානං වසෙන තෙ තිකාදයො විභත්තා තෙ පච්චයෙ දස්සෙතුං ආදිතො තාවස්ස මාතිකානික්ඛෙපවාරො නාම වුත්තො; පච්චයවිභඞ්ගවාරොතිපි තස්සෙව නාමං. සො උද්දෙසනිද්දෙසතො දුවිධො. තස්ස හෙතුපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයොති අයං උද්දෙසො.

තත්ථ හෙතු ච සො පච්චයො චාති හෙතුපච්චයො. හෙතු හුත්වා පච්චයො, හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොති. ආරම්මණපච්චයාදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ හෙතූති වචනාවයවකාරණමූලානමෙතං අධිවචනං. ‘‘පටිඤ්ඤා හෙතූ’’තිආදීසු හි ලොකෙ වචනාවයවො හෙතූති, වුච්චති. සාසනෙ පන ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’තිආදීසු (මහාව. 60) කාරණං. ‘‘තයො කුසලා හෙතූ, තයො අකුසලා හෙතූ’’තිආදීසු (ධ. ස. 1059) මූලං හෙතූති වුච්චති. තං ඉධ අධිප්පෙතං. පච්චයොති එත්ථ පන අයං වචනත්ථො – පටිච්ච එතස්මා එතීති පච්චයො, අප්පච්චක්ඛාය නං වත්තතීති අත්ථො. යො හි ධම්මො යං ධම්මං අප්පච්චක්ඛාය තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා, සො තස්ස පච්චයොති වුත්තං හොති.

ලක්ඛණතො පන උපකාරකලක්ඛණො පච්චයො, යො හි ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස ඨිතියා වා උප්පත්තියා වා උපකාරකො හොති, සො තස්ස පච්චයොති වුච්චති. පච්චයො, හෙතු; කාරණං නිදානං සම්භවො, පභවොති අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනතො නානං. ඉති මූලට්ඨෙන හෙතු, උපකාරකට්ඨෙන පච්චයොති සඞ්ඛෙපතො මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයො. සො හි සාලිආදීනං සාලිබීජාදීනි විය, මණිප්පභාදීනං විය ච මණිවණ්ණාදයො කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධකොති ආචරියානං අධිප්පායො. එවං සන්තෙ පන තංසමුට්ඨානරූපෙසු හෙතුපච්චයතා න සම්පජ්ජති. න හි සො තෙසං කුසලාදිභාවං සාධෙති, න ච පච්චයො න හොතීති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති. අහෙතුකචිත්තානඤ්ච විනා එතෙන අබ්යාකතභාවො සිද්ධො.

සහෙතුකානම්පි ච යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො න සම්පයුත්තහෙතුපටිබද්ධො. යදි ච සම්පයුත්තහෙතූසු සභාවතොව කුසලාදිභාවො සියා, තංසම්පයුත්තෙසු හෙතුපටිබද්ධො අලොභො කුසලො වා සියා අබ්යාකතො වා. යස්මා පන උභයථාපි හොති, තස්මා යථා සම්පයුත්තෙසු, එවං හෙතූසුපි කුසලාදිතා පරියෙසිතබ්බා. කුසලාදිභාවසාධනවසෙන පන හෙතූනං මූලට්ඨං අග්ගහෙත්වා සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනවසෙන ගය්හමානෙ න කිඤ්චි විරුජ්ඣති. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරුළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති සුප්පතිට්ඨිතා, අහෙතුකා පන තිලබීජකාදිසෙවාලා විය න සුප්පතිට්ඨිතා. ඉති මූලට්ඨෙන උපකාරකොති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයොති වෙදිතබ්බො.

තතො පරෙසු ආරම්මණවසෙන උපකාරකො ධම්මො ආරම්මණපච්චයො. සො ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති ආරභිත්වාපි ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භ යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඔසාපිතත්තා න කොචි ධම්මො න හොති. යථා හි දුබ්බලො පුරිසො දණ්ඩං වා රජ්ජුං වා ආලම්බිත්වාව උට්ඨහති චෙව තිට්ඨති ච, එවං චිත්තචෙතසිකා ධම්මා රූපාදිආරම්මණං ආරබ්භෙව උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච. තස්මා සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං ආරම්මණභූතා ධම්මා ආරම්මණපච්චයොති වෙදිතබ්බා.

ජෙට්ඨකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො අධිපතිපච්චයො. සො සහජාතාරම්මණවසෙන දුවිධො. තත්ථ ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසසඞ්ඛාතා චත්තාරො ධම්මා සහජාතාධිපතිපච්චයොති වෙදිතබ්බා, නො ච ඛො එකතො. යදා හි ඡන්දං ධුරං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තං පවත්තති, තදා ඡන්දොව අධිපති, න ඉතරෙ. එස නයො සෙසෙසුපි. යං පන ධම්මං ගරුං කත්වා අරූපධම්මා පවත්තන්ති, සො නෙසං ආරම්මණාධිපති. තෙන වුත්තං – ‘‘යං යං ධම්මං ගරුං කත්වා යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’ති.

අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අනන්තරපච්චයො. සමනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සමනන්තරපච්චයො. ඉදඤ්ච පච්චයද්වයං බහුධා පපඤ්චයන්ති. අයං පනෙත්ථ සාරො – යො හි එස චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරා මනොධාතු, මනොධාතුඅනන්තරා මනොවිඤ්ඤාණධාතූතිආදි චිත්තනියමො, සො යස්මා පුරිමචිත්තවසෙනෙව ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤථා. තස්මා අත්තනො අත්තනො අනන්තරං අනුරූපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස උප්පාදනසමත්ථොව ධම්මො අනන්තරපච්චයො. තෙනෙවාහ – ‘‘අනන්තරපච්චයොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි.

යො අනන්තරපච්චයො, ස්වෙව සමනන්තරපච්චයො. බ්යඤ්ජනමත්තමෙව හෙත්ථ නානං, උපචයසන්තතිආදීසු විය, අධිවචනනිරුත්තිදුකාදීසු විය ච, අත්ථතො පන නානං නත්ථි. යම්පි ‘‘අද්ධානන්තරතාය අනන්තරපච්චයො, කාලානන්තරතාය සමනන්තරපච්චයො’’ති ආචරියානං මතං , තං ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලං ඵලසමාපත්තියා සමනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීහි විරුජ්ඣති. යම්පි තත්ථ වදන්ති – ‘‘ධම්මානං සමුට්ඨාපනසමත්ථතා න පරිහායති, භාවනාබලෙන පන වාරිතත්තා ධම්මා සමනන්තරං නුප්පජ්ජන්තී’’ති, තම්පි කාලානන්තරතාය අභාවමෙව සාධෙති. භාවනාබලෙන හි තත්ථ කාලානන්තරතා නත්ථීති, මයම්පි එතදෙව වදාම. යස්මා ච කාලානන්තරතා නත්ථි, තස්මා සමනන්තරපච්චයතා න යුජ්ජති. කාලානන්තරතාය හි තෙසං සමනන්තරපච්චයො හොතීති ලද්ධි. තස්මා අභිනිවෙසං අකත්වා බ්යඤ්ජනමත්තතොවෙත්ථ නානාකරණං පච්චෙතබ්බං, න අත්ථතො. කථං? නත්ථි එතෙසං අන්තරන්ති හි අනන්තරා. සණ්ඨානාභාවතො සුට්ඨු අනන්තරාති සමනන්තරා.

උප්පජ්ජමානො සහ උප්පජ්ජමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො, පකාසස්ස පදීපො විය. සො අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙන ඡබ්බිධො හොති. යථාහ – චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො. චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං…පෙ… මහාභූතා උපාදාරූපානං…පෙ… රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කිඤ්චිකාලෙ සහජාතපච්චයෙන පච්චයො; කිඤ්චි කාලෙ න සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති. ඉදං හදයවත්ථුමෙව සන්ධාය වුත්තං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො. අඤ්ඤමඤ්ඤුපත්ථම්භකං තිදණ්ඩං විය. සො අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙන තිවිධො හොති. යථාහ – චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. චත්තාරො මහාභූතා…පෙ… ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයොති.

අධිට්ඨානාකාරෙන නිස්සයාකාරෙන ච උපකාරකො ධම්මො නිස්සයපච්චයො, තරුචිත්තකම්මාදීනං පථවීපටාදයො විය. සො ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සහජාතෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඡට්ඨො පනෙත්ථ කොට්ඨාසො ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා, සොතඝානජිව්හාකායායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති , තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං විභත්තො.

උපනිස්සයපච්චයොති ඉධ පන අයං තාව වචනත්ථො – තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතො, න පටික්ඛිත්තොති නිස්සයො. යථා පන භුසො ආයාසො උපායාසො, එවං භුසො නිස්සයො උපනිස්සයො. බලවකාරණස්සෙතං අධිවචනං. තස්මා බලවකාරණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බො. සො ආරම්මණූපනිස්සයො, අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොති තිවිධො හොති. තත්ථ ‘‘දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, සෙක්ඛා ගොත්රභුං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්ති, වොදානං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්ති, සෙක්ඛා මග්ගා වුට්ඨහිත්වා මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තී’’ති එවමාදිනා නයෙන ආරම්මණූපනිස්සයො තාව ආරම්මණාධිපතිනා සද්ධිං නානත්තං අකත්වා විභත්තො. තත්ථ යං ආරම්මණං ගරුං කත්වා චිත්තචෙතසිකා උප්පජ්ජන්ති, තං නියමතො තෙසං ආරම්මණෙසු බලවාරම්මණං හොති . ඉති ගරුකාතබ්බමත්තට්ඨෙන ආරම්මණාධිපති, බලවකාරණට්ඨෙන ආරම්මණූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අනන්තරූපනිස්සයොපි ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ඛන්ධානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන අනන්තරපච්චයෙන සද්ධිං නානත්තං අකත්වාව විභත්තො. මාතිකානික්ඛෙපෙ පන නෙසං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන අනන්තරස්ස ච ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන උපනිස්සයස්ස ච ආගතත්තා නික්ඛෙපවිසෙසො අත්ථි, සොපි අත්ථතො එකීභාවමෙව ගච්ඡති. එවං සන්තෙපි අත්තනො අත්තනො අනන්තරං අනුරූපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස පවත්තනසමත්ථතාය අනන්තරතා පුරිමචිත්තස්ස ච පච්ඡිමචිත්තුප්පාදනෙ බලවතාය අනන්තරූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා. යථා හි හෙතුපච්චයාදීසු කඤ්චි ධම්මං විනාපි චිත්තං උප්පජ්ජති, න එවං අනන්තරචිත්තං, විනා චිත්තස්ස උප්පත්ති නාම අත්ථි, තස්මා බලවපච්චයො හොති. ඉති අත්තනො අත්තනො අනන්තරං අනුරූපචිත්තුප්පාදවසෙන අනන්තරපච්චයො, බලවකාරණවසෙන අනන්තරූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

පකතූපනිස්සයො පන පකතො උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො. පකතො නාම අත්තනො සන්තානෙ නිප්ඵාදිතො වා සද්ධාසීලාදි; උපසෙවිතො වා උතුභොජනාදි. පකතියායෙව වා උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, ආරම්මණානන්තරෙහි අසම්මිස්සොති අත්ථො. තස්ස ‘‘පකතූපනිස්සයො – සද්ධං උපනිස්සාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ඣානං උප්පාදෙති, විපස්සනං උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති, අභිඤ්ඤං උප්පාදෙති, සමාපත්තිං උප්පාදෙති, සීලං… සුතං… චාගං… පඤ්ඤං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තිං උප්පාදෙති. සද්ධා… සීලං… සුතං… චාගො… පඤ්ඤා සද්ධාය… සීලස්ස… සුතස්ස… චාගස්ස… පඤ්ඤාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන අනෙකප්පකාරකො පභෙදො වෙදිතබ්බො. ඉති ඉමෙ සද්ධාදයො පකතා චෙව බලවකාරණට්ඨෙන උපනිස්සයා චාති පකතූපනිස්සයොති.

පඨමතරං උප්පජ්ජිත්වා වත්තමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො පුරෙජාතපච්චයො. සො පඤ්චද්වාරෙ වත්ථාරම්මණහදයවත්ථුවසෙන එකාදසවිධො හොති . යථාහ – චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායායතනං, රූපායතනං, සද්ද… ගන්ධ… රස… ඵොට්ඨබ්බායතනං, කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං කිඤ්චි කාලෙ පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, කිඤ්චි කාලෙ න පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයොති.

පුරෙජාතානං රූපධම්මානං උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකො අරූපධම්මො පච්ඡාජාතපච්චයො, ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසාචෙතනා විය. තෙන වුත්තං – ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති.

ආසෙවනට්ඨෙන අනන්තරානං පගුණබලවභාවාය උපකාරකො ධම්මො ආසෙවනපච්චයො, ගන්ථාදීසු පුරිමාපුරිමාභියොගො විය. සො කුසලාකුසලකිරියජවනවසෙන තිවිධො හොති. යථාහ – පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො . පුරිමා පුරිමා අකුසලා…පෙ… කිරියාබ්යාකතා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කිරියාබ්යාකතානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයොති.

චිත්තපයොගසඞ්ඛාතෙන කිරියාභාවෙන උපකාරකො ධම්මො කම්මපච්චයො. සො නානාක්ඛණිකාය චෙව කුසලාකුසලචෙතනාය සහජාතාය ච සබ්බායපි චෙතනාය වසෙන දුවිධො හොති. යථාහ – කුසලාකුසලං කම්මං විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො. චෙතනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තං සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයොති.

නිරුස්සාහසන්තභාවෙන නිරුස්සාහසන්තභාවාය උපකාරකො විපාකධම්මො විපාකපච්චයො. සො පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානානං, පටිසන්ධියං කටත්තා ච රූපානං, සබ්බත්ථ ච සම්පයුත්තධම්මානං විපාකපච්චයො හොති. යථාහ – විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණං ඛන්ධානං, චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං, විපාකපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා ද්වින්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො. ඛන්ධා වත්ථුස්ස විපාකපච්චයෙන පච්චයොති.

රූපාරූපානං උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකා චත්තාරො ආහාරා ආහාරපච්චයො. යථාහ – කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො. අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති. පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වුත්තං.

අධිපතියට්ඨෙන උපකාරකා ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියවජ්ජා වීසතින්ද්රියා ඉන්ද්රියපච්චයො. තත්ථ චක්ඛුන්ද්රියාදයො පඤ්ච අරූපධම්මානංයෙව, සෙසා රූපාරූපානං පච්චයා හොන්ති. යථාහ – චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා, සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායින්ද්රියං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. අරූපිනො ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයොති. පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වුත්තං.

උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන උපකාරකානි ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු කායිකසුඛදුක්ඛවෙදනාද්වයං සබ්බානිපි කුසලාදිභෙදානි සත්ත ඣානඞ්ගානි ඣානපච්චයො. යථාහ – ඣානඞ්ගානි ඣානසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයොති. පඤ්හාවාරෙ පන පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි ඣානඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වුත්තං.

යතො තතො වා නිය්යානට්ඨෙන උපකාරකානි කුසලාදිභෙදානි ද්වාදස මග්ගඞ්ගානි මග්ගපච්චයො. යථාහ – ‘‘මග්ගඞ්ගානි මග්ගසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’ති. පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි මග්ගඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං. න එතෙ පන ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා යථාසඞ්ඛ්යං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණාහෙතුකචිත්තෙසු ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බා.

එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදෙකනිරොධසඞ්ඛාතෙන සම්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා අරූපධම්මා සම්පයුත්තපච්චයො. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති.

එකවත්ථුකාදිභාවානුපගමෙන උපකාරකා රූපිනො ධම්මා අරූපීනං, අරූපිනො ධම්මා රූපීනං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. සො සහජාතපච්ඡාජාතපුරෙජාතවසෙන තිවිධො හොති. වුත්තඤ්හෙතං – සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයොති. අබ්යාකතපදස්ස පන සහජාතවිභඞ්ගෙ ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඛන්ධා කටත්තාරූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. ඛන්ධා වත්ථුස්ස, වත්ථු ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං. පුරෙජාතං පන චක්ඛුන්ද්රියාදිවත්ථුවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථාහ – පුරෙජාතං චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස…පෙ… කායායතනං කායවිඤ්ඤාණස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. වත්ථු විපාකාබ්යාකතානං කිරියාබ්යාකතානං ඛන්ධානං වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං, වත්ථු අකුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයොති.

පච්චුප්පන්නලක්ඛණෙන අත්ථිභාවෙන තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො අත්ථිපච්චයො. තස්ස අරූපක්ඛන්ධමහාභූතනාමරූපචිත්තචෙතසිකමහාභූතායතනවත්ථුවසෙන සත්තධා මාතිකා නික්ඛිත්තා. යථාහ – චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො; චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං, චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං මහාභූතා උපාදාරූපානං, චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායායතනං…පෙ… රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයොති. පඤ්හාවාරෙ පන සහජාතං, පුරෙජාතං, පච්ඡාජාතං, ආහාරං, ඉන්ද්රියන්තිපි නික්ඛිපිත්වා සහජාතෙ තාව ‘‘එකො ඛන්ධො තිණ්ණං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන නිද්දෙසො කතො. පුරෙජාතෙ පුරෙජාතානං චක්ඛාදීනං වසෙන නිද්දෙසො කතො. පච්ඡාජාතෙ පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතානං චිත්තචෙතසිකානං පච්චයවසෙන නිද්දෙසො කතො. ආහාරින්ද්රියෙසු පන ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං නිද්දෙසො කතොති.

අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං පවත්තිඔකාසස්ස දානෙන උපකාරකා සමනන්තරනිරුද්ධා අරූපධම්මා නත්ථිපච්චයො. යථාහ – සමනන්තරනිරුද්ධා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං නත්ථිපච්චයෙන පච්චයොති.

තෙ එව විගතභාවෙන උපකාරකත්තා විගතපච්චයො. යථාහ – සමනන්තරවිගතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං විගතපච්චයෙන පච්චයොති.

අත්ථිපච්චයධම්මා එව අවිගතභාවෙන උපකාරකත්තා අවිගතපච්චයොති වෙදිතබ්බා. දෙසනාවිලාසෙන පන තථා විනෙතබ්බවෙනෙය්යවසෙන වා අයං දුකො වුත්තො; සහෙතුකදුකං වත්වාපි හෙතුසම්පයුත්තදුකො වියාති.

ඉමෙසු පන චතුවීසතියා පච්චයෙසු අසම්මොහත්ථං –

ධම්මතො කාලතො චෙව, නානප්පකාරභෙදතො;

පච්චයුප්පන්නතො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ධම්මතොති – ඉමෙසු හි පච්චයෙසු හෙතුපච්චයො තාව නාමරූපධම්මෙසු නාමධම්මෙකදෙසො. ආරම්මණපච්චයො සද්ධිං පඤ්ඤත්තියා ච අභාවෙන සබ්බෙපි නාමරූපධම්මා. අධිපතිපච්චයෙ සහජාතාධිපති නාමධම්මෙකදෙසො, තථා කම්මඣානමග්ගපච්චයා. ආරම්මණාධිපති සබ්බෙපි ගරුකාතබ්බා ආරම්මණධම්මා. අනන්තරසමනන්තරපච්ඡාජාතආසෙවනවිපාකසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා නාමධම්මාව. නිබ්බානස්ස අසඞ්ගහිතත්තා නාමධම්මෙකදෙසොතිපි වත්තුං වට්ටති. පුරෙජාතපච්චයො රූපෙකදෙසො. සෙසා යථාලාභවසෙන නාමරූපධම්මාති එවං තාවෙත්ථ ධම්මතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

කාලතොති –

පච්චුප්පන්නාව හොන්තෙත්ථ, පච්චයා දස පඤ්ච ච;

අතීතා එව පඤ්චෙකො, තෙ කාලෙ ද්වෙපි නිස්සිතො;

තයො තිකාලිකා චෙව, විමුත්තා චාපි කාලතොති.

එතෙසු හි හෙතුපච්චයො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයපුරෙජාතපච්ඡාජාතවිපාකආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයොති ඉමෙ පන්නරස පච්චයා පච්චුප්පන්නධම්මාව හොන්ති. අනන්තරපච්චයො සමනන්තරආසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයොති ඉමෙ පඤ්ච අතීතායෙව හොන්ති. එකො පන කම්මපච්චයො, සො පච්චුප්පන්නාතීතෙ ද්වෙපි කාලෙ නිස්සිතො හොති. සෙසා ආරම්මණපච්චයො අධිපතිපච්චයො උපනිස්සයපච්චයොති ඉමෙ තයො පච්චයා තෙකාලිකාපි හොන්ති, පඤ්ඤත්තියා සද්ධිං නිබ්බානස්ස සඞ්ගහිතත්තා කාලවිමුත්තාපීති. එවමෙත්ථ කාලතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

නානප්පකාරභෙදතො පච්චයුප්පන්නතොති ඉමෙසං පන ද්වින්නං පදානං අත්ථො නිද්දෙසවාරෙ ආවිභවිස්සතීති.

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා.