📜

පච්චයනිද්දෙසො

1. හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

1. ඉදානි ¶ සබ්බෙපි තෙ පච්චයෙ උද්දිට්ඨපටිපාටියා නිද්දිසිත්වා දස්සෙතුං හෙතුපච්චයොති හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොතිආදිමාහ. තත්ථ හෙතුපච්චයොති චතුවීසතියා පච්චයෙසු නික්ඛිත්තපටිපාටියා සබ්බපඨමං භාජෙතබ්බස්ස පදුද්ධාරො. සෙසපච්චයෙසුපි ඉමිනාව නයෙන පඨමං භාජෙතබ්බපදං උද්ධරිත්වා විස්සජ්ජනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. අයං පනෙත්ථ සම්බන්ධො – යො පච්චයුද්දෙසෙ හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨො, සො නිද්දෙසතො ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං වෙදිතබ්බො ¶ . ඉමිනා උපායෙන සබ්බපච්චයෙසු භාජෙතබ්බස්ස පදස්ස විස්සජ්ජනෙන සද්ධිං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

ඉදානි හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති එත්ථ ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති අවත්වා ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති? පච්චයස්ස චෙව පච්චයුප්පන්නානඤ්ච වවත්ථාපනතො. හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති හි වුත්තෙ හෙතුනා සම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති අත්ථො භවෙය්ය. එවං සන්තෙ අසුකො නාම ධම්මො හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති පච්චයවවත්ථානං න පඤ්ඤායෙය්ය. අථාපි හෙතුනා සම්පයුත්තකානං හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති අත්ථං අග්ගහෙත්වාව යෙසං කෙසඤ්චි සම්පයුත්තකානං හෙතූ හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති අත්ථො භවෙය්ය, එවං සන්තෙ හෙතුනා විප්පයුත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයොපි සම්පයුත්තකායෙව, හෙතුනා සම්පයුත්තා කුසලාදයොපි. තත්ථ අයං හෙතු අසුකස්ස නාම සම්පයුත්තකධම්මස්ස පච්චයොති පච්චයුප්පන්නවවත්ථානං න පඤ්ඤායෙය්ය. තස්මා පච්චයඤ්චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච වවත්ථාපෙන්තො ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො – හෙතුසම්පයුත්තකානං කුසලාදිධම්මානං යො හෙතු සම්පයුත්තකො, සො හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති. තත්රාපි ‘‘පච්චයො’’ති අවත්වා ‘‘හෙතුපච්චයෙනා’’ති වචනං හෙතුනො අඤ්ඤථා පච්චයභාවපටිසෙධනත්ථං. අයඤ්හි හෙතු හෙතුපච්චයෙනාපි පච්චයො හොති, සහජාතාදිපච්චයෙනාපි. තත්රාස්ස ය්වායං සහජාතාදිපච්චයවසෙන අඤ්ඤථාපි පච්චයභාවො, තස්ස පටිසෙධනත්ථං හෙතුපච්චයෙනාති වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘තංසම්පයුත්තකාන’’න්ති අවත්වා කස්මා ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තන්ති? නිද්දිසිතබ්බස්ස අපාකටත්තා. තංසම්පයුත්තකානන්ති හි වුත්තෙ යෙන තෙ තංසම්පයුත්තකා නාම හොන්ති ¶ , අයං නාම සොති නිද්දිසිතබ්බො අපාකටො. තස්ස අපාකටත්තා යෙන සම්පයුත්තා තෙ තංසම්පයුත්තකාති වුච්චන්ති, තං සරූපතොව දස්සෙතුං ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තං.

තංසමුට්ඨානානන්ති එත්ථ පන නිද්දිසිතබ්බස්ස පාකටත්තා තං-ගහණං කතං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – තෙ හෙතූ චෙව හෙතුසම්පයුත්තකා ච ධම්මා සමුට්ඨානං එතෙසන්ති තංසමුට්ඨානානි. තෙසං තංසමුට්ඨානානං, හෙතුතො චෙව හෙතුසම්පයුත්තධම්මෙහි ච නිබ්බත්තානන්ති අත්ථො. ඉමිනා චිත්තසමුට්ඨානරූපං ගණ්හාති ¶ . කිං පන තං චිත්තතො අඤ්ඤෙනපි සමුට්ඨාතීති? ආම, සමුට්ඨාති. සබ්බෙපි හි චිත්තචෙතසිකා එකතො හුත්වා රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති. ලොකියධම්මදෙසනායං පන චිත්තස්ස අධිකභාවතො තථාවිධං රූපං චිත්තසමුට්ඨානන්ති වුච්චති. තෙනෙවාහ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති.

යදි එවං ඉධාපි ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති අවත්වා චිත්තසමුට්ඨානානන්ති කස්මා න වුත්තන්ති? අචිත්තසමුට්ඨානානම්පි සඞ්ගණ්හනතො. පඤ්හාවාරස්මිඤ්හි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති ආගතං’’. තස්ස සඞ්ගණ්හනත්ථං ඉධ චිත්තසමුට්ඨානානන්ති අවත්වා තංසමුට්ඨානානන්ති වුත්තං. තස්සත්ථො – චිත්තජරූපං අජනයමානාපි තෙ හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකා ධම්මා සහජාතාදිපච්චයවසෙන සමුට්ඨානං එතෙසන්ති තංසමුට්ඨානානි. තෙසං තංසමුට්ඨානානං පවත්තෙ චිත්තජානං පටිසන්ධියඤ්ච කටත්තාරූපානම්පි හෙතූ හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති. ඉමිනා උපායෙන අඤ්ඤෙසුපි තංසමුට්ඨානානන්ති ආගතට්ඨානෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කස්මා පනායං හෙතු පටිසන්ධියමෙව කටත්තාරූපානං හෙතුපච්චයො හොති, න පවත්තෙති? පටිසන්ධියං කම්මජරූපානං චිත්තපටිබද්ධවුත්තිතාය. පටිසන්ධියඤ්හි කම්මජරූපානං චිත්තපටිබද්ධා පවත්ති, චිත්තවසෙන උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච. තස්මිඤ්හි ඛණෙ චිත්තං චිත්තජරූපං ජනෙතුං න සක්කොති, තානිපි විනා චිත්තෙන උප්පජ්ජිතුං වා ඨාතුං වා න සක්කොන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොතී’’ති (සං. නි. 2.39). පවත්තියං පන තෙසං චිත්තෙ විජ්ජමානෙපි කම්මපටිබද්ධාව පවත්ති, න චිත්තපටිබද්ධා. අවිජ්ජමානෙ චාපි චිත්තෙ නිරොධසමාපන්නානං උප්පජ්ජන්තියෙව.

කස්මා පන පටිසන්ධික්ඛණෙ චිත්තං චිත්තජරූපං ජනෙතුං න සක්කොතීති? කම්මවෙගක්ඛිත්තතාය ¶ චෙව අප්පතිට්ඨිතවත්ථුතාය ච දුබ්බලත්තා. තඤ්හි තදා කම්මවෙගක්ඛිත්තං අපුරෙජාතවත්ථුකත්තා ච අප්පතිට්ඨිතවත්ථුකන්ති දුබ්බලං හොති. තස්මා පපාතෙ පතිතමත්තො පුරිසො කිඤ්චි සිප්පං කාතුං විය රූපං ජනෙතුං න සක්කොති; කම්මජරූපමෙව පනස්ස චිත්තසමුට්ඨානරූපට්ඨානෙ තිට්ඨති. තඤ්ච කම්මජරූපස්සෙව බීජට්ඨානෙ තිට්ඨති. කම්මං පනස්ස ඛෙත්තසදිසං, කිලෙසා ¶ ආපසදිසා. තස්මා සන්තෙපි ඛෙත්තෙ ආපෙ ච පඨමුප්පත්තියං බීජානුභාවෙන රුක්ඛුප්පත්ති විය පටිසන්ධික්ඛණෙ චිත්තානුභාවෙන රූපකායස්ස උප්පත්ති. බීජෙ පන විගතෙපි පථවීආපානුභාවෙන රුක්ඛස්ස උපරූපරි පවත්ති විය; විනා චිත්තෙන කම්මතොව කටත්තාරූපානං පවත්ති හොතීති වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කම්මං ඛෙත්තං විඤ්ඤාණං බීජං තණ්හා ස්නෙහො’’ති (අ. නි. 3.77).

අයඤ්ච පනත්ථො ඔකාසවසෙනෙව ගහෙතබ්බො. තයො හි ඔකාසා – නාමොකාසො, රූපොකාසො, නාමරූපොකාසොති. තත්ථ අරූපභවො නාමොකාසො නාම. තත්ර හි හදයවත්ථුමත්තම්පි රූපපච්චයං විනා අරූපධම්මාව උප්පජ්ජන්ති. අසඤ්ඤභවො රූපොකාසො නාම. තත්ර හි පටිසන්ධිචිත්තමත්තම්පි අරූපපච්චයං විනා රූපධම්මාව උප්පජ්ජන්ති. පඤ්චවොකාරභවො නාමරූපොකාසො නාම. තත්ර හි වත්ථුරූපමත්තම්පි විනා පටිසන්ධියං අරූපධම්මා, පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච විනා කම්මජාපි රූපධම්මා නුප්පජ්ජන්ති. යුගනද්ධාව රූපාරූපානං උප්පත්ති. යථා හි සස්සාමිකෙ සරාජකෙ ගෙහෙ සද්වාරපාලකෙ රාජාණත්තිං විනා පඨමප්පවෙසො නාම නත්ථි, අපරභාගෙ පන විනාපි ආණත්තිං පුරිමාණත්තිආනුභාවෙනෙව හොති, එවමෙව පඤ්චවොකාරෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණරාජස්ස සහජාතාදිපච්චයතං විනා රූපස්ස පටිසන්ධිවසෙන පඨමුප්පත්ති නාම නත්ථි. අපරභාගෙ පන විනාපි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස සහජාතාදිපච්චයානුභාවං පුරිමානුභාවවසෙන ලද්ධප්පවෙසස්ස කම්මතො පවත්ති හොති. අසඤ්ඤභවො පන යස්මා අරූපොකාසො න හොති, තස්මා තත්ථ විනාව අරූපපච්චයා අසඤ්ඤොකාසත්තා රූපං පවත්තති, අස්සාමිකෙ සුඤ්ඤගෙහෙ අත්තනො ගෙහෙ ච පුරිසස්ස පවෙසො විය. අරූපභවොපි යස්මා රූපොකාසො න හොති, තස්මා තත්ථ විනාව රූපපච්චයා අඤ්ඤොකාසත්තා අරූපධම්මා පවත්තන්ති. පඤ්චවොකාරභවො පන රූපාරූපොකාසොති නත්ථෙත්ථ අරූපපච්චයං විනා පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපානං උප්පත්තීති. ඉති අයං හෙතු පටිසන්ධියමෙව කටත්තාරූපානං පච්චයො හොති, න පවත්තෙති.

නනු ‘‘හෙතූ සහජාතානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තෙ සබ්බොපි අයමත්ථො ගහිතො හොති, අථ ¶ කස්මා ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපාන’’න්ති ඉදං ගහිතන්ති? පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං පච්චයභාවපටිබාහනතො. එවඤ්හි සති යානි පවත්තියං හෙතුනා ¶ සහ එකක්ඛණෙ කටත්තාරූපානි චෙව උතුආහාරසමුට්ඨානානි ච ජායන්ති, තෙසම්පි හෙතූ හෙතුපච්චයොති ආපජ්ජෙය්ය, න ච සො තෙසං පච්චයො. තස්මා තෙසං පච්චයභාවස්ස පටිබාහනත්ථමෙතං ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි ‘‘නානප්පකාරභෙදතො පච්චයුප්පන්නතො’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙනෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. තෙසු නානප්පකාරභෙදතොති අයඤ්හි හෙතු නාම ජාතිතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදතො චතුබ්බිධො. තත්ථ කුසලහෙතු භූමන්තරතො කාමාවචරාදිභෙදෙන චතුබ්බිධො, අකුසලහෙතු කාමාවචරොව විපාකහෙතු කාමාවචරාදිභෙදෙන චතුබ්බිධො, කිරියහෙතු කාමාවචරො රූපාවචරො අරූපාවචරොති තිවිධො. තත්ථ කාමාවචරකුසලහෙතු නාමතො අලොභාදිවසෙන තිවිධො. රූපාවචරාදිකුසලහෙතූසුපි එසෙව නයො. අකුසලහෙතු ලොභාදිවසෙන තිවිධො. විපාකකිරියහෙතූ පන අලොභාදිවසෙන තයො තයො හොන්ති. තංතංචිත්තසම්පයොගවසෙන පන තෙසං තෙසං හෙතූනං නානප්පකාරභෙදොයෙවාති එවං තාවෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

පච්චයුප්පන්නතොති ඉමිනා පච්චයෙන ඉමෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, ඉමෙසං නාම ධම්මානං අයං පච්චයොති එවම්පි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති අත්ථො. තත්ථ ඉමස්මිං තාව හෙතුපච්චයෙ කාමාවචරකුසලහෙතු කාමභවරූපභවෙසු අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච හෙතුපච්චයො හොති, අරූපභවෙ සම්පයුත්තධම්මානංයෙව. රූපාවචරකුසලහෙතු කාමභවරූපභවෙසුයෙව සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච හෙතුපච්චයො. අරූපාවචරකුසලහෙතු කාමාවචරකුසලහෙතුසදිසොව. තථා අපරියාපන්නකුසලහෙතු, තථා අකුසලහෙතු. කාමාවචරවිපාකහෙතු පන කාමභවස්මිංයෙව අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං, පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං, පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච හෙතුපච්චයො. රූපාවචරවිපාකහෙතු රූපභවෙ වුත්තප්පකාරානඤ්ඤෙව හෙතුපච්චයො. අරූපාවචරවිපාකහෙතු අරූපභවෙ සම්පයුත්තකානඤ්ඤෙව හෙතුපච්චයො. අපරියාපන්නවිපාකහෙතු කාමභවරූපභවෙසු සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච අරූපභවෙ අරූපධම්මානඤ්ඤෙව හෙතුපච්චයො. කිරියහෙතූසු පන තෙභූමකෙසුපි ¶ කුසලහෙතුසදිසොව පච්චයොති. එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

2. ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

2. ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ රූපායතනන්ති රූපසඞ්ඛාතං ආයතනං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාය ධාතුයා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තංසම්පයුත්තකානන්ති තාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්පයුත්තකානං තිණ්ණං ඛන්ධානං, සබ්බෙසම්පි චක්ඛුපසාදවත්ථුකානං චතුන්නං ඛන්ධානං රූපායතනං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති අත්ථො. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. මනොධාතුයාති සසම්පයුත්තධම්මාය තිවිධායපි මනොධාතුයා රූපායතනාදීනි පඤ්ච ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, නො ච ඛො එකක්ඛණෙ. සබ්බෙ ධම්මාති එතානි ච රූපායතනාදීනි පඤ්ච අවසෙසා ච සබ්බෙපි ඤෙය්යධම්මා ඉමා ඡ ධාතුයො ඨපෙත්වා සෙසාය සසම්පයුත්තධම්මාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති අත්ථො. යං යං ධම්මං ආරබ්භාති ඉමිනා යෙ එතෙ එතාසං සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං ආරම්මණධම්මා වුත්තා, තෙ තාසං ධාතූනං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනක්ඛණෙයෙව ආරම්මණපච්චයො හොන්තීති දීපෙති. එවං හොන්තාපි ච න එකතො හොන්ති, යං යං ආරබ්භ යෙ යෙ උප්පජ්ජන්ති, තෙසං තෙසං තෙ තෙ විසුං විසුං ආරම්මණපච්චයො හොන්තීතිපි දීපෙති. උප්පජ්ජන්තීති ඉදං යථා නජ්ජො සන්දන්ති, පබ්බතා තිට්ඨන්තීති සබ්බකාලසඞ්ගහවසෙන, එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන යෙපි ආරබ්භ යෙ උප්පජ්ජිංසු, යෙපි උප්පජ්ජිස්සන්ති, තෙ සබ්බෙ ආරම්මණපච්චයෙනෙව උප්පජ්ජිංසු ච උප්පජ්ජිස්සන්ති චාති සිද්ධං හොති. චිත්තචෙතසිකා ධම්මාති ඉදං ‘‘යෙ යෙ ධම්මා’’ති වුත්තානං සරූපතො නිදස්සනං. තෙ තෙ ධම්මාති තෙ තෙ ආරම්මණධම්මා. තෙසං තෙසන්ති තෙසං තෙසං චිත්තචෙතසිකධම්මානං. අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

ඉදං පන ආරම්මණං නාම රූපාරම්මණං සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාරම්මණන්ති කොට්ඨාසතො ඡබ්බිධං හොති. තත්ථ ඨපෙත්වා පඤ්ඤත්තිං අවසෙසං භූමිතො ¶ කාමාවචරං…පෙ… අපරියාපන්නන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ කාමාවචරං කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපභෙදතො පඤ්චවිධං; රූපාවචරං කුසලවිපාකකිරියතො තිවිධං, තථා අරූපාවචරං, අපරියාපන්නං කුසලවිපාකනිබ්බානවසෙන තිවිධං හොති. සබ්බමෙව වා එතං කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපනිබ්බානපඤ්ඤත්තිභෙදතො සත්තවිධං හොති. තත්ථ කුසලං භූමිභෙදතො චතුබ්බිධං හොති, අකුසලං කාමාවචරමෙව, විපාකං චතුභූමකං, කිරියං තිභූමකං, රූපං එකභූමකං කාමාවචරමෙව, නිබ්බානම්පි එකභූමකං අපරියාපන්නමෙව, පඤ්ඤත්ති භූමිවිනිමුත්තාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං ¶ භින්නෙ පනෙතස්මිං ආරම්මණෙ කාමාවචරකුසලාරම්මණං කාමාවචරකුසලස්ස, රූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, කාමාවචරවිපාකස්ස, කාමාවචරකිරියස්ස, රූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. රූපාවචරකුසලාරම්මණං තෙසු ඡසු රාසීසු කාමාවචරවිපාකවජ්ජානං පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අරූපාවචරකුසලාරම්මණං කාමාවචරකුසලස්ස, රූපාවචරකුසලස්ස, අරූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, අරූපාවරචරවිපාකස්ස, කාමාවචරකිරියස්ස, රූපාවචරකිරියස්ස, අරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං අට්ඨන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අපරියාපන්නකුසලාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරතො කුසලකිරියානමෙව ආරම්මණපච්චයො හොති. අකුසලාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, කාමාවචරවිපාකස්ස, කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති.

කාමාවචරවිපාකාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, කාමාවචරවිපාකස්ස, කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. රූපාවචරවිපාකාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අරූපාවචරවිපාකාරම්මණම්පි ඉමෙසංයෙව පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අපරියාපන්නවිපාකාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලකිරියානඤ්ඤෙව ආරම්මණපච්චයො හොති.

කාමාවචරකිරියාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, කාමාවචරවිපාකස්ස, කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ¶ ආරම්මණපච්චයො හොති. රූපාවචරකිරියාරම්මණං ඉමෙසු ඡසු රාසීසු කාමාවචරවිපාකවජ්ජානං පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අරූපාවචරකිරියාරම්මණං තෙසං පඤ්චන්නං අරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. චතුසමුට්ඨානං රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං රූපාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස අකුසලස්ස කාමාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. නිබ්බානාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස, අපරියාපන්නතො කුසලවිපාකස්ස, කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. රූපාවචරකුසලකිරියානං කෙචි නිච්ඡන්ති, තං යුත්තිතො උපධාරෙතබ්බං. නානප්පකාරකං පන ¶ පඤ්ඤත්තිආරම්මණං තෙභූමකකුසලස්ස, අකුසලස්ස, රූපාවචරවිපාකස්ස, අරූපාවචරවිපාකස්ස, තෙභූමකකිරියස්ස චාති ඉමෙසං නවන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. තත්ථ යං යං ආරම්මණං යෙසං යෙසං පච්චයො, තෙ තෙ තංතංපච්චයුප්පන්නා නාම හොන්තීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

3. අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

3. අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ ඡන්දාධිපතීති ඡන්දසඞ්ඛාතො අධිපති. ඡන්දං ධුරං කත්වා ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තුප්පත්තිකාලෙ උප්පන්නස්ස කත්තුකම්යතාඡන්දස්සෙතං නාමං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. කස්මා පන යථා හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තං, එවමිධ ‘‘අධිපතී අධිපතිසම්පයුත්තකානන්ති අවත්වා ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා නයෙන දෙසනා කතාති? එකක්ඛණෙ අභාවතො. පුරිමනයස්මිඤ්හි ද්වෙ තයො හෙතූ එකක්ඛණෙපි හෙතුපච්චයො හොන්ති මූලට්ඨෙන. උපකාරකභාවස්ස අවිජහනතො. අධිපති පන ජෙට්ඨකට්ඨෙන උපකාරකො, න ච එකක්ඛණෙ බහූ ජෙට්ඨකා නාම හොන්ති. තස්මා එකතො උප්පන්නානම්පි නෙසං එකක්ඛණෙ අධිපතිපච්චයභාවො නත්ථි. තස්ස අධිපතිපච්චයභාවස්ස එකක්ඛණෙ අභාවතො ඉධ එවං දෙසනා කතාති.

එවං ¶ සහජාතාධිපතිං දස්සෙත්වා ඉදානි ආරම්මණාධිපතිං දස්සෙතුං යං යං ධම්මං ගරුං කත්වාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං යං ධම්මන්ති යං යං ආරම්මණධම්මං. ගරුං කත්වාති ගරුකාරචිත්තීකාරවසෙන වා අස්සාදවසෙන වා ගරුං භාරියං ලද්ධබ්බං අවිජහිතබ්බං අනවඤ්ඤාතං කත්වා. තෙ තෙ ධම්මාති තෙ තෙ ගරුකාතබ්බධම්මා. තෙසං තෙසන්ති තෙසං තෙසං ගරුකාරකධම්මානං. අධිපතිපච්චයෙනාති ආරම්මණාධිපතිපච්චයෙන පච්චයො හොතීති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං ¶ පන අධිපති නාම සහජාතාරම්මණවසෙන දුවිධො. තත්ථ සහජාතො ඡන්දාදිවසෙන චතුබ්බිධො. තෙසු එකෙකො කාමාවචරාදිවසෙන භූමිතො චතුබ්බිධො. තත්ථ කාමාවචරො කුසලාකුසලකිරියවසෙන තිවිධො. අකුසලං පත්වා පනෙත්ථ වීමංසාධිපති න ලබ්භති. රූපාරූපාවචරො කුසලකිරියවසෙන දුවිධො, අපරියාපන්නො කුසලවිපාකවසෙන දුවිධො. ආරම්මණාධිපති පන ජාතිභෙදතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපනිබ්බානානං වසෙන ඡබ්බිධොති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ සහජාතාධිපතිම්හි තාව කාමාවචරකුසලකිරියසඞ්ඛාතො අධිපති දුහෙතුකතිහෙතුකෙසු චිත්තුප්පාදෙසු ඡන්දාදීනං අඤ්ඤතරං ජෙට්ඨකං කත්වා උප්පත්තිකාලෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච අධිපතිපච්චයො හොති. රූපාවචරකුසලකිරියසඞ්ඛාතෙපි එසෙව නයො. අයං පන එකන්තෙනෙව ලබ්භති. න හි තෙ ධම්මා සහජාතාධිපතිං විනා උප්පජ්ජන්ති. අරූපාවචරකුසලකිරියසඞ්ඛාතො පන පඤ්චවොකාරෙ රූපාවචරඅධිපතිසදිසොව චතුවොකාරෙ පන සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව අධිපතිපච්චයො හොති. තථා තත්ථුප්පන්නො සබ්බොපි කාමාවචරාධිපති. අපරියාපන්නො කුසලතොපි විපාකතොපි පඤ්චවොකාරෙ එකන්තෙනෙව සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච අධිපතිපච්චයො හොති, චතුවොකාරෙ අරූපධම්මානඤ්ඤෙව. අකුසලො කාමභවෙ මිච්ඡත්තනියතචිත්තෙසු එකන්තෙනෙව සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච අධිපතිපච්චයො හොති. අනියතො කාමභවරූපභවෙසු ¶ අත්තනො අධිපතිකාලෙ තෙසඤ්ඤෙව. අරූපභවෙ අරූපධම්මානඤ්ඤෙව අධිපතිපච්චයො හොති. අයං තාව සහජාතාධිපතිම්හි නයො.

ආරම්මණාධිපතිම්හි පන කාමාවචරකුසලො ආරම්මණාධිපති කාමාවචරකුසලස්ස ලොභසහගතාකුසලස්සාති ඉමෙසං ද්වින්නං රාසීනං ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. රූපාවචරාරූපාවචරෙපි කුසලාරම්මණාධිපතිම්හි එසෙව නයො. අපරියාපන්නකුසලො පන ආරම්මණාධිපති කාමාවචරතො ඤාණසම්පයුත්තකුසලස්ස චෙව ඤාණසම්පයුත්තකිරියස්ස ච ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. අකුසලො පන ආරම්මණාධිපති නාම ලොභසහගතචිත්තුප්පාදො වුච්චති. සො ලොභසහගතාකුසලස්සෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. කාමාවචරො පන විපාකාරම්මණාධිපති ලොභසහගතාකුසලස්සෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. තථා රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකාරම්මණාධිපති. ලොකුත්තරො පන විපාකාරම්මණාධිපති කාමාවචරතො ඤාණසම්පයුත්තකුසලකිරියානඤ්ඤෙව ¶ ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. කාමාවචරාදිභෙදතො පන තිවිධොපි කිරියාරම්මණාධිපති ලොභසහගතාකුසලස්සෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. චතුසමුට්ඨානිකරූපසඞ්ඛාතො රූපක්ඛන්ධො ආරම්මණාධිපති ලොභසහගතාකුසලස්සෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොති. නිබ්බානං කාමාවචරතො ඤාණසම්පයුත්තකුසලස්ස ඤාණසම්පයුත්තකිරියස්ස ලොකුත්තරකුසලස්ස ලොකුත්තරවිපාකස්ස චාති ඉමෙසං චතුන්නං රාසීනං ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

4. අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

4. අනන්තරපච්චයනිද්දෙසෙ මනොධාතුයාති විපාකමනොධාතුයා. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාති සන්තීරණකිච්චාය අහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා. තතො පරං පන වොට්ඨබ්බනජවනතදාරම්මණභවඞ්ගකිච්චා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො ¶ වත්තබ්බා සියුං, තා අවුත්තාපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බාති නයං දස්සෙත්වා දෙසනා සඞ්ඛිත්තා. ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා’’තිආදිකෙ ච ඡට්ඨනයෙ තා සඞ්ගහිතාතිපි ඉධ න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ පුරිමා පුරිමාති ඡසු ද්වාරෙසුපි අනන්තරාතීතා කුසලජවනධම්මා දට්ඨබ්බා. පච්ඡිමානං පච්ඡිමානන්ති අනන්තරඋප්පජ්ජමානානඤ්ඤෙව. කුසලානන්ති සදිසකුසලානං. අබ්යාකතානන්ති ඉදං පන කුසලානන්තරං තදාරම්මණභවඞ්ගඵලසමාපත්තිවසෙන වුත්තං. අකුසලමූලකෙ අබ්යාකතානන්ති තදාරම්මණභවඞ්ගසඞ්ඛාතානඤ්ඤෙව. අබ්යාකතමූලකෙ අබ්යාකතානන්ති ආවජ්ජනජවනවසෙන වා භවඞ්ගවසෙන වා පවත්තානං කිරියවිපාකාබ්යාකතානං කිරියමනොධාතුතො පට්ඨාය පන යාව වොට්ඨබ්බනකිච්චා මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තාව පවත්තෙසු වීථිචිත්තෙසුපි අයං නයො ලබ්භතෙව. කුසලානන්ති පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනානන්තරානං මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනාන්තරානං පඨමජවනකුසලානං. අකුසලානන්ති පදෙපි එසෙව නයො. යෙසං යෙසන්ති ඉදං සබ්බෙසම්පි අනන්තරපච්චයධම්මානං. සඞ්ඛෙපලක්ඛණන්ති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං ¶ පන අනන්තරපච්චයො නාම ඨපෙත්වා නිබ්බානං චතුභූමකො අරූපධම්මරාසියෙවාති වෙදිතබ්බො. සො ජාතිවසෙන කුසලාකුසලවිපාකකිරියතො චතුධා භිජ්ජති. තත්ථ කුසලො කාමාවචරාදිභෙදතො චතුබ්බිධො හොති, අකුසලො කාමාවචරොව විපාකො චතුභූමකො, කිරියානන්තරපච්චයො පන තෙ භූමකොති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ කාමාවචරකුසලො අත්තනා සදිසස්සෙව කාමාවචරකුසලස්ස අනන්තරපච්චයො හොති. ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරකුසලො පන රූපාවචරකුසලස්ස අරූපාවචරකුසලස්ස ලොකුත්තරකුසලස්සාති ඉමෙසං තිණ්ණං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. කාමාවචරකුසලො ච කාමාවචරවිපාකස්ස, රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකස්ස, ඤාණසම්පයුත්තො ලොකුත්තරවිපාකස්සාපීති ඉමෙසං චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. රූපාවචරකුසලො රූපාවචරකුසලස්ස, ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරවිපාකස්ස, රූපාවචරවිපාකස්සාති ඉමෙසං තිණ්ණං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. අරූපාවචරකුසලො තෙසං ද්වින්නං විපාකානං අත්තනො ¶ කුසලස්ස විපාකස්ස චාති අවිසෙසෙන චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. විසෙසෙන පනෙත්ථ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලො අනාගාමිඵලසඞ්ඛාතස්ස ලොකුත්තරවිපාකස්සපි අනන්තරපච්චයො හොති. ලොකුත්තරකුසලො ලොකුත්තරවිපාකස්සෙව අනන්තරපච්චයො හොති. අකුසලො අවිසෙසෙන අකුසලස්ස චෙව කුසලාකුසලවිපාකස්ස ච. විසෙසෙන පනෙත්ථ සුඛමජ්ඣත්තවෙදනාසම්පයුත්තො අකුසලො රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකස්සාපීති ඉමෙසං චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති.

කාමාවචරවිපාකස්ස ඤාණසම්පයුත්තො වා ඤාණවිප්පයුත්තො වා විපාකො කාමාවචරකිරියාවජ්ජනස්ස, ඤාණසම්පයුත්තවිපාකො පනෙත්ථ පටිසන්ධිවසෙන උප්පජ්ජමානස්ස රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකස්සාපීති ඉමෙසං චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. රූපාවචරවිපාකො සහෙතුකකාමාවචරවිපාකස්ස රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරකිරියාවජ්ජනස්සාති ඉමෙසං චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. අරූපාවචරවිපාකො තිහෙතුකකාමාවචරවිපාකස්ස අරූපාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරකිරියාවජ්ජනස්සාති තිණ්ණං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. ලොකුත්තරවිපාකො තිහෙතුකකාමාවචරවිපාකස්ස රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකස්සාති චතුන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති.

කාමාවචරකිරියං කාමාවචරකුසලාකුසලස්ස චතුභූමකවිපාකස්ස තෙභූමකකිරියස්සාති නවන්නං ¶ රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. රූපාවචරකිරියං තිහෙතුකකාමාවචරවිපාකස්ස රූපාවචරවිපාකස්ස රූපාවචරකිරියස්සාති තිණ්ණං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොති. අරූපාවචරකිරියං තිහෙතුකකාමාවචරවිපාකස්ස රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකස්ස අරූපාවචරකිරියස්සාති පඤ්චන්නං රාසීනං අනන්තරපච්චයො හොතීති. එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

5. සමනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

5. සමනන්තරපච්චයනිද්දෙසොපි ¶ ඉමිනා සමානගතිකොව. ඉමෙ පන ද්වෙ පච්චයා මහාවිත්ථාරා, තස්මා සබ්බචිත්තුප්පත්තිවසෙන තෙසං උපපරික්ඛිත්වා විත්ථාරො ගහෙතබ්බොති.

සමනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

6. සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

6. සහජාතපච්චයනිද්දෙසෙ අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස. ඉමිනා එතෙසං ධම්මානං එකක්ඛණෙ පච්චයභාවඤ්චෙව පච්චයුප්පන්නභාවඤ්ච දීපෙති. ඔක්කන්තික්ඛණෙති පඤ්චවොකාරභවෙ පටිසන්ධික්ඛණෙ. තස්මිඤ්හි ඛණෙ නාමරූපං ඔක්කන්තං විය පක්ඛන්දන්තං විය පරලොකතො ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා පවිසන්තං විය උප්පජ්ජති, තස්මා සො ඛණො ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණො’’ති වුච්චති. එත්ථ ච රූපන්ති හදයවත්ථුමත්තමෙව අධිප්පෙතං. තඤ්හි නාමස්ස, නාමඤ්ච තස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයට්ඨං ඵරති. චිත්තචෙතසිකාති පවත්තියං චත්තාරො ඛන්ධා. සහජාතපච්චයෙනාති එත්ථ චිත්තසමුට්ඨානරූපා චිත්තචෙතසිකානං පච්චයට්ඨං න ඵරන්ති, තස්මා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති ¶ න වුත්තං. තථා උපාදාරූපා භූතානං. රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානන්ති හදයවත්ථු චතුන්නං ඛන්ධානං. කිඤ්චි කාලෙති කිස්මිඤ්චි කාලෙ. සහජාතපච්චයෙනාති පටිසන්ධිං සන්ධාය වුත්තං. න සහජාතපච්චයෙනාති පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං.

අයං පන ‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’ති එවං ඡහි කොට්ඨාසෙහි ඨිතො. තත්ථ තයො කොට්ඨාසා අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙන වුත්තා, තයො න අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙන. තත්ථ පඨමකොට්ඨාසෙ අරූපමෙව පච්චයො චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච, දුතියෙ රූපමෙව, තතියෙ නාමරූපං, චතුත්ථෙ පච්චයො අරූපං, පච්චයුප්පන්නං රූපං; පඤ්චමෙ පච්චයොපි පච්චයුප්පන්නම්පි රූපමෙව; ඡට්ඨෙ පච්චයො රූපං, පච්චයුප්පන්නං අරූපන්ති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන සහජාතපච්චයො ජාතිවසෙන කුසලො අකුසලො විපාකො කිරියං රූපන්ති පඤ්චධා භිජ්ජති. තත්ථ කුසලො භූමිතො චතුබ්බිධො ¶ හොති, අකුසලො එකවිධොව විපාකො චතුබ්බිධො, කිරියසඞ්ඛාතො තිවිධො, රූපං එකවිධං කාමාවචරමෙවාති එවං තාවෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකම්පි කුසලං පඤ්චවොකාරභවෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සහජාතපච්චයො හොති, තථා අකුසලං. යං පනෙත්ථ අරූපෙ උප්පජ්ජති, තං අරූපධම්මානංයෙව සහජාතපච්චයො හොති.

කාමාවචරරූපාවචරවිපාකං චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස චෙව සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච සහජාතපච්චයො හොති. යං පනෙත්ථ රූපං න සමුට්ඨාපෙති, තං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව. යං පටිසන්ධියං උප්පජ්ජති, තං කටත්තාරූපානඤ්චාපි සහජාතපච්චයො හොති. අරූපාවචරවිපාකං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව. ලොකුත්තරවිපාකං පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච, චතුවොකාරෙ අරූපානඤ්ඤෙව. කාමාවචරඅරූපාවචරකිරියා පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච සහජාතපච්චයො හොති, චතුවොකාරෙ අරූපානඤ්ඤෙව. රූපාවචරකිරියා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච එකන්තෙන සහජාතපච්චයො හොති.

චතුසමුට්ඨානිකස්ස ¶ රූපස්ස කම්මසමුට්ඨානරූපෙ එකං මහාභූතං තිණ්ණං, තීණි එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නං මහාභූතානං, මහාභූතා උපාදාරූපස්ස සහජාතපච්චයෙන පච්චයො. කාමාවචරරූපාවචරපටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපං විපාකක්ඛන්ධානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො. උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානෙසු පන මහාභූතානි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්චෙව උපාදාරූපස්ස ච සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

7. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

7. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයනිද්දෙසෙ සහජාතපච්චයනිද්දෙසස්ස පුරිමානං තිණ්ණං කොට්ඨාසානං වසෙන පාළි ආගතා. තස්සා තත්ථ වුත්තසදිසාව වණ්ණනාති පුන න ගහිතා. අයම්පි ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො ජාතිවසෙන කුසලො අකුසලො විපාකො කිරියං රූපන්ති පඤ්චධා භින්නො. තත්ථ කුසලො භූමිතො ¶ චතුබ්බිධො. සබ්බං පුරිමසදිසමෙවාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ සබ්බම්පි චතුභූමකං කුසලං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. තථා අකුසලං. විපාකෙ පන කාමාවචරරූපාවචරවිපාකං පටිසන්ධියං වත්ථුරූපස්ස, පවත්තෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව. අරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. සබ්බම්පි කිරියං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස කම්මසමුට්ඨානෙ එකං මහාභූතං තිණ්ණං, තීණි එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නං මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. කාමාවචරරූපාවචරපටිසන්ධියං වත්ථුරූපං විපාකක්ඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානෙසු මහාභූතානෙව මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

8. නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

8. නිස්සයපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ සහජාතපච්චයනිද්දෙසස්ස පුරිමානං පඤ්චන්නං කොට්ඨාසානං වසෙන සහජාතනිස්සයනයං දස්සෙත්වා පුන ඡට්ඨෙන කොට්ඨාසෙන පුරෙජාතනිස්සයනයං දස්සෙතුං චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං රූපං නිස්සායාති වත්ථුරූපං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි නිස්සාය තිවිධා මනොධාතු, ඨපෙත්වා අරූපවිපාකං ද්වාසත්තතිවිධා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි පඤ්චසත්තති චිත්තානි වත්තන්තීති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. අයම්පි නිස්සයපච්චයො ජාතිවසෙන කුසලාදිභෙදතො පඤ්චධාව භිජ්ජති. තත්ථ කුසලො භූමිතො චතුබ්බිධොව අකුසලො එකවිධො විපාකො චතුබ්බිධො, කිරියසඞ්ඛාතො තිවිධො, රූපං එකවිධමෙවාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකම්පි කුසලං පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. තථා අකුසලං ¶ . යං පනෙත්ථ ආරුප්පෙ උප්පජ්ජති, තං අරූපධම්මානඤ්ඤෙව නිස්සයපච්චයො හොති. කාමාවචරරූපාවචරවිපාකං පවත්තෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, පටිසන්ධියං කටත්තාරූපස්සාපි නිස්සයපච්චයො හොති. අරූපාවචරවිපාකං සම්පයුත්තක්ඛන්ධානංයෙව හොති. ලොකුත්තරවිපාකං පඤ්චවොකාරෙ; සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, චතුවොකාරෙ අරූපස්සෙව නිස්සයපච්චයො හොති. කාමාවචරඅරූපාවචරකිරියා පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච නිස්සයපච්චයො හොති, චතුවොකාරෙ අරූපානඤ්ඤෙව. රූපාවචරකිරියා සම්පයුත්තකානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච එකන්තෙන නිස්සයපච්චයො හොති.

චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස ච කම්මසමුට්ඨානරූපෙ එකං මහාභූතං තිණ්ණං, තීණි එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නං මහාභූතානං, මහාභූතා උපාදාරූපානං, වත්ථුරූපං පඤ්චවොකාරභවෙ චතුභූමකකුසලස්ස, අකුසලස්ස, ඨපෙත්වා ආරුප්පවිපාකඤ්චෙව ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි ච සෙසතෙභූමකවිපාකස්ස, තෙභූමකකිරියස්සාති ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මරාසීනං නිස්සයපච්චයො හොති. චක්ඛායතනාදීනි පඤ්ච සසම්පයුත්තානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං නිස්සයපච්චයො හොති. උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානෙසු පන මහාභූතා මහාභූතානඤ්චෙව උපාදාරූපස්ස ච නිස්සයපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

9. උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

9. උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ පුරිමා පුරිමාති අනන්තරූපනිස්සයෙ සමනන්තරාතීතා ලබ්භන්ති, ආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයෙසු නානාවීථිවසෙන පුරිමතරා. තෙ තයොපි රාසයො කුසලවසෙන කුසලපදෙ ලබ්භන්ති, කුසලෙන පන අකුසලෙ සමනන්තරාතීතා න ලබ්භන්ති. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘අකුසලානං ධම්මානං කෙසඤ්චි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති ¶ . ඉදඤ්හි – ‘‘කුසලො ධම්මො අකුසලස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො; ආරම්මණූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො. ආරම්මණූපනිස්සයො – දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති. ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති දිට්ඨි උප්පජ්ජති. පකතූපනිස්සයො – සද්ධං උපනිස්සාය මානං ජප්පෙති, දිට්ඨිං ගණ්හාති. සීලං සුතං චාගං පඤ්ඤං උපනිස්සාය මානං ජප්පෙති, දිට්ඨිං ගණ්හාති. සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා රාගස්ස දොසස්ස මොහස්ස මානස්ස දිට්ඨියා පත්ථනාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමං නයං සන්ධාය වුත්තං. කුසලෙන අබ්යාකතෙ තයොපි ලබ්භන්ති, තථා අකුසලෙන අකුසලෙ.

අකුසලෙන පන කුසලෙ සමනන්තරාතීතා න ලබ්භන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘කුසලානං ධම්මානං කෙසඤ්චි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති. ඉදම්පි හි – ‘‘අකුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. පකතූපනිස්සයො – රාගං උපනිස්සාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ඣානං උප්පාදෙති විපස්සනං උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති, අභිඤ්ඤං උප්පාදෙති, සමාපත්තිං උප්පාදෙති; දොසං මොහං මානං දිට්ඨිං පත්ථනං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තිං උප්පාදෙති. රාගො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි පත්ථනා සද්ධාය සීලස්ස සුතස්ස චාගස්ස පඤ්ඤාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. පාණං හන්ත්වා තස්ස පටිඝාතත්ථාය දානං දෙතී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්හාවාරෙ ආගතං පකතූපනිස්සයමෙව සන්ධාය වුත්තං. අකුසලං පන කුසලස්ස ආරම්මණූපනිස්සයො න හොති. කස්මා? තං ගරුං කත්වා තස්ස අප්පවත්තනතොති යථා අනන්තරූපනිස්සයො, එවං ආරම්මණූපනිස්සයොපෙත්ථ න ලබ්භතීති වෙදිතබ්බො. අකුසලෙන අබ්යාකතපදෙ ආරම්මණූපනිස්සයොව න ලබ්භති. න හි අබ්යාකතා ධම්මා අකුසලං ගරුං කරොන්ති ¶ . යස්මා පන අනන්තරතා ලබ්භති, තස්මා එත්ථ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති න වුත්තං. අබ්යාකතෙන පන අබ්යාකතෙ කුසලෙ අකුසලෙති තීසු නයෙසු තයොපි උපනිස්සයා ලබ්භන්තෙව. පුග්ගලොපි සෙනාසනම්පීති ඉදං ද්වයං පකතූපනිස්සයවසෙන වුත්තං. ඉදඤ්හි ද්වයං කුසලාකුසලපවත්තියා බලවපච්චයො හොති. පච්චයභාවො ¶ චස්ස පනෙත්ථ පරියායවසෙන වෙදිතබ්බොති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන උපනිස්සයපච්චයො නාම සද්ධිං එකච්චාය පඤ්ඤත්තියා සබ්බෙපි චතුභූමකධම්මා. විභාගතො පන ආරම්මණූපනිස්සයාදිවසෙන තිවිධො හොති. තත්ථ ආරම්මණූපනිස්සයො ආරම්මණාධිපතිනා නින්නානාකරණොති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව නානප්පකාරභෙදතො ගහෙතබ්බො. අනන්තරූපනිස්සයො අනන්තරපච්චයෙන නින්නානාකරණො, සොපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව නානප්පකාරභෙදතො වෙදිතබ්බො. පච්චයුප්පන්නතොපි නෙසං තත්ථ වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. පකතූපනිස්සයො පන ජාතිවසෙන කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපභෙදතො පඤ්චවිධො හොති, කුසලාදීනං පන භූමිභෙදතො අනෙකවිධොති එවං තාවෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ තෙභූමකකුසලො චතුභූමකස්සාපි කුසලස්ස අකුසලස්ස විපාකකිරියස්සාති චතුන්නං රාසීනං පකතූපනිස්සයො හොති. ලොකුත්තරො අකුසලස්සෙව න හොති. අම්හාකං ආචරියෙන ‘‘ලොකුත්තරධම්මො නිබ්බත්තිතො’’ති ඉමිනා පන නයෙන අඤ්ඤෙසං අකුසලස්සාපි හොති. යස්ස වා උප්පජ්ජිස්සති, තස්සාපි අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො ඉමිනා නයෙන හොතියෙව. අකුසලො සබ්බෙසම්පි චතුභූමකානං ඛන්ධානං පකතූපනිස්සයො හොති, තථා තෙභූමකවිපාකො. ලොකුත්තරවිපාකෙ හෙට්ඨිමානි තීණි ඵලානි අකුසලස්සෙව න හොන්ති, උපරිට්ඨිමං කුසලස්සාපි. පුරිමනයෙන පන අඤ්ඤෙසං වා යස්ස වා උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සන්තානෙ සබ්බොපි ලොකුත්තරවිපාකො සබ්බෙසං කුසලාදීනං අරූපක්ඛන්ධානං පකතූපනිස්සයො හොති. කිරියසඞ්ඛාතොපි පකතූපනිස්සයො චතුභූමකානං අකුසලාදිඛන්ධානං හොතියෙව, තථා රූපසඞ්ඛාතො. සයං පන රූපං ඉමස්මිං පට්ඨානමහාපකරණෙ ආගතනයෙන උපනිස්සයපච්චයං න ලභති, සුත්තන්තිකපරියායෙන පන ලභතීති වත්තුං වට්ටති. එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

10. පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

10. පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ ¶ පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයොති එත්ථ පුරෙජාතං නාම යස්ස පච්චයො හොති, තතො පුරිමතරං ජාතං ජාතික්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතික්ඛණප්පත්තං. චක්ඛායතනන්තිආදි වත්ථුපුරෙජාතවසෙන වුත්තං. රූපායතනන්තිආදි ආරම්මණපුරෙජාතවසෙන. කිඤ්චිකාලෙ පුරෙජාතපච්චයෙනාති පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චිකාලෙ න පුරෙජාතපච්චයෙනාති පටිසන්ධිං සන්ධාය වුත්තං. එවං සබ්බථාපි පඤ්චද්වාරෙ වත්ථාරම්මණවසෙන, මනොද්වාරෙ වත්ථුවසෙනෙවායං පාළි ආගතා, පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘ආරම්මණපුරෙජාතං – සෙක්ඛා වා පුථුජ්ජනා වා චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තී’’ති ආගතත්තා මනොද්වාරෙපි ආරම්මණපුරෙජාතං ලබ්භතෙව. ඉධ පන සාවසෙසවසෙන දෙසනා කතාති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන පුරෙජාතපච්චයො සුද්ධරූපමෙව හොති. තඤ්ච ඛො උප්පාදක්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතිප්පත්තං අට්ඨාරසවිධං රූපරූපමෙව. තං සබ්බම්පි වත්ථුපුරෙජාතං ආරම්මණපුරෙජාතන්ති ද්විධා ඨිතං. තත්ථ චක්ඛායතනං…පෙ… කායායතනං වත්ථුරූපන්ති ඉදං වත්ථුපුරෙජාතං නාම. සෙසං ඉමාය පාළියා ආගතඤ්ච අනාගතඤ්ච වණ්ණො සද්දො ගන්ධො රසො චතස්සො ධාතුයො තීණි ඉන්ද්රියානි කබළීකාරො ආහාරොති ද්වාදසවිධං රූපං ආරම්මණපුරෙජාතපච්චයො නාමාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චක්ඛායතනං ද්වින්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, තථා ඉතරානි චත්තාරි සොතවිඤ්ඤාණාදීනං. වත්ථුරූපං පන ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි චත්තාරො ච ආරුප්පවිපාකෙ සෙසානං සබ්බෙසම්පි චතුභූමකානං කුසලාකුසලාබ්යාකතානං චිත්තචෙතසිකානං පුරෙජාතපච්චයො හොති. රූපාදීනි පන පඤ්චාරම්මණානි ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානඤ්චෙව මනොධාතූනඤ්ච එකන්තෙනෙව පුරෙජාතපච්චයා හොන්ති. අට්ඨාරසවිධම්පි පනෙතං රූපරූපං කාමාවචරකුසලස්ස රූපාවචරතො අභිඤ්ඤාකුසලස්ස අකුසලස්ස තදාරම්මණභාවිනො කාමාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරකිරියස්ස රූපාවචරතො අභිඤ්ඤාකිරියස්සාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං පුරෙජාතපච්චයො ¶ හොතීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

11. පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

11. පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ පච්ඡාජාතාති යස්ස කායස්ස පච්චයා හොන්ති, තස්මිං උප්පජ්ජිත්වා ඨිතෙ ජාතා. පුරෙජාතස්සාති තෙසං උප්පාදතො පඨමතරං ජාතස්ස ජාතික්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතිප්පත්තස්ස. ඉමස්ස කායස්සාති ඉමස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකභූතඋපාදාරූපසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස. එත්ථ ච තිසමුට්ඨානිකකායොති ආහාරසමුට්ඨානස්ස අභාවතො බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීනං කායො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. අයං පන පච්ඡාජාතපච්චයො නාම සඞ්ඛෙපතො ඨපෙත්වා ආරුප්පවිපාකෙ අවසෙසා චතුභූමකා අරූපක්ඛන්ධා. සො ජාතිවසෙන කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදෙන චතුධා භිජ්ජතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ පඤ්චවොකාරභවෙ උප්පන්නං චතුභූමකකුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච උප්පාදක්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතිප්පත්තස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකරූපකායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයො හොති. විපාකෙපි ඨපෙත්වා පටිසන්ධිවිපාකං අවසෙසො කාමාවචරරූපාවචරවිපාකො තස්සෙව එකන්තෙන පච්ඡාජාතපච්චයො හොති. ලොකුත්තරොපි පඤ්චවොකාරෙ උප්පන්නවිපාකො තස්සෙව පච්ඡාජාතපච්චයො හොති. තෙභූමකකිරියාපි පඤ්චවොකාරෙ උප්පන්නාව වුත්තප්පකාරස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

12. ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

12. ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසෙ පුරිමා පුරිමාති සබ්බනයෙසු සමනන්තරාතීතාව දට්ඨබ්බා. කස්මා පනෙත්ථ අනන්තරපච්චයෙ විය ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ¶ ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං අබ්යාකතානං ධම්මාන’’න්තිආදිනා නයෙන භින්නජාතිකෙහි සද්ධිං නිද්දෙසො න කතොති? අත්තනො ගතිං ගාහාපෙතුං අසමත්ථතාය. භින්නජාතිකා හි භින්නජාතිකානං අරූපධම්මානං ආසෙවනගුණෙන පගුණබලවභාවං ¶ සාධයමානා අත්තනො කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතං ගතිං ගාහාපෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා තෙහි සද්ධිං නිද්දෙසං අකත්වා යෙ යෙසං වාසනාසඞ්ඛාතෙන ආසෙවනෙන පගුණතරබලවතරභාවවිසිට්ඨං අත්තනො කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතං ගතිං ගාහාපෙතුං සක්කොන්ති, තෙසං තෙහි සමානජාතිකෙහෙව සද්ධිං නිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. අථ විපාකාබ්යාකතං කස්මා න ගහිතන්ති? ආසෙවනාභාවෙන. විපාකඤ්හි කම්මවසෙන විපාකභාවප්පත්තං කම්මපරිණාමිතං හුත්වා වත්තති නිරුස්සාහං දුබ්බලන්ති තං ආසෙවනගුණෙන අත්තනො සභාවං ගාහාපෙත්වා පරිභාවෙත්වා නෙව අඤ්ඤං විපාකං උප්පාදෙතුං සක්කොති, න පුරිමවිපාකානුභාවං ගහෙත්වා උප්පජ්ජිතුන්ති. කම්මවෙගක්ඛිත්තං පන පතිතං විය හුත්වා උප්පජ්ජතීති සබ්බථාපි විපාකෙ ආසෙවනං නත්ථීති ආසෙවනාභාවෙන විපාකං න ගහිතං. කුසලාකුසලකිරියානන්තරං උප්පජ්ජමානම්පි චෙතං කම්මපටිබද්ධවුත්තිතාය ආසෙවනගුණං න ගණ්හාතීති කුසලාදයොපිස්ස ආසෙවනපච්චයා න හොන්ති. අපිච නානාජාතිකත්තාපෙතෙ න හොන්තියෙව. භූමිතො පන ආරම්මණතො වා නානාජාතිකත්තං නාම නත්ථි. තස්මා කාමාවචරකුසලකිරියාමහග්ගතකුසලකිරියානම්පි, සඞ්ඛාරාරම්මණඤ්ච අනුලොමකුසලං නිබ්බානාරම්මණස්ස ගොත්රභුකුසලස්ස ආසෙවනපච්චයො හොතියෙවාති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. අයං පන ආසෙවනපච්චයො ජාතිතො තාව කුසලො අකුසලො කිරියාබ්යාකතොති තිධා ඨිතො. තත්ථ කුසලො භූමිතො කාමාවචරො රූපාවචරො අරූපාවචරොති තිවිධො හොති, අකුසලො කාමාවචරොව කිරියාබ්යාකතො කාමාවචරො රූපාවචරො අරූපාවචරොති තිවිධොව, ලොකුත්තරො ආසෙවනපච්චයො නාම නත්ථීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ කාමාවචරකුසලං අත්තනො අනන්තරස්ස කාමාවචරකුසලස්සෙව. යං පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තං, තං අත්තනා සදිසවෙදනස්ස රූපාවචරකුසලස්ස අරූපාවචරකුසලස්ස ලොකුත්තරකුසලස්සාති ඉමෙසං ¶ රාසීනං ආසෙවනපච්චයො හොති. රූපාවචරකුසලං පන රූපාවචරකුසලස්සෙව. අරූපාවචරකුසලං අරූපාවචරකුසලස්සෙව. අකුසලං පන අකුසලස්සෙව ආසෙවනපච්චයො හොති. කිරියතො පන කාමාවචරකිරියසඞ්ඛාතො තාව කාමාවචරකිරියස්සෙව. යො පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තො, සො අත්තනා සදිසවෙදනස්ස රූපාවචරකිරියස්ස අරූපාවචරකිරියස්සාති ඉමෙසං රාසීනං ආසෙවනපච්චයො හොති. රූපාවචරකිරියසඞ්ඛාතො පන රූපාවචරකිරියස්සෙව, අරූපාවචරකිරියසඞ්ඛාතො අරූපාවචරකිරියස්සෙව ආසෙවනපච්චයො හොති. විපාකො පන එකධම්මස්සාපි එකධම්මොපි වා කොචි ¶ විපාකස්ස ආසෙවනපච්චයො නත්ථීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

13. කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

13. කම්මපච්චයනිද්දෙසෙ කම්මන්ති චෙතනාකම්මමෙව. කටත්තා ච රූපානන්ති කම්මස්ස කටත්තා උප්පන්නරූපානං. කම්මපච්චයෙනාති අනෙකානම්පි කප්පකොටීනං මත්ථකෙ අත්තනො ඵලං උප්පාදෙතුං සමත්ථෙන නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙනාති අත්ථො. කුසලාකුසලඤ්හි කම්මං අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ ඵලං න දෙති. යදි දදෙය්ය, යං මනුස්සො දෙවලොකූපගං කුසලකම්මං කරොති, තස්සානුභාවෙන තස්මිංයෙව ඛණෙ දෙවො භවෙය්ය. යස්මිං පන ඛණෙ තං කතං, තතො අඤ්ඤස්මිං ඛණෙ අවිජ්ජමානම්පි කෙවලං කටත්තායෙව දිට්ඨෙව ධම්මෙ උපපජ්ජෙ වා අපරෙ වා පරියායෙ අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති ඵලං උප්පාදෙති නිරුද්ධාපි පුරිමසිප්පාදිකිරියා විය කාලන්තරෙ පච්ඡිමසිප්පාදිකිරියාය. තස්මා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයොති වුච්චති. චෙතනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානන්ති යා කාචි චෙතනා අත්තනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං. තංසමුට්ඨානානන්ති ඉමිනා පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපම්පි ගණ්හාති. කම්මපච්චයෙනාති ඉදං සහජාතචෙතනං සන්ධාය වුත්තං. කුසලාදීසු හි යා කාචි සහජාතචෙතනා සෙසධම්මානං චිත්තපයොගසඞ්ඛාතෙන කිරියාභාවෙන ¶ උපකාරිකා හොති. තස්මා සහජාතකම්මපච්චයොති වුච්චති. අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන කම්මපච්චයො අත්ථතො චතුභූමිකචෙතනාමත්තමෙව. සො හි ජාතිභෙදතො කුසලො අකුසලො විපාකො කිරියාති චතුධා භිජ්ජති. තත්ථ කුසලො භූමිතො කාමාවචරාදිවසෙන චතුධා භිජ්ජති. අකුසලො එකධාව විපාකො චතුධා, කිරියා තිධාවාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ සහජාතා කාමාවචරකුසලචෙතනා පඤ්චවොකාරෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව ¶ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, චතුවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතකම්මපච්චයො හොති. උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා පන අත්තනො විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො හොති. සා ච ඛො පඤ්චවොකාරෙයෙව, න අඤ්ඤත්ථ. සහජාතා රූපාවචරකුසලචෙතනා අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච එකන්තෙනෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා පන අත්තනො විපාකානඤ්චෙව කටත්තාරූපානඤ්ච නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො. අරූපාවචරා පන ලොකුත්තරා ච සහජාතා කුසලචෙතනා පඤ්චවොකාරෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච, චතුවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා පනෙසා දුවිධාපි අත්තනො අත්තනො විපාකක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො. සහජාතා අකුසලචෙතනා පඤ්චවොකාරෙ අත්තනා සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච චතුවොකාරෙ අරූපක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා පන විපාකක්ඛන්ධානඤ්චෙව කටත්තාරූපානඤ්ච නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො.

කාමාවචරරූපාවචරතො විපාකචෙතනා අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපානං, පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානඤ්ච සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. අරූපාවචරවිපාකචෙතනා අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. ලොකුත්තරවිපාකචෙතනා පඤ්චවොකාරෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, චතුවොකාරෙ අරූපස්සෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. තෙභූමිකා කිරියචෙතනා පඤ්චවොකාරෙ ¶ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො. යා පනෙත්ථ ආරුප්පෙ උප්පජ්ජති, සා අරූපධම්මානඤ්ඤෙව සහජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

14. විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

14. විපාකපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ විපාකා චත්තාරො ඛන්ධාති යස්මා කම්මසමුට්ඨානාපි රූපා විපාකා න හොන්ති, තස්මා ‘‘විපාකා’’ති වත්වා ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා’’ති වුත්තං. එවං අයං පාළි අරූපධම්මානඤ්ඤෙව විපාකපච්චයවසෙන ආගතා. පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො. පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආගතත්තා චිත්තසමුට්ඨානකම්මසමුට්ඨානරූපානම්පි විපාකපච්චයො ලබ්භති. ඉධ පන සාවසෙසවසෙන දෙසනා කතාති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. අයං පන විපාකපච්චයො විපාකභාවෙන ජාතිතො එකවිධො, භූමිභෙදතො කාමාවචරාදිවසෙන චතුධා භිජ්ජතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ කාමාවචරරූපාවචරවිපාකො අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපානං පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානඤ්ච විපාකපච්චයො හොති. අරූපාවචරවිපාකො සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව. ලොකුත්තරවිපාකො පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, චතුවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව විපාකපච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

15. ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

15. ආහාරපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ කබළීකාරො ආහාරොති චතුසන්තතිසමුට්ඨානෙ රූපෙ ඔජා ආහාරො නාම. සො පන යස්මා කබළං කරිත්වා අජ්ඣොහරිතොව ආහාරකිච්චං කරොති, න බහි ඨිතො, තස්මා ආහාරොති අවත්වා ‘‘කබළීකාරො ආහාරො’’ති වුත්තං. කබළං කරිත්වා අජ්ඣොහරිතබ්බවත්ථුකත්තා වා කබළීකාරොති නාමමෙතං තස්ස. අරූපිනො ආහාරාති ඵස්සචෙතනාවිඤ්ඤාණාහාරා ¶ . තංසමුට්ඨානානන්ති ඉධාපි කම්මසමුට්ඨානානි ගහිතානෙව. වුත්තඤ්හෙතං පඤ්හාවාරෙ – පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති. අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන ආහාරපච්චයො සඞ්ඛෙපතො කබළීකාරො ආහාරො, ඵස්සො, චෙතනා, විඤ්ඤාණන්ති චත්තාරොව ධම්මා හොන්ති. තත්ථ ඨපෙත්වා කබළීකාරාහාරං සෙසා තයො අරූපාහාරා ජාතිවසෙන කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදතො චතුධා භිජ්ජන්ති. පුන භූමිභෙදෙන කුසලො චතුධා, අකුසලො එකධා, විපාකො චතුධා, කිරියා තිධාති එවං අනෙකධා භිජ්ජන්ති. කබළීකාරාහාරො පන ජාතිතො අබ්යාකතො, භූමිතො කාමාවචරොවාති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකාපි තයො කුසලාහාරා පඤ්චවොකාරෙ අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච ආහාරපච්චයෙන පච්චයො, ඨපෙත්වා පන රූපාවචරං අවසෙසා ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ආහාරපච්චයෙන පච්චයො. අකුසලාහාරෙසුපි එසෙව නයො. චතුභූමකවිපාකාහාරා පන සබ්බත්ථ සම්පයුත්තකානං ආහාරපච්චයා හොන්ති. කාමාවචරරූපාවචරවිපාකා පනෙත්ථ පඤ්චවොකාරෙ උප්පජ්ජමානා පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස පටිසන්ධියං කටත්තාරූපස්සාපි ආහාරපච්චයා හොන්ති. ලොකුත්තරා පන චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සෙව, ආරුප්පෙ උප්පන්නා රූපස්ස පච්චයා න හොන්ති. තෙභූමකාපි තයො කිරියාහාරා පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, කාමාවචරාරූපාවචරා පන ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ආහාරපච්චයෙන පච්චයො ¶ . චතුසන්තතිසමුට්ඨානො කබළීකාරාහාරො කිඤ්චාපි ‘‘ඉමස්ස කායස්සා’’ති අවිසෙසතො වුත්තො, විසෙසතො පනායමෙත්ථ ආහාරසමුට්ඨානරූපස්ස ජනකො චෙව අනුපාලකො ච හුත්වා ආහාරපච්චයෙන පච්චයො හොති, සෙසතිසන්තතිසමුට්ඨානස්ස අනුපාලකොව හුත්වා ආහාරපච්චයෙන පච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

16. ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

16. ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ චක්ඛුන්ද්රියන්ති චක්ඛුසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං. ඉන්ද්රියපච්චයෙනාති සයං පුරෙජාතො හුත්වා අරූපධම්මානං උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො හොති. සොතින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො. අරූපිනො ඉන්ද්රියාති එත්ථ අරූපජීවිතින්ද්රියම්පි සඞ්ගහිතං. තංසමුට්ඨානානන්ති එත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කටත්තාරූපම්පි සඞ්ගහිතං. වුත්තඤ්හෙතං පඤ්හාවාරෙ – පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයොති. එවං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා වෙදිතබ්බා.

අයං පන ඉන්ද්රියපච්චයො ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියවජ්ජානං සමවීසතියා ඉන්ද්රියානං වසෙන ඨිතො. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානි හි කිඤ්චාපි ඉත්ථිලිඞ්ගපුරිසලිඞ්ගාදීනං බීජභූතානි, කලලාදිකාලෙ පන විජ්ජමානෙසුපි තෙසු ඉත්ථිලිඞ්ගපුරිසලිඞ්ගාදීනං අභාවා තානි නෙව තෙසං, න අඤ්ඤෙසං ඉන්ද්රියපච්චයතං ඵරන්ති. ඉන්ද්රියපච්චයො හි අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ අවිනිබ්භුත්තධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයතං අඵරන්තො නාම නත්ථි, තස්මා තානි ඉන්ද්රියපච්චයා න හොන්ති. යෙසං පනෙතානි බීජභූතානි, තෙසං තානි සුත්තන්තිකපරියායෙන පකතූපනිස්සයභාවං භජන්ති. ඉති ඉන්ද්රියපච්චයො සමවීසතියා ඉන්ද්රියානං වසෙන ඨිතොති වෙදිතබ්බො. සො ජාතිතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපවසෙන පඤ්චධා භිජ්ජති. තත්ථ කුසලො භූමිවසෙන චතුධා, අකුසලො කාමාවචරොව විපාකො චතුධාව කිරියාසඞ්ඛාතො තිධා, රූපං කාමාවචරමෙවාති එවං අනෙකධා භිජ්ජතීති එවං තාවෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං ¶ භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකොපි කුසලින්ද්රියපච්චයො පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො, තථා අකුසලො. ඨපෙත්වා පන රූපාවචරකුසලං අවසෙසා කුසලාකුසලා ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. චතුභූමකො විපාකින්ද්රියපච්චයො එකන්තෙනෙව සම්පයුත්තකානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. කාමාවචරරූපාවචරා පනෙත්ථ පඤ්චවොකාරෙ උප්පජ්ජනතො පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස, පටිසන්ධියං කටත්තාරූපස්සාපි ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. ලොකුත්තරා චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සෙව. ආරුප්පෙ උප්පන්නා ලොකුත්තරවිපාකා ඉන්ද්රියා රූපස්ස පච්චයා න හොන්ති. තෙභූමකා කිරියින්ද්රියා පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, කාමාවචරාරූපාවචරා පන ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ¶ ඉන්ද්රියපච්චයතං ඵරන්ති. චක්ඛුන්ද්රියාදිවසෙන ඡබ්බිධෙ රූපින්ද්රියෙ චක්ඛුන්ද්රියං කුසලාකුසලවිපාකතො සම්පයුත්තධම්මානං ද්වින්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණානං, සොතින්ද්රියාදීනි තථාවිධානඤ්ඤෙව සොතවිඤ්ඤාණාදීනං, රූපජීවිතින්ද්රියං අත්තනා සහජාතරූපානං ඨිතික්ඛණෙ ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. සහජාතපච්චයතා පන තස්ස නත්ථීති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

17. ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

17. ඣානපච්චයනිද්දෙසෙ ඣානඞ්ගානීති ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජෙසු සෙසචිත්තෙසු උප්පන්නානි විතක්කවිචාරපීතිසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසඞ්ඛාතානි සත්ත අඞ්ගානි. පඤ්චන්නං පන විඤ්ඤාණකායානං අභිනිපාතමත්තත්තා තෙසු විජ්ජමානානිපි උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛානි උපනිජ්ඣානාකාරස්ස අභාවතො ඣානඞ්ගානීති න උද්ධටානි. තත්ථ පච්ඡින්නත්තා පන සෙසාහෙතුකෙසුපි ඣානඞ්ගං න උද්ධටමෙව. තංසමුට්ඨානානන්ති ඉධාපි කටත්තාරූපං සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පඤ්හාවාරෙ – ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි ඣානඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඣානපච්චයෙන ¶ පච්චයො’’ති. අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. අයං පන ඣානපච්චයො සත්තන්නං ඣානඞ්ගානං වසෙන ඨිතොපි ජාතිභෙදතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියවසෙන චතුධා භිජ්ජති, පුන භූමිවසෙන චතුධා; එකධා, චතුධා, තිධාති ද්වාදසධා භිජ්ජතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකම්පි කුසලඣානඞ්ගං පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, ඨපෙත්වා රූපාවචරං අවසෙසං ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ඣානපච්චයෙන පච්චයො. අකුසලෙපි එසෙව නයො. කාමාවචරරූපාවචරවිපාකං පවත්තෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, පටිසන්ධියං සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව කටත්තාරූපස්ස ච, ආරුප්පවිපාකං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව, යඤ්ච ආරුප්පෙ ලොකුත්තරවිපාකං උප්පජ්ජති, තඤ්ච. පඤ්චවොකාරෙ පන තං චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සපි ඣානපච්චයෙන පච්චයො හොති. තෙභූමකම්පි කිරියඣානඞ්ගං ¶ පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච. යං පනෙත්ථ ආරුප්පෙ උප්පජ්ජති, තං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව ඣානපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

18. මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

18. මග්ගපච්චයනිද්දෙසෙ මග්ගඞ්ගානීති අහෙතුකචිත්තුප්පාදවජ්ජෙසු සෙසචිත්තෙසු උප්පන්නානි පඤ්ඤා, විතක්කො, සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා, වීරියං, සති, සමාධි, මිච්ඡාදිට්ඨි, මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවාති ඉමානි ද්වාදසඞ්ගානි. මග්ගස්ස පන හෙතුපච්ඡිමකත්තා අහෙතුකචිත්තෙසු මග්ගඞ්ගානි න උද්ධටානි. තංසමුට්ඨානානන්ති ඉධාපි කටත්තාරූපං සඞ්ගහිතමෙව. වුත්තඤ්හෙතං පඤ්හාවාරෙ – ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි මග්ගඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’ති. අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන මග්ගපච්චයො ද්වාදසන්නං මග්ගඞ්ගානං වසෙන ඨිතොපි ජාතිභෙදතො කුසලාදිවසෙන චතුධා, කුසලාදීනඤ්ච කාමාවචරාදිභූමිභෙදතො ද්වාදසධා භිජ්ජතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො ¶ . එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකම්පි කුසලමග්ගඞ්ගං පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, ඨපෙත්වා රූපාවචරං අවසෙසං ආරුප්පෙ සම්පයුත්තධම්මානඤ්ඤෙව මග්ගපච්චයෙන පච්චයොති සබ්බං ඣානපච්චයෙ විය විත්ථාරෙතබ්බන්ති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

19. සම්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

19. සම්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ පාළි උත්තානත්ථා එව. අයං පන සම්පයුත්තපච්චයො නාම සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙපි අරූපිනො ඛන්ධා. පභෙදතො පනෙස ජාතිතො කුසලාදීනං, භූමිතො ච කාමාවචරාදීනං වසෙන අනෙකධා භිජ්ජතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකෙසුපි කුසලක්ඛන්ධෙසු එකො ඛන්ධො තිණ්ණං ඛන්ධානං, තයො එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නන්ති එවං සබ්බෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. අකුසලවිපාකකිරියක්ඛන්ධෙසුපි එසෙව නයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

සම්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

20. විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

20. විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසෙ රූපිනො ධම්මා අරූපීනන්ති ඉදං තාව හදයවත්ථුනො චෙව චක්ඛුන්ද්රියාදීනඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බං. රූපධම්මෙසු හි එතෙයෙව ඡ කොට්ඨාසා අරූපක්ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. රූපායතනාදයො පන ආරම්මණධම්මා කිඤ්චාපි විප්පයුත්තධම්මා, විප්පයුත්තපච්චයා පන න හොන්ති. කිං කාරණා? සම්පයොගාසඞ්කාය අභාවතො. අරූපිනො හි ඛන්ධා චක්ඛාදීනං වත්ථූනං අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තා විය උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ ආසඞ්කා හොති – ‘‘කිං නු ඛො එතෙ එතෙහි සම්පයුත්තා, උදාහු විප්පයුත්තා’’ති. ආරම්මණධම්මා පන වත්ථුනිස්සයෙන උප්පජ්ජමානානං ආරම්මණමත්තා හොන්තීති නත්ථි තෙසු සම්පයොගාසඞ්කා. ඉති සම්පයොගාසඞ්කාය ¶ අභාවතො න තෙ විප්පයුත්තපච්චයා. හදයවත්ථුආදීසු එව පනායං විප්පයුත්තපච්චයතා වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං පඤ්හාවාරෙ – වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. වත්ථු අකුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායායතනං කායවිඤ්ඤාණස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. වත්ථු විපාකාබ්යාකතානං කිරියාබ්යාකතානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයොති.

අරූපිනො ¶ ධම්මා රූපීනන්ති ඉදං පන චතුන්නං ඛන්ධානං වසෙන වෙදිතබ්බං. අරූපධම්මෙසු හි චත්තාරො ඛන්ධාව සහජාතපුරෙජාතානං රූපධම්මානං විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, නිබ්බානං පන අරූපම්පි සමානං රූපස්ස විප්පයුත්තපච්චයො න හොති. ‘‘චතූහි සම්පයොගො චතූහි විප්පයොගො’’ති හි වුත්තං. ඉති චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානංයෙව විප්පයුත්තපච්චයතා වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං පඤ්හාවාරෙ – සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඛන්ධා කටත්තාරූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො, ඛන්ධා වත්ථුස්සාති. එවං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා වෙදිතබ්බා.

අයං පන විප්පයුත්තපච්චයො නාම සඞ්ඛෙපතො පඤ්චවොකාරභවෙ වත්තමානා රූපාරූපධම්මා. තෙසු රූපං වත්ථුනො චක්ඛාදීනඤ්ච වසෙන ඡධා භින්නං, අරූපං පඤ්චවොකාරභවෙ උප්පන්නකුසලාකුසලවිපාකකිරියවසෙන චතුධා භින්නං. තස්ස භූමිතො කාමාවචරාදිවසෙන චතුධා, එකධා, තිධා, තිධාති එකදසධා භෙදො හොති. ආරුප්පවිපාකඤ්හි විප්පයුත්තපච්චයො න හොතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ පඤ්චවොකාරභවෙ උප්පන්නං චතුභූමකම්පි කුසලං අකුසලඤ්ච අත්තනා සමුට්ඨාපිතචිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස සහජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො හොති. උප්පාදක්ඛණං පන අතික්කමිත්වා ඨිතික්ඛණං පත්තස්ස පුරෙජාතස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකරූපකායස්ස පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො හොති. එත්ථ ච තිසමුට්ඨානිකකායොති ආහාරසමුට්ඨානස්ස අභාවතො බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීනං කායො වෙදිතබ්බො. කාමාවචරරූපාවචරවිපාකං පන පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස, පටිසන්ධියං ¶ කටත්තාරූපස්ස ච සහජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො හොති. ලොකුත්තරවිපාකං චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සෙව. තිවිධම්පි පනෙතං පුරෙජාතස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. තෙභූමකම්පි කිරියං චිත්තසමුට්ඨානස්ස සහජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො, පුරෙජාතස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. ඡධා ඨිතෙසු පන රූපෙසු වත්ථුරූපං පටිසන්ධික්ඛණෙ කාමාවචරරූපාවචරවිපාකානං සහජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො, පවත්තෙ උප්පජ්ජමානානං චතුභූමකකුසලානං අකුසලානං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජානං තෙභූමකවිපාකානං තෙභූමකකිරියානඤ්ච පුරෙජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන ¶ පච්චයො. චක්ඛායතනාදීනි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පුරෙජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයොති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

21. අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

21. අත්ථිපච්චයනිද්දෙසෙ චත්තාරො ඛන්ධාතිආදීහි සහජාතවසෙන අත්ථිපච්චයො නිද්දිට්ඨො. චක්ඛායතනන්තිආදීහි පුරෙජාතවසෙන. යං රූපං නිස්සායාති එත්ථ සහජාතපුරෙජාතවසෙන අත්ථිපච්චයො නිද්දිට්ඨො. එවමයං පාළි සහජාතපුරෙජාතානඤ්ඤෙව අත්ථිපච්චයානං වසෙන ආගතා. පඤ්හාවාරෙ පන සහජාතං, පුරෙජාතං, පච්ඡාජාතං, ආහාරං, ඉන්ද්රියන්ති ඉමෙසං වසෙන ආගතත්තා පච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියවසෙනාපි අත්ථිපච්චයො ලබ්භති. ඉධ පන සාවසෙසවසෙන දෙසනා කතාති අයං තාවෙත්ථ පාළිවණ්ණනා.

අයං පන අත්ථිපච්චයො නාම දුවිධො – අඤ්ඤමඤ්ඤතො, න අඤ්ඤමඤ්ඤතො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං තිවිධං – අරූපං අරූපෙන, රූපං රූපෙන, රූපාරූපං රූපාරූපෙන. ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො’’ති එත්ථ හි සබ්බචිත්තුප්පත්තිවසෙන අරූපං අරූපෙන වුත්තං. ‘‘චත්තාරො මහාභූතා’’ති එත්ථ සබ්බසන්තතිවසෙන රූපං රූපෙන. ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූප’’න්ති එත්ථ පටිසන්ධිඛන්ධානඤ්චෙව වත්ථුනො ච වසෙන රූපාරූපං රූපාරූපෙන වුත්තං. න අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි තිවිධං – ‘‘අරූපං රූපස්ස, රූපං රූපස්ස, රූපං ¶ අරූපස්ස චිත්තචෙතසිකා ධම්මා’’ති එත්ථ හි පඤ්චවොකාරවසෙන අරූපං රූපස්ස වුත්තං. ‘‘මහාභූතා උපාදාරූපාන’’න්ති එත්ථ සබ්බසන්තතිවසෙන රූපං රූපස්ස. ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’තිආදීසු වත්ථාරම්මණවසෙන රූපං අරූපස්ස අත්ථිපච්චයොති වුත්තං.

අපිචෙස අත්ථිපච්චයො නාම සඞ්ඛෙපතො ඛණත්තයප්පත්තං නාමඤ්චෙව රූපඤ්ච, වත්තමානා පඤ්චක්ඛන්ධාතිපි වත්තුං වට්ටති. සො ජාතිභෙදතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපවසෙන පඤ්චධා භිජ්ජති ¶ . තත්ථ කුසලො සහජාතපච්ඡාජාතවසෙන දුවිධො හොති, තථා අකුසලො විපාකකිරියසඞ්ඛාතො ච. තෙසු කුසලො කාමාවචරාදිභෙදෙන චතුධා භිජ්ජති, අකුසලො කාමාවචරොව විපාකො චතුභූමකො, කිරියාසඞ්ඛාතො තිභූමකො. රූපසඞ්ඛාතො අත්ථිපච්චයො කාමාවචරොව. සො පන සහජාතපුරෙජාතවසෙන දුවිධො. තත්ථ පඤ්ච වත්ථූනි ආරම්මණානි ච පුරෙජාතානෙව, හදයවත්ථු සහජාතං වා හොති පුරෙජාතං වා. පඤ්හාවාරෙ පන ආගතො ආහාරො ඉන්ද්රියඤ්ච සහජාතාදිභෙදං න ලභතීති එවමෙත්ථ නානප්පකාරභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එවං භින්නෙ පනෙත්ථ චතුභූමකකුසලොපි සහජාතො අත්ථිපච්චයො පඤ්චවොකාරෙ ‘‘එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධාන’’න්තිආදිනා නයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච ඨපෙත්වා පන රූපාවචරකුසලං අවසෙසො ආරුප්පෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතකුසලො අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. චතුභූමකො පනෙස පඤ්චවොකාරෙ චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතො කුසලො අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. අකුසලෙපි එසෙව නයො. සොපි හි පඤ්චවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච, චතුවොකාරෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතාකුසලො අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. පඤ්චවොකාරෙ චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතාකුසලො අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො.

විපාකතො පන කාමාවචරරූපාවචරො අත්ථිපච්චයො නියමෙනෙව පටිසන්ධික්ඛණෙ ඛන්ධානඤ්චෙව කටත්තාරූපස්ස ච සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. පවත්තෙ ¶ පන සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, ඨිතිප්පත්තස්ස චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. අරූපාවචරවිපාකො පන ආරුප්පෙ උප්පන්නලොකුත්තරවිපාකො ච අත්තනා සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. පඤ්චවොකාරෙ ලොකුත්තරවිපාකො සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. කිරියතො රූපාවචරො අත්ථිපච්චයො සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. කාමාවචරාරූපාවචරො පන ආරුප්පෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව, පඤ්චවොකාරෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සාපි සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකකායස්ස පච්ඡාජාතත්ථි පච්චයෙන පච්චයො.

රූපසඞ්ඛාතො පන අත්ථිපච්චයො සහජාතො, පුරෙජාතො, ආහාරො, ඉන්ද්රියන්ති චතුබ්බිධො. තත්ථ සහජාතරූපත්ථිපච්චයො චතුසමුට්ඨානවසෙන චතුධා ඨිතො. තත්ථ කම්මසමුට්ඨානො එකං මහාභූතං තිණ්ණන්නං මහාභූතානං, තීණි එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නං, මහාභූතා උපාදාරූපානන්ති එවං සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපං කාමාවචරරූපාවචරවිපාකක්ඛන්ධානං සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. තෙසම්පි තිසමුට්ඨානිකරූපං එකං මහාභූතං තිණ්ණන්නං මහාභූතානං, තීණි එකස්ස, ද්වෙ ද්වින්නං, මහාභූතා උපාදාරූපානන්ති එවං සහජාතත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. පුරෙජාතත්ථිපච්චයො පන වත්ථුපුරෙජාතආරම්මණපුරෙජාතවසෙන දුවිධො හොති. සො දුවිධොපි හෙට්ඨා පුරෙජාතපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව යොජෙත්වා ගහෙතබ්බො. ආහාරත්ථිපච්චයොපි හෙට්ඨා කබළීකාරාහාරපච්චයෙ යොජිතනයෙනෙව යොජෙතබ්බො. ඉධ පනෙස අත්තනො අනිරුද්ධක්ඛණෙ පච්චයභාවෙන අත්ථිපච්චයොති වුත්තො. රූපජීවිතින්ද්රියම්පි හෙට්ඨා ඉන්ද්රියපච්චයෙ රූපජීවිතින්ද්රියයොජනායං වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. ඉධ පනෙතම්පි අත්තනො අනිරුද්ධක්ඛණෙයෙව පච්චයභාවෙන අත්ථිපච්චයොති වුත්තන්ති එවමෙත්ථ පච්චයුප්පන්නතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

22. නත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

22. නත්ථිපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ සමනන්තරනිරුද්ධාති අඤ්ඤෙන චිත්තුප්පාදෙන අනන්තරිකා හුත්වා සමනන්තරනිරුද්ධා. පටුප්පන්නානන්ති පච්චුප්පන්නානං. ඉමිනා නත්ථිපච්චයස්ස ඔකාසදානට්ඨෙන නත්ථිපච්චයභාවං සාධෙති. පුරිමෙසු හි නිරොධවසෙන පච්ඡිමානං පවත්තනොකාසං අදෙන්තෙසු තෙසං පටුප්පන්නභාවො න සියාති අයමෙත්ථ පාළිවණ්ණනා. සෙසං සබ්බං අනන්තරපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පච්චයලක්ඛණමෙව හෙත්ථ නානං, පච්චයානං පන පච්චයුප්පන්නානඤ්ච නානාකරණං නත්ථි. කෙවලං පන තත්ථ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා’’තිආදිනා නයෙන පච්චයා ච පච්චයුප්පන්නා ච සරූපතො දස්සිතා. ඉධ පන ‘‘සමනන්තරනිරුද්ධා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා ¶ පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මාන’’න්ති සබ්බෙපි තෙ නිරොධුප්පාදවසෙන සාමඤ්ඤතො දස්සිතාති.

නත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

23. විගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

23. විගතපච්චයනිද්දෙසෙ සමනන්තරවිගතාති සමනන්තරමෙව විගතා. ඉමිනා විගතපච්චයස්ස විගච්ඡමානභාවෙනෙව පච්චයභාවං දස්සෙති. ඉති නත්ථිපච්චයස්ස ච ඉමස්ස ච බ්යඤ්ජනමත්තෙයෙව නානත්තං, න අත්ථෙති.

විගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

24. අවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

24. අවිගතපච්චයනිද්දෙසෙ චත්තාරො ඛන්ධාතිආදීනං සබ්බාකාරෙන අත්ථිපච්චයනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්සපි හි පච්චයස්ස අත්ථිපච්චයෙන සද්ධිං බ්යඤ්ජනමත්තෙයෙව නානත්තං, න අත්ථෙති.

අවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා.

පච්චයනිද්දෙසපකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථා

ඉදානි ¶ එවං උද්දෙසනිද්දෙසතො දස්සිතෙසු ඉමෙසු චතුවීසතියා පච්චයෙසු ඤාණචාරස්ස විසදභාවත්ථං ¶ අනෙකධම්මානං එකපච්චයභාවතො, එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවතො, එකපච්චයස්ස අනෙකපච්චයභාවතො, පච්චයසභාගතො, පච්චයවිසභාගතො, යුගළකතො, ජනකාජනකතො, සබ්බට්ඨානිකාසබ්බට්ඨානිකතො, රූපං රූපස්සාතිආදිවිකප්පතො, භවභෙදතොති ඉමෙසං දසන්නං පදානං වසෙන පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනෙකධම්මානං එකපච්චයභාවතොති එතෙසු හි ඨපෙත්වා කම්මපච්චයං අවසෙසෙසු තෙවීසතියා පච්චයෙසු අනෙකධම්මා එකතො පච්චයා හොන්ති. කම්මපච්චයො පන එකො චෙතනාධම්මොයෙවාති එවං තාවෙත්ථ අනෙකධම්මානං එකපච්චයභාවතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවතොති හෙතුපච්චයෙ තාව අමොහො එකො ධම්මො. සො පුරෙජාතකම්මාහාරඣානපච්චයොව න හොති, සෙසානං වීසතියා පච්චයානං වසෙන පච්චයො හොති. අලොභාදොසා ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයාපි න හොන්ති, සෙසානං අට්ඨාරසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයා හොන්ති. ලොභමොහා විපාකපච්චයාපි න හොන්ති, සෙසානං සත්තරසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයා හොන්ති. දොසො අධිපතිපච්චයොපි න හොති, සෙසානං සොළසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයො හොති. ආරම්මණපච්චයෙ රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො; තථා මනොධාතුයා අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච. සහෙතුකාය පන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයවසෙනාපි පච්චයො හොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බෙසං ආරම්මණපච්චයධම්මානං අනෙකපච්චයභාවො වෙදිතබ්බො.

අධිපතිපච්චයෙ ආරම්මණාධිපතිනො ආරම්මණපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව අනෙකපච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. සහජාතාධිපතීසු වීමංසා අමොහහෙතු විය වීසතිධා පච්චයො හොති. ඡන්දො හෙතුපුරෙජාතකම්මආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගපච්චයො න හොති, සෙසානං සත්තරසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයො හොති. චිත්තං හෙතුපුරෙජාතකම්මඣානමග්ගපච්චයො න හොති, සෙසානං එකූනවීසතියා පච්චයානං වසෙන පච්චයො හොති. වීරියං හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරඣානපච්චයො න හොති, සෙසානං එකූනවීසතියා වසෙන පච්චයො හොති.

අනන්තරපච්චයෙ ¶ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූ’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙසු චතූසු ඛන්ධෙසු වෙදනාක්ඛන්ධො හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරමග්ගපච්චයො න හොති, සෙසානං එකූනවීසතියා වසෙන පච්චයො හොති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධො ඉන්ද්රියඣානපච්චයොපි න හොති, සෙසානං සත්තරසන්නං වසෙන පච්චයො ¶ හොති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ හෙතූ හෙතුපච්චයෙ වුත්තනයෙන, ඡන්දවීරියානි අධිපතිපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව පච්චයා හොන්ති. ඵස්සො හෙතුපුරෙජාතකම්මඉන්ද්රියඣානමග්ගපච්චයො න හොති, සෙසානං අට්ඨාරසන්නං වසෙන පච්චයො හොති. චෙතනා හෙතුපුරෙජාතඉන්ද්රියඣානමග්ගපච්චයො න හොති. සෙසානං එකූනවීසතියා වසෙන පච්චයො හොති. විතක්කො හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරින්ද්රියපච්චයො න හොති, සෙසානං එකූනවීසතියා වසෙන පච්චයො හොති. විචාරො මග්ගපච්චයොපි න හොති, සෙසානං අට්ඨාරසන්නං වසෙන පච්චයො හොති. පීති තෙසඤ්ඤෙව වසෙන පච්චයො හොති. චිත්තෙකග්ගතා හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරපච්චයො න හොති, සෙසානං වීසතියා වසෙන පච්චයො හොති. සද්ධා හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරඣානමග්ගපච්චයො න හොති, සෙසානං අට්ඨාරසන්නං වසෙන පච්චයො හොති. සති තෙහි චෙව මග්ගපච්චයෙන චාති එකූනවීසතියා වසෙන පච්චයො හොති. ජීවිතින්ද්රියං සද්ධාය වුත්තානං අට්ඨාරසන්නං වසෙන පච්චයො හොති. හිරොත්තප්පං තතො ඉන්ද්රියපච්චයං අපනෙත්වා සෙසානං සත්තරසන්නං වසෙන පච්චයො හොති. තථා කායපස්සද්ධාදීනි යුගළකානි, යෙවාපනකෙසු අධිමොක්ඛමනසිකාරතත්රමජ්ඣත්තතා කරුණාමුදිතා ච. විරතියො පන තෙහි චෙව මග්ගපච්චයෙන චාති අට්ඨාරසධා පච්චයා හොන්ති. මිච්ඡාදිට්ඨි තතො විපාකපච්චයං අපනෙත්වා සත්තරසධා, මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවා තෙහි චෙව කම්මාහාරපච්චයෙහි චාති එකූනවීසතිධා. අහිරිකං අනොත්තප්පං මානො ථිනං මිද්ධං උද්ධච්චන්ති ඉමෙ හෙතුපුරෙජාතකම්මවිපාකාහාරින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයා න හොන්ති, සෙසානං පන සොළසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයා හොන්ති. විචිකිච්ඡාඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි තතො අධිපතිපච්චයං අපනෙත්වා පන්නරසධා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස. අධිපතිපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව අනෙකපච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. සමනන්තරපච්චයෙපි එසෙව නයො.

සහජාතපච්චයෙ චතූසු තාව ඛන්ධෙසු එකෙකස්ස ධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. චත්තාරි මහාභූතානි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන ¶ නවධා පච්චයා හොන්ති. හදයවත්ථු තෙසඤ්චෙව විප්පයුත්තස්ස ච වසෙන දසධා පච්චයො හොති. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ අපුබ්බං නත්ථි. නිස්සයපච්චයෙ චක්ඛායතනාදීනි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවධා පච්චයා හොන්ති. උපනිස්සයෙ අපුබ්බං නත්ථි. පුරෙජාතපච්චයෙ රූපසද්දගන්ධරසායතනානි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයා හොන්ති. එත්තකමෙවෙත්ථ අපුබ්බං. පච්ඡාජාතාදීසු අපුබ්බං නත්ථි. ආහාරපච්චයෙ කබළීකාරාහාරො ¶ ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයආහාරඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයො හොති. ඉන්ද්රියාදීසු අපුබ්බං නත්ථි. එවමෙත්ථ එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එකපච්චයස්ස අනෙකපච්චයභාවතොති හෙතුපච්චයාදීසු යස්ස කස්සචි එකස්ස පච්චයස්ස යෙනාකාරෙන යෙනත්ථෙන යො පච්චයුප්පන්නානං පච්චයො හොති, තං ආකාරං තං අත්ථං අවිජහිත්වාව අඤ්ඤෙහිපි යෙහාකාරෙහි යෙහි අත්ථෙහි සො තස්මිඤ්ඤෙව ඛණෙ තෙසං ධම්මානං අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති, තතො අනෙකපච්චයභාවතො තස්ස විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. සෙය්යථිදං – අමොහො හෙතුපච්චයො, සො හෙතුපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකඉන්ද්රියමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි එකාදසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අලොභාදොසා තතො අධිපතිඉන්ද්රියමග්ගපච්චයෙ තයො අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති. ඉදං විපාකහෙතූසුයෙව ලබ්භති, කුසලකිරියෙසු පන විපාකපච්චයතා පරිහායති. ලොභදොසමොහා තෙ තයො විපාකඤ්චාති චත්තාරො අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති.

ආරම්මණපච්චයො තං ආරම්මණපච්චයත්තං අවිජහන්තංයෙව ආරම්මණාධිපතිනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි සත්තහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අයමෙත්ථ උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො, අරූපධම්මානං පන අතීතානාගතානං වා රූපධම්මානං ආරම්මණපච්චයභාවෙ සති ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයමත්තඤ්ඤෙව උත්තරි ¶ ලබ්භති. අධිපතිපච්චයෙ වීමංසා අමොහසදිසා. ඡන්දො අධිපතිපච්චයො අධිපතිපච්චයත්තං අවිජහන්තොව සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි අට්ඨහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. වීරියං තෙසඤ්චෙව ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයානඤ්චාති ඉමෙසං වසෙන අපරෙහිපි දසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. චිත්තං තතො මග්ගපච්චයං අපනෙත්වා ආහාරපච්චයං පක්ඛිපිත්වා ඉමෙසං වසෙන අධිපතිපච්චයතො උත්තරි දසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. ආරම්මණාධිපතිනො පන හෙට්ඨා ආරම්මණපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව අනෙකපච්චයභාවො වෙදිතබ්බො.

අනන්තරසමනන්තරපච්චයා අනන්තරසමනන්තරපච්චයත්තං අවිජහන්තාව උපනිස්සයකම්මආසෙවනනත්ථිවිගතානං ¶ වසෙන අපරෙහිපි පඤ්චහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති. අරියමග්ගචෙතනායෙව චෙත්ථ කම්මපච්චයතං ලභති, න සෙසධම්මා. සහජාතපච්චයො සහජාතපච්චයත්තං අවිජහන්තොව හෙතුඅධිපතිඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මවිපාකආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහි චුද්දසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අයම්පි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො වත්ථුසහජාතාදීනං පන වසෙනෙත්ථ හෙතුපච්චයාදීනං අභාවොපි වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙපි එසෙව නයො.

නිස්සයපච්චයො නිස්සයපච්චයත්තං අවිජහන්තොව චතුවීසතියා පච්චයෙසු අත්තනො නිස්සයපච්චයත්තඤ්චෙව අනන්තරසමනන්තරපච්ඡාජාතආසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයෙ ච ඡ අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන අපරෙහිපි සත්තරසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අයම්පි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොව වත්ථුනිස්සයාදීනං පන වසෙනෙත්ථ හෙතුපච්චයාදීනං ආභාවොපි වෙදිතබ්බො.

උපනිස්සයපච්චයෙ ආරම්මණූපනිස්සයො ආරම්මණාධිපතිසදිසො. අනන්තරූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අනන්තරසමනන්තරකම්මආසෙවනනත්ථිවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි ඡහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අරියමග්ගචෙතනායෙව චෙත්ථ කම්මපච්චයතං ලභති, න සෙසධම්මා. පකතූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොව. පුරෙජාතපච්චයො අත්තනො පුරෙජාතපච්චයත්තං අවිජහන්තොව ආරම්මණආරම්මණාධිපතිනිස්සයඋපනිස්සයඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි ¶ අට්ඨහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අයම්පි උක්කට්ඨනිද්දෙසොව ආරම්මණපුරෙජාතෙ පනෙත්ථ නිස්සයඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයතා න ලබ්භති. ඉතො උත්තරිපි ලබ්භමානාලබ්භමානං වෙදිතබ්බං. පච්ඡාජාතපච්චයො අත්තනො පච්ඡාජාතපච්චයභාවං අවිජහන්තොව විප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි තීහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. ආසෙවනපච්චයො ආසෙවනපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අනන්තරසමනන්තරඋපනිස්සයනත්ථිවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි පඤ්චහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති.

කම්මපච්චයො කම්මපච්චයත්තං අවිජහන්තොව එකක්ඛණිකො තාව සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි නවහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. නානාක්ඛණිකො උපනිස්සයඅනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි පඤ්චහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. විපාකපච්චයො ¶ විපාකපච්චයත්තං අවිජහන්තොව හෙතුඅධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි චුද්දසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. ආහාරපච්චයෙ කබළීකාරො ආහාරො ආහාරපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි ද්වීහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. සෙසා තයො ආහාරපච්චයත්තං අවිජහන්තාව යථානුරූපං අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මවිපාකඉන්ද්රියසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි එකාදසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති.

ඉන්ද්රියපච්චයෙ රූපිනො පඤ්චින්ද්රියා ඉන්ද්රියපච්චයත්තං අවිජහන්තාව නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි පඤ්චහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති. රූපජීවිතින්ද්රියම්පි ඉන්ද්රියපච්චයත්තං අවිජහන්තඤ්ඤෙව අත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි ද්වීහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. අරූපිනො ඉන්ද්රියානිපි යථානුරූපං ඉන්ද්රියපච්චයත්තං අවිජහන්තානෙව හෙතුඅධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඣානමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි තෙරසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති. ඣානපච්චයො ඣානපච්චයත්තං අවිජහන්තොව යථානුරූපං ¶ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකඉන්ද්රියමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි දසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. මග්ගපච්චයො මග්ගපච්චයත්තං අවිජහන්තොව යථානුරූපං ඣානපච්චයෙ වුත්තානං දසන්නං හෙතුඅධිපතීනඤ්චාති ඉමෙසං වසෙන අපරෙහිපි ද්වාදසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති.

සම්පයුත්තපච්චයො සම්පයුත්තපච්චයත්තං අවිජහන්තොව යථානුරූපං හෙතුඅධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මවිපාකආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි තෙරසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. විප්පයුත්තපච්චයො විප්පයුත්තපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අනන්තරසමනන්තරආසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතසඞ්ඛාතෙ ඡ පච්චයෙ අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන යථානුරූපං අපරෙහිපි සත්තරසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. තත්ථ රූපස්ස ච අරූපස්ස ච පච්චයවිභාගො වෙදිතබ්බො. අත්ථිපච්චයො අත්ථිපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අනන්තරසමනන්තරආසෙවනනත්ථිවිගතසඞ්ඛාතෙ පඤ්ච පච්චයෙ අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන යථානුරූපං අපරෙහි අට්ඨාරසහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡති. නත්ථිපච්චයවිගතපච්චයා අනන්තරපච්චයසදිසා ¶ . අවිගතපච්චයො අත්ථිපච්චයසදිසොයෙවාති එවමෙත්ථ එකපච්චයස්ස අනෙකපච්චයභාවතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

පච්චයසභාගතොති එතෙසු හි චතුවීසතියා පච්චයෙසු අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයආසෙවනනත්ථිවිගතා සභාගා, තථා ආරම්මණආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයාති ඉමිනා උපායෙනෙත්ථ පච්චයසභාගතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

පච්චයවිසභාගතොති පුරෙජාතපච්චයො පනෙත්ථ පච්ඡාජාතපච්චයෙන විසභාගො, තථා සම්පයුත්තපච්චයො විප්පයුත්තපච්චයෙන, අත්ථිපච්චයො නත්ථිපච්චයෙන, විගතපච්චයො අවිගතපච්චයෙනාති ඉමිනා උපායෙනෙත්ථ පච්චයවිසභාගතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

යුගළකතොති එතෙසු ච අත්ථසරික්ඛතාය, සද්දසරික්ඛතාය, කාලපටිපක්ඛතාය, හෙතුඵලතාය, අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛතායාති ඉමෙහි කාරණෙහි යුගළකතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. අනන්තරසමනන්තරා හි අත්ථසරික්ඛතාය එකං යුගළකං නාම; නිස්සයූපනිස්සයා සද්දසරික්ඛතාය, පුරෙජාතපච්ඡාජාතා ¶ කාලපටිපක්ඛතාය, කම්මපච්චයවිපාකපච්චයා හෙතුඵලතාය, සම්පයුත්තවිප්පයුත්තපච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛතාය එකං යුගළකං නාම, තථා අත්ථිනත්ථිපච්චයා, විගතාවිගතපච්චයා චාති එවමෙත්ථ යුගළකතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. ජනකාජනකතොති එතෙසු ච අනන්තරසමනන්තරානන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයාසෙවනපච්චයා නානාක්ඛණිකො, කම්මපච්චයො, නත්ථිවිගතපච්චයාති ඉමෙ පච්චයා ජනකායෙව, න අජනකා. පච්ඡාජාතපච්චයො කෙවලං උපත්ථම්භකොයෙව, න ජනකො. සෙසා ජනකා ච අජනකා ච උපත්ථම්භකා චාති අත්ථො. එවමෙත්ථ ජනකාජනකතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

සබ්බට්ඨානිකාසබ්බට්ඨානිකතොති එතෙසු ච සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයා සබ්බට්ඨානිකා නාම, සබ්බෙසං සඞ්ඛතානං රූපාරූපධම්මානං ඨානභූතා කාරණභූතාති අත්ථො. එතෙහි විනා උප්පජ්ජමානො එකධම්මොපි නත්ථීති. ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඅනන්තරසමනන්තරානන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයාසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා අසබ්බට්ඨානිකා නාම. න සබ්බෙසං රූපාරූපධම්මානං ඨානභූතා, අරූපක්ඛන්ධානඤ්ඤෙව පන ඨානභූතා කාරණභූතාති අත්ථො. අරූපධම්මායෙව හි එතෙහි උප්පජ්ජන්ති, න රූපධම්මා. පුරෙජාතපච්ඡාජාතාපි අසබ්බට්ඨානිකා අරූපරූපානඤ්ඤෙව ¶ යථාක්කමෙන පච්චයභාවතො. වුත්තාවසෙසාපි එකච්චානං රූපාරූපධම්මානං උප්පත්තිහෙතුතො න සබ්බට්ඨානිකාති එවමෙත්ථ සබ්බට්ඨානිකා සබ්බට්ඨානිකතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

රූපං රූපස්සාතිආදිවිකප්පතොති එතෙසු ච චතුවීසතියා පච්චයෙසු එකපච්චයොපි එකන්තෙන රූපමෙව හුත්වා රූපස්සෙව පච්චයො නාම නත්ථි, එකන්තෙන පන රූපං හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයො නාම අත්ථි. කතරො පනෙසොති? පුරෙජාතපච්චයො. පුරෙජාතපච්චයො හි එකන්තෙන රූපමෙව හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයො හොති. එකන්තෙන රූපමෙව හුත්වා රූපාරූපස්සෙව පච්චයො නාමාතිපි නත්ථි, එකන්තෙන පන අරූපං හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයො නාම අත්ථි. කතරො පනෙසොති? අනන්තරසමනන්තරආසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතවසෙන ඡබ්බිධො. සො හි සබ්බොපි එකන්තෙන අරූපමෙව හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයො හොති. එකන්තෙන අරූපමෙව හුත්වාපි එකන්තෙන රූපස්සෙව පච්චයො නාමාතිපි අත්ථි. කතරො පනෙසොති? පච්ඡාජාතපච්චයො. සො හි එකන්තෙන ¶ අරූපං හුත්වා රූපස්සෙව පච්චයො හොති; එකන්තෙන පන අරූපධම්මොව හුත්වා රූපාරූපානං පච්චයොපි අත්ථි. කතරො පනෙසොති? හෙතුකම්මවිපාකඣානමග්ගවසෙන පඤ්චවිධො. සො හි සබ්බොපි එකන්තෙන අරූපමෙව හුත්වා රූපධම්මානං අරූපධම්මානම්පි පච්චයො හොති. එකන්තෙන පන රූපාරූපමෙව හුත්වා රූපස්සෙව පච්චයො නාමාතිපි නත්ථි, අරූපස්සෙව පන හොති. කතරො පනෙසොති? ආරම්මණපච්චයො චෙව උපනිස්සයපච්චයො ච. ඉදඤ්හි ද්වයං එකන්තෙන රූපාරූපමෙව හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයො හොති. එකන්තෙන රූපාරූපමෙව හුත්වා පන රූපාරූපස්සෙව පච්චයො නාමාතිපි අත්ථි. කතරො පනෙසොති? අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයආහාරඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවවිධො. සො හි සබ්බොපි එකන්තෙන රූපාරූපමෙව හුත්වා රූපාරූපස්සෙව පච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ රූපං රූපස්සාතිආදිවිකප්පතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

භවභෙදතොති ඉමෙසු පන චතුවීසතියා පච්චයෙසු පඤ්චවොකාරභවෙ තාව න කොචි පච්චයො න ලබ්භති නාම. චතුවොකාරභවෙ පන තයො පුරෙජාතපච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙ අපනෙත්වා සෙසා එකවීසතිමෙව ලබ්භන්ති. එකවොකාරභවෙ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතවසෙන සත්තෙව ලබ්භන්ති. බාහිරෙ පන අනින්ද්රියබද්ධරූපෙ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චෙව ලබ්භන්තීති එවමෙත්ථ භවභෙදතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

පච්චයනිද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාවාරො

1. පච්චයානුලොමවණ්ණනා

එවං ¶ අනුලොමපට්ඨානාදීසු තිකපට්ඨානාදිවසෙන චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානෙ පට්ඨානමහාපකරණෙ යෙ තිකාදයො නිස්සාය නිද්දිට්ඨත්තා එතං තිකපට්ඨානං, දුකපට්ඨානං…පෙ… දුකදුකපට්ඨානන්ති වුත්තං. තෙ අනාමසිත්වා යෙසං පච්චයානං වසෙන තෙ තිකාදයො විභත්තා, තෙ පච්චයෙ එව තාව ඉමිනා මාතිකානික්ඛෙපපච්චයවිභඞ්ගසඞ්ඛාතෙන වාරෙන උද්දෙසතො ච නිද්දෙසතො ච දස්සෙත්වා, ඉදානි යෙ තිකාදයො නිස්සාය නිද්දිට්ඨත්තා එතං තිකපට්ඨානං, දුකපට්ඨානං…පෙ… දුකදුකපට්ඨානන්ති වුත්තං. තෙ ¶ තිකාදයො ඉමෙසං පච්චයානං වසෙන විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං එකෙකං තිකදුකං නිස්සාය සත්තහි මහාවාරෙහි දෙසනා කතා. තෙසං ඉමානි නාමානි – පටිච්චවාරො, සහජාතවාරො, පච්චයවාරො, නිස්සයවාරො, සංසට්ඨවාරො, සම්පයුත්තවාරො, පඤ්හාවාරොති.

තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො’’ති එවං පටිච්චාභිධානවසෙන වුත්තො පටිච්චවාරො නාම. කුසලං ධම්මං සහජාතො කුසලො ධම්මො’’ති එවං සහජාතාභිධානවසෙන වුත්තො සහජාතවාරො නාම. සො පුරිමෙන පටිච්චවාරෙන අත්ථතො නින්නානාකරණො. පටිච්චාභිධානවසෙන බුජ්ඣනකානං වසෙන පන පඨමො වුත්තො, සහජාතාභිධානවසෙන බුජ්ඣනකානං වසෙන දුතියො. ද්වීසුපි චෙතෙසු රූපාරූපධම්මවසෙන පච්චයා චෙව පච්චයුප්පන්නධම්මා ච වෙදිතබ්බා. තෙ ච ඛො සහජාතාව, න පුරෙජාතපච්ඡාජාතා ලබ්භන්ති. ‘‘කුසලං ධම්මං පච්චයා කුසලො ධම්මො’’ති එවං පච්චයාභිධානවසෙන වුත්තො පන පච්චයවාරො නාම. සොපි පුරිමවාරද්වයං විය රූපාරූපධම්මවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. පච්චයො පනෙත්ථ පුරෙජාතොපි ලබ්භති. අයමස්ස පුරිමවාරද්වයතො විසෙසො. තදනන්තරො ‘‘කුසලං ධම්මං නිස්සාය කුසලො ධම්මො’’ති එවං නිස්සයාභිධානවසෙන වුත්තො නිස්සයවාරො නාම. සො පුරිමෙන පච්චයවාරෙන අත්ථතො නින්නානාකරණො. පච්චයාභිධානවසෙන බුජ්ඣනකානං වසෙන පන පඨමො වුත්තො, නිස්සයාභිධානවසෙන බුජ්ඣනකානං වසෙන දුතියො. තතො පරං ‘‘කුසලං ධම්මං සංසට්ඨො කුසලො ධම්මො’’ති එවං සංසට්ඨාභිධානවසෙන වුත්තො සංසට්ඨවාරො නාම. ‘‘කුසලං ධම්මං සම්පයුත්තො කුසලො ධම්මො’’ති එවං සම්පයුත්තාභිධානවසෙන වුත්තො සම්පයුත්තවාරො නාම. සො පුරිමෙන සංසට්ඨවාරෙන අත්ථතො නින්නානාකරණො. සංසට්ඨාභිධානවසෙන බුජ්ඣනකානං වසෙන පන පඨමො වුත්තො, සම්පයුත්තාභිධානවසෙන ¶ දුතියො. ද්වීසුපි චෙතෙසු අරූපධම්මවසෙනෙව පච්චයා පච්චයුප්පන්නා ච වෙදිතබ්බා. සත්තමවාරෙ පන යස්මා ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන තෙ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වා පුන ‘‘කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්තිආදිනා නයෙන සබ්බෙපි තෙ පඤ්හා නිජ්ජටා නිග්ගුම්බා ච කත්වා විභත්තා, තස්මා සො වාරො පඤ්හානං සාධුකං විභත්තත්තා පඤ්හාවාරොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො. රූපාරූපධම්මවසෙනෙව පනෙත්ථ පච්චයාපි පච්චයුප්පන්නාපි වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ¶ යො තාව එස සබ්බපඨමො පටිච්චවාරො නාම, සො උද්දෙසතො නිද්දෙසතො ච දුවිධො හොති. තත්ථ උද්දෙසවාරො පඨමො, පුච්ඡාවාරොතිපි වුච්චති. පණ්ණත්තිවාරොතිපි තස්සෙව නාමං. සො හි කුසලාදයො පටිච්ච කුසලාදීනං හෙතුපච්චයාදීනං වසෙන උද්දිට්ඨත්තා උද්දෙසවාරො, කුසලාදයො පටිච්ච හෙතුපච්චයාදිවසෙන කුසලාදීනං උප්පත්තියා පුච්ඡිතත්තා පුච්ඡාවාරො, කුසලාදයො පටිච්ච හෙතුපච්චයාදිවසෙන කුසලාදීනං උප්පත්තියා පඤ්ඤාපිතත්තා පණ්ණත්තිවාරොතිපි වුත්තො.

25-34. තත්ථ සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයාති පරිකප්පපුච්ඡා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා, කිං සො කුසලං ධම්මං පටිච්ච සියාති අථ වා කුසලං ධම්මං පටිච්ච යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය, සො හෙතුපච්චයා සියාති අයමෙත්ථ අත්ථො. තත්ථ පටීති සදිසත්ථෙ වත්තති. සදිසපුග්ගලො හි පටිපුග්ගලො, සදිසභාගො ච පටිභාගොති වුච්චති. ඉච්චාති ගමනුස්සුක්කවචනමෙතං. උභයං එකතො කත්වා පටිච්චාති පටිගන්ත්වා සහුප්පත්තිසඞ්ඛාතෙන සදිසභාවෙන පත්වා, තෙන සද්ධිං එකතො උප්පත්තිභාවං උපගන්ත්වාති වුත්තං හොති. කුසලො ධම්මොති එවං සහුප්පත්තිභාවෙන කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයාති පුච්ඡති. අථ වා පටිච්චාති පච්චයං කත්වා. තං පන පච්චයකරණං පුරෙජාතෙපි පච්චයෙ ලබ්භති සහජාතෙපි. ඉධ සහජාතං අධිප්පෙතං. සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලොතිආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ කිඤ්චාපි සහජාතවසෙන කුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො නත්ථි, ඉමස්මිං පන පුච්ඡාවාරෙ යම්පි විස්සජ්ජියමානං අත්ථතො ලබ්භති, යම්පි න ලබ්භති, තං සබ්බං පුච්ඡාවසෙන උද්ධටං. පරතො පන විස්සජ්ජනෙ යං න ලබ්භති, තං පහාය යං ලබ්භති, තදෙව විස්සජ්ජිතං.

එවමෙත්ථ පුච්ඡානං අත්ථඤ්චෙව පුච්ඡාගතිඤ්ච ඤත්වා ඉදානි ගණනවසෙන පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො ¶ . එත්ථ හි ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්චා’’ති කුසලපදං ආදිං කත්වා කුසලාකුසලාබ්යාකතන්තා තිස්සො පුච්ඡා, පුන තදෙවාදිං කත්වා කුසලාබ්යාකතාදිවසෙන දුකප්පභෙදන්තා තිස්සො, පුන තදෙවාදිං කත්වා තිකන්තා ච එකා, එවං කුසලං ධම්මං පටිච්චාති කුසලාදිකා ¶ සත්ත පුච්ඡා, තථා අකුසලාදිකා, තථා අබ්යාකතාදිකා, තථා කුසලාබ්යාකතාදිකා, අකුසලාබ්යාකතාදිකා, කුසලාකුසලාදිකා, කුසලාකුසලාබ්යාකතාදිකාති සබ්බාපි සත්තන්නං සත්තකානං වසෙන කුසලත්තිකං නිස්සාය හෙතුපච්චයෙ එකූනපඤ්ඤාසං පුච්ඡා.

තත්ථ එකමූලකාවසානා නව, එකමූලදුකාවසානා නව, එකමූලතිකාවසානා තිස්සො, දුකමූලඑකාවසානා නව, දුකමූලදුකාවසානා නව, දුකමූලතිකාවසානා තිස්සො, තිකමූලඑකාවසානා තිස්සො, තිකමූලදුකාවසානා තිස්සො, තිකමූලතිකාවසානා එකාති එවමෙතා මූලවසෙනාපි වෙදිතබ්බා. යථා ච හෙතුපච්චයෙ එකූනපඤ්ඤාසං, ආරම්මණපච්චයාදීසුපි තථෙවාති සබ්බෙසුපි චතුවීසතියා පච්චයෙසු –

සහස්සමෙකඤ්ච සතං, ඡසත්තති පුනාපරා;

පුච්ඡා සම්පිණ්ඩිතා හොන්ති, නයම්හි එකමූලකෙ.

35-36. තතො පරං හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයාති දුමූලකනයො ආරද්ධො. තත්ථ හෙතාරම්මණදුකො…පෙ… හෙතුඅවිගතදුකොති හෙතුපච්චයෙන සද්ධිං තෙවීසති දුකා හොන්ති. තෙසු හෙතුපච්චයෙ විය හෙතාරම්මණදුකෙපි එකූනපඤ්ඤාසං පුච්ඡා, තාසු පාළියං ද්වෙයෙව දස්සිතා. යථා ච හෙතාරම්මණදුකෙ එකූනපඤ්ඤාසං තථා හෙතාධිපතිදුකාදීසුපි. තත්ථ පඨමපුච්ඡාවසෙන හෙතාධිපතිදුකො, හෙතානන්තරදුකො, හෙතුසමනන්තරදුකොති පටිපාටියා තයො දුකෙ දස්සෙත්වා පරියොසානෙ හෙතුඅවිගතදුකො දස්සිතො, සෙසං සඞ්ඛිත්තං. පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බො.

සහස්සමෙකඤ්ච සතං, සත්තවීසතිමෙව ච;

දුකෙසු තෙවීසතියා, පුච්ඡා හොන්ති දුමූලකෙ.

37. තතො පරං හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයාති තිමූලකනයො ආරද්ධො. තත්ථ ¶ හෙතාරම්මණදුකෙන සද්ධිං අධිපතිපච්චයාදීසු බාවීසතියා පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන බාවීසති තිකා හොන්ති. තෙසු පඨමපුච්ඡාවසෙන පඨමත්තිකඤ්ච දුතියත්තිකඤ්ච දස්සෙත්වා පරියොසානතිකො දස්සිතො, සෙසං සඞ්ඛිත්තං. යථා පන ¶ දුකෙසු, එවං තිකෙසුපි එකමෙකස්මිං තිකෙ එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා සබ්බෙසුපි බාවීසතියා තිකෙසු –

සහස්සමෙකං පුච්ඡානං, අට්ඨසත්තතිමෙව ච;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි තිකමූලකෙ.

38. තතො පරං හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා අනන්තරපච්චයාති චතුමූලකනයො ආරද්ධො. තත්ථ පඨමත්තිකෙන සද්ධිං අනන්තරපච්චයාදීසු එකවීසතියා පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන එකවීසති චතුක්කා හොන්ති. තෙසු ද්වෙ චතුක්කෙ දස්සෙත්වා සෙසං සඞ්ඛිත්තං. ඉධාපි එකමෙකස්මිං චතුක්කෙ එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා සබ්බෙසුපි එකවීසතියා චතුක්කෙසු –

සහස්සමෙකං පුච්ඡානං, එකූනතිංස පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි චතුමූලකෙ.

තතො පරං පඤ්චමූලකං ආදිං කත්වා යාව සබ්බමූලකා දෙසනා කතා, තං සබ්බං සඞ්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා වුත්තඤ්ච උපරි වත්තබ්බඤ්ච එකතො කත්වා පාළියං ‘‘එකමූලකං, දුමූලකං, තිමූලකං, චතුමූලකං, පඤ්චමූලකං, සබ්බමූලකං අසම්මුය්හන්තෙන විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති නයො දස්සිතො. තත්ථ එකමූලකාදීසු යං වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙව. පඤ්චමූලකෙ පන පඨමචතුක්කෙන සද්ධිං සමනන්තරපච්චයාදීසු සමවීසතියා පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන සමවීසති පඤ්චකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි නව පුච්ඡානං, අසීති ච පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි පඤ්චමූලකෙ.

ඡමූලකෙ පඨමපඤ්චකෙන සද්ධිං සහජාතපච්චයාදීසු එකූනවීසතියා පච්චයෙසු එකමෙකස්ස ¶ යොජනාවසෙන එකූනවීසති ඡක්කා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි නව පුච්ඡානං, එකතිංස තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි ඡක්කමූලකෙ.

සත්තමූලකෙ ¶ පඨමඡක්කෙන සද්ධිං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාදීසු අට්ඨාරසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන අට්ඨාරස සත්තකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි අට්ඨ පුච්ඡානං, ද්වාසීති ච තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි සත්තමූලකෙ.

අට්ඨමූලකෙ පඨමසත්තකෙන සද්ධිං නිස්සයපච්චයාදීසු සත්තරසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන සත්තරස අට්ඨකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි අට්ඨ පුච්ඡානං, තෙත්තිංසා ච තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි අට්ඨමූලකෙ.

නවමූලකෙ පඨමඅට්ඨකෙන සද්ධිං උපනිස්සයපච්චයාදීසු සොළසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන සොළස නවකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි ¶ සත්ත පුච්ඡානං, චතුරාසීති තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි නවමූලකෙ.

දසමූලකෙ පඨමනවකෙන සද්ධිං පුරෙජාතපච්චයාදීසු පන්නරසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන පන්නරස දසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි සත්ත පුච්ඡානං, පඤ්චතිංස තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයම්හි දසමූලකෙ.

එකාදසමූලකෙ පඨමදසකෙන සද්ධිං පච්ඡාජාතපච්චයාදීසු චුද්දසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන චුද්දස එකාදසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

ඡ සතානි ච පුච්ඡානං, ඡළාසීති තතොපරා;

නයම්හි පුච්ඡා ගණිතා, එකාදසකමූලකෙ.

ද්වාදසමූලකෙ පඨමඑකාදසකෙන සද්ධිං ආසෙවනපච්චයාදීසු තෙරසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන තෙරස ද්වාදසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

ඡ ¶ සතානි ච පුච්ඡානං, සත්තතිංස තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ ද්වාදසමූලකෙ.

තෙරසමූලකෙ පඨමද්වාදසකෙන සද්ධිං කම්මපච්චයාදීසු ද්වාදසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන ද්වාදස තෙරසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි පඤ්ච පුච්ඡානං, අට්ඨාසීති පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ තෙරසමූලකෙ.

චුද්දසමූලකෙ පඨමතෙරසකෙන සද්ධිං විපාකපච්චයාදීසු එකාදසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන එකාදස චුද්දසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි පඤ්ච පුච්ඡානං, තිංස චාථ නවාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ චුද්දසමූලකෙ.

පන්නරසමූලකෙ ¶ පඨමචුද්දසකෙන සද්ධිං ආහාරපච්චයාදීසු දසසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන දස පන්නරසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි චත්තාරි පුච්ඡානං, නවුති ච තතොපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ පන්නරසමූලකෙ.

සොළසමූලකෙ පඨමපන්නරසකෙන සද්ධිං ඉන්ද්රියපච්චයාදීසු නවසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන නව සොළසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි චත්තාරි චත්තා-ලීසෙකා චෙව පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ සොළසමූලකෙ.

සත්තරසමූලකෙ පඨමසොළසකෙන සද්ධිං ඣානපච්චයාදීසු අට්ඨසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන අට්ඨ සත්තරසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි තීණි පුච්ඡානං, නවුති ද්වෙ පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ සත්තරසමූලකෙ.

අට්ඨාරසමූලකෙ ¶ පඨමසත්තරසකෙන සද්ධිං මග්ගපච්චයාදීසු සත්තසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන සත්ත අට්ඨාරසකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතානි තීණි පුච්ඡානං, තෙචත්තාරීසමෙව ච;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ අට්ඨාරසමූලකෙ.

එකූනවීසතිමූලකෙ පඨමඅට්ඨාරසකෙන සද්ධිං සම්පයුත්තපච්චයාදීසු ඡසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන ඡ එකූනවීසතිකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

ද්වෙ ¶ සතා නවුති චෙව, චතස්සො ච පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ එකූනවීසතිකෙ.

වීසතිමූලකෙ පඨමඑකූනවීසතිකෙන සද්ධිං විප්පයුත්තපච්චයාදීසු පඤ්චසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන පඤ්චවීසතිකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

ද්වෙ සතා හොන්ති පුච්ඡානං, චත්තාලීසා ච පඤ්ච ච;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ වීසතිමූලකෙ.

එකවීසතිමූලකෙ පඨමවීසතිකෙන සද්ධිං අත්ථිපච්චයාදීසු චතූසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන චත්තාරො එකවීසතිකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

සතං ඡනවුති චෙව, පුච්ඡා හොන්ති සම්පිණ්ඩිතා;

ගණිතා ලක්ඛණඤ්ඤූහි, එකවීසතිකෙ නයෙ.

ද්වාවීසතිමූලකෙ පඨමඑකවීසතිකෙන සද්ධිං නත්ථිපච්චයාදීසු තීසු පච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන තයො ද්වාවීසතිකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

චත්තාලීසාධිකං සතං, සත්ත චෙව පුනාපරා;

පුච්ඡා ගණනතො හොන්ති, නයෙ ද්වාවීසතිමූලකෙ.

තෙවීසතිමූලකෙ ¶ පඨමද්වාවීසතිකෙන සද්ධිං ද්වීසු විගතාවිගතපච්චයෙසු එකමෙකස්ස යොජනාවසෙන ද්වෙ තෙවීසතිකා හොන්ති. තෙසු එකමෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා –

අට්ඨනවුතිමෙවිධ, පුච්ඡා ගණනතො මතා;

නයම්හි තෙවීසතිමෙ, තෙවීසතිකමූලකෙ.

චතුවීසතිමූලකො ¶ පන සබ්බපච්චයානං සමොධානවසෙන වෙදිතබ්බො, තෙනෙව සබ්බමූලකොති වුත්තො. තත්ථ එකූනපඤ්ඤාසමෙව පුච්ඡා හොන්තීති සබ්බාපෙතා හෙතුපච්චයපදමෙව ගහෙත්වා එකමූලකාදීනං සබ්බමූලකපරියොසානානං වසෙන සත්ථාරා දෙවපරිසති විත්ථාරතො විභත්තා පුච්ඡා ඉධ සඞ්ඛෙපෙන දස්සිතා.

තාසං පන සබ්බාසම්පි අයං ගණනපිණ්ඩො – එකමූලකනයස්මිඤ්හි එකාදස සතානි ඡසත්තති ච පුච්ඡා ආගතා. හෙතුපච්චයනයෙ තෙනෙව මූලකෙන එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා ඉමස්මිං හෙතුපච්චයමූලකෙ ගහෙතබ්බා, සෙසා සෙසපච්චයමූලකෙසු පක්ඛිපිතබ්බා. දුමූලකෙ සත්තවීසානි එකාදස සතානි, තිමූලකෙ සහස්සං අට්ඨසත්තති ච, චතුමූලකෙ සහස්සං එකූනතිංසඤ්ච, පඤ්චමූලකෙ අසීතාධිකානි නව සතානි, ඡමූලකෙ එකතිංසානි නව සතානි, සත්තමූලකෙ ද්වාසීතානි අට්ඨ සතානි, අට්ඨමූලකෙ තෙත්තිංසානි අට්ඨ සතානි, නවමූලකෙ චතුරාසීතානි සත්ත සතානි, දසමූලකෙ පඤ්චතිංසානි සත්ත සතානි, එකාදසමූලකෙ ඡාසීතානි ඡ සතානි, ද්වාදසමූලකෙ සත්තතිංසානි ඡ සතානි, තෙරසමූලකෙ අට්ඨාසීතානි පඤ්ච සතානි, චුද්දසමූලකෙ එකූනචත්තාලීසානි පඤ්ච සතානි, පන්නරසමූලකෙ නවුතානි චත්තාරි සතානි, සොළසමූලකෙ එකචත්තාලීසානි චත්තාරි සත්තානි, සත්තරසමූලකෙ ද්වානවුතානි තීණි සතානි, අට්ඨාරසමූලකෙ තෙචත්තාලීසානි තීණි සතානි, එකූනවීසතිමූලකෙ චතුනවුතානි ද්වෙ සතානි, වීසතිමූලකෙ පඤ්චචත්තාලීසානි ද්වෙ සතානි, එකවීසතිමූලකෙ ඡනවුතිසතං, ද්වාවීසතිමූලකෙ සත්තචත්තාලීසසතං, තෙවීසතිමූලකෙ අට්ඨනවුති, සබ්බමූලකෙ එකූනපඤ්ඤාසාති එවං හෙතුපදං ආදිං කත්වා විභත්තෙසු එකමූලකාදීසු –

චුද්දසෙව සහස්සානි, පුන සත්ත සතානි ච;

පුච්ඡා හෙතුපදස්සෙව, එකමූලාදිභෙදතොති.

39-40. එවං ¶ හෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකතො පට්ඨාය යාව සබ්බමූලකනයා පුච්ඡාභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි ආරම්මණපච්චයං ආදිං කත්වා දස්සෙතුං සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයාතිආදිමාහ. තත්ථ ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයාති එත්තාවතා ආරම්මණපච්චයං ආදිං කත්වා හෙතුපච්චයපරියොසානො එකමූලකනයො දස්සිතො. තතො පරං ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයාති දුකමූලකං ආරද්ධං. තත්ථ ඉමං පඨමදුකඤ්චෙව ¶ ආරම්මණාවිගතදුකඤ්ච දස්සෙත්වා සෙසං සඞ්ඛිත්තං. ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයාති අයං ඔසානදුකොපි න දස්සිතො. සචෙ පන කත්ථචි වාචනාමග්ගෙ සන්දිස්සති, ස්වෙව වාචනාමග්ගො ගහෙතබ්බො. තතො පරං ආරම්මණපච්චයවසෙන තිකමූලකාදයො අදස්සෙත්වාව අධිපතිපච්චයං ආදිං කත්වා එකකාදයො දස්සෙතුං අධිපතිපච්චයා, අනන්තරපච්චයා, සමනන්තරපච්චයා, සහජාතපච්චයා, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාති එත්තකමෙව වුත්තං, තං එකමූලකවසෙන වා සබ්බමූලකවසෙන වා වෙදිතබ්බං.

41. තතො පරං අවිගතපච්චයං ආදිං කත්වා දුමූලකමෙව දස්සෙතුං – අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිගතහෙතුදුකො, අවිගතාරම්මණදුකො, අවිගතාධිපතිදුකොති පටිපාටියා තයො දුකෙ වත්වා පරියොසානෙ ච අවිගතවිගතදුකො එකො දුකො දස්සිතො. තතො අවිගතපච්චයවසෙනෙව තිමූලකං දස්සෙතුං – ‘‘අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා, අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා අධිපතිපච්චයා, අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා අනන්තරපච්චයා’’ති එවං පටිපාටියා තයො තිකෙ වත්වා ‘‘අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා විගතපච්චයා’’ති පරියොසානත්තිකො වුත්තො. තතො අවිගතපච්චයවසෙනෙව චතුමූලකං දස්සෙතුං ‘‘අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා, අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අනන්තරපච්චයා’’ති ද්වෙ චතුක්කෙ වත්වා ‘‘විගතපච්චයා’’ති පදං උද්ධරිත්වා ඨපිතං, සෙසං සබ්බං සඞ්ඛිත්තං. තස්ස සඞ්ඛිත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘එකෙකස්ස පදස්ස එකමූලකං, දුමූලකං, තිමූලකං, සබ්බමූලකං අසම්මුය්හන්තෙන විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තස්මා යථා හෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා හෙතුආදිපදවසෙන එකමූලකෙ එකාදස පුච්ඡාසතානි ඡසත්තති ච පුච්ඡා…පෙ… සබ්බමූලකෙ එකූනපඤ්ඤාසං, එවං ආරම්මණපච්චයාදීසුපි එකමෙකං ආදිං කත්වා ආරම්මණාදිපදවසෙන එකමෙකස්ස ¶ පදස්ස එකමූලකෙ එකාදස පුච්ඡාසතානි ඡසත්තති ච පුච්ඡා…පෙ… සබ්බමූලකෙ එකූනපඤ්ඤාසාති එකෙකස්ස පදස්ස එකමූලකාදිභෙදෙ සත්තසතාධිකානි චුද්දස පුච්ඡා සහස්සානි හොන්ති. තාසං සබ්බෙසුපි චතුවීසතියා පච්චයෙසු අයං ගණනපරිච්ඡෙදො –

ද්වාපඤ්ඤාසසහස්සාන-ට්ඨසතානි තීණි සතසහස්සානි;

කුසලත්තිකස්ස පුච්ඡා, අනුලොමනයම්හි සුවිභත්තා.

යථා ¶ ච කුසලත්තිකස්ස, එවං වෙදනාත්තිකාදීනම්පීති සබ්බෙසුපි ද්වාවීසතියා තිකෙසු –

එකසට්ඨිසහස්සානි, ඡ සතානි සත්තසත්තති;

සතසහස්සානි පුච්ඡානං, තිකභෙදෙ පභෙදතො.

සඞ්ඛිත්තා වාචනාමග්ගෙ.

දුකෙසු පන ‘‘සියා හෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතුධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං හෙතුං පටිච්ච හෙතු, හෙතුං පටිච්ච නහෙතු, හෙතුං පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු ච, නහෙතුං පටිච්ච නහෙතු, නහෙතුං පටිච්ච හෙතු, නහෙතුං පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු ච, හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච හෙතු, හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච නහෙතු, හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු චාති එකමෙකස්මිං දුකෙ හෙතුපච්චයාදීසු එකමෙකස්මිං පච්චයෙ නව පුච්ඡා හොන්ති. තාසු හෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකෙ ද්වෙසතානි සොළස ච පුච්ඡා හොන්ති. තාසු හෙතුපච්චයස්සෙව අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සා නව පුච්ඡා ගහෙතබ්බා, සෙසා අට්ඨ වාරෙන ගහිතා.

තාසං දුකමූලකාදීසු තෙවීසතියා වාරෙසු එකෙකං නවකං අපනෙත්වා යාව සබ්බමූලකා අයං ගණනපරිච්ඡෙදො – දුකමූලකෙ තාව එකමූලකෙ දස්සිතෙසු ද්වීසු සොළසාධිකෙසු පුච්ඡාසතෙසු නව අපනෙත්වා ද්වෙසතානි සත්ත ච පුච්ඡා හොන්ති, තතො නව අපනෙත්වා තිමූලකෙ අට්ඨනවුතිසතං. එවං පුරිමපුරිමතො නව නව අපනෙත්වා චතුමූලකෙ එකූනනවුතිසතං, පඤ්චමූලකෙ අසීතිසතං, ඡමූලකෙ එකසත්තතිසතං, සත්තමූලකෙ ද්වාසට්ඨිසතං, අට්ඨමූලකෙ තෙපණ්ණාසසතං, නවමූලකෙ ¶ චතුචත්තාලීසසතං, දසමූලකෙ පඤ්චතිංසසතං, එකාදසමූලකෙ ඡබ්බීසසතං, ද්වාදසමූලකෙ සත්තරසාධිකසතං, තෙරසමූලකෙ අට්ඨාධිකසතං, චුද්දසමූලකෙ නවනවුති, පන්නරසමූලකෙ නවුති, සොළසමූලකෙ එකාසීති, සත්තරසමූලකෙ ද්වාසත්තති, අට්ඨාරසමූලකෙ තෙසට්ඨි, එකූනවීසතිමූලකෙ චතුපඤ්ඤාසං, වීසතිමූලකෙ පඤ්චචත්තාලීසං, එකවීසතිමූලකෙ ඡත්තිංසං, ද්වාවීසතිමූලකෙ සත්තවීස, තෙවීසතිමූලකෙ අට්ඨාරස, සබ්බමූලකෙ නවාති. යථා පනෙතානි හෙතුපච්චයවසෙන එකමූලකෙ සොළසාධිකානි ද්වෙ පුච්ඡාසතානි…පෙ… සබ්බමූලකෙ නව, එවං ආරම්මණපච්චයාදීසුපි එකමෙකං ආදිං කත්වා ආරම්මණාදිපදවසෙන එකෙකස්ස පදස්ස ¶ එකමූලකෙ සොළසාධිකානි ද්වෙ පුච්ඡාසතානි…පෙ… සබ්බමූලකෙ නවාති එකෙකස්ස පදස්ස එකමූලකාදිභෙදෙ ද්වෙ පුච්ඡා සහස්සානි සත්තසතානි ච පුච්ඡා හොන්ති. තාසං සබ්බෙසුපි චතුවීසතියා පච්චයෙසු අයං ගණනපරිච්ඡෙදො –

චතුසට්ඨිසහස්සානි, පුන අට්ඨසතානි ච;

පුච්ඡා හෙතුදුකස්සෙව, අනුලොමනයෙ මතා.

යථා ච හෙතුදුකස්ස, එවං සහෙතුකදුකාදීනම්පීති සබ්බස්මිම්පි දුකසතෙ –

සට්ඨි සතසහස්සානි, චත්තාරි ච තතොපරං;

අසීති ච සහස්සානි, පුච්ඡා දුකසතෙ විදූ.

අයං තාව සුද්ධිකෙ තිකපට්ඨානෙ චෙව දුකපට්ඨානෙ ච පුච්ඡානං ගණනපරිච්ඡෙදො.

යං පන තතො පරං ද්වාවීසති තිකෙ ගහෙත්වා දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම දෙසිතං, තත්ථ ‘‘සියා හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්ච හෙතු කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං ද්වාවීසතියා තිකෙසු එකෙකං තිකං දුකානං සතෙන සතෙන සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතබ්බානං පුච්ඡානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙසං එකමූලකාදීනං වසෙන ගහෙත්වා පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

යම්පි තතො පරං දුකසතං ගහෙත්වා ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම දෙසිතං, තත්ථාපි ‘‘සියා කුසලං හෙතුං ධම්මං පටිච්ච කුසලො හෙතුධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං දුකසතෙ එකෙකං ¶ දුකං ද්වාවීසතියා තිකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතබ්බානං පුච්ඡානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙසං එකමූලකාදීනං වසෙන ගහෙත්වා පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

යම්පි තතො පරං තිකෙ තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම දෙසිතං, තත්ථාපි ‘‘සියා කුසලං සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච කුසලො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං ද්වාවීසතියා තිකෙසු එකෙකං තිකං සෙසෙහි එකවීසතියා ¶ තිකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතබ්බානං පුච්ඡානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙසං එකමූලකාදීනං වසෙන ගහෙත්වා පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

යම්පි තතො පරං දුකෙ දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාම දෙසිතං, තත්ථාපි ‘‘සියා හෙතුං සහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච හෙතු සහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං දුකසතෙ එකෙකං දුකං සෙසෙහි නවනවුතියා දුකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතබ්බානං පුච්ඡානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙසං එකමූලකාදීනං වසෙන ගහෙත්වා පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. තථාගතෙන හි සබ්බම්පෙතං පභෙදං දස්සෙත්වාව දෙවපරිසාය ධම්මො දෙසිතො, ධම්මසෙනාපතිස්ස පන තෙන ‘‘අජ්ජ ඉදඤ්චිදඤ්ච දෙසිත’’න්ති සඞ්ඛිපිත්වා නයදස්සනමත්තෙනෙව දෙසනා අක්ඛාතා. ථෙරෙනාපි සඞ්ඛිපිත්වාව වාචනාමග්ගො පවත්තිතො, සො ථෙරෙන පවත්තිතනයෙනෙව සඞ්ගීතිකාලෙ සඞ්ගහං ආරොපිතො.

තං පනස්ස සඞ්ඛෙපනයං දස්සෙතුං තිකඤ්ච පට්ඨානවරන්ති අයං ගාථා ඨපිතා. තස්සත්ථො – තිකඤ්ච පට්ඨානවරන්ති පවරං තිකපට්ඨානඤ්ච. දුකුත්තමන්ති උත්තමං සෙට්ඨං දුකපට්ඨානඤ්ච. දුකතිකඤ්චෙවාති දුකතිකපට්ඨානඤ්ච. තිකදුකඤ්චාති තිකදුකපට්ඨානඤ්ච. තිකතිකඤ්චෙවාති තිකතිකපට්ඨානඤ්ච. දුකදුකඤ්චාති දුකදුකපට්ඨානඤ්ච. ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති එතෙ තිකපට්ඨානාදයො සුට්ඨු ගම්භීරා ඡ නයා අනුලොමම්හි වෙදිතබ්බාති. තත්ථ ද්වෙ අනුලොමානි – ධම්මානුලොමඤ්ච පච්චයානුලොමඤ්ච. තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො’’ති එවං අභිධම්මමාතිකාපදෙහි සඞ්ගහිතානං ධම්මානං ¶ අනුලොමදෙසනාවසෙන පවත්තං ධම්මානුලොමං නාම. ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං චතුවීසතියා පච්චයානං අනුලොමදෙසනාවසෙන පවත්තං පච්චයානුලොමං නාම.

තත්ථ හෙට්ඨා අට්ඨකථායං ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අයං ගාථා ධම්මානුලොමං සන්ධාය වුත්තා. ඉධ පන අයං ගාථා තස්මිං ධම්මානුලොමෙ පච්චයානුලොමං සන්ධාය වුත්තා. තස්මා ‘‘ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අට්ඨකථාගාථාය ධම්මානුලොමෙ තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පනොකාසෙ ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං පවත්තෙ පච්චයානුලොමෙ එතෙ ධම්මානුලොමෙ තිකපට්ඨානාදයො ‘‘ඡ නයා සුගම්භීරා’’ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙසු අනුලොමෙ තිකපට්ඨානෙ කුසලත්තිකමත්තස්සෙව ¶ වසෙන අයං ඉමස්මිං පටිච්චවාරස්ස පණ්ණත්තිවාරෙ සඞ්ඛිපිත්වා පුච්ඡාපභෙදො දස්සිතො. සෙසෙසු පන තිකෙසු සෙසපට්ඨානෙසු ච එකාපි පුච්ඡා න දස්සිතා. තතො පරෙසු පන සහජාතවාරාදීසු කුසලත්තිකස්සාපි වසෙන පුච්ඡං අනුද්ධරිත්වා ලබ්භමානකවසෙන විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. ‘‘ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති වචනතො පන ඉමස්මිං පච්චයානුලොමෙ ඡපි එතෙ පට්ඨානනයා පුච්ඡාවසෙන උද්ධරිත්වා දස්සෙතබ්බා. පට්ඨානං වණ්ණයන්තානඤ්හි ආචරියානං භාරො එසොති.

2. පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා

42-44. ඉදානි පච්චනීයං හොති. තං දස්සෙතුං සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය න හෙතුපච්චයාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අනුලොමපුච්ඡාහි සමප්පමාණොව පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘යථා අනුලොමෙ හෙතුපච්චයො විත්ථාරිතො, එවං පච්චනීයෙපි නහෙතුපච්චයො විත්ථාරෙතබ්බො’’ති වත්වා පුන පරියොසානෙ ‘‘යථා අනුලොමෙ එකෙකස්ස පදස්ස එකමූලකං, දුමූලකං, තිමූලකං, චතුමූලකං යාව තෙවීසතිමූලකං, එවං පච්චනීයෙපි විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තෙවීසතිමූලකන්ති ඉදඤ්චෙත්ථ දුමූලකංයෙව සන්ධාය වුත්තං. පරියොසානෙ පන සබ්බමූලකං චතුවීසතිමූලකම්පි හොතියෙව. තං සබ්බං සඞ්ඛිත්තමෙවාති.

තිකඤ්ච ¶ පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති එත්ථාපි ද්වෙ පච්චනීයානි – ධම්මපච්චනීයඤ්ච පච්චයපච්චනීයඤ්ච. තත්ථ ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති එවං අභිධම්මමාතිකාපදෙහි සඞ්ගහිතානං ධම්මානං ‘‘න කුසලං ධම්මං පටිච්ච න කුසලො ධම්මො’’ති පච්චනීයදෙසනාවසෙන පවත්තං ධම්මපච්චනීයං නාම. ‘‘නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා’’ති එවං චතුවීසතියා පච්චයානං පච්චනීයදෙසනාවසෙන පවත්තං පච්චයපච්චනීයං නාම. තත්ථ හෙට්ඨා අට්ඨකථායං ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අයං ගාථා ධම්මපච්චනීයං සන්ධාය වුත්තා. ඉධ පන අයං ගාථා ධම්මානුලොමෙයෙව පච්චයපච්චනීයං සන්ධාය වුත්තා. තස්මා ‘‘ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අට්ඨකථාගාථාය ධම්මපච්චනීයෙ තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පනොකාසෙ න හෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයාති එවං පවත්තෙ පච්චයපච්චනීයෙ එතෙ ධම්මානුලොමෙයෙව තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

තෙසු ¶ අනුලොමතිකපට්ඨානෙයෙව කුසලත්තිකමත්තස්ස වසෙන අයං ඉමස්මිං පටිච්චවාරස්ස පණ්ණත්තිවාරෙ සඞ්ඛිපිත්වා පුච්ඡාපභෙදො දස්සිතො. සෙසෙසු පන තිකෙසු සෙසපට්ඨානෙසු ච එකාපි පුච්ඡා න දස්සිතා. තතො පරෙසු පන සහජාතවාරාදීසු කුසලත්තිකස්සාපි වසෙන පුච්ඡං අනුද්ධරිත්වා ලබ්භමානකවසෙන විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. ‘‘ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති වචනතො පන ඉමස්මිං පච්චයපච්චනීයෙ ඡපි එතෙ පට්ඨානනයා පුච්ඡාවසෙන උද්ධරිත්වා දස්සෙතබ්බා. පට්ඨානං වණ්ණයන්තානඤ්හි ආචරියානං භාරො එසොති.

3. අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

45-48. ඉදානි අනුලොමපච්චනීයං හොති. තං දස්සෙතුං සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා නආරම්මණපච්චයාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘හෙතුපච්චයා නආරම්මණපච්චයා…පෙ… හෙතුපච්චයා නඅවිගතපච්චයා’’ති හෙතුපදස්ස සෙසෙසු තෙවීසතියා පච්චයෙසු එකෙකෙන සද්ධිං යොජනාවසෙන හෙතුපදාදිකෙ එකමූලකෙ තෙවීසති අනුලොමපච්චනීයානි. තෙසු එකෙකස්මිං එකූනපඤ්ඤාසං කත්වා සත්තවීසාධිකානි එකාදස පුච්ඡාසතානි හොන්ති. දුමූලකෙ පන හෙතාරම්මණපදානං සෙසෙසු ද්වාවීසතියා පච්චයෙසු එකෙකෙන සද්ධිං ¶ යොජනාවසෙන ද්වාවීසති අනුලොමපච්චනීයානීති එවං අනුලොමෙ වුත්තෙසු සබ්බෙසු එකමූලකාදීසු එකෙකං පදං පරිහාපෙත්වා අවසෙසානං වසෙන පුච්ඡාගණනා වෙදිතබ්බා. එකමූලකාදීසු චෙත්ථ යා පුච්ඡා පාළියං ආගතා, යා ච න ආගතා, තා සබ්බා හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බා.

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති එත්ථ පන හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව ද්වෙ අනුලොමපච්චනීයානි – ධම්මානුලොමපච්චනීයං පච්චයානුලොමපච්චනීයඤ්ච. තත්ථ ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති එවං අභිධම්මමාතිකාපදෙහි සඞ්ගහිතානං ධම්මානං ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච න කුසලො ධම්මො’’ති අනුලොමපච්චනීයදෙසනාවසෙන පවත්තං ධම්මානුලොමපච්චනීයං නාම. ‘‘හෙතුපච්චයා නආරම්මණපච්චයා’’ති එවං චතුවීසතියා පච්චයෙසු ලබ්භමානපදානං අනුලොමපච්චනීයදෙසනාවසෙන පවත්තං පච්චයානුලොමපච්චනීයං නාම. තත්ථ හෙට්ඨා අට්ඨකථායං ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අයං ගාථා ධම්මානුලොමපච්චනීයං සන්ධාය වුත්තා. ඉධ පන අයං ගාථා ධම්මානුලොමෙයෙව පච්චයානුලොමපච්චනීයං ¶ සන්ධාය වුත්තා. තස්මා ‘‘ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අට්ඨකථාගාථාය ධම්මානුලොමපච්චනීයෙ තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පනොකාසෙ හෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයාති එවං පවත්තෙ පච්චයානුලොමපච්චනීයෙ එතෙ ධම්මානුලොමෙයෙව තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

තෙසු අනුලොමෙ තිකපට්ඨානෙයෙව කුසලත්තිකමත්තස්ස වසෙන අයං ඉමස්මිං පටිච්චවාරස්ස පණ්ණත්තිවාරෙ සඞ්ඛිපිත්වා පුච්ඡාපභෙදො දස්සිතො. සෙසෙසු පන තිකෙසු සෙසපට්ඨානෙසු ච එකාපි පුච්ඡා න දස්සිතා. තතො පරෙසු පන සහජාතවාරාදීසු කුසලත්තිකස්සාපි වසෙන පුච්ඡං අනුද්ධරිත්වා ලබ්භමානකවසෙන විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. ‘‘ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති වචනතො පන ඉමස්මිං පච්චයානුලොමපච්චනීයෙ ඡපි එතෙ පට්ඨානනයා පුච්ඡාවසෙන උද්ධරිත්වා දස්සෙතබ්බා. පට්ඨානං වණ්ණයන්තානඤ්හි ආචරියානං භාරො එසොති.

4. පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා

49-52. ඉදානි ¶ පච්චනීයානුලොමං හොති. තං දස්සෙතුං සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය නහෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අනුලොමපච්චනීයපුච්ඡාහි සමප්පමාණො එව පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො. එකමූලකාදීසු චෙත්ථ යා පුච්ඡා පාළියං ආගතා, යා ච න ආගතා, තා සබ්බා හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බා.

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති එත්ථාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව ද්වෙ පච්චයානුලොමානි – ධම්මපච්චනීයානුලොමං පච්චයපච්චනීයානුලොමඤ්ච. තත්ථ ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති එවං අභිධම්මමාතිකාපදෙහි සඞ්ගහිතානං ධම්මානං ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො’’ති පච්චනීයානුලොමදෙසනාවසෙන පවත්තං ධම්මපච්චනීයානුලොමං නාම. ‘‘නහෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං චතුවීසතියා පච්චයෙසු ලබ්භමානපදානං පච්චයපච්චනීයානුලොමදෙසනාවසෙන පවත්තං පච්චයපච්චනීයානුලොමං නාම. තත්ථ හෙට්ඨා අට්ඨකථායං ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං…පෙ… ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අයං ගාථා ධම්මපච්චනීයානුලොමං සන්ධාය වුත්තා. ඉධ පන අයං ගාථා ධම්මානුලොමෙයෙව පච්චයපච්චනීයානුලොමං සන්ධාය වුත්තා. තස්මා ‘‘ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති අට්ඨකථාය ¶ ධම්මපච්චනීයානුලොමෙ තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පනොකාසෙ නහෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයාති එවං පවත්තෙ පච්චයපච්චනීයානුලොමෙ එතෙ ධම්මානුලොමෙයෙව තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා සුගම්භීරාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

තෙසු අනුලොමතිකපට්ඨානෙයෙව කුසලත්තිකමත්තස්සපි වසෙන අයං ඉමස්මිං පටිච්චවාරස්ස පණ්ණත්තිවාරෙ සඞ්ඛිපිත්වා පුච්ඡාපභෙදො දස්සිතො. සෙසෙසු පන තිකෙසු සෙසපට්ඨානෙසු ච එකාපි පුච්ඡා න දස්සිතා. තතො පරෙසු පන සහජාතවාරාදීසු කුසලත්තිකස්සපි වසෙන පුච්ඡං අනුද්ධරිත්වා ලබ්භමානකවසෙන විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. ‘‘ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති වචනතො පන ඉමස්මිං පච්චයපච්චනීයානුලොමෙ ඡපි එතෙ පට්ඨානනයා පුච්ඡාවසෙන උද්ධරිත්වා දස්සෙතබ්බා. පට්ඨානං වණ්ණයන්තානඤ්හි ආචරියානං භාරො එසොති.

පුච්ඡාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.