අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > පඤ්චපකරණ-අට්ඨකථා

53. ඉදානි ¶ යා එතා පණ්ණත්තිවාරෙ කුසලත්තිකං නිස්සාය හෙතුපච්චයාදිවසෙන එකූනපඤ්ඤාසං ආදිං කත්වා නයමත්තං දස්සෙන්තෙන අපරිමාණා පුච්ඡා දස්සිතා. තත්ථ කුසලාකුසලාදීනං සහුප්පත්තියා අභාවතො යා පුච්ඡා ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’ති එවං විස්සජ්ජනං න ලභන්ති. තා පහාය යා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තායෙව ¶ විස්සජ්ජෙතුං අයං කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයාතිආදිනා නයෙන පටිච්චවාරස්ස නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො.

තත්ථ සියා – සචෙ ඉමා හෙතුපච්චයාදිවසෙන එකූනපඤ්ඤාසං පුච්ඡා සබ්බසො විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, අථ කස්මා දස්සිතා? නනු යා ලභන්ති, තායෙව දස්සෙතබ්බාති? ආම, දස්සෙතබ්බා සියුං. තථා දස්සියමානා පන සබ්බෙසු තිකදුකපට්ඨානාදීසු එකෙකස්මිං තිකෙ, දුකෙ, දුකතිකෙ, තිකදුකෙ, තිකතිකෙ, දුකදුකෙ ච සඞ්ඛෙපං අකත්වා දස්සෙතබ්බායෙව භවෙය්යුං. කස්මා? යස්මා යා කුසලත්තිකෙ ලභන්ති, න තායෙව වෙදනාත්තිකාදීසු. ධම්මානුලොමපච්චනීයෙ ච තිකපට්ඨානෙ විතක්කත්තිකපීතිත්තිකානං විස්සජ්ජනෙ සබ්බාපෙතා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තස්මා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන එකෙකස්මිං තිකෙ යත්තකාහි පුච්ඡාහි භවිතබ්බං සබ්බා කුසලත්තිකෙ දස්සිතා. එවං දස්සිතාසු හි යා තත්ථ විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, තා පහාය යා ලභන්ති, තා වුච්චමානා සක්කා සුඛෙන විජානිතුන්ති සුඛෙන විජානනත්ථං සබ්බාපි කුසලත්තිකෙ දස්සිතා. යා පනෙත්ථ විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, තා පහාය යා ලභන්ති, තායෙව විස්සජ්ජිතාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ කුසලං ධම්මං පටිච්චාති චතුභූමකකුසලධම්මෙසු වෙදනාක්ඛන්ධාදිභෙදං එකං ධම්මං පටිච්ච පටිගන්ත්වා සහුප්පත්තිසඞ්ඛාතෙන සදිසභාවෙන පත්වා, තෙන සද්ධිං එකතො උප්පත්තිභාවං උපගන්ත්වාති අත්ථො. කුසලො ධම්මොති චතුභූමකකුසලධම්මෙසුයෙව සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදිභෙදො එකො ධම්මො. උප්පජ්ජතීති උප්පාදතො යාව නිරොධගමනා උද්ධං පජ්ජති, නිබ්බත්තතීතිපි අත්ථො ¶ . අත්තානං ලභති, උප්පාදාදයො තයොපි ඛණෙ පාපුණාතීති වුත්තං හොති. හෙතුපච්චයාති කුසලහෙතුනා හෙතුපච්චයභාවං සාධෙන්තෙන.

එවං ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති පුච්ඡාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති විස්සජ්ජනං වත්වා ඉදානි යං ධම්මං පටිච්ච යො ධම්මො උප්පජ්ජති, තං ධම්මං ඛන්ධවසෙන දස්සෙතුං කුසලං එකං ඛන්ධන්තිආදිමාහ. තත්ථ එකන්ති වෙදනාදීසු චතූසු යංකිඤ්චි එකං. තයො ඛන්ධාති යො යො පච්චයභාවෙන ගහිතො, තං තං ඨපෙත්වා අවසෙසා තයො ඛන්ධා. තයො ඛන්ධෙති වෙදනාදීසු යො එකො ඛන්ධො උප්පජ්ජතීති ගහිතො, තං ඨපෙත්වා සෙසෙ තයො. ද්වෙ ඛන්ධෙති වෙදනාසඤ්ඤාදුකාදීසු ඡසු දුකෙසු යෙකෙචි ¶ ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච. ද්වෙ ඛන්ධාති යෙ යෙ පච්චයභාවෙන ගහිතා, තෙ තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා ද්වෙ ඛන්ධා කුසලහෙතුනා හෙතුපච්චයභාවං සාධෙන්තෙන උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො.

යස්මා පන එකො ඛන්ධො එකස්සෙව ද්වින්නංයෙව වා, ද්වෙ වා පන එකස්සෙව පච්චයො නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘එකං ඛන්ධං පටිච්ච එකො ඛන්ධො, එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො’’ති න වුත්තං. කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජතීතිආදීසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. චිත්තසමුට්ඨානං රූපන්ති ඉදං පටිච්චත්ථස්ස සහජාතත්ථත්තා යං කුසලෙන සහජාතඤ්චෙව හෙතුපච්චයඤ්ච ලභති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. පරතොපි එවරූපෙසු ඨානෙසු අයමෙව නයො.

විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතන්ති එත්ථ හෙතුපච්චයාභාවතො අහෙතුකං, රූපෙන සද්ධිං අනුප්පත්තිතො ආරුප්පවිපාකඤ්ච න ගහෙතබ්බං. පටිසන්ධික්ඛණෙති කටත්තාරූපසඞ්ඛාතස්ස අබ්යාකතස්ස අබ්යාකතං පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. විපාකාබ්යාකතන්ති තස්මිං ඛණෙ විජ්ජමානාබ්යාකතවසෙන වුත්තං. ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධාති ඉදං කටත්තාරූපග්ගහණෙන වත්ථුම්හි ගහිතෙපි වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධානං උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං.

එකං මහාභූතන්තිආදි රූපාබ්යාකතං පටිච්ච රූපාබ්යාකතස්ස උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. එකං ඛන්ධන්තිආදීසු වුත්තනයෙනෙව පනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. එවං රූපාබ්යාකතම්හි භූතෙ පටිච්ච භූතානං උප්පත්තිං වත්වා ඉදානි භූතෙ ¶ පටිච්ච උපාදාරූපානං උප්පත්තිං දස්සෙතුං මහාභූතෙ ¶ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානන්තිආදි වුත්තං. එවං සන්තෙ උපාදාරූපන්ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, ඉතරද්වයං කස්මා වුත්තන්ති? මහාභූතෙපි පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්ථං. යඤ්හි හෙට්ඨා ‘‘චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං කටත්තා ච රූප’’න්ති දස්සිතං, තං න කෙවලං ඛන්ධෙයෙව ච පටිච්ච උප්පජ්ජති, මහාභූතෙපි පන පටිච්ච උප්පජ්ජතීති දස්සනත්ථමිදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ චිත්තසමුට්ඨානං පවත්තෙයෙව, කටත්තාරූපං පටිසන්ධියම්පි. උපාදාරූපන්ති තස්සෙව උභයස්ස විසෙසනං.

කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්චාති එත්ථ චිත්තසමුට්ඨානාව මහාභූතා ගහිතා. චිත්තසමුට්ඨානං රූපන්ති එත්ථ පන භූතරූපම්පි උපාදාරූපම්පි ගහිතං. ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො මහාභූතා’’තිආදිනා නයෙන හි භූතරූපම්පි ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච උප්පජ්ජති. මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපන්ති වුත්තනයෙන උපාදාරූපම්පි. අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්චාති පඤ්හාවිස්සජ්ජනෙසුපි එසෙව නයො. එවං හෙතුපච්චයෙ නව පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා. එතායෙව හි එත්ථ ලබ්භන්ති, සෙසා චත්තාලීස මොඝපුච්ඡාති න විස්සජ්ජිතා. ඉමිනා උපායෙන ආරම්මණපච්චයාදීසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානං අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ තත්ථ පන විචාරෙතබ්බයුත්තකමෙව විචාරයිස්සාම.

54. ආරම්මණපච්චයෙ තාව රූපස්ස ආරම්මණපච්චයවසෙන අනුප්පත්තිතො තාසු නවසු රූපමිස්සකා පහාය තිස්සොව පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා. තෙනෙව ච කාරණෙන ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති වත්වා ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූ’’ති න වුත්තං. න හි තං ආරම්මණපච්චයෙන උප්පජ්ජති.

55. අධිපතිපච්චයෙ විපාකාබ්යාකතන්ති ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ’’ති න ගහිතං. සෙසං හෙතුපච්චයසදිසමෙව.

56. අනන්තරසමන්තරෙසුපි රූපං න ලබ්භතීති ආරම්මණපච්චයෙ විය තිස්සොව පුච්ඡා.

57. සහජාතපච්චයෙ පටිසන්ධික්ඛණෙති පඤ්චවොකාරෙ පටිසන්ධිවසෙන වුත්තං. හෙට්ඨා පන පච්චයවිභඞ්ගෙ ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ’’ති ආගතං තම්පි ඉමිනා සද්ධිං අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමත්තමෙව හෙත්ථ නානන්ති. අපිච ‘‘තිණ්ණං සන්නිපාතා ගබ්භස්ස ¶ අවක්කන්ති හොතී’’ති (ම. නි. 1.408) වචනතො ඔක්කන්තීති පඤ්චවොකාරපටිසන්ධියාවෙතං නාමං. පටිසන්ධීති සබ්බභවසාධාරණං. ඉධ පන ‘‘කටත්තා ච රූප’’න්තිආදිවචනතො පඤ්චවොකාරපටිසන්ධියෙව අධිප්පෙතා. සා හි රූපස්සපි අරූපස්සපි පච්චයභාවඤ්චෙව පච්චයුප්පන්නභාවඤ්ච සඞ්ගණ්හාති, තස්මා පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනා හොතීති ගහිතා. බාහිරං එකං මහාභූතන්ති අනින්ද්රියබද්ධෙසු පථවීපාසාණාදීසු මහාභූතං සන්ධාය වුත්තං. පච්චයවිභඞ්ගවාරස්මිඤ්හි චත්තාරො මහාභූතාති අජ්ඣත්තිකඤ්ච බාහිරඤ්ච එකතො කත්වා ගහිතං. සඞ්ඛෙපදෙසනා හි සා. අයං පන විත්ථාරදෙසනා, තස්මා සබ්බං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘බාහිරං එකං මහාභූත’’න්තිආදිමාහ. අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්චාති ද්විසන්තතිසමුට්ඨානභූතවසෙන වුත්තං. මහාභූතෙ පටිච්ච කටත්තාරූපන්ති ඉදං පන කම්මසමුට්ඨානවසෙනෙව වුත්තං. උපාදාරූපන්ති උතුසමුට්ඨානවසෙනෙව.

58. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ ¶ ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධාති චතුන්නම්පි ඛන්ධානං එකතො වත්ථුනා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතං දස්සෙතුං වුත්තං.

59. නිස්සයපච්චයෙ යස්මා පටිච්චත්ථො නාම සහජාතත්ථො, තස්මා යා හෙට්ඨා පච්චයවිභඞ්ගවාරෙ චක්ඛායතනාදීනං නිස්සයපච්චයතා දස්සිතා, න සා ගහිතා. චක්ඛායතනාදීනි හි පුරෙජාතානි හුත්වා පච්චයා හොන්ති, ඉධ සහජාතමෙව ලබ්භති. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘නිස්සයපච්චයො සහජාතපච්චයසදිසො’’ති.

60. උපනිස්සයපච්චයෙ රූපස්ස උපනිස්සයපච්චයාභාවා තීණෙව විස්සජ්ජනානි ලබ්භන්ති, තෙන වුත්තං ‘‘ආරම්මණපච්චයසදිස’’න්ති. තත්ථ කිඤ්චාපි න සබ්බෙ කුසලාකුසලාබ්යාකතා ආරම්මණූපනිස්සයං ලභන්ති, යෙ පන ලභන්ති, තෙසං වසෙනෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

61. පුරෙජාතපච්චයෙ වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයාති වත්ථුං පටිච්ච වත්ථුනා පුරෙජාතපච්චයතං සාධෙන්තෙන උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධන්ති එත්ථ යං විපාකාබ්යාකතස්ස වත්ථු ඔක්කන්තික්ඛණෙ සහජාතපච්චයො හොති, තං පුරෙජාතපච්චයභාජනියත්තා ඉධ න ගහෙතබ්බං. යෙපි කුසලාදයො ¶ ආරුප්පෙ පුරෙජාතපච්චයං න ලභන්ති, තෙපි පුරෙජාතපච්චයභාජනියතොයෙව ඉධ න ගහෙතබ්බා. ආරම්මණං පන නියමතො පුරෙජාතපච්චයභාවං න ලභති. රූපායතනාදීනි හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනංයෙව පුරෙජාතපච්චයතං සාධෙන්ති, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අතීතානාගතානිපි ආරම්මණං හොන්තියෙව. තස්මා ඉධ න ගහිතං. ඛන්ධවසෙන හි අයං දෙසනා, න විඤ්ඤාණධාතුවසෙන. ‘‘විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධ’’න්ති දෙසනාය ච සබ්බාපි විඤ්ඤාණධාතුයො ගහිතා, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයො එවාති.

පච්ඡාජාතො කුසලාකුසලානං පච්චයො න හොති, අබ්යාකතස්සපි උපත්ථම්භකොව න ජනකො, තස්මා ‘‘උප්පජ්ජති පච්ඡාජාතපච්චයා’’ති එවං වත්තබ්බො එකධම්මොපි නත්ථීති පච්ඡාජාතපච්චයවසෙන විස්සජ්ජනං න කතං.

62. ආසෙවනපච්චයෙ කාමං සබ්බා කිරියා ආසෙවනපච්චයං න ලභන්ති, ලබ්භමානවසෙන පන ‘‘කිරියාබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. තස්මා ජවනකිරියාවෙත්ථ ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

63. කම්මපච්චයෙ ¶ කුසලාකුසලෙසු එකක්ඛණිකො කම්මපච්චයො වෙදිතබ්බො, තථා කිරියාබ්යාකතෙ. විපාකාබ්යාකතෙ පන නානාක්ඛණිකොපි, තථා පටිසන්ධික්ඛණෙ මහාභූතානං. චිත්තසමුට්ඨානානං පන එකක්ඛණිකො. කටත්තාරූපානං නානාක්ඛණිකොව තථා අසඤ්ඤසත්තරූපානං. කටත්තාරූපං පනෙත්ථ ජීවිතින්ද්රියං. සෙසං න එකන්තතො කම්මසමුට්ඨානත්තා උපාදාරූපන්ති වුත්තං. එවං සන්තෙපි ඉධ කම්මසමුට්ඨානමෙව අධිප්පෙතං.

64. විපාකපච්චයෙ කුසලාකුසලං කිරියඤ්ච න ලබ්භතීති අබ්යාකතවසෙනෙව විස්සජ්ජනං කතං. චිත්තසමුට්ඨානන්ති විපාකචිත්තසමුට්ඨානමෙව. කටත්තාරූපන්ති යථාලාභවසෙන ඉන්ද්රියරූපඤ්ච වත්ථුරූපඤ්ච. උපාදාරූපන්ති තදවසෙසං තස්මිං සමයෙ විජ්ජමානකං උපාදාරූපං.

65. ආහාරපච්චයෙ සබ්බෙසම්පි කුසලාදීනං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච අරූපාහාරවසෙන උප්පත්ති වෙදිතබ්බා, තථා පටිසන්ධික්ඛණෙ මහාභූතානං. චිත්තසමුට්ඨානන්ති භවඞ්ගාදිචිත්තසමුට්ඨානං. ආහාරසමුට්ඨානන්ති කබළීකාරාහාරසමුට්ඨානං ¶ . චිත්තසමුට්ඨානන්ති කුසලාකුසලචිත්තසමුට්ඨානමෙව. පච්චයවිභඞ්ගවාරෙ ආහාරපටිපාටියා පඨමං කබළීකාරො ආහාරො දස්සිතො, ඉධ පන කුසලං ධම්මන්ති පුච්ඡාවසෙන පඨමං අරූපාහාරා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

66. ඉන්ද්රියපච්චයෙ පච්චයවිභඞ්ගෙ ඉන්ද්රියපටිපාටියා පඨමං චක්ඛුන්ද්රියාදීනි දස්සිතානි, ඉධ පන කුසලාදිපුච්ඡාවසෙන පඨමං අරූපින්ද්රියානං පච්චයතා දස්සිතා. තත්ථ කුසලාදීසු යථාලාභවසෙන අරූපින්ද්රියා ගහෙතබ්බා. අසඤ්ඤසත්තානං භූතරූපෙසුපි ජීවිතින්ද්රියන්ති.

67. ඣානමග්ගපච්චයෙසු හෙතුපච්චයසදිසමෙව විස්සජ්ජනං, තෙනෙවෙත්ථ ‘‘හෙතුපච්චයසදිස’’න්ති වුත්තං.

68. සම්පයුත්තපච්චයෙ විස්සජ්ජනං ආරම්මණපච්චයගතිකං, තෙනෙවෙත්ථ ‘‘ආරම්මණපච්චයසදිස’’න්ති වුත්තං.

69. විප්පයුත්තපච්චයෙ ¶ වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයාති වත්ථුං පටිච්ච විප්පයුත්තපච්චයා, වත්ථුනා විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙන උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. ඛන්ධෙ විප්පයුත්තපච්චයාති ඛන්ධෙ පටිච්ච විප්පයුත්තපච්චයා, ඛන්ධෙහි විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙහි උප්පජ්ජතීති අත්ථො. ඛන්ධා වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයාති වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා විප්පයුත්තපච්චයා. වත්ථුනා විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙන උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. චිත්තසමුට්ඨානරූපං ඛන්ධෙ විප්පයුත්තපච්චයාති ඛන්ධෙ පටිච්ච විප්පයුත්තපච්චයා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං ඛන්ධෙහි විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙහි උප්පජ්ජතීති අත්ථො. සෙසවිස්සජ්ජනෙසුපි වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයාතිආදීසුපි වුත්තනයෙනෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. විපාකාබ්යාකතෙ චෙත්ථ වත්ථුග්ගහණෙන චක්ඛාදීනි සඞ්ගහිතබ්බානි. එකං මහාභූතන්තිආදි රූපාබ්යාකතස්ස පච්චයභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. චිත්තසමුට්ඨානන්ති අබ්යාකතචිත්තසමුට්ඨානම්පි කුසලාකුසලචිත්තසමුට්ඨානම්පි.

70. අත්ථිපච්චයෙ සබ්බං සහජාතපච්චයගතිකං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘සහජාතපච්චයසදිස’’න්ති වුත්තං.

71-72. නත්ථිවිගතා ආරම්මණපච්චයගතිකා, අවිගතං සහජාතගතිකං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘ආරම්මණපච්චයසදිසං, සහජාතපච්චයසදිස’’න්ති වුත්තං ¶ . ඉමෙ තෙවීසති පච්චයාති සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතානං වසෙනෙතං වුත්තං. විත්ථාරෙතබ්බාති යා පුච්ඡා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තාසං වසෙන විත්ථාරෙතබ්බා. අයං හෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකෙ පච්චයානුලොමෙ පටිච්චවාරස්ස කුසලත්තිකවිස්සජ්ජනෙ අත්ථවණ්ණනා.

73. ඉදානි යෙ එත්ථ හෙතුපච්චයාදීසු එකෙකස්මිං පච්චයෙ විස්සජ්ජනවාරා ලද්ධා, තෙ ගණනවසෙන දස්සෙතුං හෙතුයා නවාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ හෙතුයා නවාති හෙතුපච්චයෙ නව පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවාරා හොන්ති. සෙය්යථිදං – කුසලෙන කුසලං, කුසලෙන අබ්යාකතං, කුසලෙන කුසලාබ්යාකතං; අකුසලෙන අකුසලං, අකුසලෙන අබ්යාකතං, අකුසලෙන අකුසලාබ්යාකතං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, කුසලාබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, අකුසලාබ්යාකතෙන අබ්යාකතන්ති.

ආරම්මණෙ ¶ තීණීති කුසලෙන කුසලං, අකුසලෙන අකුසලං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. අධිපතියා නවාති හෙතුයා වුත්තසදිසාව. ද්වාදසසු හි පච්චයෙසු නව නවාති වුත්තං. සබ්බෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි හෙතුපච්චයසදිසානෙව. විභඞ්ගෙ පන අත්ථි විසෙසො. දසසු පච්චයෙසු තීණි තීණීති වුත්තං. සබ්බෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි ආරම්මණසදිසානෙව. විභඞ්ගෙ පන අත්ථි විසෙසො. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයස්මිඤ්හි අබ්යාකතපදස්ස විස්සජ්ජනෙ රූපම්පි ලබ්භති, තථා පුරෙජාතපච්චයෙ. ආසෙවනපච්චයෙ විපාකානි චෙව වීථිචිත්තානි ච න ලබ්භන්ති. විපාකෙ එකන්ති අබ්යාකතමෙව. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො නව තීණි එකන්ති, තිවිධොව වාරපරිච්ඡෙදො. විත්ථාරතො ද්වාදස නවකා, දස තිකා, එකං එකකන්ති සබ්බෙසුපි තෙවීසතියා පච්චයෙසු එකූනචත්තාලීසාධිකං වාරසතං හොති, එකූනචත්තාලීසාධිකඤ්ච පුච්ඡාසතං. එකූනචත්තාලීසාධිකං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනසතන්තිපි තස්සෙව නාමං.

74. එවං හෙතුපච්චයාදිකෙ එකමූලකෙ ගණනං දස්සෙත්වා ඉතො පරෙසු දුමූලකාදීසු විත්ථාරදෙසනං සඞ්ඛිපිත්වා එකමූලකෙ දස්සිතාය දෙසනාය ලබ්භමානගණනඤ්ඤෙව ආදාය වාරපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං දුමූලකෙ තාව හෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ තීණීතිආදිමාහ. තත්රිදං ලක්ඛණං ¶ – බහුගණනොපි පච්චයො අබහුගණනෙන සද්ධිං යුත්තො තෙන සමානගණනොව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ තීණී’’ති. හෙතුආරම්මණදුකෙ ආරම්මණෙ වුත්තානි තීණෙව විස්සජ්ජනානි ලබ්භන්තීති අත්ථො. සමානගණනො පන සමානගණනෙන සද්ධිං යුත්තො අපරිහීනගණනොව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘හෙතුපච්චයා අධිපතියා නවා’’ති. හෙතාධිපතිදුකෙ නවෙව විස්සජ්ජනානි ලබ්භන්තීති අත්ථො. විපාකෙ එකන්ති හෙතුවිපාකදුකෙ විපාකෙ වුත්තං එකමෙව විස්සජ්ජනං ලබ්භතීති එවං තාව දුමූලකෙ වාරපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

75. තිමූලකාදීසුපි ඉදමෙව ලක්ඛණං. තෙනෙවාහ – හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතියා තීණීති. හෙතාරම්මණාධිපති තිකෙ ආරම්මණෙ වුත්තානි තීණෙව විස්සජ්ජනානි ලබ්භන්තීති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථ නයො නෙතබ්බො.

76-79. ද්වාදසමූලකෙ පන විපාකපච්චයො න ලබ්භති, තස්මා ආසෙවනපච්චයා කම්මෙ තීණීති වත්වා විපාකං අපරාමසිත්වා ආහාරෙ තීණීති වුත්තං. තෙරසමූලකාදීසුපි එසෙව නයො. තෙ පන සඞ්ඛිපිත්වා තෙවීසතිමූලකොවෙත්ථ දස්සිතො. සො දුවිධො හොති – සාසෙවනො වා සවිපාකො ¶ වා. තත්ථ පඨමං සාසෙවනො දස්සිතො, සො තීණෙව විස්සජ්ජනානි ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘ආසෙවනපච්චයා අවිගතෙ තීණී’’ති. සවිපාකො පන ආසෙවනං න ලභති, තස්මා තං පහාය විපාකවසෙන ගණනාය දස්සනත්ථං අනන්තරායෙව ‘‘හෙතුපච්චයා…පෙ… විපාකපච්චයා ආහාරෙ එක’’න්ති එකං නයං දස්සෙත්වා පච්ඡා තෙවීසතිමූලකොව දස්සිතො. එතෙසු පන ද්වීසු තෙවීසතිමූලකෙසු කිඤ්චාපි එකස්මිං විපාකපච්චයො නත්ථි, එකස්මිං ආසෙවනපච්චයො, පච්ඡාජාතපච්චයො පන උභයත්ථාපි. රුළ්හීසද්දෙන පනෙතෙ තෙවීසතිමූලකාත්වෙව වෙදිතබ්බා. තෙසු සාසෙවනෙ ආසෙවනස්ස වසෙන සබ්බත්ථ තීණෙව විස්සජ්ජනානි, සවිපාකෙ විපාකපච්චයස්ස වසෙන එකමෙවාති අයං හෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකාදීසු ගණනා.

යං පනෙතං හෙතුමූලකානන්තරං ‘‘ආරම්මණෙ ඨිතෙන සබ්බත්ථ තීණෙව පඤ්හා’’ති වුත්තං, තං ආරම්මණපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකෙපි දුමූලකාදීසුපි සබ්බත්ථ ¶ ආරම්මණපදෙ චෙව ආරම්මණෙන සද්ධිං සෙසපච්චයයොජනාසු ච යත්ථ නවහි භවිතබ්බං, තත්ථ තයොව පඤ්හා හොන්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං. විපාකපදෙ පන විපාකපදෙන සද්ධිං සෙසපච්චයයොජනාසු ච එකොව පඤ්හො හොතීති. ඉති යං හෙට්ඨා අවොචුම්හ ‘‘බහුගණනොපි පච්චයො අබහුගණනෙන සද්ධිං යුත්තො තෙන සමානගණනො හොතී’’ති, තං සුවුත්තමෙව.

80-85. ඉදානි යෙ ආරම්මණාදීනං පච්චයානං වසෙන එකමූලකාදයො දස්සෙතබ්බා, තෙසු එකමූලකො තාව හෙතුඑකමූලකෙනෙව සදිසොති එකස්මිම්පි පච්චයෙ න දස්සිතො. ආරම්මණපච්චයවසෙන පන දුමූලකෙ ගණනං දස්සෙතුං ආරම්මණපච්චයා හෙතුයා තීණි, අධිපතියා තීණි…පෙ… අවිගතෙ තීණීති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘ආරම්මණපච්චයා අධිපතියා තීණි…පෙ… අවිගතෙ තීණී’’ති වත්තබ්බෙ යෙ හෙතුපච්චයාදයො පච්චයා බහුගණනා, තෙසං ඌනතරගණනෙහි ච සමානගණනෙහි ච සද්ධිං සංසන්දනෙ යා ගණනා ලබ්භති, තං දස්සෙතුං ආරම්මණපච්චයස්ස පුරිමභාගෙ ඨිතම්පි හෙතුපච්චයං පච්ඡිමභාගෙව ඨපෙත්වා ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුයා තීණී’’ති වුත්තං. තෙනෙතං ආවි කරොති – ආරම්මණපච්චයො යෙන යෙන බහුතරගණනෙන වා සමානගණනෙන වා පච්චයෙන සද්ධිං දුකතිකාදිභෙදං ගච්ඡති, සබ්බත්ථ තීණෙව පඤ්හාවිස්සජ්ජනානි වෙදිතබ්බානි. විපාකපච්චයෙන පන සද්ධිං සංසන්දනෙ එකමෙව ලබ්භති, තං විපාකපච්චයාදිකාය ගණනාය ආවි භවිස්සතීති ඉධ න දස්සිතං. යා චෙසා දුමූලකෙ ගණනා ¶ දස්සිතා, තිමූලකාදීසුපි එසාව ගණනාති ආරම්මණපච්චයවසෙන තිමූලකාදයො න විත්ථාරිතා.

ඉදානි අධිපතිපච්චයාදිවසෙන දුමූලකාදීසු ගණනං දස්සෙතුං අධිපතිපච්චයා හෙතුයා නවාතිආදි වුත්තං. තත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව පච්චයසන්නිවෙසො වෙදිතබ්බො. යථා ච අධිපතිපච්චයා හෙතුයා නව, එවං සෙසෙසුපි හෙතුනා සමානගණනාසු නවෙව. ඉති යො යො පච්චයො ආදිම්හි තිට්ඨති, තෙන තෙන සද්ධිං සමානගණනානං සංසන්දනෙ ආදිම්හි ඨිතස්ස වසෙන ගණනා හොති. තෙන පන සද්ධිං ඌනතරගණනානං සංසන්දනෙ ඌනතරගණනානංයෙව වසෙන ගණනා හොතීති වෙදිතබ්බො. යථා ච ආරම්මණපච්චයවසෙන එවං අධිපතිපච්චයවසෙනාපි තතො පරෙසං අනන්තරාදීනං වසෙනාපි තිමූලකාදයො න විත්ථාරිතා. තස්මා දුමූලකෙ ¶ දස්සිතගණනාවසෙනෙව සබ්බත්ථ සාධෙතබ්බා. තෙනෙව වුත්තං ‘‘එකෙකං පච්චයං මූලකං කාතුන සජ්ඣායමග්ගෙන ගණෙතබ්බා’’ති.

86-87. පච්චයපච්චනීයං පන යස්මා කුසලපදෙ න ලබ්භති කුසලධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන විනා අනුප්පත්තිතො, තස්මා අකුසලං ධම්මං පටිච්චාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ නහෙතුපච්චයාති හෙතුපච්චයපටික්ඛෙපො හෙතුපච්චයං විනා අඤ්ඤෙන පච්චයෙන උප්පජ්ජතීති අත්ථො. විචිකිච්ඡාසහගතො උද්ධච්චසහගතො මොහොති අයඤ්හි සම්පයුත්තධම්මානඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ච සයං හෙතුපච්චයො හොති, අඤ්ඤස්ස පන සම්පයුත්තහෙතුනො අභාවා න හෙතුපච්චයා උප්පජ්ජතීති ඨපෙත්වා හෙතුපච්චයං සෙසෙහි අත්තනො අනුරූපපච්චයෙහි උප්පජ්ජති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපච්චයපටික්ඛෙපෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අහෙතුකං විපාකාබ්යාකතන්ති ඉදං රූපසමුට්ඨාපකවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු එසෙව නයො.

88. නඅධිපතිපච්චයෙ කාමං අධිපතිපි අත්තනා සද්ධිං දුතියස්ස අධිපතිනො අභාවා ¶ නඅධිපතිපච්චයං ලභති, යථා පන විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතො මොහො අහෙතුකො, න තථා අධිපතයො එව නිරාධිපති. ඡන්දාදීසු පන අඤ්ඤතරං අධිපතිං අකත්වා කුසලාදීනං උප්පත්තිකාලෙ සබ්බෙපි කුසලාදයො නිරාධිපතිනො. තස්මා මොහං විය විසුං අධිපතිමත්තමෙව අනුද්ධරිත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන එසා ‘‘එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිකා දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා.

89. නානන්තරනසමනන්තරෙසු නාරම්මණෙ විය රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං. තෙන වුත්තං ‘‘නාරම්මණපච්චයසදිස’’න්ති. සහජාතපච්චයො පරිහීනො. යථා චෙස, තථා නිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයාපි. කිං කාරණා? එතෙහි විනා කස්සචි අනුප්පත්තිතො. සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙපි හි පච්චක්ඛාය එකොපි රූපාරූපධම්මො නුප්පජ්ජති, තස්මා තෙ පරිහීනා.

90. නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවිභඞ්ගෙ ¶ පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච කටත්තාරූපන්ති හදයවත්ථුවජ්ජං වෙදිතබ්බං.

91. නඋපනිස්සයපච්චයවිභඞ්ගෙ රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං, තඤ්හි උපනිස්සයං න ලභති. අරූපං පන කිඤ්චාපි ආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයෙ න ලභෙය්ය, අනන්තරූපනිස්සයමුත්තකං පන නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘නාරම්මණපච්චයසදිස’’න්ති.

92. නපුරෙජාතෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපන්ති පඤ්චවොකාරවසෙන වුත්තං.

93. නපච්ඡාජාතපච්චයාති එත්ථ සහජාතපුරෙජාතපච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තස්මා සහජාතපච්චයසදිසා එත්ථ පාළි, සා නඅධිපතිපච්චයෙ විත්ථාරිතාති ඉධ සඞ්ඛිත්තා. නාසෙවනපච්චයෙ කුසලාකුසලා පඨමජවනවසෙන වෙදිතබ්බා, තථා කිරියාබ්යාකතං. පාළි පන ඉධාපි නඅධිපතිපච්චයෙ විත්ථාරිතවසෙන වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ – ‘‘නපච්ඡාජාතපච්චයම්පි නාසෙවනපච්චයම්පි නාධිපතිපච්චයසදිස’’න්ති.

94-97. නකම්මපච්චයෙ ¶ විපාකචෙතනා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයං ලභතීති න ගහිතා. නාහාරපච්චයෙ එකච්චං රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං, තථා නඉන්ද්රියපච්චයෙ.

98. නඣානපච්චයෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණධම්මා චෙව එකච්චඤ්ච රූපං පච්චයුප්පන්නං. පඤ්චවිඤ්ඤාණස්මිඤ්හි වෙදනා ච චිත්තෙකග්ගතා ච දුබ්බලත්තා උපනිජ්ඣානලක්ඛණං න පාපුණන්තීති ඣානපච්චයෙ න ගහිතා.

99-102. නමග්ගපච්චයෙ අහෙතුකවිපාකකිරියඤ්චෙව එකච්චඤ්ච රූපං පච්චයුප්පන්නං. නසම්පයුත්තනොනත්ථිනොවිගතෙසු රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං. තෙන වුත්තං ‘‘නාරම්මණපච්චයසදිස’’න්ති.

103. නහෙතුයා ද්වෙති එකමූලකගණනාය යථාපාළිමෙව නිය්යාති.

104. දුමූලකෙ නහෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ එකන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි බහුගණනෙන සද්ධිං ඌනතරගණනස්ස සංසන්දනෙ ඌනතරගණනවසෙන නහෙතුයා විය ද්වීහි භවිතබ්බං. නාරම්මණවසෙන පන අරූපධම්මානං පරිහීනත්තා අබ්යාකතං පටිච්ච රූපාබ්යාකතස්ස උප්පත්තිං සන්ධාය ‘‘එක’’න්ති වුත්තං ¶ . සබ්බෙසු එකකෙසුපි එසෙව නයො. ද්වෙති වුත්තට්ඨානෙ පන නහෙතුයා ලද්ධවසෙන වාරද්වයං වෙදිතබ්බං.

105-106. තිමූලකාදීසු පන සබ්බෙසු නාරම්මණපච්චයස්ස අපරිහීනත්තා එකමෙව විස්සජ්ජනන්ති අයං පච්චනීයෙ නහෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා එකමූලකාදීසු ගණනා.

107-130. නාරම්මණපච්චයාදයො පන එකමූලකෙ තාව පුරිමෙන සදිසත්තා ඉධාපි න දස්සිතායෙව. නාරම්මණපච්චයවසෙන දුමූලකෙ නාරම්මණපච්චයා, නහෙතුයා එකන්ති නහෙතුදුමූලකෙ වුත්තමෙව. නාධිපතියා පඤ්චාති නාරම්මණපච්චයෙ ලද්ධවසෙන වෙදිතබ්බාති එවං සබ්බසංසන්දනෙසු ඌනතරගණනස්සෙව පච්චයස්ස වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. යත්ථ යත්ථ ච නාරම්මණපච්චයො පවිසති, තත්ථ තත්ථ රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං. නානන්තරනසමනන්තරනඅඤ්ඤමඤ්ඤනඋපනිස්සයනාහාරනඉන්ද්රියනසම්පයුත්තනොනත්ථිනොවිගතපච්චයානං පවිට්ඨට්ඨානෙපි එසෙව නයො. නාහාරනඉන්ද්රියනඣානනමග්ගපච්චයා සබ්බත්ථ සදිසවිස්සජ්ජනා. නසහජාතාදිචතුක්කං ඉධාපි පරිහීනමෙවාති ¶ ඉදමෙත්ථ ලක්ඛණං. ඉමිනා පන ලක්ඛණෙන සබ්බෙසු දුමූලකාදීසු ‘‘අයං පච්චයො මූලං, අයමෙත්ථ දුමූලකො, අයං තිමූලකො, අයං සබ්බමූලකො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ඌනතරගණනස්ස පච්චයස්ස වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බාති.

131-189. ඉදානි අනුලොමපච්චනීයෙ ගණනං දස්සෙතුං හෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ පඤ්චාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ හෙතාධිපතිමග්ගපච්චයෙසු අනුලොමතො ඨිතෙසු සහජාතාදයො චත්තාරො සබ්බට්ඨානිකපච්චයා, ආහාරින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයා චත්තාරොති ඉමෙ අට්ඨ පච්චනීයතො න ලබ්භන්ති. හෙතුපච්චයාදිවසෙන හි උප්පජ්ජමානො ධම්මො ඉමෙ අට්ඨ පච්චයෙ අලභන්තො නාම නත්ථි. ආරම්මණඅනන්තරසමනන්තරඋපනිස්සයසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයෙසු පන අනුලොමතො ඨිතෙසු අරූපට්ඨානිකා පච්චනීකතො ¶ න ලබ්භන්ති. න හි ආරම්මණපච්චයාදීහි උප්පජ්ජමානා අනන්තරසමනන්තරපච්චයාදයො න ලභන්ති. සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මාහාරින්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙසු පන අනුලොමතො ඨිතෙසු චත්තාරො සබ්බට්ඨානිකායෙව, පච්චනීකතො න ලබ්භන්ති. එතෙසඤ්හි පච්චයානං වසෙන උප්පජ්ජමානො සබ්බට්ඨානිකෙ අලභන්තො නාම නත්ථි. පච්ඡාජාතපච්චයස්ස අනුලොමතො ඨානං නාම නත්ථි. එවං සෙසෙසු අනුලොමතො ඨිතෙසු යෙ ච ලබ්භන්ති, යෙ ච න ලබ්භන්ති, තෙ සල්ලක්ඛෙත්වා සබ්බෙසුපි දුමූලකාදීසු නයෙසු තෙසං තෙසං පච්චයානං සංසන්දනෙ ඌනතරගණනානංයෙව වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බාති.

190. ඉදානි පච්චනීයානුලොමෙ ගණනං දස්සෙතුං නහෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ ද්වෙතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ හෙතුම්හි පච්චනීකතො ඨිතෙ ඨපෙත්වා අධිපතිං අවසෙසා අනුලොමතො ලබ්භන්ති. පච්ඡාජාතො ¶ පන අනුලොමතො සබ්බත්ථෙව න ලබ්භති, යෙ නව පච්චයා ‘‘අරූපානඤ්ඤෙවා’’ති වුත්තා, තෙසු පුරෙජාතඤ්ච ආසෙවනඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසෙසු සත්තසු පච්චනීකතො ඨිතෙසු සෙසා අරූපට්ඨානිකා අනුලොමතො න ලබ්භන්ති. යො හි ආරම්මණාදීහි නුප්පජ්ජති, න සො අනන්තරාදයො ලභති. පටිසන්ධිවිපාකො පන පුරෙජාතතො, සබ්බවිපාකො ච සද්ධිං කිරියමනොධාතුයා ආසෙවනතො අනුප්පජ්ජමානොපි අනන්තරාදයො ලභති, තස්මා ‘‘පුරෙජාතඤ්ච ආසෙවනඤ්ච ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං.

පුරෙජාතපච්ඡාජාතආසෙවනවිපාකවිප්පයුත්තෙසු පච්චනීකතො ඨිතෙසු එකං ඨපෙත්වා අවසෙසා අනුලොමතො ලබ්භන්ති. කම්මපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ ඨපෙත්වා විපාකපච්චයං අවසෙසා අනුලොමතො ලබ්භන්ති. ආහාරින්ද්රියෙසු පච්චනීකතො ඨිතෙසු ඨපෙත්වා සබ්බට්ඨානිකෙ චෙව අඤ්ඤමඤ්ඤකම්මාහාරින්ද්රියපච්චයෙ ච අවසෙසා අනුලොමතො න ලබ්භන්ති, ඉතරෙ යුජ්ජමානකවසෙන ලබ්භන්ති. ඣානපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ. හෙතාධිපතිආසෙවනමග්ගපච්චයා ¶ අනුලොමතො න ලබ්භන්ති. මග්ගපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ හෙතාධිපතිපච්චයා අනුලොමතො න ලබ්භන්ති. විප්පයුත්තපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ පුරෙජාතපච්චයං ඨපෙත්වා අවසෙසා අනුලොමතො ලබ්භන්ති. එවං තෙසු තෙසු පච්චයෙසු පච්චනීකතො ඨිතෙසු යෙ යෙ අනුලොමතො න ලබ්භන්ති, තෙ තෙ ඤත්වා තෙසං තෙසං පච්චයානං සංසන්දනෙ ඌනතරගණනානං වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා.

191-195. දුමූලකාදීසු ච නයෙසු යං යං පච්චයං ආදිං කත්වා යෙ යෙ දුකාදයො දස්සිතා, තෙ තෙ ලබ්භමානාලබ්භමානපච්චයවසෙන යථා යථා දස්සිතා, තථා තථා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බා. තත්ථ යං නහෙතුවසෙන දුමූලකාදයො නයෙ දස්සෙන්තෙන නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා…පෙ… නාසෙවනපච්චයාති වත්වා ‘‘යාව ආසෙවනා සබ්බං සදිස’’න්ති වුත්තං. තස්ස, ‘‘නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා සහජාතෙ එක’’න්තිආදීහි සදිසතා වෙදිතබ්බා. යං පන ‘‘නකම්මෙ ගණිතෙ පඤ්ච ගණ්හාතී’’ති සීහළභාසාය ලිඛිතං, තස්සත්ථො – නහෙතුපච්චයං ආදිං කත්වා නකම්මපච්චයාති එවං නකම්මපච්චයෙන ඝටිතෙ සහජාතෙ එකන්ති එවං දස්සිතා පඤ්චෙව පච්චයා අනුලොමතො ලබ්භන්ති, න අඤ්ඤෙති. එවං අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා අධිප්පෙතත්ථොයෙව ගහෙතබ්බො. එවරූපඤ්හි බ්යඤ්ජනං අත්තනො සඤ්ඤානිබන්ධනත්ථං පොරාණෙහි සකසකභාසාය ලිඛිතං.

අපිච ¶ ඉමස්මිං පච්චනීයානුලොමෙ පච්චයුප්පන්නධම්මෙසුපි අත්ථි ධම්මො කම්මපච්චයං ලභති, න ඉන්ද්රියපච්චයං. සො අසඤ්ඤෙසු චෙව පඤ්චවොකාරෙ පවත්තෙ ච රූපජීවිතින්ද්රියවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්ථි ධම්මො මග්ගපච්චයං ලභති, නහෙතුපච්චයං. සො විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහජාතමොහවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්ථි ධම්මො ඣානපච්චයං ලභති, නමග්ගපච්චයං. සො මනොධාතුඅහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන වෙදිතබ්බො. යත්ථ කටත්තාරූපානි නානාක්ඛණිකකම්මවසෙනෙව කම්මපච්චයං ලභන්ති, තත්ථ රූපධම්මා හෙතාධිපතිවිපාකින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයෙ න ලභන්ති, සබ්බට්ඨානිකා පච්චනීයා න හොන්ති. අහෙතුකෙ අධිපතිපච්චයො නත්ථීති ඉමෙසම්පි පකිණ්ණකානං වසෙනෙත්ථ ගණනවාරො අසම්මොහතො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං ¶ නයො – නහෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ ද්වෙති එත්ථ තාව අහෙතුකමොහො චෙව අහෙතුකවිපාකකිරියා ච පච්චයුප්පන්නං, තස්මා අකුසලෙනාකුසලං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං සන්ධායෙත්ථ ද්වෙති වුත්තං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ආසෙවනෙ පන විපාකං න ලබ්භති, තථා කිරියමනොධාතු. තස්මා කිරියාහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙනෙත්ථ අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං වෙදිතබ්බං. විපාකෙ එකන්ති අබ්යාකතෙන අබ්යාකතමෙව. මග්ගෙ එකන්ති අකුසලෙන අකුසලමෙව.

196-197. නාරම්මණමූලකෙ හෙතුයා පඤ්චාති රූපමෙව සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි කුසලං අකුසලං අබ්යාකතං කුසලාබ්යාකතං අකුසලාබ්යාකතඤ්චාති පඤ්ච කොට්ඨාසෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති. සබ්බපඤ්චකෙසු එසෙව නයො. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ එකන්ති භූතරූපානි චෙව වත්ථුඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. තානි හි නාරම්මණපච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පජ්ජන්ති. තිමූලකෙපි එසෙව නයො.

198-202. නාධිපතිමූලකෙ හෙතුයා නවාති අනුලොමෙ හෙතුම්හි වුත්තානෙව. තීණීතිආදීනිපි හෙට්ඨා අනුලොමෙ වුත්තසදිසානෙව. තිමූලකෙ ද්වෙති හෙට්ඨා නහෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ වුත්තසදිසානෙව.

203-233. නපුරෙජාතමූලකෙ හෙතුයා සත්තාති හෙට්ඨා ‘‘ආරුප්පෙ කුසලං එකං ඛන්ධං පටිච්චා’’තිආදිනා නයෙන පුරෙජාතෙ දස්සිතානෙව. සබ්බසත්තකෙසු එසෙව නයො. නකම්මමූලකෙ හෙතුයා තීණීතිආදීසු චෙතනාව පච්චයුප්පන්නා. තස්මා කුසලං අකුසලං අබ්යාකතඤ්ච පටිච්ච උප්පත්තිං ¶ සන්ධාය තීණීති වුත්තං. ඉමිනා නයෙන ‘‘එකං ද්වෙ තීණි පඤ්ච සත්ත නවා’’ති ආගතට්ඨානෙසු ගණනා වෙදිතබ්බා. ‘‘චත්තාරි ඡ අට්ඨා’’ති ඉමා පන තිස්සො ගණනා නත්ථෙවාති.

නිට්ඨිතා ච පටිච්චවාරස්ස අත්ථවණ්ණනා.

234-242. සහජාතවාරෙ ¶ කුසලං ධම්මං සහජාතොති කුසලං ධම්මං පටිච්ච තෙන සහජාතො හුත්වාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ පටිච්චවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අවසානෙ පනස්ස ‘‘පටිච්චත්තං නාම සහජාතත්තං, සහජාතත්තං නාම පටිච්චත්ත’’න්ති ඉදං උභින්නම්පි එතෙසං වාරානං අත්ථතො නින්නානාකරණභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අත්ථතො හි එතෙ ද්වෙපි නින්නානාකරණා. එවං සන්තෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අත්ථනියමනත්ථං වුත්තා. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චා’’තිආදීසු හි අසහජාතම්පි පටිච්ච උප්පජ්ජතීති වුච්චති. සහජාතම්පි ච උපාදාරූපං භූතරූපස්ස පච්චයො න හොති. ඉති පටිච්චවාරෙන සහජාතපච්චයභාවං, සහජාතවාරෙන ච පටිච්චාති වුත්තස්ස සහජාතභාවං නියමෙතුං උභොපෙතෙ වුත්තා. අපිච තථා බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාවිලාසෙන නිරුත්තිපටිසම්භිදාප්පභෙදජානනවසෙන චාපි එතෙ උභොපි වුත්තාති.

243. පච්චයවාරෙ කුසලං ධම්මං පච්චයාති කුසලධම්මෙ පතිට්ඨිතො හුත්වා කුසලං ධම්මං නිස්සයට්ඨෙන පච්චයං කත්වාති අත්ථො. කුසලං එකං ඛන්ධං පච්චයාති කුසලං එකං ඛන්ධං නිස්සයපච්චයං ¶ කත්වා තයො ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති හෙතුපච්චයාති වුත්තං හොති. ඉමිනාවුපායෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. වත්ථුං පච්චයා විපාකාබ්යාකතා කිරියාබ්යාකතා ඛන්ධාති ඉදං පඤ්චවොකාරෙ පවත්තිවසෙන වුත්තං. පඤ්චවොකාරෙ පවත්තියඤ්හි ඛන්ධානං පුරෙජාතං වත්ථු නිස්සයපච්චයො හොති. පටිච්චට්ඨස්ස පන සහජාතට්ඨත්තා පටිච්චවාරෙ එස නයො න ලබ්භතීති පටිසන්ධියං සහජාතමෙව වත්ථුං සන්ධාය ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති වුත්තං. කුසලං එකං ඛන්ධඤ්ච වත්ථුඤ්ච පච්චයා තයො ඛන්ධාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අබ්යාකතං ¶ ධම්මං පච්චයා කුසලො ච අබ්යාකතො චාති කුසලාබ්යාකතානං හෙතුපච්චයවසෙන එකතො උප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං. කුසලුප්පත්තික්ඛණස්මිඤ්හි වත්ථුං නිස්සාය කුසලා ඛන්ධා, චිත්තසමුට්ඨානෙ ච මහාභූතෙ නිස්සාය චිත්තසමුට්ඨානං උපාදාරූපං හෙතුපච්චයවසෙන එකතො උප්පජ්ජති. ඉති පච්චයභූතස්ස අබ්යාකතස්ස නානත්තෙපි පච්චයුප්පන්නානං හෙතුපච්චයවසෙන එකතො උප්පත්තිං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. එවං ඉමස්මිං හෙතුපච්චයෙ සහජාතඤ්ච පුරෙජාතඤ්ච නිස්සයට්ඨෙන පච්චයං කත්වා සත්තරස පඤ්හා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ ඛන්ධා චෙව භූතා ච සහජාතවසෙන, වත්ථු සහජාතපුරෙජාතවසෙන ගහිතං. පටිච්චවාරෙ පන සහජාතවසෙන පච්චයො ලබ්භති, තස්මා තත්ථ නවෙව පඤ්හා විස්සජ්ජිතා. යෙ පනෙතෙ එත්ථ සත්තරස පඤ්හා විස්සජ්ජිතා, තෙසු එකාදිකෙ එකාවසානෙ විස්සජ්ජනෙ කුසලාදීසු එකපච්චයතො එකො පච්චයුප්පන්නො. එකාදිකෙ දුකාවසානෙ එකපච්චයතො නානාපච්චයුප්පන්නො. දුකාදිකෙ එකාවසානෙ නානාපච්චයතො එකො පච්චයුප්පන්නො. දුකාදිකෙ දුකාවසානෙ නානාපච්චයතො නානාපච්චයුප්පන්නො.

248-252. ආරම්මණපච්චයාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන පඤ්හාවිස්සජ්ජනප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. යං පනෙතං ආරම්මණපච්චයෙ වත්ථුං පච්චයා ඛන්ධාති වුත්තං, තං පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකක්ඛන්ධෙයෙව සන්ධාය වුත්තං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි අබ්යාකතං නිස්සාය ආරම්මණපච්චයෙන උප්පජ්ජන්තානං පභෙදදස්සනත්ථං වුත්තානි. පුන වත්ථුං පච්චයාති පවත්තෙ විපාකකිරියාබ්යාකතානං උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ඉමස්මිං ආරම්මණපච්චයෙ සහජාතඤ්ච පුරෙජාතඤ්ච පච්චයං කත්වා සත්ත පඤ්හා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ ඛන්ධා සහජාතවසෙන, වත්ථු සහජාතපුරෙජාතවසෙන, චක්ඛායතනාදීනි පුරෙජාතවසෙනෙව ගහිතානි. පටිච්චවාරෙ පන සහජාතවසෙනෙව පච්චයො ලබ්භති. තස්මා තත්ථ තයොව පඤ්හා විස්සජ්ජිතා.

253-254. අධිපතිපච්චයෙ ¶ විපාකාබ්යාකතං ලොකුත්තරමෙව වෙදිතබ්බං. අනන්තරසමනන්තරා රූපාභාවෙන ආරම්මණසදිසා. පරතො ආසෙවනනත්ථිවිගතෙසුපි එසෙව නයො.

255. සහජාතපච්චයෙ ¶ කටත්තාරූපං උපාදාරූපන්ති උපාදාරූපසඞ්ඛාතං කටත්තාරූපං. ඉදං අසඤ්ඤසත්තානඤ්ඤෙව රූපං සන්ධාය වුත්තං. චක්ඛායතනාදීනි පඤ්චවොකාරවසෙන වුත්තානි.

256-257. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ ච යථා ආරම්මණපච්චයා එවන්ති විස්සජ්ජනසමතං සන්ධාය වුත්තං. පච්චයුප්පන්නෙසු පන නානත්තං අත්ථි.

258. උපනිස්සයපච්චයෙ ආරම්මණපච්චයසදිසන්ති රූපාභාවතොපි විස්සජ්ජනසමතායපි වුත්තං.

259-260. වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයාතිආදීනං පටිච්චවාරෙ වුත්තනයෙනෙවත්ථො ගහෙතබ්බො.

261-266. කම්මපච්චයෙ තීණීති කුසලං පච්චයා කුසලො අබ්යාකතො කුසලාබ්යාකතො චාති එවං තීණි වෙදිතබ්බානි. අකුසලෙපි එසෙව නයො.

267-268. විප්පයුත්තපච්චයෙ ඛන්ධෙ විප්පයුත්තපච්චයාති ඛන්ධෙ නිස්සාය විප්පයුත්තපච්චයා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. ඛන්ධා වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයාති ඛන්ධා වත්ථුං නිස්සාය විප්පයුත්තපච්චයා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

269-276. ඉදානි යථාලද්ධානි විස්සජ්ජනානි ගණනවසෙන දස්සෙතුං හෙතුයා සත්තරසාතිආදිමාහ. තත්ථ හෙතුයා සත්තරසාති කුසලෙන කුසලං, කුසලෙන අබ්යාකතං, කුසලෙන කුසලාබ්යාකතන්ති එවං කුසලවසෙන එකාදිකානි එකාවසානානි ද්වෙ, දුකාවසානං එකන්ති තීණි වුත්තානි හොන්ති, තථා අකුසලවසෙන. අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, තෙනෙව කුසලං, අකුසලං, කුසලාබ්යාකතං අකුසලාබ්යාකතඤ්ච; කුසලාබ්යාකතෙහි කුසලං, අබ්යාකතං, කුසලාබ්යාකතං; අකුසලාබ්යාකතෙහි අකුසලං, අබ්යාකතං, අකුසලාබ්යාකතන්ති එවං සත්තරස වෙදිතබ්බානි.

ආරම්මණෙ ¶ සත්තාති කුසලෙන කුසලං; අකුසලෙන අකුසලං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, කුසලං, අකුසලං; කුසලාබ්යාකතෙන කුසලං; අකුසලාබ්යාකතෙන අකුසලන්ති එවං සත්ත.

විපාකෙ ¶ එකන්ති අබ්යාකතෙන අබ්යාකතමෙව. එවමෙත්ථ සත්තරස, සත්ත, එකන්ති තයො වාරපරිච්ඡෙදා හොන්ති. තෙසු ද්වාදස සත්තරසකා, දස සත්තකා, එකං එකකන්ති තෙ සබ්බෙ සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා පරතො දුකතිකාදිවසෙන පච්චයසංසන්දනෙ ඌනතරගණනස්ස වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. සක්කා හි ඉමාය ගණනාය දුකමූලාදීසු වාරපරිච්ඡෙදෙ ජානිතුන්ති පුන ‘‘කුසලං ධම්මං පච්චයා කුසලො ධම්මො’’ති අනාමසිත්වා ගණනවසෙනෙව වාරපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං හෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ සත්තාතිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ කුසලං ධම්මං පච්චයා කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා. කුසලං එකං ඛන්ධං පච්චයා තයො ඛන්ධාති ඉමිනා නයෙන ආරම්මණෙ ලද්ධවිස්සජ්ජනානි විත්ථාරෙතබ්බානි. අයං තාව අනුලොමෙ නයො.

277-285. පච්චනීයෙ පන කුසලං න ලබ්භතීති අකුසලං ධම්මං පච්චයාති අකුසලමෙව ආදිං කත්වා විස්සජ්ජනං ආරද්ධං. තං යථාපාළිමෙව නිය්යාති. යඤ්හෙත්ථ වත්තබ්බං සියා, තං පටිච්චවාරස්ස පච්චනීයෙ වුත්තමෙව.

286-287. යං පනෙතං පච්චනීයෙ ලද්ධවිස්සජ්ජනපරිච්ඡෙදං ගණනතො දස්සෙතුං නහෙතුයා චත්තාරීතිආදි වුත්තං, තත්ථ චත්තාරි, සත්තරස, සත්ත, පඤ්ච, තීණි, එකන්ති ඡ පරිච්ඡෙදා. තෙසං වසෙන දුකතිකාදීසු පච්චයසංසන්දනෙ ගණනා වෙදිතබ්බා. යො හි පච්චයො සත්තරස විස්සජ්ජනානි ලභති, තෙන සද්ධිං සදිසසංසන්දනෙ සත්තරස, ඌනතරසංසන්දනෙ සෙසා ඡපි පරිච්ඡෙදා ලබ්භන්ති. එවං සෙසෙසුපි අධිකපරිච්ඡෙදං ඨපෙත්වා සමසමා ඌනතරා ච ලබ්භන්තීති.

එත්ථ ච අධිකතරා න ලබ්භන්තීති අයමෙත්ථ නියමො. සමසමා පන ඌනතරා ච අත්ථා විරොධෙ සති ලබ්භන්ති. තෙනෙත්ථ ‘‘නහෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ එක’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථ හි නහෙතුයා චතුන්නං, නාරම්මණෙ පඤ්චන්නං ආගතත්තා නහෙතුවසෙන චත්තාරීති වත්තබ්බං සියා, නාරම්මණෙන ¶ සද්ධිං ඝටිතත්තා පන ආරම්මණධම්මො විරුජ්ඣතීති අකුසලං ධම්මං පච්චයා අකුසලො ධම්මො, අබ්යාකතං ධම්මං පච්චයා අකුසලො, අකුසලඤ්ච ¶ අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පච්චයා අකුසලොති තීණි විස්සජ්ජනානි පරිහීනානි. අබ්යාකතං ධම්මං පච්චයා අබ්යාකතොති රූපවසෙන එකමෙව වුත්තං. එවං සබ්බත්ථ විරුද්ධාවිරුද්ධං ඤත්වා ලබ්භමානපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. අපිචෙත්ථ ඉදං නයමත්තදස්සනං. නාධිපතියා චත්තාරීති නහෙතුයා ලද්ධානෙව. සෙසචතුක්කෙසුපි එසෙව නයො.

නානන්තරෙ එකන්ති අහෙතුකචිත්තසමුට්ඨානස්ස චෙව සෙසරූපස්ස ච වසෙන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. එවං සබ්බෙසු එකකෙසු යුජ්ජමානකරූපං ජානිතබ්බං. නපුරෙජාතෙ ද්වෙති ඉධාපි නහෙතුවසෙන චත්තාරීති වත්තබ්බං සියා, නපුරෙජාතෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා පන අබ්යාකතං ධම්මං පච්චයා අකුසලො, අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පච්චයා අකුසලොති වත්ථුපුරෙජාතවසෙන ද්වෙ විස්සජ්ජනානි පරිහීනානි. ආරුප්පෙ පන අහෙතුකමොහස්ස අහෙතුකකිරියස්ස ච වසෙන ද්වෙ වුත්තානි. නවිප්පයුත්තෙ ද්වෙති ආරුප්පෙ අහෙතුකාකුසලකිරියවසෙන ද්වෙ. නොනත්ථි නොවිගතෙසු එකන්ති සබ්බස්ස රූපස්ස වසෙන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං දට්ඨබ්බං. තිකාදීසු අපුබ්බං නත්ථි.

288. නාරම්මණමූලකෙ පන නඅධිපතියා පඤ්චාති නාරම්මණෙ ලද්ධානෙව. නකම්මෙ එකන්ති එත්ථ චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච කටත්තාරූපඤ්ච අග්ගහෙත්වා සෙසරූපවසෙන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං වෙදිතබ්බං.

289-296. නාධිපතිමූලකෙ නපුරෙජාතෙ සත්තාති නපුරෙජාතෙ ලද්ධානෙව. නපච්ඡාජාතෙ සත්තරසාති ඉමානිපි තත්ථ ලද්ධානි සත්තරසෙව. නානන්තරනසමනන්තරනඅඤ්ඤමඤ්ඤනඋපනිස්සයනසම්පයුත්තනොනත්ථිනොවිගතමූලකානි නාරම්මණමූලකසදිසානෙව. ඉමිනාව නයමත්තදස්සනෙන සබ්බත්ථ ආගතානාගතං ලබ්භමානාලබ්භමානඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති.

297-328. ඉමිනායෙව පන ලක්ඛණෙන අනුලොමං පුරතො කත්වා අනුලොමපච්චනීයෙ පච්චනීයං ¶ පුරතො කත්වා පච්චනීයානුලොමෙ ච ගණනපරිච්ඡෙදො ආගතානාගතං ලබ්භමානාලබ්භමානඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති.

329-337. නිස්සයවාරෙ ¶ කුසලං ධම්මං නිස්සායාති කුසලං ධම්මං පතිට්ඨට්ඨෙන නිස්සයං කත්වාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ පච්චයවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අවසානෙ පනස්ස ‘‘පච්චයත්තං නාම නිස්සයත්තං, නිස්සයත්තං නාම පච්චයත්ත’’න්ති ඉදං උභින්නම්පි එතෙසං වාරානං අත්ථතො නින්නානාකරණභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අත්ථතො හි එතෙපි පටිච්චසහජාතා විය නින්නානාකරණා. එවං සන්තෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අත්ථනියමනත්ථං වුත්තා. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදීසු හි අනිස්සාය වත්තමානං නානාක්ඛණිකම්පි ‘‘පච්චයා උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤං අල්ලීයිත්වා ඨිතකට්ඨාදීසු ච එකං එකස්ස නිස්සයපච්චයො න හොති, තථා උපාදාරූපං මහාභූතස්ස නිස්සයපච්චයො න හොතියෙව. ඉති පච්චයවාරෙන නිස්සයපච්චයභාවං නිස්සයවාරෙන ච පච්චයාති වුත්තස්ස සහජාතපුරෙජාතභාවං නියමෙතුං උභොපෙතෙ වුත්තා. අපිච තථා බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාවිලාසෙන නිරුත්තිපටිසම්භිදාපභෙදජානනවසෙන චාපි එතෙ උභොපි වුත්තාති.

338-346. සංසට්ඨවාරෙ කුසලං ධම්මං සංසට්ඨොති කුසලං ධම්මං එකුප්පාදාදිලක්ඛණෙන සම්පයොගට්ඨෙන පච්චයං කත්වාති අත්ථො. කුසලං එකං ඛන්ධං සංසට්ඨොති කුසලං එකං ඛන්ධං සම්පයුත්තපච්චයං කත්වා තයො ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති හෙතුපච්චයාති වුත්තං හොති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බපදෙසු ¶ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පන හෙතුපච්චයෙ අරූපධම්මස්සෙව සම්පයොගට්ඨෙන පච්චයං කත්වා තයො පඤ්හා විස්සජ්ජිතා. යථා ච හෙතුපච්චයෙ, තථා ආරම්මණපච්චයාදීසුපි, කෙවලං විපාකපච්චයෙ එකමෙව විස්සජ්ජනං.

347-350. ඉදානි යථාලද්ධානි විස්සජ්ජනානි ගණනවසෙන දස්සෙතුං හෙතුයා තීණීතිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බතිකෙසු කුසලෙන කුසලං, අකුසලෙන ¶ අකුසලං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතන්ති අයමෙව නියමො. එකකෙ පන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතමෙව ලබ්භතීති එවමෙත්ථ බාවීසතියා පච්චයෙසු තීණි, විපාකෙ එකන්ති ද්වෙ පරිච්ඡෙදා. පච්ඡාජාතෙ අනුලොමං නත්ථි. තස්මා තීණි එකන්ති ඉමෙසඤ්ඤෙව වසෙන දුකතිකාදීසු පච්චයසංසන්දනෙ යත්ථ විපාකපච්චයො පවිසති; තත්ථ එකං, සෙසෙසු තීණීති එවං ගණනා වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ අනුලොමෙ උත්තානත්ථමෙව.

351-354. පච්චනීයෙ පන කුසලං න ලබ්භතීති අකුසලමෙව ආදිං කත්වා විස්සජ්ජනං කතං, තං උත්තානත්ථමෙව.

359. යං පනෙත්ථ පච්චනීයෙ විස්සජ්ජනපරිච්ඡෙදං ගණනතො දස්සෙතුං නහෙතුයා ද්වෙතිආදි වුත්තං, තත්ථ ද්වෙ තීණි එකන්ති තයො පරිච්ඡෙදා. තෙසං වසෙන දුකතිකාදීසු පච්චයසංසන්දනෙ ගණනා වෙදිතබ්බා. ඉධාපි අධිකතරගණනානං ඌනතරගණනෙන සද්ධිං සංසන්දනෙ ඌනතරගණනමෙව ලබ්භති, සමගණනෙන සද්ධිං සමගණනං. යස්මා චෙත්ථ අරූපධම්මායෙව පච්චයුප්පන්නා, තස්මා නහෙතුනාධිපතිනපුරෙජාතනපච්ඡාජාතනාසෙවනනකම්මනවිපාකනඣානනමග්ගනවිප්පයුත්තවසෙන දසෙව පච්චයා පච්චනීකතො දස්සිතා, සෙසා චුද්දස න ලබ්භන්ති. යෙපි ලබ්භන්ති, තෙසුපි විපාකෙ පච්චයුප්පන්නෙ නකම්මනවිපාකා න ලබ්භන්ති.

360-368. නහෙතුපච්චයා නාධිපතියා ද්වෙති නහෙතුයා ලද්ධං ද්වයමෙව. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො. නකම්මෙ එකන්ති අහෙතුකකිරියචෙතනං පච්චයුප්පන්නං කත්වා අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. නවිපාකෙ ද්වෙති අහෙතුකමොහකිරියවසෙන ද්වෙ. නඣානෙ එකන්ති අහෙතුකපඤ්චවිඤ්ඤාණවසෙන අබ්යාකතවිස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. නමග්ගෙ එකන්ති අහෙතුකවිපාකකිරියවසෙන අබ්යාකතවිස්සජ්ජනං. ඉමිනාවුපායෙන සබ්බසංසන්දනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

369-383. අනුලොමපච්චනීයෙ ¶ හෙට්ඨා වුත්තා නහෙතුආදයො දසෙව පච්චනීයතො ලබ්භන්ති, න සෙසා. යෙපි ලබ්භන්ති, තෙසු හෙතුම්හි අනුලොමතො ඨිතෙ ඣානමග්ගා පච්චනීයතො න ලබ්භන්තීති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

384-391. පච්චනීයානුලොමෙ ¶ නහෙතුපච්චයුප්පන්නෙසු අහෙතුකමොහොව ඣානමග්ගපච්චයං ලභති, සෙසා න ලභන්ති. නඣානපච්චයෙ අට්ඨාහෙතුකචිත්තානිපි. නකම්මපච්චයා නහෙතුපච්චයා නාධිපතිපච්චයා නපුරෙජාතපච්චයා ආරම්මණෙ එකන්ති ආරුප්පෙ අහෙතුකකිරියචෙතනාවසෙන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. ඉමිනා උපායෙන යං ලබ්භති, යඤ්ච න ලබ්භති, තස්ස වසෙන සබ්බත්ථ ගණනා වෙදිතබ්බාති.

392-400. සම්පයුත්තවාරෙ කුසලං ධම්මං සම්පයුත්තොති කුසලං ධම්මං සම්පයුත්තපච්චයං කත්වාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ සංසට්ඨවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අවසානෙ පනස්ස ‘‘සංසට්ඨත්තං නාම සම්පයුත්තත්තං, සම්පයුත්තත්තං නාම සංසට්ඨත්ත’’න්ති ඉදං උභින්නම්පි එතෙසං වාරානං අත්ථතො නින්නානාකරණභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අත්ථතො හි එතෙපි පටිච්චසහජාතා විය පච්චයනිස්සයා විය ච නින්නානාකරණා. එවං සන්තෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අත්ථනියමනත්ථං වුත්තා. ‘‘සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’තිආදීසු (ජා. 2.22.70) හි අසම්පයුත්තම්පි සංසට්ඨන්ති වුච්චති. ‘‘යා සා වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.832) අසංසට්ඨං වොකිණ්ණම්පි සම්පයුත්තන්ති. ඉති සංසට්ඨවාරෙන එකුප්පාදලක්ඛණස්ස සම්පයුත්තස්ස සංසට්ඨභාවං සම්පයුත්තවාරෙන ච සංසට්ඨස්ස එකුප්පාදාදිලක්ඛණස්ස සම්පයුත්තභාවං නියමෙතුං උභොපෙතෙ වුත්තා. අපිච තථා බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාවිලාසෙන නිරුත්තිපටිසම්භිදාපභෙදජානනවසෙන චාපි එතෙ උභොපි වුත්තාති.

එතෙසු ¶ පන ඡසු වාරෙසු අත්ථි කොචි පච්චයො එකන්තං අනුලොමතො න තිට්ඨති, පච්චනීකතොව තිට්ඨති; අත්ථි එකන්තං පච්චනීකතො න තිට්ඨති, අනුලොමතොව තිට්ඨති; අත්ථි අනෙකන්තං අනුලොමතො චෙව තිට්ඨති, පච්චනීකතො චාති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං. තත්ථ පඨමො පඤ්හො ¶ පච්ඡාජාතස්ස, දුතියො මහාචතුක්කස්ස, තතියො යුජ්ජමානකානං සෙසානං වසෙන වෙදිතබ්බොති.

401-403. පඤ්හාවාරෙ ‘‘සියා කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා කුසලත්තිකෙ උද්ධරිතබ්බපුච්ඡානං ලබ්භමානවසෙන විස්සජ්ජනං දස්සෙතුං කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයොතිආදි වුත්තං. කුසලො ච නාමෙස සයං උප්පජ්ජන්තො ඨපෙත්වා පච්ඡාජාතඤ්ච විපාකඤ්ච සෙසෙහි ද්වාවීසතියා පච්චයෙහි උප්පජ්ජති. කුසලස්ස පච්චයො හොන්තො ඨපෙත්වා පුරෙජාතපච්ඡාජාතවිපාකවිප්පයුත්තෙ සෙසෙහි වීසතියා පච්චයෙහි පච්චයො හොති. තස්මා යෙහි පච්චයෙහි කුසලො කුසලස්ස පච්චයො හොති, තෙ පච්චයෙ පටිපාටියා දස්සෙතුං හෙතුපච්චයෙනාතිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ යා එසා පච්චයවිභඞ්ගවාරෙ විය ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති අකත්වා ‘‘හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්ති දෙසනා කතා, තස්සා එව කරණෙ ඉදං පයොජනං – තත්ථ හි සුඤ්ඤට්ඨං දීපෙතුං ධම්මානන්ති වුත්තං. ඉධ පච්චයතො උප්පජ්ජමානා ධම්මා රාසිතො උප්පජ්ජන්ති, න එකෙකතොති රාසට්ඨං දීපෙතුං ඛන්ධානන්ති වුත්තං. පටිච්චවාරාදීසු වා ඛන්ධවසෙන පච්චයුප්පන්නදෙසනා ආරුළ්හාති තෙනෙවානුක්කමෙන ඉධාපි ආරුළ්හාති. කස්මා පනෙතෙසු එවං ආරුළ්හාති? අසඞ්කරතො විභාගදස්සනත්ථං. ‘‘එකං ධම්මං පටිච්ච සෙසා ධම්මා’’ති හි ආදිනා නයෙන වුච්චමානෙ අසුකධම්මං නාම නිස්සාය අසුකධම්මාති න සක්කා අසඞ්කරතො පච්චයෙ පච්චයුප්පන්නෙ ච ජානිතුං, එවං සන්තෙ උද්දෙසනිද්දෙසා නිබ්බිසෙසා සියුං. තස්මා අසඞ්කරතො විභාගදස්සනත්ථං එවං ආරුළ්හාති වෙදිතබ්බා. චිත්තසමුට්ඨානානන්ති ඉදං යස්ස අබ්යාකතස්ස කුසලො හෙතුපච්චයෙන පච්චයො හොති, තමෙව දස්සෙතුං වුත්තං. පච්චයවිභඞ්ගෙ පන කුසලාදිවසෙන විභාගං අකත්වා සාමඤ්ඤතො සබ්බෙසං හෙතූනං වසෙන උප්පන්නරූපදස්සනත්ථං චිත්තසමුට්ඨානානන්ති අවත්වා තංසමුට්ඨානානන්ති වුත්තං. තස්මා තත්ථ අබ්යාකතහෙතුසමුට්ඨානරූපං, ඔක්කන්තික්ඛණෙ ¶ කටත්තාරූපම්පි සඞ්ගහං ගතං. ඉමිනා උපායෙන සෙසෙසුපි එවරූපෙසු විස්සජ්ජනෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

404. දානං ¶ දත්වාති දෙය්යධම්මං චජිත්වා. යාය වා චෙතනාය සො දිය්යති, සා චෙතනා දානං. දත්වාති තං චෙතනං පරියොදාපෙත්වා විසුද්ධං කත්වා. සීලං සමාදියිත්වාති පඤ්චඞ්ගාදිවසෙන නිච්චසීලං ගණ්හිත්වා. ඉමිනා සමාදානවිරතියෙව දස්සිතා. සම්පත්තවිරතිසමුච්ඡෙදවිරතියො පන ලොකෙ සීලන්ති අපාකටත්තා න වුත්තා. කිඤ්චාපි න වුත්තා, ආරම්මණපච්චයා පන හොන්තියෙව. තත්ථ සමුච්ඡෙදවිරති සෙක්ඛානංයෙව කුසලස්ස ආරම්මණං හොති, න ඉතරෙසං. උපොසථකම්මං කත්වාති ‘‘පාණං න හනෙ, න චාදින්නමාදියෙ’’ති (අ. නි. 3.71) එවං වුත්තං උපොසථදිවසෙසු අට්ඨඞ්ගඋපොසථකිරියං කත්වා. තං පච්චවෙක්ඛතීති තං කුසලං සෙක්ඛොපි පුථුජ්ජනොපි පච්චවෙක්ඛති, අරහාපි පච්චවෙක්ඛතෙව. අරහතොපි හි පුබ්බෙ කතං කුසලං කුසලමෙව, යෙන පන චිත්තෙන පච්චවෙක්ඛති, තං කිරියචිත්තං නාම හොති. තස්මා ‘‘එතං කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්සා’’ති ඉමස්මිං අධිකාරෙ න ලබ්භති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානීති ‘‘දත්වා සමාදියිත්වා කත්වා’’ති හි ආසන්නෙ කතානි වුත්තානි, ඉමානි න ආසන්නෙ කතානීති වෙදිතබ්බානි. දානාදීහි වා සෙසානි කාමාවචරකුසලානි දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං. ඣානා වුට්ඨහිත්වාති ඣානා වුට්ඨහිත්වා. අයමෙව වා පාළි. සෙක්ඛා ගොත්රභුන්ති සොතාපන්නං සන්ධාය වුත්තං. සො හි ගොත්රභුං පච්චවෙක්ඛති. වොදානන්ති ඉදං පන සකදාගාමිඅනාගාමිනො සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තං චිත්තං වොදානං නාම හොති. සෙක්ඛාති සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො. මග්ගා වුට්ඨහිත්වාති මග්ගඵලභවඞ්ගාතික්කමවසෙන අත්තනා පටිලද්ධා මග්ගා වුට්ඨහිත්වා, සුද්ධමග්ගතොයෙව පන වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථි.

කුසලං අනිච්චතොති එත්ථ විපස්සනූපගං තෙභූමකකුසලමෙව වෙදිතබ්බං, විපස්සනාකුසලං පන කාමාවචරමෙව. චෙතොපරියඤාණෙනාති රූපාවචරකුසලං දස්සෙති. ආකාසානඤ්චායතනන්තිආදීහි අරූපාවචරකුසලාරම්මණවසෙන උප්පජ්ජමානං අරූපාවචරකුසලමෙව. කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්සාතිආදීහි පුග්ගලං අනාමසිත්වා ධම්මවසෙන දස්සෙති. තෙනෙවෙත්ථ හෙට්ඨා ගහිතම්පි චෙතොපරියඤාණං පුන වුත්තං.

405. අස්සාදෙතීති සොමනස්සසහගතලොභසම්පයුත්තචිත්තෙහි අනුභවති චෙව රජ්ජති ච ¶ . අභිනන්දතීති සප්පීතිකතණ්හාවසෙන නන්දති හට්ඨපහට්ඨො ¶ හොති, දිට්ඨාභිනන්දනාය වා අභිනන්දති. රාගො උප්පජ්ජතීති අස්සාදෙන්තස්ස රාගො උප්පජ්ජති නාම. ඉදං අට්ඨපි ලොභසහගතානි ගහෙත්වා වුත්තං. දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති අභිනන්දන්තස්ස අත්තා අත්තනියන්තිආදිවසෙන චතූහිපි චිත්තෙහි සම්පයුත්තා දිට්ඨි උප්පජ්ජති. අසන්නිට්ඨානගතස්ස පනෙත්ථ විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චං, අකතං වත මෙ කල්යාණන්ති විප්පටිසාරිනො දොමනස්සං. තං ආරබ්භාති තානි සුචිණ්ණානි ආරම්මණං කත්වාති අත්ථො. බහුවචනස්ස හෙස එකවචනාදෙසො, ජාතිවසෙන වා එකවචනමෙවෙතං.

406. අරහා මග්ගා වුට්ඨහිත්වාති මග්ගවීථියං ඵලානන්තරස්ස භවඞ්ගස්ස අතික්කමවසෙන වුට්ඨහිත්වා. පච්චවෙක්ඛණචිත්තානි පනස්ස කිරියාබ්යාකතානි. එවං කිරියාබ්යාකතස්ස ආරම්මණපච්චයං දස්සෙත්වා පුන විපාකාබ්යාකතස්ස දස්සෙතුං සෙක්ඛා වාතිආදිමාහ. කුසලෙ නිරුද්ධෙති විපස්සනාජවනවීථියා පච්ඡින්නාය. විපාකොති කාමාවචරවිපාකො. තදාරම්මණතාති තදාරම්මණතාය, තං කුසලස්ස ජවනස්ස ආරම්මණභූතං විපස්සිතකුසලං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජතීති අත්ථො. න කෙවලඤ්ච තදාරම්මණවසෙනෙව, පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙනාපි. විපාකො හි කම්මං ආරම්මණං කත්වා ගහිතපටිසන්ධිකස්ස කුසලාරම්මණො හොතියෙව, සො පන දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා ඉධ න දස්සිතො.

කුසලං අස්සාදෙතීතිආදි අකුසලජවනාවසානෙ කුසලාරම්මණවිපාකං දස්සෙතුං වුත්තං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිපාකස්සාති ඉදං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යම්පි සමානං මහග්ගතවිපාකස්ස තදාරම්මණභාවෙන අනුප්පත්තිතො ලබ්භමානකවසෙන වුත්තං. කිරියස්සාති අරහත්තං පත්වා අසමාපන්නපුබ්බෙ ආකාසානඤ්චායතනෙ පටිලොමතො වා එකන්තරිකවසෙන වා සමාපන්නකිරියාය. චෙතොපරියඤාණස්සාතිආදීනි පරතො ආවජ්ජනාය යොජෙතබ්බානි. යා එතෙසං ආවජ්ජනා, තස්සා කුසලා ඛන්ධා ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

407-409. රාගන්ති අත්තනො වා පරස්ස වා රාගං. අත්තනො රාගවසෙන පනෙත්ථ වණ්ණනා පාකටා හොති. අස්සාදෙතීතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. විචිකිච්ඡාදීසු පන තීසු අස්සාදෙතබ්බතාය අභාවෙන ‘‘අස්සාදෙතී’’ති න වුත්තං. දිට්ඨි පනෙත්ථ උප්පජ්ජති, සා අස්සාදෙතීති පදස්ස පරිහීනත්තා ¶ ආගතපටිපාටියා පඨමං න වුත්තා. විචිකිච්ඡාදීසුයෙව තං ¶ තං සභාගං පඨමං වත්වා තස්ස තස්ස අනන්තරා වුත්තා. ඉමෙසු ච පන රාගාදීසු ‘‘කිං මෙ පාපධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති අක්ඛන්තිවසෙන වා, ‘‘කතං පාපං කතං ලුද්ධ’’න්ති විප්පටිසාරාදිවසෙන වා දොමනස්සුප්පත්ති වෙදිතබ්බා.

410. චක්ඛුං අනිච්චතොති විපස්සනානුක්කමෙන ඔළාරිකායතනානි වත්ථුරූපඤ්චාති එකාදස රූපානි පාකටත්තා ගහිතානි. පුන රූපායතනාදීනි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ආරම්මණත්තා ගහිතානි. යස්මා පනෙසා විඤ්ඤාණකායවසෙන දෙසනා, න ධාතුවසෙන, තස්මා මනොධාතු න ගහිතා. එවං සබ්බත්ථ ගහිතාගහිතං වෙදිතබ්බං.

411. ඵලං පච්චවෙක්ඛන්ති නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛන්තීති පච්චවෙක්ඛණකුසලස්ස ආරම්මණදස්සනත්ථං වුත්තං.

413-416. ආරම්මණාධිපතිනිද්දෙසෙ සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං වසෙන චතුභූමකකුසලං දස්සිතං, තථා සහජාතාධිපතිනිද්දෙසෙ. අරහතො උත්තමධම්මං අධිගතත්තා ලොකියකුසලෙසු ගරුකාරො නත්ථීති අග්ගමග්ගොව දස්සිතො.

417. අනන්තරපච්චයෙ පුරිමා පුරිමාති එකභූමකාපි නානාභූමකාපි කුසලා එකතො කත්වා වුත්තා. අනුලොමං ගොත්රභුස්ස, අනුලොමං වොදානස්සාති නානාරම්මණවසෙන. ගොත්රභු මග්ගස්ස, වොදානං මග්ගස්සාති නානාභූමිවසෙන. කුසලං වුට්ඨානස්සාති එත්ථ පන කුසලන්ති තෙභූමකකුසලං. වුට්ඨානන්ති තෙභූමකවිපාකං. තෙහි කුසලජවනවීථිතො වුට්ඨහන්ති, තස්මා වුට්ඨානන්ති වුච්චති. තං දුවිධං හොති – තදාරම්මණං භවඞ්ගඤ්ච. තත්ථ කාමාවචරකුසලස්ස උභයම්පි වුට්ඨානං හොති, මහග්ගතස්ස භවඞ්ගමෙව. මග්ගො ඵලස්සාති ඉදං යස්මා ලොකුත්තරවිපාකං ජවනවීථිපරියාපන්නත්තා වුට්ඨානං නාම න හොති, තස්මා විසුං වුත්තං. අනුලොමං සෙක්ඛායාති අසෙක්ඛාය කුසලං අනන්තරං න හොති, තස්මා විභාගං කරොති. ඵලසමාපත්තියාති සොතාපත්තිඵලසකදාගාමිඵලඅනාගාමිඵලසමාපත්තියාපි. ඵලසමාපත්තියාති අනාගාමිඵලසමාපත්තියා. අකුසලෙ දුවිධම්පි වුට්ඨානං ලබ්භති. විපාකාබ්යාකතා කිරියාබ්යාකතාති එත්ථ විපාකාබ්යාකතා විපාකාබ්යාකතානංයෙව, කිරියාබ්යාකතා කිරියාබ්යාකතානංයෙව ¶ වෙදිතබ්බා. භවඞ්ගං ආවජ්ජනායාතිආදි වොමිස්සකවසෙන වුත්තං. තත්ථ කිරියාති කාමාවචරකිරියා. සා දුවිධස්සාපි ¶ වුට්ඨානස්ස අනන්තරපච්චයො හොති, මහග්ගතා භවඞ්ගස්සෙව. ඉති යෙ හෙට්ඨා පච්චයවිභඞ්ගනිද්දෙසෙ ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආරභිත්වා කුසලං කුසලස්ස, කුසලං අබ්යාකතස්ස, අකුසලං අකුසලස්ස, අකුසලං අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතං අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතං කුසලස්ස, අබ්යාකතං අකුසලස්සාති සත්ත වාරා දස්සිතා; තෙසං වසෙන ඉධ සඞ්ඛෙපතො අනන්තරපච්චයො විභත්තො.

දසධා සත්තරසධා, සමසට්ඨිවිධෙන ච;

බහුධාපි ච නිද්දෙසං, සාධුකං උපලක්ඛයෙ.

අයඤ්හි අනන්තරපච්චයො න කෙවලං සත්තධාව නිද්දෙසං ලභති, කුසලං පන කුසලස්ස විපාකස්ස; අකුසලං අකුසලස්ස විපාකස්ස; විපාකං විපාකස්ස කිරියස්ස; කිරියං කුසලස්ස අකුසලස්ස විපාකස්ස කිරියස්සාති එවං දසධාපි නිද්දෙසං ලභති. න කෙවලං දසධායෙව, කුසලං පන කුසලස්ස කුසලවිපාකස්ස අකුසලවිපාකස්ස; අකුසලං අකුසලස්ස අකුසලවිපාකස්ස කුසලවිපාකස්ස; කුසලවිපාකං කුසලවිපාකස්ස අකුසලවිපාකස්ස කිරියස්ස; අකුසලවිපාකං අකුසලවිපාකස්ස කුසලවිපාකස්ස කිරියස්ස; කිරියං කිරියස්ස කුසලස්ස අකුසලස්ස කුසලවිපාකස්ස අකුසලවිපාකස්සාති එවං සත්තරසධා නිද්දෙසං ලභති.

න කෙවලඤ්ච සත්තරසධාව සමසට්ඨිවිධෙනාපි නිද්දෙසං ලභතෙව. කථං? කාමාවචරකුසලඤ්හි භූමිභෙදෙන චතුබ්බිධස්ස කුසලස්ස අනන්තරපච්චයො හොති, රූපාවචරාරූපාවචරං සකසකභූමිකස්සෙවාති කුසලං කුසලස්ස ඡබ්බිධෙන අනන්තරපච්චයො. කාමාවචරකුසලං පන කාමාවචරකුසලවිපාකස්ස අකුසලවිපාකස්ස රූපාවචරවිපාකස්ස අරූපාවචරවිපාකස්ස ලොකුත්තරවිපාකස්ස; රූපාවචරකුසලං රූපාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරකුසලවිපාකස්ස; අරූපාවචරකුසලං කාමාවචරකුසලවිපාකස්ස රූපාවචරඅරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකස්ස; ලොකුත්තරකුසලං ලොකුත්තරවිපාකස්සාති කුසලං විපාකස්ස ද්වාදසවිධෙන ¶ අනන්තරපච්චයො ¶ . අකුසලං අකුසලස්ස අකුසලවිපාකස්ස තෙභූමකකුසලවිපාකස්සාති පඤ්චවිධෙන අනන්තරපච්චයො.

කාමාවචරකුසලවිපාකං කාමාවචරකුසලවිපාකස්ස අකුසලවිපාකස්ස රූපාවචරවිපාකස්ස අරූපාවචරවිපාකස්සාති කාමාවචරකුසලවිපාකං විපාකස්ස චතුබ්බිධෙන අනන්තරපච්චයො. රූපාවචරවිපාකං තෙභූමකකුසලවිපාකස්සාති තිවිධෙන අනන්තරපච්චයො. අරූපාවචරවිපාකං අරූපාවචරවිපාකස්ස කාමාවචරකුසලවිපාකස්සාති දුවිධෙන අනන්තරපච්චයො. ලොකුත්තරවිපාකං චතුභූමකකුසලවිපාකස්සාති චතුබ්බිධෙන අනන්තරපච්චයො. එවං කුසලවිපාකං විපාකස්ස තෙරසධාපි අනන්තරපච්චයො. අකුසලවිපාකං අකුසලවිපාකස්ස කාමාවචරකුසලවිපාකස්සාති දුවිධෙන අනන්තරපච්චයො. එවං සබ්බථාපි විපාකං විපාකස්ස පඤ්චදසවිධෙන අනන්තරපච්චයො. කාමාවචරකුසලවිපාකං පන කාමාවචරකිරියස්ස, තථා අකුසලවිපාකං, තථා රූපාවචරවිපාකං, තථා අරූපාවචරවිපාකඤ්චාති විපාකං කිරියස්ස ච චතුබ්බිධෙන අනන්තරපච්චයො.

කාමාවචරකිරියං තෙභූමකකිරියස්ස, රූපාවචරාරූපාවචරකිරියං රූපාවචරාරූපාවචරානඤ්ඤෙවාති කිරියං කිරියස්ස පඤ්චවිධෙන අනන්තරපච්චයො. කාමාවචරකිරියං අකුසලවිපාකස්ස චෙව චතුභූමකකුසලවිපාකස්ස ච, රූපාවචරකිරියං කාමාවචරකුසලවිපාකරූපාවචරවිපාකානං අරූපාවචරකිරියං චතුභූමකකුසලවිපාකස්සාපීති කිරියං විපාකස්ස එකාදසවිධෙන අනන්තරපච්චයො. කාමාවචරකිරියං පන කාමාවචරකුසලස්ස අකුසලස්සාති කුසලාකුසලානං දුවිධෙන අනන්තරපච්චයො හොති. එවං සමසට්ඨිවිධෙනාපි නිද්දෙසං ලභති.

න කෙවලඤ්ච සමසට්ඨිවිධෙනෙව, බහුවිධෙනාපි ලභතෙව. කථං? කාමාවචරපඨමමහාකුසලචිත්තං තාව අත්තනො, චතුන්නඤ්ච රූපාවචරකුසලානං පාදකයොගෙන සොළසන්නං සොමනස්සලොකුත්තරානන්ති එකවීසතියා ච කුසලානං, ජවනපරියොසානෙ තදාරම්මණභවඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජමානානං එකාදසන්නං කාමාවචරවිපාකානං, භවඞ්ගවසෙනෙව පවත්තානං රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකානං, ඵලසමාපත්තිවසෙන පවත්තානං ද්වාදසන්නං ලොකුත්තරවිපාකානන්ති ¶ එවං එකවීසතියා කුසලානං; ද්වත්තිංසාය විපාකානන්ති තෙපඤ්ඤාසාය චිත්තානං අනන්තරපච්චයො හොති ¶ . තථා දුතියකුසලචිත්තං. තතියචතුත්ථානි පන ඨපෙත්වා උපරිභූමකකුසලානි ච ලොකුත්තරවිපාකානි ච සෙසඑකවීසතිචිත්තානං. පඤ්චමඡට්ඨානි අත්තනො ච, නවන්නඤ්ච උපරිභූමකඋපෙක්ඛාකුසලානං, තෙවීසතියා ච විපාකානන්ති තෙත්තිංසාය. සත්තමඅට්ඨමානි එකවීසතියාව.

පඤ්ච රූපාවචරකුසලානි අත්තනො අත්තනො පච්ඡිමානං රූපාවචරකුසලානං, චතුන්නම්පි ඤාණසම්පයුත්තමහාවිපාකානං, පඤ්චන්නං රූපාවචරවිපාකානඤ්චාති දසන්නං. එතෙනෙව ච නයෙන අරූපාවචරකුසලෙසු පඨමං අත්තනො විපාකෙන සද්ධිං එකාදසන්නං, දුතියං ද්වාදසන්නං, තතියං තෙරසන්නං, චතුත්ථං චුද්දසන්නං ඵලසමාපත්තියා චාති පන්නරසන්නං ලොකුත්තරකුසලං අත්තනො අත්තනො විපාකස්සෙව. අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු එකෙකං අකුසලං එකාදසන්නං කාමාවචරවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නවන්නං, මහග්ගතවිපාකානං අත්තනො අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති එකවීසතියා. ද්වෙ දොමනස්සසහගතානි උපෙක්ඛාසහගතානං ඡන්නං කාමාවචරවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති සත්තන්නං. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතද්වයං සොමනස්සසහගතාහෙතුකවිපාකෙන සද්ධිං එකාදසන්නං කාමාවචරවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නවන්නං රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකානං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති එකවීසතියා.

කුසලවිපාකපඤ්චවිඤ්ඤාණා කුසලවිපාකමනොධාතුයා, මනොධාතු ද්වින්නං විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං. තාසු ද්වීසු සොමනස්සසහගතා දසන්නං විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං භවඞ්ගභූතානං තදාරම්මණකාලෙ අත්තනො පච්ඡිමස්ස වොට්ඨබ්බනකිරියස්ස චාති ද්වාදසන්නං. උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු පන ආවජ්ජනමනොධාතුයා ද්විට්ඨානිකාය ආවජ්ජනමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා දසන්නඤ්ච විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනන්ති ද්වාදසන්නමෙව. තිහෙතුකමහාවිපාකා සොමනස්සසහගතාහෙතුකවජ්ජානං දසන්නම්පි කාමාවචරවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකානං ආවජ්ජනද්වයස්ස චාති එකවීසතියා, දුහෙතුකවිපාකා ඨපෙත්වා මහග්ගතවිපාකෙ සෙසානං ද්වාදසන්නං. පඤ්ච රූපාවචරවිපාකා තෙභූමකකුසලවිපාකසහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තානං සත්තරසන්නං ¶ ආවජ්ජනද්වයස්ස චාති එකූනවීසතියා. අරූපාවචරවිපාකෙසු පඨමං කාමාවචරකුසලවිපාකතිහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තානං, චතුන්නං අරූපාවචරවිපාකචිත්තානං චතුන්නං මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස චාති නවන්නං. දුතියං හෙට්ඨිමවිපාකං වජ්ජෙත්වා අට්ඨන්නං, තතියං ද්වෙ හෙට්ඨිමානි ¶ වජ්ජෙත්වා සත්තන්නං, චතුත්ථං තීණි හෙට්ඨිමානි වජ්ජෙත්වා ඡන්නං චත්තාරි ලොකුත්තරවිපාකානි තිහෙතුකවිපාකානං තෙරසන්නං අත්තනො අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති චුද්දසන්නං.

අකුසලවිපාකපඤ්චවිඤ්ඤාණා අකුසලවිපාකමනොධාතුයා, මනොධාතු අකුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා. සා තදාරම්මණකාලෙ අත්තනො පච්ඡිමස්ස චුතිකාලෙ පටිසන්ධිවසෙන භවඞ්ගවසෙන ච පවත්තානං ඉතරෙසම්පි නවන්නං කාමාවචරවිපාකානං උපෙක්ඛාසහගතානං ද්වින්නං පරිත්තකිරියානඤ්චාති ද්වාදසන්නං. කිරියමනොධාතු දසන්නං විඤ්ඤාණානං හසිතුප්පාදකිරියා පඤ්චවොකාරෙ භවඞ්ගවසෙන පවත්තානං නවන්නං තිහෙතුකවිපාකානං, තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං පඤ්චන්නං සොමනස්සසහගතවිපාකානං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති අග්ගහිතග්ගහණෙන තෙරසන්නං. වොට්ඨබ්බනකිරියා ඨපෙත්වා කිරියමනොධාතුං දසන්නං කාමාවචරකිරියානං, කාමාවචරකුසලාකුසලානං පඤ්චවොකාරෙ භවඞ්ගවසෙන පවත්තානං පන්නරසන්නං විපාකචිත්තානඤ්චාති පඤ්චචත්තාලීසාය.

කාමාවචරතිහෙතුකසොමනස්සසහගතකිරියද්වයං භවඞ්ගවසෙන පවත්තානං තෙරසන්නං තිහෙතුකවිපාකානං තදාරම්මණවසෙන පඤ්චන්නං සොමනස්සසහගතවිපාකානං පරිකම්මවසෙන පවත්තමානානං චතුන්නං රූපාවචරකිරියානං අරහත්තඵලසමාපත්තියා අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාවීසතියා දුහෙතුකසොමනස්සසහගතකිරියද්වයං යථාවුත්තානං තෙරසන්නං භවඞ්ගචිත්තානං පඤ්චන්නං තදාරම්මණානං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති අග්ගහිතග්ගහණෙන සත්තරසන්නං. කාමාවචරතිහෙතුකඋපෙක්ඛාසහගතකිරියද්වයං තෙසංයෙව තෙරසන්නං භවඞ්ගානං, තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං ඡන්නං උපෙක්ඛාසහගතවිපාකානං, පරිකම්මවසෙන පවත්තානං එකිස්සා රූපාවචරකිරියාය චතුන්නං අරූපාවචරකිරියානං අරහත්තඵලසමාපත්තියා අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති අග්ගහිතග්ගහණෙන චතුවීසතියා. දුහෙතුකඋපෙක්ඛාසහගතකිරියද්වයං තෙසංයෙව තෙරසන්නං භවඞ්ගානං ¶ ඡන්නං තදාරම්මණානං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති අග්ගහිතග්ගහණෙන අට්ඨාරසන්නං. රූපාවචරකිරියෙසු එකෙකං නවන්නං පඤ්චවොකාරෙ තිහෙතුකභවඞ්ගානං අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති දසන්නං. අරූපාවචරකිරියෙසු පඨමං පඤ්චවොකාරෙ නවන්නං භවඞ්ගානං, චතුවොකාරෙ එකස්ස අත්තනො පච්ඡිමස්ස චාති එකාදසන්නං. දුතියං චතුවොකාරෙ ද්වෙ භවඞ්ගානි ලභති. තතියං තීණි, චතුත්ථං චත්තාරි ඵලසමාපත්තිඤ්චාති තෙසු එකෙකං යථාපටිපාටියා එකාදසන්නං ද්වාදසන්නං තෙරසන්නං පඤ්චදසන්නඤ්ච අනන්තරපච්චයො හොති. එවං බහුවිධෙනාපි නිද්දෙසං ලභති. තෙන වුත්තං –

‘‘දසධා ¶ සත්තරසධා, සමසට්ඨිවිධෙන ච;

බහුධාපි ච නිද්දෙසං, සාධුකං උපලක්ඛයෙ’’ති.

සමනන්තරපච්චයාදයො උත්තානත්ථායෙව.

423. උපනිස්සයෙ සද්ධං උපනිස්සායාති කම්මකම්මඵලඉධලොකපරලොකාදීසු සද්ධං උපනිස්සයං කත්වා. යථා හි පුරිසො හෙට්ඨාපථවියං උදකං අත්ථීති සද්දහිත්වා පථවිං ඛනති, එවං සද්ධො කුලපුත්තො දානාදීනං ඵලඤ්ච ආනිසංසඤ්ච සද්දහිත්වා දානාදීනි පවත්තෙති. තස්මා ‘‘සද්ධං උපනිස්සායා’’ති වුත්තං.

සීලං උපනිස්සායාතිආදීසුපි ඉමෙ සීලාදයො ධම්මෙ උපනිස්සයං කත්වාති අත්ථො. සීලවා හි සීලානුභාවෙසු සීලානිසංසෙසු ච කුසලො සීලං උපනිස්සාය සීලවන්තානං දානං දෙති, උපරූපරි සීලං සමාදියති සුපරිසුද්ධං අඛණ්ඩං, චාතුද්දසීආදීසු පක්ඛදිවසෙසු උපොසථකම්මං කරොති, සීලසම්පදං නිස්සාය ඣානාදීනි උප්පාදෙති. බහුස්සුතොපි දානාදිපුඤ්ඤකිරියායත්තා සබ්බසම්පත්තියො දානාදීනඤ්ච සඞ්කිලෙසවොදානාදිභෙදං සුතමයාය පඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො සුතං උපනිස්සාය දානාදීනි පවත්තෙති. චාගවාපි චාගාධිමුත්තො අත්තනො චාගසම්පදං උපනිස්සාය දානං දෙති, සීලවන්තො හුත්වා දින්නං මහප්ඵලන්ති සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, තාය පටිපත්තියා පරිසුද්ධචිත්තො ඣානාදීනි උප්පාදෙති. පඤ්ඤවාපි ඉධලොකපරලොකහිතඤ්චෙව ලොකසමතික්කමනුපායඤ්ච උපපරික්ඛන්තො ‘‘සක්කා ඉමාය පටිපත්තියා ඉධලොකහිතම්පි පරලොකහිතම්පි ලොකසමතික්කමනූපායඤ්ච සම්පාදෙතු’’න්ති පඤ්ඤං උපනිස්සාය දානාදීනි පවත්තෙති. යස්මා පන න කෙවලං ¶ සද්ධාදයො දානාදීනංයෙව උපනිස්සයා, අත්තනො අපරභාගෙ උප්පජ්ජමානානං සද්ධාදීනම්පි උපනිස්සයා එව, තස්මා සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා සද්ධාය සීලස්ස සුතස්ස චාගස්ස පඤ්ඤායාති වුත්තං.

පරිකම්මන්ති අනන්තරං අග්ගහෙත්වා පුබ්බභාගෙ පරිකම්මං ගහෙතබ්බං. යථාකම්මූපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්සාති ඉමෙසං ද්වින්නං දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මමෙව, පරිකම්මං විසුං නත්ථි. දිබ්බචක්ඛුස්සෙව පරිභණ්ඩඤාණානි එතානි, තස්මිං ඉජ්ඣමානෙ ඉජ්ඣන්ති එවං සන්තෙපි තදධිමුත්තතාය සහිතං දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං තෙසං පරිකම්මන්ති වෙදිතබ්බං. න හි එතානි සබ්බෙසං ¶ දිබ්බචක්ඛුකානං සමගතිකානි හොන්ති. තස්මා භවිතබ්බමෙත්ථ පරිකම්මවිසෙසෙනාති. දිබ්බචක්ඛු දිබ්බාය සොතධාතුයාති දූරෙ රූපානි දිස්වා තෙසං සද්දං සොතුකාමස්ස දිබ්බචක්ඛු සොතධාතුවිසුද්ධියා උපනිස්සයො හොති. තෙසං පන සද්දං සුත්වා තත්ථ ගන්තුකාමතාදිවසෙන දිබ්බසොතධාතු ඉද්ධිවිධඤාණස්ස උපනිස්සයො හොති. එවං සබ්බත්ථ තස්ස තස්ස උපකාරකභාවවසෙන උපනිස්සයපච්චයතා වෙදිතබ්බා.

මග්ගං උපනිස්සාය අනුප්පන්නං සමාපත්තින්ති තෙන තෙන මග්ගෙන සිථිලීකතපාරිපන්ථකත්තා පහීනපාරිපන්ථකත්තා ච තං තං සමාපත්තිං උප්පාදෙන්තීති තෙසං මග්ගො සමාපත්තියා උපනිස්සයො හොති. විපස්සන්තීති උපරූපරිමග්ගත්ථාය විපස්සන්ති. අත්ථපටිසම්භිදායාතිආදි පටිසම්භිදානං මග්ගපටිලාභෙනෙව ඉජ්ඣනතො වුත්තං. එවංඉද්ධානඤ්ච පනෙතාසං පච්ඡා තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු පවත්තියා මග්ගොව උපනිස්සයො නාම හොති.

සද්ධං උපනිස්සාය මානං ජප්පෙතීති අහමස්මි සද්ධො පසන්නොති මානං පවත්තෙති. දිට්ඨිං ගණ්හාතීති තස්මිං තස්මිං වචනෙ සද්ධාවසෙනෙව ගන්ත්වා පඤ්ඤාය අත්ථං අනුපපරික්ඛන්තො ‘‘අත්ථි පුග්ගලො’’තිආදිවසෙන දිට්ඨිං ගණ්හාති. සීලං සුතං චාගං පඤ්ඤන්ති අහමස්මි සීලවා සුතවා චාගී පඤ්ඤාසම්පන්නොති මානං ජප්පෙති. සීලසුතචාගපඤ්ඤාසු පන මානමඤ්ඤනං විය දිට්ඨිමඤ්ඤනං උප්පාදෙන්තො දිට්ඨිං ගණ්හාති. රාගස්සාතිආදීසු සද්ධාදිසම්පදං උපනිස්සාය අත්තුක්කංසනකාලෙ තෙසු එකෙකො ධම්මො රාගස්ස, පරවම්භනකාලෙ දොසස්ස, උභයෙන සම්පයුත්තස්ස මොහස්ස, වුත්තප්පකාරානං මානදිට්ඨීනං, සද්ධාදිසම්පදං උපනිස්සාය භවභොගසම්පත්තිපත්ථනාය උපනිස්සයො හොති. එවමෙත්ථ ¶ ලොකියකුසලඤ්ඤෙව දස්සිතං. ලොකුත්තරං පන සන්තං පණීතං උත්තමං අකුසලවිද්ධංසනං. තස්මා චන්දො විය අන්ධකාරතමානං න අකුසලස්ස උපනිස්සයො හොතීති න ගහිතං.

ආතාපෙතීතිආදි කායිකදුක්ඛවසෙන අබ්යාකතධම්මදස්සනත්ථං වුත්තං. සද්ධො හි සද්ධං නිස්සාය අතිසීතං අතිඋණ්හන්ති අනොසක්කිත්වා නානප්පකාරානි නවකම්මවෙය්යාවච්චාදීනි කරොන්තො අත්තානං ආතාපෙති පරිතාපෙති, භොගං උප්පාදෙත්වා පුඤ්ඤානි කරිස්සාමීති පරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛං පච්චනුභොති. සීලවාපි සීලානුරක්ඛණත්ථං අබ්භොකාසිකත්තාදිවසෙන අත්තානං ආතාපෙති පරිතාපෙති, පිණ්ඩචාරිකත්තාදිවසෙන පරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛං පච්චනුභොති. සුතවාපි ¶ බාහුස්සච්චානුරූපං පටිපත්තිං පටිපජ්ජිස්සාමීති වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජන්තො අත්තානං ආතාපෙති පරිතාපෙති, පරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛං පච්චනුභොති. චාගවාපි චාගාධිමුත්තතාය අත්තනො යාපනමත්තෙපි පච්චයෙ අනවසෙසෙත්වා පරිච්චජන්තො, අඞ්ගාදිපරිච්චාගං වා පන කරොන්තො අත්තානං ආතාපෙති පරිතාපෙති, පරිච්චජිතබ්බස්ස වත්ථුනො උප්පාදනත්ථං පරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛං පච්චනුභොති. පඤ්ඤවාපි උපරූපරි පඤ්ඤං වඩ්ඪෙස්සාමීති සප්පඤ්ඤතං නිස්සාය සීතුණ්හාදීනි අගණෙත්වා සජ්ඣායමනසිකාරෙසු යොගං කරොන්තො අත්තානං ආතාපෙති පරිතාපෙති, මිච්ඡාජීවෙ ආදීනවං සම්මාජීවෙ ච ආනිසංසං දිස්වා මිච්ඡාජීවං පහාය පරිසුද්ධෙන ආජීවෙන ජීවිතවුත්තිං පරියෙසන්තො පරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛං පච්චනුභොති.

කායිකස්ස සුඛස්සාති සද්ධාදිසම්පත්තිං උපනිස්සාය උප්පන්නානි සුඛොපකරණානි පරිභුඤ්ජනකාලෙ සද්ධාදිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස ච තෙසං වසෙන අවිප්පටිසාරමූලකපාමොජ්ජපීතිසමුට්ඨානරූපඵුටකායස්ස ච සුඛුප්පත්තිකාලෙ තෙසං කටත්තා උප්පන්නවිපාකසුඛකාලෙ ච කායිකස්ස සුඛස්ස, වුත්තනයෙනෙව දුක්ඛුප්පත්තිකාලෙ සද්ධාදිගුණසම්පත්තිං අසහමානෙහි පයුත්තවධබන්ධනාදිකාලෙ ච කායිකස්ස දුක්ඛස්ස, සද්ධාදයො උපනිස්සාය පවත්තිතඵලසමාපත්තිකාලෙ පන ඵලසමාපත්තියා එතෙසු එකෙකො උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බො. කුසලං කම්මන්ති කුසලචෙතනා අත්තනො විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයො, සා පන බලවචෙතනාව ලබ්භති, න දුබ්බලා. තත්රිදං වත්ථු – එකා කිර ඉත්ථී උබ්බන්ධිතුකාමා රුක්ඛෙ රජ්ජුං ලග්ගෙත්වා සංවිධාතබ්බං සංවිදහති. අථෙකො චොරො ¶ රත්තිභාගෙ තං ගෙහං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමාය රජ්ජුයා කිඤ්චිදෙව බන්ධිත්වා හරිස්සාමී’’ති සත්ථෙන ඡින්දිතුං උපගතො. අථ සා රජ්ජු ආසීවිසො හුත්වා සුසූති අකාසි. චොරො භීතො අපසක්කි. ඉත්ථී අත්තනො නිවෙසනා නික්ඛමිත්වා රජ්ජුපාසෙ ගීවං පටිමුඤ්චිත්වා උබ්බන්ධා කාලමකාසි. එවං බලවචෙතනා අන්තරායෙ නිවාරෙත්වා අත්තනො විපාකස්ස උපනිස්සයො හොති. න පනෙතං එකන්තතො ගහෙතබ්බං. කතොකාසඤ්හි කම්මං එව විපාකස්ස අන්තරායං පටිබාහිත්වා විපච්චති, විපාකජනකං පන කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයො න හොතීති න වත්තබ්බං. කම්මන්ති එත්ථ චතුභූමකම්පි වෙදිතබ්බං. යං පන පරතො ‘‘මග්ගො ඵලසමාපත්තියා’’ති වුත්තං, තං අචෙතනාවසෙන. තෙනෙතං දීපෙති – යො කොචි විපාකජනකො ධම්මො, සො අත්තනො විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොතීති.

රාගං ¶ උපනිස්සාය පාණං හනතීති යස්මිං වත්ථුස්මිං සාරත්තො හොති, තස්මිං වා විරුද්ධං, තස්ස වා අත්ථාය පාණං හනති. අදින්නාදානාදීසුපි එතෙනෙවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සන්ධිං ඡින්දතීති අදින්නාදානවසෙන වුත්තං. තත්ථ සන්ධින්ති ගෙහසන්ධිං. නිල්ලොපං හරතීති නිලීයිත්වා හරති. එකාගාරිකං කරොතීති බහූහි සද්ධිං එකමෙව ගෙහං පරිවාරෙත්වා විලුම්පති. පරිපන්ථෙ තිට්ඨතීති පන්ථදූහනකම්මං කරොති. දොසං උපනිස්සායාතිආදීසු ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිවසෙන උප්පන්නං දොසං උපනිස්සයං කත්වා. මොහං උපනිස්සායාති පාණාතිපාතාදීසු ආදීනවපටිච්ඡාදකං මොහං උපනිස්සයං කත්වා. මානං උපනිස්සායාති අහං කිං හනිතුං න සක්කොමි, ආදාතුං න සක්කොමීති මානං උපනිස්සයං කත්වා. කෙනචි වා පන අවඤ්ඤාතො හොති පරිභූතො හීළිතො, තං ඔමානං උපනිස්සයං කත්වාතිපි අත්ථො. දිට්ඨිං උපනිස්සායාති යඤ්ඤාදීසු බ්රාහ්මණාදයො විය පාදසිකමිලක්ඛුආදයො විය ච දිට්ඨිං උපනිස්සයං කත්වා. පත්ථනං උපනිස්සායාති ‘‘සචෙ මෙ ඉදං නාම ඉජ්ඣිස්සති, එවරූපං තෙ බලිකම්මං කරිස්සාමීති එවං දෙවතායාචනසඞ්ඛතං වා, අසුකං නාම මෙ ඝාතෙත්වා දෙහි, අසුකස්ස සන්තකං ආහර, එහි වා මෙ එතානි කම්මානි කරොන්තස්ස සහායො හොහී’’ති එවමාදිං වා පත්ථනං උපනිස්සයං කත්වා. රාගො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි පත්ථනා රාගස්සාති. එත්ථ ¶ රාගො රාගස්සාපි උපනිස්සයො හොති දොසාදීනම්පි. දොසාදීසුපි එසෙව නයො.

පාණාතිපාතො පාණාතිපාතස්සාති පාණාතිපාතී අසංවරෙ ඨිතත්තා අඤ්ඤම්පි පාණං හනති. යො වා එතෙන හතො, තස්ස ඤාතිමිත්තෙහි උපද්දුතො තෙසු අඤ්ඤම්පි හනති. එවං පාණාතිපාතො පාණාතිපාතස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. භණ්ඩසාමිකං පන ගොපකං වා ඝාතෙත්වා පරභණ්ඩහරණෙ, සාමිකං ඝාතෙත්වා තස්ස දාරාතික්කමෙ, නාහං හනාමීති මුසාභණනෙ, කතස්ස පටිච්ඡාදනත්ථාය අකතස්ස වා කරණත්ථාය පෙසුඤ්ඤං උපසංහාරෙ, තෙනෙව නයෙන ඵරුසවාචානිච්ඡාරණෙ, සම්ඵප්පලාපභණනෙ, පරං හනිත්වා අභිජ්ඣායිතබ්බපරවිත්තූපකරණාභිජ්ඣායනෙ, යො තෙන ඝාතිතො හොති; තස්ස මිත්තාමච්චා උච්ඡිජ්ජන්තූතිආදිචින්තනෙ ‘‘එවං මෙ පාණාතිපාතො නිජ්ජිණ්ණො භවිස්සතී’’ති දුක්කරකාරිකාදිවසෙන දිට්ඨිග්ගහණකාලෙ පාණාතිපාතො අදින්නාදානාදීනම්පි උපනිස්සයො හොති. ඉමිනා උපායෙන අදින්නාදානාදිමූලකෙසුපි චක්කෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

මාතුඝාතිකම්මං මාතුඝාතිකම්මස්සාති අඤ්ඤං මාතරං හනන්තං දිස්වා ‘‘වට්ටති එවං කාතු’’න්ති ¶ අත්තනො මාතරං හනන්තස්ස වා, එකස්මිං භවෙ හන්ත්වා අපරස්මිම්පි හනනවසෙන වා, එකස්මිංයෙව භවෙ ‘‘ගච්ඡ, මෙ මාතරං හනාහී’’ති පුනප්පුනං ආණාපනවසෙන වා, ද්වීහි පහාරෙහි නියතමරණාය දුතියපහාරදානවසෙන වා මාතුඝාතිකම්මං මාතුඝාතිකම්මස්ස උපනිස්සයො හොති. සෙසානිපි යථායොගං ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බානි. යස්මා පන බලවාකුසලං දුබ්බලාකුසලස්ස උපනිස්සයො න හොති, තස්මා කම්මපථානන්තරියකම්මවසෙනෙව දෙසනා කතාති වදන්ති. තං න එකන්තතො ගහෙතබ්බං. පාණාතිපාතාදීනි හි කත්වා ‘‘කස්මා එවමකාසී’’ති චොදියමානො කොපමත්තකම්පි කරොති. විප්පටිසාරීපි හොති. අප්පමත්තකෙපි ච කිලෙසෙ උප්පන්නෙ තං වඩ්ඪෙත්වා වීතික්කමං කරොති. තස්මා බලවං දුබ්බලස්ස දුබ්බලඤ්ච බලවස්සාපි උපනිස්සයො හොතියෙව. යං පන පච්චයවිභඞ්ගස්ස උද්දෙසවණ්ණනායං වුත්තං ‘‘බලවකාරණට්ඨෙන උපනිස්සයො හොතී’’ති, තං කාරණභාවස්සෙව බලවතාය වුත්තං, න උපනිස්සයපච්චයධම්මානං. කම්මකිලෙසා හි බලවන්තොපි දුබ්බලාපි බලවකාරණං හොන්තියෙව.

රාගං ¶ උපනිස්සාය දානං දෙතීතිආදීසු අහො වතාහං චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්යන්ති උපපත්තිභවෙ වා භොගෙසු වා රාගං උපනිස්සාය දානං දෙති. සීලසමාදානඋපොසථකම්මෙසුපි එසෙව නයො. ඣානං පන රාගවික්ඛම්භනත්ථාය, විපස්සනං රාගස්ස පහානත්ථාය, මග්ගං සමුච්ඡෙදනත්ථාය උප්පාදෙන්තො රාගං උපනිස්සාය උප්පාදෙති නාම. වීතරාගභාවත්ථාය පන අභිඤ්ඤං සමාපත්තිඤ්ච උප්පාදෙන්තො රාගං උපනිස්සාය උප්පාදෙති නාම. එත්තාවතා හි වීතරාගො නාම හොති.

සද්ධායාති දානාදිවසෙන පවත්තසද්ධාය සීලාදීසුපි එසෙව නයො. යථෙව හි දානාදිවසෙන සද්ධාදයො උප්පාදෙන්තො රාගං උපනිස්සාය උප්පාදෙති නාම, එවං රාගාදයොපි සද්ධාදීනං උපනිස්සයපච්චයා නාම හොන්තීති වෙදිතබ්බා. තස්ස පටිඝාතත්ථායාති තස්ස පටිබාහනත්ථාය, විපාකොකාසස්ස අනුප්පදානත්ථායාති අත්ථො. සප්පටිඝාතෙසු තාව එවං හොතු, යානි පන අප්පටිඝාතානි ආනන්තරියකම්මානි, තෙසු ‘‘තස්ස පටිඝාතත්ථායා’’ති කස්මා වුත්තන්ති? තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන. තප්පටිඝාතත්ථාය පවත්තෙමීති හිස්ස අජ්ඣාසයො, තං ගහෙත්වා එවං වුත්තං.

රාගං උපනිස්සාය අත්තානං ආතාපෙතීති යත්ථ රත්තො, තස්ස දුක්කරෙන පත්තිං සම්පස්සන්තො එවං ¶ කරොතීති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කායිකස්ස සුඛස්සාති රාගාදිසමතික්කමවසෙන කුසලං කත්වා පටිලද්ධසුඛස්ස වා රාගාදිවසෙන අනාදීනවදස්සාවිනො කාමෙ පරිභුඤ්ජනවසෙන උප්පන්නසුඛස්ස වා. දුක්ඛස්සාති ආතාපනාදිවසෙන උප්පන්නසුඛස්ස වා රාගාදිහෙතු පවත්තවධබන්ධනාදිවසෙන උප්පන්නදුක්ඛස්ස වා. ඵලසමාපත්තියාති රාගාදයො සමුච්ඡින්දිත්වා වා උප්පාදිතාය තෙහි වා අට්ටීයමානෙන සමාපන්නාය.

කායිකං සුඛන්තිආදීසු සුඛෙ උප්පන්නෙ තං අස්සාදෙත්වා පුනප්පුනං තථාරූපෙහෙව පච්චයෙහි තං උප්පාදෙන්තස්ස පුරිමං පච්ඡිමස්ස උපනිස්සයො හොති. සීතාදීසු පන අග්ගිසන්තාපනාදීනි අතිසෙවන්තස්ස පුබ්බභාගෙ සුඛං අපරභාගෙ දුක්ඛස්ස, ‘‘සුඛො වති මිස්සා පරිබ්බාජිකාය තරුණාය ලොමසාය බාහාය සම්ඵස්සො’’ති කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජන්තස්ස ඉධ කායිකං සුඛං නෙරයිකස්ස කායිකදුක්ඛස්ස, අරොගභාවෙන පන සුඛිනො ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්ස කායිකං සුඛං ඵලසමාපත්තියා උපනිස්සයපච්චයො ¶ හොති. දුක්ඛපටිඝාතාය පන සුඛං සෙවන්තස්ස දුක්ඛපටිඝාතාය ච භගවතො විය ආබාධං වික්ඛම්භෙත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්ස කායිකදුක්ඛං කායිකසුඛස්ස චෙව ඵලසමාපත්තියා ච, උපනිස්සයපච්චයො හොති. උතුසප්පායො සුඛස්ස චෙව ඵලසමාපත්තියා ච, අසප්පායො දුක්ඛස්ස. උතුඅසප්පායං වා අභිභවිත්වා සමාපත්තිසමුට්ඨිතරූපවසෙන උප්පන්නං සුඛං අනුභවිතුකාමස්ස අසප්පායොපි උතු ඵලසමාපත්තියා පච්චයොව. භොජනසෙනාසනෙසුපි එසෙව නයො. පුන කායිකං සුඛන්තිආදීනි කෙවලං එකතො දස්සිතානි. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පනෙසං පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. ඵලසමාපත්ති කායිකස්ස සුඛස්සාති සමාපත්තිසමුට්ඨානරූපවසෙන උප්පන්නස්ස සුඛස්ස. තං හෙස සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අනුභවති.

කායිකං සුඛං උපනිස්සාය දානන්තිආදීසු ‘‘අහො වත මෙ ඉදං සුඛං න පරිහායෙය්යා’’ති පත්තස්ස වා අපරිහායනවසෙන; ‘‘අහො වතාහං ආයතිං එවරූපං සුඛං පාපුණෙය්ය’’න්ති අප්පත්තස්ස වා පත්තිවසෙන; දුක්ඛෙපි ‘‘අහො වත මෙ දුක්ඛං පරිහායෙය්යා’’ති පත්තස්ස පරිහායනවසෙන වා; ‘‘ආයතිං එවරූපං නුප්පජ්ජෙය්යා’’ති අනුප්පාදපත්ථනාවසෙන වා සුඛදුක්ඛානං උපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා. උතුභොජනසෙනාසනානි වුත්තනයානෙව. පුන කායිකං සුඛන්තිආදීසු යස්මා ‘‘සාධු ඛො, මාරිස, මොග්ගල්ලාන, බුද්ධසරණගමනං හොතී’’ති සුඛප්පත්තානම්පි, ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත, සො භගවා, යො එවරූපස්ස දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ධම්මං දෙසෙතී’’ති ¶ (උදා. 18) දුක්ඛප්පත්තානම්පි සද්ධා උප්පජ්ජති. සුඛදුක්ඛෙහි ච සංයොගවියොගත්ථාය සීලාදිපරිපූරණං කරෙය්ය, තස්මා සුඛදුක්ඛානි සද්ධාදීනං උපනිස්සයභාවෙන දස්සිතානි. උතුආදීනිපි යථායොගං යොජෙතබ්බානි. කායිකං සුඛං උපනිස්සාය පාණං හනතීතිආදීසුපි වුත්තනයානුසාරෙනෙව සුඛාදීනං උපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා.

ඉමස්මිං පන උපනිස්සයභාජනීයෙ කුසලො කුසලස්ස තිවිධෙනාපි උපනිස්සයො, අකුසලස්ස දුවිධෙන, අබ්යාකතස්ස තිවිධෙන. අකුසලො අකුසලස්ස තිවිධෙන, කුසලස්ස එකවිධෙන, අබ්යාකතස්ස දුවිධෙන. අබ්යාකතොපි අබ්යාකතස්ස තිවිධෙන, තථා කුසලස්ස, තථා ¶ අකුසලස්සාති. එවං කුසලො අට්ඨවිධෙන, අකුසලො ඡබ්බිධෙන, අබ්යාකතො නවවිධෙනාති තෙවීසතිවිධෙන උපනිස්සයො භාජිතොති වෙදිතබ්බො.

424. පුරෙජාතෙ චක්ඛාදීනි ඔළාරිකවසෙන වුත්තානි. ආපොධාතුආදීනිපි පන පුරෙජාතාරම්මණානි හොන්තියෙව. වත්ථු පුරෙජාතං චක්ඛායතනන්තිආදි යං වත්ථු හුත්වා පුරෙජාතං හොති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. වත්ථු විපාකාබ්යාකතානන්ති පවත්තියං පුරෙජාතපච්චයං සන්ධාය වුත්තං.

425. පච්ඡාජාතෙ ඉමස්ස කායස්සාති චාතුමහාභූතිකකායස්ස. පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයොති උපත්ථම්භනවසෙන පච්ඡාජාතො හුත්වා පච්චයො. උපත්ථම්භකට්ඨෙන පච්චයත්තායෙව හෙස පච්ඡාජාතපච්චයොති ඉමස්මිං පඤ්හාවාරෙ අනුලොමතො ආගතො.

426. ආසෙවනපච්චයෙ අනුලොමං ගොත්රභුස්සාතිආදීනං විසුං ගහණෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කාරණං වෙදිතබ්බං.

427. කම්මපච්චයෙ කුසලා චෙතනා සම්පයුත්තකානන්ති එත්ථ සහජාතනානාක්ඛණිකවිභාගස්ස අභාවතො සහජාතාති න වුත්තා. අබ්යාකතවිස්සජ්ජනෙ පන සො විභාගො අත්ථි, තස්මා තත්ථ වුත්තා. පටිසන්ධිග්ගහණං කටත්තාරූපානං වසෙන කතං. චෙතනා වත්ථුස්සාති කිඤ්චාපි පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුපතිට්ඨිතා අරූපධම්මා වත්ථුපච්චයා වත්තන්ති, චෙතනා පන වත්ථුස්සාපි පච්චයොති දස්සෙතුං වුත්තං.

428. විපාකපච්චයෙ ¶ පටිසන්ධිවාරෙ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

429-438. ආහාරපච්චයෙ ඉමස්ස කායස්සාති ඉමස්මිං චතුසන්තතිවසෙන පවත්තෙ චාතුමහාභූතිකකායෙ ආහාරසමුට්ඨානස්ස ජනකවසෙන, සෙසස්ස උපත්ථම්භකවසෙන ආහාරපච්චයෙන පච්චයො. ඉන්ද්රියපච්චයාදීසුපි පටිසන්ධිවාරො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පඤ්හාවාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

439. ඉදානෙත්ථ ¶ යථාලද්ධානි විස්සජ්ජනානි ගණනාවසෙන දස්සෙතුං හෙතුයා සත්තාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්තාති කුසලෙන කුසලං, අබ්යාකතං, කුසලාබ්යාකතන්ති තීණි. තථා අකුසලෙන; අබ්යාකතෙන අබ්යාකතමෙවාති එවං සත්ත. ආරම්මණෙ නවාති එකමූලකඑකාවසානානි නව. අධිපතියා දසාති කුසලං කුසලස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො ච; අකුසලස්ස ආරම්මණතොව අබ්යාකතස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො ච; කුසලාබ්යාකතස්ස සහජාතතොවාති කුසලමූලකානි චත්තාරි. අකුසලං අකුසලස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො ච; අබ්යාකතස්ස සහජාතතොව තථා අකුසලාබ්යාකතස්සාති අකුසලමූලකානි තීණි. අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො ච; කුසලස්ස ආරම්මණතොව තථා අකුසලස්සාති අබ්යාකතමූලකානි තීණීති එවං දස. එත්ථ පන ආරම්මණාධිපතිපි සත්තධා, සහජාතාධිපතිපි සත්තධාව ලබ්භති.

අනන්තරෙ සත්තාති කුසලමූලකානි ද්වෙ, තථා අකුසලමූලකානි, අබ්යාකතමූලකානි තීණීති එවං සත්ත. සමනන්තරෙපි එතානෙව. සහජාතෙ නවාති කුසලමූලකානි තීණි, අකුසලමූලකානි තීණි, අබ්යාකතමූලකං එකං, තථා කුසලාබ්යාකතමූලකං, අකුසලාබ්යාකතමූලකඤ්චාති එවං නව. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණීති කුසලෙන කුසලං, අකුසලෙන අකුසලං ¶ , අබ්යාකතෙන අබ්යාකතන්ති එවං තීණි. නිස්සයෙ තෙරසාති සහජාතතොව කුසලමූලකානි තීණි, තථා අකුසලමූලකානි, තථා අබ්යාකතමූලකානි. එත්ථ පන පුරෙජාතම්පි ලබ්භති. අබ්යාකතඤ්හි අබ්යාකතස්ස සහජාතම්පි හොති පුරෙජාතම්පි; කුසලස්ස පුරෙජාතමෙව තථා අකුසලස්ස. පුන කුසලාබ්යාකතො සහජාතපුරෙජාතතො කුසලස්ස, සහජාතතොව අබ්යාකතස්ස, තථා අකුසලාබ්යාකතොති එවං තෙරස. උපනිස්සයෙ නවාති එකමූලකෙකාවසානා නව. තෙසං විභඞ්ගෙ තෙවීසති භෙදා දස්සිතා. තෙසු ආරම්මණූපනිස්සයෙ සත්ත, අනන්තරූපනිස්සයෙ සත්ත, පකතූපනිස්සයෙ නව හොන්ති. පුරෙජාතෙ තීණීති අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස, කුසලස්ස, අකුසලස්සාති එවං තීණි.

පච්ඡාජාතෙ ¶ තීණීති කුසලො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති එවං තීණි. ආසෙවනෙ තීණි අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසානි. කම්මෙ සත්ත හෙතුසදිසානි. තත්ථ ද්වීසු විස්සජ්ජනෙසු නානාක්ඛණිකකම්මම්පි ආගතං, පඤ්චසු සහජාතමෙව. විපාකෙ එකං අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. ආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගෙසු සත්ත හෙතුසදිසානෙව. ඉන්ද්රියං පනෙත්ථ සහජාතපුරෙජාතවසෙන ආගතං. සම්පයුත්තෙ තීණි අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසානි. විප්පයුත්තෙ පඤ්චාති සහජාතපච්ඡාජාතතො කුසලෙන අබ්යාකතං, අකුසලෙන අබ්යාකතං, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතතො අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, වත්ථුපුරෙජාතතො අබ්යාකතෙන කුසලං, තථා අකුසලන්ති එකං කුසලමූලං, එකං අකුසලමූලං, තීණි අබ්යාකතමූලානීති එවං පඤ්ච.

අත්ථියා තෙරසාති සහජාතතො කුසලෙන කුසලං, සහජාතපච්ඡාජාතතො කුසලෙන අබ්යාකතං, සහජාතතොව කුසලෙන කුසලාබ්යාකතන්ති කුසලමූලානි තීණි, තථා අකුසලමූලානි, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියතො පන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, වත්ථාරම්මණපුරෙජාතතො අබ්යාකතෙන කුසලං, තථා අකුසලං, සහජාතපුරෙජාතතො කුසලො ච අබ්යාකතො ච අකුසලස්ස; ස්වෙව අබ්යාකතස්ස සහජාතපච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියතො සහජාතපුරෙජාතතො ච කුසලො ච අබ්යාකතො ච කුසලස්ස; ස්වෙව අබ්යාකතස්ස සහජාතපච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියතොති එවං තෙරස. නත්ථිවිගතෙසු සත්ත අනන්තරසදිසානි. අවිගතෙ තෙරස අත්ථිසදිසානීති. එවමෙත්ථ සත්ත ගණනපරිච්ඡෙදා එකං තීණි පඤ්ච සත්ත නව දස තෙරසාති. තෙසු විපාකවසෙන එකමෙව එකකං, අඤ්ඤමඤ්ඤපුරෙජාතපච්ඡාජාතාසෙවනසම්පයුත්තවසෙන පඤ්ච තිකා, විප්පයුත්තවසෙන එකමෙව පඤ්චකං, හෙතුඅනන්තරසමනන්තරකම්මආහාරින්ද්රියඣානමග්ගනත්ථිවිගතවසෙන ¶ දස සත්තකා, ආරම්මණසහජාතඋපනිස්සයවසෙන තයො නවකා, අධිපතිවසෙන එකං දසකං, නිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන තයො තෙරසකාති එවං තස්මිං තස්මිං පච්චයෙ නිද්දිට්ඨවාරෙ ගණනවසෙන සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසං වසෙන දුකතිකාදීසු පච්චයසංසන්දනෙ ගණනා වෙදිතබ්බා.

440. යෙ පන පච්චයා යෙසං පච්චයානං විසභාගා වා විරුද්ධා වා හොන්ති, තෙ තෙහි සද්ධිං න යොජෙතබ්බා. සෙය්යථිදං – හෙතුපච්චයස්ස තාව ආරම්මණානන්තරසමනන්තරූපනිස්සයපුරෙජාතපච්ඡාජාතකම්මාසෙවනාහාරඣානනත්ථිවිගතා ¶ අධිපතිපච්චයෙ ච ඨපෙත්වා වීමංසං සෙසාධිපතිනො විසභාගා, සහජාතාදයො සභාගා. කස්මා? තථා භාවාභාවතො. හෙතුපච්චයො හි යෙසං හෙතුපච්චයො හොති, තෙසං සහජාතාදිපච්චයොපි හොති, ආරම්මණාදිපච්චයො පන න හොතීති ආරම්මණාදයො තස්ස විසභාගා නාම. තස්මා සො තෙහි, තෙ වා තෙන සද්ධිං, න යොජෙතබ්බා. පුරෙජාතපච්ඡාජාතසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිනත්ථිවිගතාවිගතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධා, තෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං න යොජෙතබ්බා. තත්ථ අයොජනීයෙ වජ්ජෙත්වා යොජනීයෙහි යොගෙ යෙ වාරා ලබ්භන්ති, තෙ සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං හෙතුපච්චයා අධිපතියා චත්තාරීතිආදි වුත්තං.

තත්ථ කිඤ්චාපි හෙතුපච්චයස්ස අධිපතිනා සංසන්දනෙ ඌනතරගණනවසෙන සත්තහි වාරෙහි භවිතබ්බං, යස්මා පන අධිපතීසු වීමංසාව හෙතුපච්චයො, න ඉතරෙ, තස්මා විසභාගෙ වජ්ජෙත්වා සභාගවසෙන ‘‘චත්තාරී’’ති වුත්තං. තානි එවං වෙදිතබ්බානි – කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො; කුසලා වීමංසා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං, කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො; කුසලා වීමංසා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො; කුසලා වීමංසා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො; විපාකාබ්යාකතා කිරියාබ්යාකතා වීමංසා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානන්ති. එත්ථ ච විපාකාබ්යාකතා ලොකුත්තරතොව ගහෙතබ්බා. ආරම්මණපච්චයඅනන්තරපච්චයාදයො පන විසභාගත්තා න යොජිතා. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ ලබ්භමානඤ්ච අලබ්භමානඤ්ච ඤත්වා ලබ්භමානවසෙන වාරා උද්ධරිතබ්බා.

සහජාතෙ ¶ සත්තාති හෙතුයා ලද්ධානෙව. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණීති සුද්ධිකඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ ලද්ධානෙව. නිස්සයෙ සත්තාති හෙතුයා ලද්ධානෙව. විපාකෙ එකන්ති සුද්ධිකවිපාකෙ ලද්ධමෙව. ඉන්ද්රියමග්ගෙසු චත්තාරීති හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව ¶ . සම්පයුත්තෙ තීණීති සුද්ධිකසම්පයුත්තෙ ලද්ධානෙව. විප්පයුත්තෙ තීණීති කුසලාදිචිත්තසමුට්ඨානං රූපං පච්චයුප්පන්නං කත්වා වෙදිතබ්බානි. අත්ථිඅවිගතෙසු සත්තාති හෙතුයා ලද්ධානෙව.

441-443. එවං යෙහි අධිපතිපච්චයාදීහි එකාදසහි පච්චයෙහි සද්ධිං හෙතුපච්චයො යොජනං ලභති, තෙසං වසෙන දුමූලකනයෙ ගණනං දස්සෙත්වා ඉදානි තිමූලකාදීසු තස්ස දස්සනත්ථං ලක්ඛණං ඨපෙන්තො හෙතුසහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතන්ති සත්තාතිආදිමාහ. පොත්ථකෙසු පන නිස්සඋපනිස්සඅධිපාති එවං පරිහීනක්ඛරානි පච්චයනාමානි ලිඛන්ති, තං සඤ්ඤාකරණමත්තවසෙන ලිඛිතං. තස්මා තාදිසෙසු ඨානෙසු පරිපුණ්ණා පාළි කාතබ්බා. යං පනිදං ලක්ඛණං ඨපිතං, තෙන ඉදං දීපෙති – අයං හෙතුපච්චයො සහජාතාදීහි චතූහි සද්ධිං සංසන්දනෙ අත්තනො විභඞ්ගෙ ලද්ධානි සත්තෙව විස්සජ්ජනානි ලභති. සචෙ පනෙත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො පවිසති, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ ලද්ධානි තීණි ලභති. සචෙ සම්පයුත්තපච්චයො පවිසති, තානෙව තීණි ලභති. සචෙ විප්පයුත්තපච්චයො පවිසති, හෙතුවිප්පයුත්තදුකෙ ලද්ධානි තීණි ලභති. සචෙ විපාකපච්චයො පවිසති, සබ්බෙහි විපාකසභාගෙහි සද්ධිං සංසන්දනෙ එවමෙව විස්සජ්ජනං ලභති. සචෙ පනෙත්ථ ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයා පවිසන්ති, තෙහි සද්ධිං දුමූලකෙ ලද්ධානි චත්තාරියෙව ලභති. සචෙ තෙහි සද්ධිං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො පවිසති, හෙතාධිපතිදුකෙ දස්සිතෙසු චතූසු විස්සජ්ජනෙසු ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස චා’’ති ද්වෙ අපනෙත්වා සෙසානි ද්වෙ ලභති. සචෙපි තත්ථ සම්පයුත්තපච්චයො පවිසති, තානෙව ද්වෙ ලභති. සචෙ පන විප්පයුත්තපච්චයො පවිසති, ඉතරානි ද්වෙ ලභති. සචෙ පන තෙසු විපාකපච්චයො පවිසති, සබ්බත්ථ එකමෙව ලභති. අධිපතිනා පන සද්ධිං හෙතාධිපතිදුකතො ඌනතරගණනෙසු අප්පවිසන්තෙසු චත්තාරියෙව ලභති. ඌනතරගණනෙසු පවිසන්තෙසු තෙසං වසෙන ද්වෙ එකන්ති ලභති. එවං තෙසං තෙසං පච්චයානං සමායොගෙ ලබ්භමානං ගණනං විදිත්වා තිමූලකාදීසු ගණනා උද්ධරිතබ්බාති.

එතෙසු ¶ පන ඝටනෙසු සබ්බපඨමානි චත්තාරි ඝටනානි සාමඤ්ඤතො නවන්නම්පි හෙතූනං වසෙන වුත්තානි අවිපාකානි. අබ්යාකතෙන අබ්යාකතවිස්සජ්ජනෙ පනෙත්ථ විපාකහෙතුපි ලබ්භති.

තතො ¶ පරානි පඤ්ච ඝටනානි විපාකහෙතුවසෙන වුත්තානි. තත්ථ සබ්බෙපි සහජාතවිපාකා චෙව විපාකසහජාතරූපා ච. තෙසු පඨමෙ ඝටනෙ විපාකා චෙව තංසමුට්ඨානරූපා ච ලබ්භන්ති, දුතියෙ විපාකා චෙව පටිසන්ධියඤ්ච වත්ථුරූපං. තතියෙ අරූපධම්මාව. චතුත්ථෙ විපාකචිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව ලබ්භති. පඤ්චමෙ වත්ථුරූපමෙව.

තතො පරානි පඤ්චදස ඝටනානි ඉන්ද්රියමග්ගයුත්තානි අමොහහෙතුවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමානි නව නිරාධිපතීනි, පච්ඡිමානි ඡ සාධිපතීනි. නිරාධිපතිකෙසුපි පඨමානි චත්තාරි සාමඤ්ඤතො සබ්බත්ථ අමොහවසෙන වුත්තානි, පච්ඡිමානි පඤ්ච විපාකාමොහවසෙන. තත්ථ නිරාධිපතිකෙසු පඨමෙ චත්තාරීති හෙට්ඨා හෙතාධිපතිදුකෙ දස්සිතානෙව. දුතියෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපං පරිහායති. තතියෙ වත්ථුරූපං පරිහායති. චතුත්ථෙ කුසලො ධම්මො චිත්තසමුට්ඨානානං, අබ්යාකතො තංසමුට්ඨානානන්ති රූපමෙව ලබ්භති. තතො පරානි විපාකයුත්තානි පඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව. සාධිපතිකෙසු පඨමානි තීණි ඝටනානි සාමඤ්ඤතො විපාකාවිපාකහෙතුවසෙන වුත්තානි. තෙසු පඨමෙ චත්තාරි වුත්තනයානෙව. දුතියෙ රූපං පරිහායති, තතියෙ අරූපං පරිහායති. තතො පරානි තීණි විපාකහෙතුවසෙන වුත්තානි. තෙසු පඨමෙ රූපාරූපං ලබ්භති, දුතියෙ අරූපමෙව, තතියෙ රූපමෙව. එවම්පි තෙසං තෙසං පච්චයානං සමායොගෙ ලබ්භමානං ගණනං විදිත්වා තිමූලකාදීසු ගණනා උද්ධරිතබ්බාති.

444. ආරම්මණමූලකෙපි අධිපතිපච්චයාදයො සත්ත ආරම්මණෙන සභාගා, සෙසා සොළස විසභාගාති තෙ අයොජෙත්වා සත්තෙව යොජිතා. තෙසු අධිපතියා සත්තාති කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස, අකුසලස්ස ධම්මස්ස, අබ්යාකතස්සාති එවං කුසලමූලානි තීණි, අකුසලමූලං එකං, අබ්යාකතමූලානි තීණීති සත්ත. නිස්සයෙ තීණීති වත්ථුවසෙන අබ්යාකතමූලානෙව. උපනිස්සයෙ සත්ත හෙට්ඨිමානි එව. පුරෙජාතෙ තීණීති වත්ථාරම්මණවසෙන අබ්යාකතමූලානි. විප්පයුත්තෙ තීණීති ¶ වත්ථුවසෙනෙව. අත්ථිඅවිගතෙසු තීණීති වත්ථාරම්මණවසෙන. යථා පන හෙතුමූලකෙ ලක්ඛණදස්සනත්ථං ඝටනානි ඨපිතානි, තථා ආරම්මණමූලකාදීසුපි.

445. තත්ථ ¶ යානි තාව ඉමස්මිං ආරම්මණමූලකෙ පඤ්ච ඝටනානි ඨපිතානි. තත්ථ පඨමං ආරම්මණාධිපතිවසෙන සාධිපතිකං. තත්ථ සත්තාති ආරම්මණාධිපතිදුකෙ ලද්ධවිස්සජ්ජනානෙව. දුතියං නිරාධිපතිකං. තත්ථ තීණීති වත්ථාරම්මණවසෙන ආරම්මණවසෙනෙව වා අබ්යාකතමූලානි. තතියං නිස්සයෙන වුත්තං. තත්ථ තීණීති වත්ථුවසෙන අබ්යාකතමූලානි. චතුත්ථපඤ්චමානි සාධිපතිකානි. තෙසු චතුත්ථෙ එකන්ති වත්ථාරම්මණවසෙන ආරම්මණවසෙනෙව වා අබ්යාකතමූලං අකුසලං. පඤ්චමෙ එකන්ති නිස්සයතො අබ්යාකතමූලකං අකුසලං. එවමිධාපි ලබ්භමානවසෙන තිකාදීසු ගණනා වෙදිතබ්බා. තථා අධිපතිමූලකාදීසු. ආරම්මණඉන්ද්රියවිපාකවසෙන විත්ථාරයොජනං පන අවත්වා තත්ථ තත්ථ වත්තබ්බයුත්තකමෙව වදාමාති.

446. අධිපතිමූලකෙ සහජාතෙ සත්තාති සහජාතාධිපතිවසෙන කුසලමූලානි තීණි, අකුසලමූලානි තීණි, අබ්යාකතමූලං එකං. සහජාතෙන පන සද්ධිං ආරම්මණාධිපති, ආරම්මණාධිපතිනා ච සද්ධිං සහජාතං න ලබ්භති. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණීති සහජාතාධිපතිවසෙනෙව. නිස්සයෙ අට්ඨාති කුසලමූලානි තීණි, අකුසලමූලානි තීණි, අබ්යාකතමූලානි ද්වෙ. අබ්යාකතො හි අධිපති අබ්යාකතස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො ච නිස්සයො හොති, අකුසලස්ස ආරම්මණතොව. කුසලස්ස පන උභයථාපි න හොතීති අබ්යාකතමූලානි ද්වෙයෙවාති එවං අට්ඨ. උපනිස්සයෙ සත්ත ආරම්මණසදිසානෙව. පුරෙජාතෙ එකන්ති අබ්යාකතාධිපති ආරම්මණවසෙන අකුසලස්ස. විපාකෙ එකං අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං ලොකුත්තරං. ආහාරාදීසු සත්ත හෙට්ඨා එකමූලකෙ ලද්ධානෙව. විප්පයුත්තෙ චත්තාරීති කුසලෙන අබ්යාකතං, තථා අකුසලෙන, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතඤ්ච කුසලඤ්ච. අත්ථිඅවිගතෙසු අට්ඨ නිස්සයසදිසානෙව.

447-452. ඝටනානි පනෙත්ථ පටිපාටියා ආරම්මණාදීහි අයොජෙත්වා පඨමං අත්ථිඅවිගතෙහි යොජිතානි. කිං කාරණාති? උභයාධිපතිමිස්සකත්තා. තත්ථ පඨමෙ ඝටනෙ ආරම්මණාධිපතිවසෙන වත්ථාරම්මණං ලබ්භති ¶ , දුතියෙ නිස්සයවසෙන ගරුං කත්වා අස්සාදෙන්තස්ස වත්ථුමෙව, තතියෙ සහජාතාධිපතිවසෙන කුසලාදයො රූපානං, ආරම්මණාධිපතිවසෙන වත්ථු අකුසලස්ස. තතො පරානි තීණි ඝටනානි ආරම්මණාධිපතිවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ සත්තාති හෙට්ඨා වුත්තානෙව. දුතියෙ එකන්ති පුරෙජාතානි වත්ථාරම්මණානි අකුසලස්ස. තතියෙ වත්ථුමෙව ¶ අකුසලස්ස. තතො පරානි තීණි ඝටනානි විපාකාවිපාකසාධාරණානි සහජාතාධිපතිවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ රූපාරූපං ලබ්භති, දුතියෙ අරූපමෙව, තතියෙ රූපමෙව. තතො පරානි තීණි විපාකාධිපතිවසෙන වුත්තානි. තෙසුපි පඨමෙ රූපාරූපං ලබ්භති, දුතියෙ අරූපං, තතියෙ රූපමෙව. තතො පරානි ඡ ඝටනානි ආහාරින්ද්රියයුත්තානි චිත්තාධිපතිවසෙන වුත්තානි. තත්ථ තීණි අවිපාකානි, තීණි සවිපාකානි. තෙසු ගණනා පාකටායෙව. තතො පරානි ඡ ඝටනානි තථෙව විරියාධිපතිවසෙන වුත්තානි. නනු ච අධිපතිපටිපාටියා පඨමං විරියාධිපතිවසෙන වත්තබ්බානි සියුං, කස්මා තථා න වුත්තානීති? පරතො හෙතුවසෙන වුත්තඝටනෙහි සදිසත්තා. පරතො හි හෙතුවසෙන ඝටනානි අමොහස්ස වීමංසාධිපතිත්තා වීමංසාය ච සම්මාදිට්ඨිභාවතො මග්ගසම්පයුත්තානි. විරියම්පි ච සම්මාවායාමමිච්ඡාවායාමභාවෙන මග්ගොති තෙන සද්ධිං ඝටනානි පරතො හෙතුවසෙන වුත්තඝටනෙහි සදිසානීති පරිවත්තෙත්වා වුත්තානි. තෙසුපි ගණනා පාකටායෙව.

453-456. අනන්තරසමනන්තරමූලකෙසු සත්තාති කුසලො කුසලස්ස අබ්යාකතස්ස ච, තථා අකුසලො, අබ්යාකතො තිණ්ණන්නම්පීති එවං සත්ත. කම්මෙ එකන්ති කුසලා මග්ගචෙතනා අත්තනො විපාකාබ්යාකතස්ස. ඝටනානි පනෙතෙසු තීණි තීණියෙව. තානි බහුතරපටිපාටියා වුත්තානි.

457-460. සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයමූලකෙසු යෙ යෙ දුකමූලකෙ පච්චයා වුත්තා තෙ තෙයෙව ආදිතො ඨිතෙන සභාගා. තස්මා දුකමූලකෙ ගණනං ඤත්වා යෙ උපරි පච්චයා ඝටිතා, තෙසු ඌනතරගණනස්ස වසෙන සබ්බඝටනෙසු ගණනා වෙදිතබ්බා. තත්ථ සහජාතමූලකෙ දස ඝටනානි. තෙසු පඤ්ච අවිපාකානි, පඤ්ච සවිපාකානි. තත්ථ අවිපාකෙසු තාව පඨමෙ කුසලො කුසලස්ස අබ්යාකතස්ස ¶ , කුසලාබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති චත්තාරි, තථා අකුසලො, අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සෙවාති එවං නව. තත්ථ කුසලාකුසලාදිකෙසු අට්ඨසු විස්සජ්ජනෙසු අරූපඤ්චෙව චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්ච ලබ්භති. අබ්යාකතෙ වත්ථුරූපම්පි. දුතියෙ ඝටනෙ අබ්යාකතවිස්සජ්ජනෙ රූපෙසු වත්ථුමෙව ලබ්භති, තතියෙ තීසුපි අරූපමෙව, චතුත්ථෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව, පඤ්චමෙ පටිසන්ධියං වත්ථුනා සද්ධිං අරූපධම්මා. සවිපාකෙසු පඨමෙ විපාකා චෙව විපාකචිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්ච, දුතියෙ විපාකා චෙව වත්ථුරූපඤ්ච, තතියෙ විපාකමෙව, චතුත්ථෙ විපාකචිත්තසමුට්ඨානමෙව, පඤ්චමෙ වත්ථුරූපමෙව ලබ්භති.

අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකෙ ¶ ඡ ඝටනානි. තෙසු පඨමානි තීණි අවිපාකානි, පච්ඡිමානි තීණි සවිපාකානි. තෙසු ගණනා පාකටායෙව.

461. නිස්සයමූලකෙ නිස්සයපච්චයා ආරම්මණෙ තීණීති වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා පවත්තකුසලාදිවසෙන වෙදිතබ්බානි. උපනිස්සයෙ එකන්ති වත්ථුං ආරම්මණූපනිස්සයං කත්වා උප්පන්නාකුසලං. සෙසං දුමූලකෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

462-464. ඉමස්මිං පන නිස්සයපච්චයෙ වීසති ඝටනානි. තෙසු පුරිමානි ඡ ඝටනානි පුරෙජාතසහජාතවසෙන වුත්තානි, තතො චත්තාරි පුරෙජාතවසෙනෙව, තතො දස සහජාතවසෙනෙව. තත්ථ පඨමෙ ඝටනෙ තෙරසාති නිස්සයපච්චයවිභඞ්ගෙ වුත්තානෙව. දුතියෙ අට්ඨාති සහජාතාධිපතිවසෙන සත්ත, වත්ථුං ගරුං කත්වා අකුසලඤ්චාති අට්ඨ. තතියෙ සත්ත ඉන්ද්රියපච්චයෙ ලද්ධානෙව. චතුත්ථෙ පඤ්ච විප්පයුත්තෙ ලද්ධානි. පඤ්චමෙ චත්තාරීති කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානානං, වත්ථු ච අකුසලස්ස. ඡට්ඨෙ තීණීති කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානස්ස. පුරෙජාතවසෙන චතූසු පඨමෙ තීණීති වත්ථු කුසලාදීනං, චක්ඛාදීනි ච අබ්යාකතස්ස. දුතියෙ වත්ථුමෙව කුසලාදීනං. තතියෙ එකන්ති වත්ථු අකුසලස්ස. චතුත්ථෙ චක්ඛාදීනි විඤ්ඤාණපඤ්චකස්ස. සහජාතවසෙන දස සවිපාකාවිපාකවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා සහජාතමූලකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

465. උපනිස්සයමූලකෙ ආරම්මණෙ සත්තාති ආරම්මණූපනිස්සයෙ ලද්ධානෙව. අධිපතියා සත්තාති තානෙව. අනන්තරසමනන්තරෙසු අනන්තරූපනිස්සයෙ ලද්ධානෙව. නිස්සයෙ එකන්ති වත්ථු අකුසලස්ස. පුරෙජාතෙ එකන්ති ¶ තස්සෙව වත්ථුං වා ආරම්මණං වා. ආසෙවනෙ තීණි අනන්තරූපනිස්සයවසෙන. කම්මෙ ද්වෙ පකතූපනිස්සයවසෙන. ලොකුත්තරකුසලචෙතනා පන අනන්තරූපනිස්සයොපි හොති. විප්පයුත්තෙ එකං ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන, තථා අත්ථිඅවිගතෙසු. නත්ථිවිගතෙසු සත්ත අනන්තරසමානෙව.

466. උපනිස්සයමූලකානි පන සත්ත ඝටනානි හොන්ති. තත්ථ පුරිමානි තීණි ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ සත්තාති කුසලො කුසලාදීනං, තථා අබ්යාකතො, අකුසලො අකුසලස්සෙවාති එවං සත්ත. දුතියෙ එකන්ති චක්ඛාදිඅබ්යාකතං අකුසලස්ස. තතියෙ ¶ වත්ථු අකුසලස්ස. තතො පරානි ද්වෙ අනන්තරූපනිස්සයවසෙන වුත්තානි. තෙසු ගණනා පාකටායෙව. තතො ද්වෙ අනන්තරපකතූපනිස්සයවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ ලොකියකුසලාකුසලචෙතනාපච්චයභාවතො ගහෙතබ්බා, දුතියෙ ලොකුත්තරකුසලාව.

467-468. පුරෙජාතමූලකෙ ආරම්මණෙ තීණීති අබ්යාකතො කුසලාදීනං. අධිපතියා එකන්ති අබ්යාකතො අකුසලස්ස. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන සත්ත ඝටනානි. තෙසු පඨමං වත්ථාරම්මණවසෙන වුත්තං, දුතියං වත්ථුවසෙනෙව, තතියං ආරම්මණවසෙන, චතුත්ථං වත්ථුස්ස ආරම්මණකාලවසෙන, පඤ්චමං ආරම්මණාධිපතිවසෙන, ඡට්ඨං වත්ථුනො ආරම්මණාධිපතිකාලවසෙන, සත්තමං චක්ඛාදිවසෙන.

469-472. පච්ඡාජාතමූලකෙ වීසති පච්චයා න යුජ්ජන්ති, තයොව යොජනං ලභන්ති. එකමෙවෙත්ථ ඝටනං, තං කායස්ස කුසලාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බං. ආසෙවනමූලකෙපි එකමෙව ඝටනං.

473-477. කම්මමූලකෙ අනන්තරෙ එකන්ති මග්ගචෙතනාවසෙන වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණීති එත්ථ පටිසන්ධියං වත්ථුපි ගහෙතබ්බං. උපනිස්සයෙ ද්වෙති අනන්තරපකතූපනිස්සයවසෙන හෙට්ඨා වුත්තානෙව. එවං සෙසානිපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එත්ථ පන එකාදස ඝටනානි. තත්ථ පඨමානි ද්වෙ පකතූපනිස්සයානන්තරූපනිස්සයවිභාගතො නානාක්ඛණිකකම්මවසෙන වුත්තානි. තතො පරානි චත්තාරි විපාකාවිපාකතො එකක්ඛණිකකම්මවසෙන වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ අරූපෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානරූපං ලබ්භති, දුතියෙ ¶ අරූපෙන සද්ධිං වත්ථු, තතියෙ අරූපමෙව, චතුත්ථෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව. පටිසන්ධියං පන කටත්තාරූපම්පි ලබ්භති. තතො පරානි පඤ්ච සවිපාකානි, තානි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව. විපාකමූලකෙ පඤ්ච ඝටානානි උත්තානත්ථානෙව.

478-483. ආහාරමූලකෙ සත්තාතිආදීනි වුත්තනයානෙව. ඝටනානි පනෙත්ථ චතුත්තිංස. තෙසු පඨමානි පඤ්ච විපාකාවිපාකසාමඤ්ඤතො වුත්තානි. තත්ථ පඨමෙ චත්තාරොපි ආහාරා ලබ්භන්ති; දුතියෙ තයො අරූපාහාරාව. තතියෙ වත්ථුපි පච්චයුප්පන්නං හොති, චතුත්ථෙ තං පරිහායති. පඤ්චමෙ රූපමෙව පච්චයුප්පන්නං. තතො පරානි පඤ්ච සවිපාකඝටනානි, තානි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව. තතො පරානි නව ඝටනානි චෙතනාහාරවසෙන වුත්තානි. තතො පරානි නව නිරාධිපතිවිඤ්ඤාණාහාරවසෙන ¶ . තතො පරානි සාධිපතිවිඤ්ඤාණාහාරවසෙන ඡ ඝටනානි වුත්තානි. තත්ථ තීණි විපාකාවිපාකසාමඤ්ඤවසෙන වුත්තානි. තීණි විපාකවසෙනෙව. තත්ථ ලොකියානං විපාකානං අභාවතො වත්ථු පරිහායති.

484-495. ඉන්ද්රියමූලකෙ පුරෙජාතෙ එකන්ති චක්ඛුන්ද්රියාදීනං වසෙන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. සෙසං දුමූලකං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඝටනානි පනෙත්ථ ඡ සත්තති. තත්ථ පඨමෙ සබ්බානිපි ඉන්ද්රියානි පච්චයට්ඨෙන ලබ්භන්ති. දුතියෙ රූපජීවිතින්ද්රියං හායති. න හි තං නිස්සයො හොති. තතියෙ අරූපින්ද්රියානි රූපානං. චතුත්ථෙ චක්ඛාදීනි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං. තතො පරානි නව ඝටනානි සහජාතඅරූපින්ද්රියවසෙන වුත්තානි, තතො නව මග්ගභූතානං ඉන්ද්රියානං වසෙන, තතො නව ඣානඞ්ගභූතානං, තතො නව ඣානමග්ගභූතානං, තතො නව මනින්ද්රියවසෙනෙව, තතො සාධිපතීනි ඡ, තතො වීරියවසෙන මග්ගසම්පයුත්තානි ඡ, තතො අමොහහෙතුවසෙන නිරාධිපතීනි නව, සාධිපතීනි ඡ. තෙසු සබ්බෙසු විපාකපච්චයෙන අයුත්තානි ච යුත්තානි ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

496-500. ඣානමූලකෙපි දුමූලකං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඝටනානි පනෙත්ථ ඡත්තිංස. තෙසු පඨමානි නව ඉන්ද්රියමග්ගභාවං අනාමසිත්වා සාධාරණඣානඞ්ගවසෙනෙව ¶ වුත්තානි. තතො පරානි නව ඉන්ද්රියභූතඣානඞ්ගවසෙන, තතො නව මග්ගභූතඣානඞ්ගවසෙන, තතො නව ඉන්ද්රියමග්ගභූතඣානඞ්ගවසෙන. චතූසුපි චෙතෙසු නවකෙසු ආදිතො චත්තාරි චත්තාරි විපාකාවිපාකසාධාරණානි. අවසානෙ පඤ්ච පඤ්ච විපාකානෙව, තානි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව.

501-508. මග්ගමූලකෙපි දුමූලකං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඝටනානි පනෙත්ථ සත්තපඤ්ඤාස. තෙසු පඨමානි නව ඉන්ද්රියඣානභාවං අනාමසිත්වා සුද්ධිකමග්ගවසෙනෙව වුත්තානි. තතො නව ඉන්ද්රියභූතමග්ගවසෙන, තතො නව ඣානභූතමග්ගවසෙන, තතො නව ඉන්ද්රියඣානභූතමග්ගවසෙන, තතො ඡ අධිපතිභූතමග්ගවසෙන, තතො නව නිරාධිපතිමග්ගහෙතුවසෙන, තතො ඡ සාධිපතිමග්ගහෙතුවසෙන, තත්ථ නවකෙසු පඤ්ච පඤ්ච ඡක්කෙසු තීණි තීණි විපාකානි. සෙසානි සාධාරණානි, තානි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව.

509-510. සම්පයුත්තමූලකෙ ¶ දුමූලකං උත්තානත්ථමෙව. එත්ථ පන ද්වෙයෙව ඝටනානි. තත්ථ එකං සාධාරණවසෙන, එකං විපාකවසෙන වුත්තං.

511-514. විප්පයුත්තමූලකෙපි දුමූලකං උත්තානත්ථමෙව. ඝටනානි පනෙත්ථ තෙරස. තත්ථ පඨමෙ පඤ්චාති කුසලො අබ්යාකතස්ස, තථා අකුසලො, අබ්යාකතො තිණ්ණන්නම්පි. එත්ථ ච ඉමෙ විප්පයුත්තාදයො සහජාතාපි හොන්ති, පච්ඡාජාතපුරෙජාතාපි. දුතියෙ පුරෙජාතසහජාතාව තතියෙ තෙයෙව අධිපතිවසෙන. තත්ථ කුසලො අබ්යාකතස්ස තථා අකුසලො, අබ්යාකතො පන අබ්යාකතස්ස ච ආරම්මණාධිපතිවසෙන අකුසලස්ස චාති එවං චත්තාරි. චතුත්ථෙ තීණීති කුසලාදීනි අබ්යාකතස්ස. ඉන්ද්රියානි පනෙත්ථ රූපානිපි අරූපානිපි. පඤ්චමෙ පච්චයා අරූපාව ඡට්ඨෙ වත්ථුවසෙන රූපාව සත්තමෙ කුසලාබ්යාකතානං විපස්සනාවසෙන, අකුසලස්ස අස්සාදනවසෙන වත්ථුමෙව. අට්ඨමෙ තදෙවාකුසලස්ස, නවමෙ චක්ඛාදීනි අබ්යාකතස්ස, දසමෙ කුසලාදයො චිත්තසමුට්ඨානානං, එකාදසමෙ පටිසන්ධියං වත්ථු ඛන්ධානං, ද්වාදසමෙ පටිසන්ධියං ඛන්ධා කටත්තාරූපානං, තෙරසමෙ පටිසන්ධියං ඛන්ධා වත්ථුස්ස.

515-518. අත්ථිපච්චයමූලකෙ ¶ උපනිස්සයෙ එකන්ති ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන අබ්යාකතං අකුසලස්ස. සෙසං දුමූලකෙ උත්තානමෙව. ඝටනානි පනෙත්ථ එකූනතිංස. තෙසු පඨමෙ අරූපවත්ථාරම්මණමහාභූතඉන්ද්රියාහාරානං වසෙන සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතපච්චයා ලබ්භන්ති. දුතියෙ පච්ඡාජාතකබළීකාරාහාරා න ලබ්භන්ති. පඨමදුතියඝටනානෙව අධිපතිනා සද්ධිං උපරි තතියචතුත්ථානි කතානි. පුන පඨමමෙව චතූහි ආහාරෙහි සද්ධිං පඤ්චමං, රූපින්ද්රියෙහි සද්ධිං ඡට්ඨං, රූපාරූපින්ද්රියෙහි සද්ධිං සත්තමං කතං. දුතියමෙව වා පන ඉන්ද්රියෙහි සද්ධිං සත්තමං කතං. පඨමදුතියානෙව විප්පයුත්තපච්චයෙන සද්ධිං අට්ඨමනවමානි. තෙසු නවමං අධිපතිනා සද්ධිං දසමං කතං. තතො එකාදසමෙ පච්චයවසෙන වත්ථු හායති. ද්වාදසමෙ අරූපධම්මායෙව පච්චයා, තෙරසමෙ වත්ථාරම්මණා, චුද්දසමෙ වත්ථුමෙව, පන්නරසමෙ ආරම්මණමෙව, සොළසමෙ වත්ථුමෙව ආරම්මණං, සත්තරසමෙ පන තදෙව ආරම්මණාධිපතිභාවෙන, අට්ඨාරසමෙපි තදෙව ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන, එකූනවීසතිමෙ චක්ඛාදයොව පච්චයා. ඉමානි එකූනවීසති පකිණ්ණකඝටනානි නාම සහජාතං අග්ගහෙත්වා වුත්තානි. තතො පරානි දස සහජාතවසෙන වුත්තානි.

519. නත්ථිවිගතමූලකෙසු ¶ අනන්තරසමනන්තරමූලකෙසු විය උපනිස්සයාසෙවනකම්මවසෙන තීණියෙව ඝටනානි, අවිගතමූලකං අත්ථිමූලකසදිසමෙවාති.

යානි පනෙතානි ඉමස්මිං පඤ්හාවාරෙ ඝටනානි වුත්තානි, තානි සබ්බානිපි දුවිධානියෙව – පකිණ්ණකතො සහජාතතො ච. තත්ථ සබ්බෙසම්පි ආරම්මණමූලකාදීනං ආදිතො සහජාතං අග්ගහෙත්වා වුත්තානි පකිණ්ණකානි නාම. තානි ආරම්මණමූලකෙ පඤ්චපි, අධිපතිමූලකෙ ඡ, අනන්තරමූලකෙ තීණිපි, තථා සමනන්තරමූලකෙ, නිස්සයමූලකෙ දස, උපනිස්සයමූලකෙ සත්ත, පුරෙජාතමූලකෙ සත්ත, පච්ඡාජාතමූලකෙ එකමෙව, තථා ආසෙවනමූලකෙ, කම්මමූලකෙ ද්වෙ, ආහාරමූලකෙ එකං, ඉන්ද්රියමූලකෙ චත්තාරි, විප්පයුත්තමූලකෙ නව, අත්ථිමූලකෙ එකූනවීසති, නත්ථිමූලකෙ තීණිපි, තථාවිගතමූලකෙ. අවිගතමූලකෙ එකූනවීසතීති සබ්බානිපි සතඤ්චෙව තීණි ච හොන්ති. සහජාතනිස්සයභාවෙන පනෙතානි පකිණ්ණකානීති වුත්තානි.

යානි ¶ පන සහජාතං ලබ්භන්ති, තානි සහජාතඝටනානි නාමාති වුච්චන්ති. තානි ආරම්මණමූලකෙ අනන්තරසමනන්තරපුරෙජාතපච්ඡාජාතආසෙවනනත්ථිවිගතමූලකෙසු න ලබ්භන්ති. න හි තෙ පච්චයා සහජාතානං පච්චයා හොන්ති. යථා ච සහජාතානං න හොන්ති, තථා හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තපච්චයා. අසහජාතානන්ති හෙතුමූලකෙ සබ්බානි චතුවීසතිපි ඝටනානි සහජාතඝටනානෙව. තථා අධිපතිමූලකෙ චතුවීසති, සහජාතමූලකෙ දසපි, අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකෙ ඡපි, නිස්සයමූලකෙ දස, කම්මමූලකෙ නව, විපාකමූලකෙ පඤ්චපි, ආහාරමූලකෙ තෙත්තිංස, ඉන්ද්රියමූලකෙ ද්වාසත්තති ඣානමූලකෙ ඡත්තිංසාපි, මග්ගමූලකෙ සත්තපඤ්ඤාසම්පි, සම්පයුත්තමූලකෙ ද්වෙපි, විප්පයුත්තමූලකෙ චත්තාරි, අත්ථිමූලකෙ දස, අවිගතමූලකෙ දසාති සබ්බානිපි තීණි සතානි ද්වාදස ච හොන්ති. ඉති පුරිමානි සතං තීණි ච ඉමානි ච ද්වාදසුත්තරානි තීණි සතානීති සබ්බානිපි පඤ්චදසාධිකානි චත්තාරි ඝටනසතානි පඤ්හාවාරෙ ආගතානි. තෙසු යෙ යෙ පච්චයධම්මා නාමවසෙන න පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායන්ති, තෙපි හෙතුමූලකාදීනං නයානං ආදිතො විපාකාවිපාකසාමඤ්ඤතො වුත්තෙසු ඝටනෙසු දස්සෙතබ්බා. ද්වාදසෙව හි හෙතූ ඡ ආරම්මණා චත්තාරො අධිපතයො චත්තාරො ආහාරා වීසති ඉන්ද්රියානි සත්ත ඣානඞ්ගානි ද්වාදස මග්ගඞ්ගානීති එතෙ පච්චයධම්මා නාම. තෙසු යෙ යෙ ධම්මා එකන්තෙන කුසලා, එකන්තෙනෙව අකුසලා, එකන්තෙන කුසලවිපාකා, එකන්තෙනෙවාකුසලවිපාකා, එකන්තෙනෙව ¶ විපාකා, එකන්තෙනෙව අවිපාකා තෙ තෙ සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා යෙ තත්ථ විපාකා, තෙ විපාකඝටනෙසු, යෙ අවිපාකා, තෙ අවිපාකඝටනෙසු යථායොගං යොජෙතබ්බාති.

527. ඉදානි පච්චනීයං හොති. තත්ථ යථා පටිච්ච වාරාදීසු ‘‘අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා’’තිආදිනා නයෙන ලබ්භමානා ¶ පඤ්හා ලබ්භමානානං පච්චයානං වසෙන සරූපතොව විත්ථාරිතා. එවං අවිත්ථාරෙත්වා එකෙන ලක්ඛණෙන සඞ්ඛෙපතො පච්චනීයං දස්සෙතුං ධම්මසඞ්ගාහකෙහි කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොතිආදිනා නයෙන අනුලොමතො කුසලාදීනං පච්චයා උද්ධටා. තෙ ච ඛො පච්චයා සමූහවසෙන, නො එකෙකපච්චයවසෙනෙව; තස්මා යෙ යත්ථ සමූහතො දස්සිතා, තෙ විභජිත්වා වෙදිතබ්බා. සබ්බෙපි හි ඉමෙ චතුවීසති පච්චයා අට්ඨසු පච්චයෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. කතරෙසු අට්ඨසු? ආරම්මණෙ, සහජාතෙ, උපනිස්සයෙ, පුරෙජාතෙ, පච්ඡාජාතෙ, කම්මෙ, ආහාරෙ, ඉන්ද්රියෙති. කථං? ඨපෙත්වා හි ඉමෙ අට්ඨ පච්චයෙ සෙසෙසු සොළසසු හෙතුපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තපච්චයොති ඉමෙ ඡ පච්චයා එකන්තෙන සහජාතා හුත්වා සහජාතානඤ්ඤෙව පච්චයභාවතො සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. අනන්තරපච්චයො සමනන්තරආසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයොති ඉමෙ පන පඤ්ච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානඤ්ඤෙව පච්චයභාවතො අනන්තරූපනිස්සයලක්ඛණෙන උපනිස්සයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. නිස්සයපච්චයො සහජාතපුරෙජාතභෙදතො දුවිධො. තත්ථ සහජාතනිස්සයො සහජාතානඤ්ඤෙව නිස්සයපච්චයභාවතො සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, පුරෙජාතනිස්සයො පුරෙජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති.

අධිපතිපච්චයොපි සහජාතාධිපතිආරම්මණාධිපතිවසෙන දුවිධො. තත්ථ සහජාතාධිපති සහජාතානංයෙව අධිපතිපච්චයභාවතො සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. ආරම්මණාධිපති ආරම්මණූපනිස්සයො ¶ හොතියෙවාති ආරම්මණූපනිස්සයලක්ඛණෙන උපනිස්සයපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. විප්පයුත්තපච්චයො සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතභෙදතො තිවිධො. තත්ථ සහජාතවිප්පයුත්තො සහජාතානඤ්ඤෙව විප්පයුත්තපච්චයභාවතො සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. පුරෙජාතවිප්පයුත්තො පුරෙ උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා උප්පජ්ජමානානං පච්චයභාවතො පුරෙජාතෙ සඞ්ගහිතො. පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තො පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වා පුරෙ උප්පන්නානං උපත්ථම්භනවසෙන පච්චයභාවතො පච්ඡාජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. අත්ථිපච්චයඅවිගතපච්චයා සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියානඤ්චෙව අත්ථිඅවිගතෙසු ච එකෙකස්ස වසෙන ඡහි භෙදෙහි ඨිතා. තත්ථ සහජාතඅත්ථිඅවිගතා සහජාතානඤ්ඤෙව අත්ථිඅවිගතපච්චයභාවතො. සහජාතපච්චයෙ ¶ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පුරෙජාතා පුරෙ උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා උප්පජ්ජමානානං පච්චයභාවතො පුරෙජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පච්ඡාජාතා පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වා පුරෙ උප්පන්නානං උපත්ථම්භනවසෙන පච්චයභාවතො පච්ඡාජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ආහාරභූතා කබළීකාරාහාරපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ඉන්ද්රියභූතා රූපජීවිතින්ද්රියපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති එවං ඉමෙ සොළස පච්චයා ඉමෙසු අට්ඨසු පච්චයෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා.

ඉමෙසම්පි පන අට්ඨන්නං පච්චයානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ගහො අත්ථියෙව. ආදිතො නිද්දිට්ඨො හි ආරම්මණපච්චයො අධිපතිඅනධිපතිභෙදෙන දුවිධො. තත්ථ අධිපතිභූතො ආරම්මණූපනිස්සයලක්ඛණෙන උපනිස්සයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. අනධිපතිභූතො සුද්ධො ආරම්මණපච්චයොව. කම්මපච්චයොපි සහජාතනානාක්ඛණිකවසෙන දුවිධො. තත්ථ සහජාතකම්මං අත්තනා සහජාතානඤ්ඤෙව කම්මපච්චයභාවතො සහජාතෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. නානාක්ඛණිකකම්මං බලවදුබ්බලවසෙන දුවිධං. තත්ථ බලවකම්මං විපාකධම්මානං උපනිස්සයොව හුත්වා පච්චයො හොතීති උපනිස්සයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. බලවම්පි පන රූපානං දුබ්බලඤ්ච අරූපානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙනෙව පච්චයො. ආහාරපච්චයොපි රූපාරූපතො දුවිධො. තත්ථ අරූපාහාරො අත්තනා සහජාතානඤ්ඤෙව පච්චයො හොතීති සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. රූපාහාරො සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතානං පච්චයො න හොති. අත්තනො පන උප්පාදක්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතිප්පත්තො ආහාරපච්චයතං සාධෙතීති ආහාරපච්චයොව හොති. ඉන්ද්රියපච්චයොපි රූපාරූපතො දුවිධො. තත්ථ අරූපින්ද්රියපච්චයො අත්තනා සහජාතානඤ්ඤෙව ඉන්ද්රියපච්චයතං සාධෙතීති සහජාතෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. රූපින්ද්රියපච්චයො පන අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො දුවිධො. තත්ථ අජ්ඣත්තං ඉන්ද්රියපච්චයො පුරෙ උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා උප්පජ්ජමානානං ¶ සසම්පයුත්තධම්මානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ඉන්ද්රියපච්චයො හොතීති පුරෙජාතෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. බාහිරො ඉන්ද්රියපච්චයො නාම රූපජීවිතින්ද්රියං, තං සහජාතානං පච්චයො හොන්තම්පි අනුපාලනමත්තවසෙනෙව හොති, න ජනකවසෙනාති ඉන්ද්රියපච්චයොව හොති. එවං ඉමෙ අට්ඨ පච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා. අයං තාව අට්ඨසු පච්චයෙසු අවසෙසානං සොළසන්නඤ්චෙව තෙසංයෙව ච අට්ඨන්නං අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙන සඞ්ගහනයො.

ඉදානි ¶ ඉමෙසං අට්ඨන්නං පච්චයානං එකෙකස්මිං චතුවීසතියාපි පච්චයෙසු යෙ යෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තෙ තෙ වෙදිතබ්බා. තත්ථ අට්ඨන්නං තාව සබ්බපඨමෙ ආරම්මණපච්චයෙ ආරම්මණපච්චයොව සඞ්ගහං ගච්ඡති, න සෙසා තෙවීසති. දුතියෙ සහජාතපච්චයෙ හෙතුපච්චයො සහජාතාධිපතිපච්චයො සහජාතපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො සහජාතනිස්සයපච්චයො සහජාතකම්මපච්චයො විපාකපච්චයො සහජාතආහාරපච්චයො සහජාතඉන්ද්රියපච්චයො ඣානපච්චයො මග්ගපච්චයො සම්පයුත්තපච්චයො සහජාතවිප්පයුත්තපච්චයො සහජාතත්ථිපච්චයො සහජාතාවිගතපච්චයොති ඉමෙ පන්නරස පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තතියෙ උපනිස්සයපච්චයෙ අධිපතිභූතො ආරම්මණපච්චයො ආරම්මණභූතො අධිපතිපච්චයො අනන්තරසමනන්තරඋපනිස්සයආසෙවනපච්චයා නානාක්ඛණිකො බලවකම්මපච්චයො නත්ථිපච්චයො විගතපච්චයොති ඉමෙ නව පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. චතුත්ථෙ පුරෙජාතපච්චයෙ පුරෙජාතනිස්සයපච්චයො පුරෙජාතපච්චයො පුරෙජාතින්ද්රියපච්චයො පුරෙජාතවිප්පයුත්තපච්චයො පුරෙජාතත්ථිපච්චයො පුරෙජාතාවිගතපච්චයොති ඉමෙ ඡ පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පඤ්චමෙ පච්ඡාජාතපච්චයෙ පච්ඡාජාතපච්චයො පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයො පච්ඡාජාතත්ථිපච්චයො පච්ඡාජාතාවිගතපච්චයොති ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ඡට්ඨෙ කම්මපච්චයෙ නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයොව සඞ්ගහිතො. සත්තමෙ ආහාරපච්චයෙ කබළීකාරාහාරවසෙනෙව ආහාරපච්චයො ආහාරත්ථිපච්චයො ආහාරාවිගතපච්චයොති ඉමෙ තයො පච්චයා සඞ්ගහිතා. අට්ඨමෙ ඉන්ද්රියපච්චයෙ රූපජීවිතින්ද්රියපච්චයො ඉන්ද්රියත්ථිපච්චයො ඉන්ද්රියාවිගතපච්චයොති ඉමෙ තයො පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. එවං ඉමෙසං අට්ඨන්නං පච්චයානං එකෙකස්මිං ඉමෙ චිමෙ ච පච්චයා සඞ්ගහං ගතාති ඤත්වා යෙ යත්ථ සඞ්ගහං ගතා, තෙ තස්ස ගණනෙන ගහිතාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

එවං සබ්බපච්චයසඞ්ගාහකානං ඉමෙසං අට්ඨන්නං පච්චයානං වසෙන එකූනපඤ්ඤාසාය පඤ්හෙසු ඉමස්මිං පච්චනීයෙ ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදයො ඉමෙ ¶ පන්නරස පඤ්හා උද්ධරිත්වා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ කුසලො කුසලස්ස, කුසලො අකුසලස්ස, කුසලො අබ්යාකතස්ස, කුසලො කුසලාබ්යාකතස්සාති කුසලාදිකා චත්තාරො පඤ්හා; තථා අකුසලාදිකා; අබ්යාකතො පන අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ¶ කුසලස්ස, අබ්යාකතො අකුසලස්සාති අබ්යාකතාදිකා තයො; කුසලො ච අබ්යාකතො ච කුසලස්ස; තථා අබ්යාකතස්ස; අකුසලො ච අබ්යාකතො ච අකුසලස්ස; තථා අබ්යාකතස්සාති දුමූලකෙකාවසානා චත්තාරො හොන්ති. තෙසු පඨමෙ පඤ්හෙ යෙහි භවිතබ්බං, තෙ සබ්බෙ සඞ්ගහෙත්වා තයො පච්චයා වුත්තා. දුතියෙ ද්වෙ, තතියෙ පඤ්ච, චතුත්ථෙ එකොව පඤ්චමෙ තයො, ඡට්ඨෙ ද්වෙ, සත්තමෙ පඤ්ච, අට්ඨමෙ එකොව නවමෙ සත්ත, දසමෙ තයො, එකාදසමෙ තයො, ද්වාදසමෙ ද්වෙ, තෙරසමෙ චත්තාරො, චුද්දසමෙ ද්වෙ, පන්නරසමෙපි චත්තාරොව. තෙ ‘‘සහජාතපච්චයෙනා’’ති අවත්වා ‘‘සහජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති වුත්තා. තත්ථ කාරණං පරතො වක්ඛාම.

සමාසතො පනෙත්ථ එකො ද්වෙ තයො චත්තාරො පඤ්ච සත්තාති ඡළෙව පච්චයපරිච්ඡෙදා හොන්ති. අයං පඤ්හාවාරස්ස පච්චනීයෙ උක්කට්ඨවසෙන පඤ්හාපරිච්ඡෙදො චෙව තෙ තෙ පච්චයෙ සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතපච්චයපරිච්ඡෙදො ච. ‘‘න හෙතුපච්චයො’’තිආදීසු හි චතුවීසතියාපි පච්චයපච්චනීයෙසු එකපච්චනීයෙපි ඉතො උද්ධං පඤ්හා වා පච්චයා වා න ලබ්භන්ති, හෙට්ඨා ලබ්භන්ති. තස්මා යෙසු පඤ්හෙසු ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච ධම්මස්ස සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං එකොව පච්චයො ආගතො, තස්මිං පච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ තෙ පඤ්හා පරිහායන්ති. යස්මිං පන පඤ්හෙ ‘‘කුසලො ධම්මො අකුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං ද්වෙ පච්චයා ආගතා. තත්ථ නාරම්මණපච්චයාති එවං එකස්මිං පච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙපි ඉතරස්ස පච්චයස්ස වසෙන සො පඤ්හො ලබ්භතෙව. තෙසු පන ද්වීසුපි පච්චයෙසු පටික්ඛිත්තෙසු සො වාරො පච්ඡිජ්ජති. එවමෙව යෙසු පඤ්හෙසු තයො චත්තාරො පඤ්ච සත්ත වා ලබ්භන්ති, තෙසු ඨපෙත්වා පටික්ඛිත්තෙ පච්චයෙ අවසෙසානං වසෙන තෙ පඤ්හා ලබ්භන්තියෙව. සබ්බෙසු පන පච්චයෙසු පටික්ඛිත්තෙසු සබ්බෙපි තෙ වාරා පච්ඡිජ්ජන්තීති ඉදමෙව චෙත්ථ ලක්ඛණං. ඉමිනා ලක්ඛණෙන ආදිතො පට්ඨාය තෙසු තෙසු පඤ්හෙසු සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තපච්චයානං පභෙදො ච තස්මිං තස්මිං පච්චනීයෙ තෙසං තෙසං පඤ්හානං පරිහානි ච වෙදිතබ්බා.

තත්රායං ¶ විත්ථාරකථා – පඨමපඤ්හෙ තාව තීහි පච්චයෙහි එකූනවීසති පච්චයා දස්සිතා. කථං? කුසලො හි කුසලස්ස පුරෙජාතපච්ඡාජාතවිපාකවිප්පයුත්තෙහෙව පච්චයො න හොති ¶ , සෙසෙහි වීසතියා හොති, තෙසු ආරම්මණපච්චයො එකොව සහජාතෙ පන සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන පන්නරස පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වුත්තා. තෙසු හෙතුපච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ චුද්දස හොන්ති. කුසලො පන කුසලස්ස නෙව විපාකපච්චයො න, විප්පයුත්තපච්චයොති තෙ ද්වෙ අපනෙත්වා සෙසෙ ද්වාදස සන්ධාය සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තං. උපනිස්සයපච්චයෙපි සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන නව පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වුත්තා. තෙසු අධිපතිභූතො ආරම්මණපච්චයො ආරම්මණභූතො ච අධිපතිපච්චයො ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන උපනිස්සයමෙව අනුපවිට්ඨො. කුසලො පන කුසලස්ස නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො න හොතීති තං අපනෙත්වා සෙසෙ ඡ සන්ධාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තං. එවං පඨමපඤ්හෙ තීහි පච්චයෙහි එකූනවීසතිපච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. තෙසු ඉමස්මිං හෙතුපච්චනීයෙ ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස නහෙතුපච්චයෙන පච්චයොති දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං පච්චවෙක්ඛති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි පච්චවෙක්ඛතී’’ති එවමාදිනා ආරම්මණපච්චයාදීසු වුත්තනයෙනෙව උද්ධරිත්වා පාළි දස්සෙතබ්බා.

ආරම්මණපච්චයෙ පන පටික්ඛිත්තෙ තස්ස විත්ථාරං අපනෙත්වා හෙතුපච්චයවිත්ථාරං පක්ඛිපිත්වා සායෙව පාළි දස්සෙතබ්බා, සෙසපච්චයපටික්ඛෙපෙසුපි එසෙව නයො. තස්මිං පන පච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ යෙ වාරා පරිහායන්ති, තෙ පරතො වක්ඛාම.

දුතියපඤ්හෙ පන ද්වීහි පච්චයෙහි තයො පච්චයා දස්සිතා. කථං? කුසලො හි අකුසලස්ස අනන්තරාදිවසෙන පච්චයො න හොති. තස්මා තෙ අපනෙත්වා ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන සඞ්ගහිතං ආරම්මණාධිපතිඤ්චෙව පකතූපනිස්සයඤ්ච සන්ධාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තං. තස්මා සුද්ධො ආරම්මණපච්චයො ආරම්මණාධිපතිවසෙන අධිපතිපච්චයො උපනිස්සයපච්චයොති දුතියපඤ්හෙ ද්වීහි පච්චයෙහි ඉමෙ තයො පච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

තතියපඤ්හෙ ¶ පන පඤ්චහි පච්චයෙහි අට්ඨාරස පච්චයා දස්සිතා. කථං? කුසලො හි අබ්යාකතස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපුරෙජාතාසෙවනවිපාකසම්පයුත්තෙහියෙව පච්චයො න හොති, සෙසෙහි එකූනවීසතියා හොති. තෙසු ආරම්මණපච්චයො එකො. යස්මා පන කුසලො අබ්යාකතස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකසම්පයුත්තවසෙන පච්චයො න හොති, හෙතුපච්චයො පටික්ඛිත්තො, කම්මපච්චයො විසුං ගහිතො, තස්මා ඉමෙ පඤ්ච අපනෙත්වා සහජාතෙන දස පච්චයා දස්සිතා. උපනිස්සයෙන හෙට්ඨා ¶ වුත්තෙසු ඡසු ඨපෙත්වා ආසෙවනං සෙසා පඤ්ච. පච්ඡාජාතො එකොව තථා සහජාතනානාක්ඛණිකවසෙන දුවිධොපි කම්මපච්චයොති එවං තතියපඤ්හෙ පඤ්චහි පච්චයෙහි ඉමෙ අට්ඨාරස පච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

චතුත්ථපඤ්හෙ පන එකෙන පච්චයෙන දස. කථං? කුසලො හි කුසලාබ්යාකතස්ස සහජාතෙ වුත්තෙසු පන්නරසසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තෙහි පච්චයො න හොති, හෙතුපච්චයො පටික්ඛිත්තො. ඉති ඉමෙ පඤ්ච අපනෙත්වා සෙසා දස පච්චයා එත්ථ එකෙන පච්චයෙන දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

528. යථා ච ඉමෙසු කුසලාදිකෙසු චතූසු, තථා අකුසලාදිකෙසුපි චතූසු පඤ්හෙසු තෙහි තෙහි පච්චයෙහි තෙ තෙයෙව පච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

529. තතො පරානං අබ්යාකතාදීනං තිණ්ණං පඤ්හානං පඨමපඤ්හෙ සත්තහි පච්චයෙහි තෙවීසති පච්චයා දස්සිතා. කථං? අබ්යාකතො හි අබ්යාකතස්ස චතුවීසතියාපි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. හෙතුපච්චයෙ පන පටික්ඛිත්තෙ තෙවීසති හොන්ති. තෙසු ආරම්මණපච්චයො එකොව. යස්මා පනෙත්ථ අසහජාතානම්පි සඞ්ගහණත්ථං ආහාරින්ද්රියපච්චයා විසුං ගහිතා. තස්මා ඉමෙ තයො අපනෙත්වා සහජාතෙන ද්වාදස පච්චයා දස්සිතා. උපනිස්සයෙන හෙට්ඨා වුත්තා ඡ, පුරෙජාතො එකොව තථා පච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියපච්චයාති එවමෙත්ථ සත්තහි පච්චයෙහි ඉමෙ තෙවීසති පච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. දුතියෙ තීහි පච්චයෙහි ද්වාදස දස්සිතා. කථං? ආරම්මණපච්චයො එකො, උපනිස්සයෙන පන ආරම්මණූපනිස්සයවසෙන ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතඋපනිස්සයපච්චයොති ඡ ¶ දස්සිතා. පුරෙජාතෙන පුරෙජාතනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතා පඤ්චාති එවමෙත්ථ තීහි පච්චයෙහි ඉමෙ ද්වාදස පච්චයා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. තතියෙපි එසෙව නයො.

530. තතො පරානං දුකමූලකානං චතුන්නං පඤ්හානං පඨමපඤ්හෙ ‘‘සහජාතපච්චයෙන පුරෙජාතපච්චයෙනා’’ති අවත්වා ‘‘සහජාතං පුරෙජාත’’න්ති වුත්තෙහි ද්වීහි නිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන තයො පච්චයා දස්සිතා. කුසලා හි ඛන්ධා වත්ථුනා සද්ධිං එකතො කුසලස්ස පච්චයභාවං සාධයමානා කිඤ්චාපි සහජාතා, සහජාතපච්චයා පන න හොන්ති වත්ථුමිස්සකත්තා ¶ . තස්මා තෙසං සහජාතානං නිස්සයඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන සහජාතන්ති වුත්තං. වත්ථුම්හිපි එසෙව නයො. තම්පි හි කිඤ්චාපි පුරෙජාතං, ඛන්ධමිස්සකත්තා පන පුරෙජාතපච්චයො න හොති. කෙවලං පුරෙජාතානං නිස්සයාදීනං වසෙන පුරෙජාතන්ති වුත්තං.

දුතියපඤ්හෙ ‘‘සහජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති වුත්තෙහි චතූහිපි සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන චත්තාරො පච්චයා දස්සිතා. ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ සහජාතපච්චයො ලබ්භති, පච්ඡාජාතපච්චයාදයො න ලබ්භන්ති. පච්ඡාජාතානං පන ආහාරින්ද්රියසඞ්ඛාතානඤ්ච අත්ථිඅවිගතානං වසෙනෙතං වුත්තං. කුසලා හි ඛන්ධා අබ්යාකතා ච මහාභූතා උපාදාරූපානං සහජාතපච්චයෙන නිස්සයපච්චයෙන අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහීති චතුධා පච්චයා හොන්ති. පච්ඡාජාතා පන කුසලා තෙහියෙව භූතෙහි සද්ධිං තෙසඤ්ඤෙව උපාදාරූපානං අත්ථිඅවිගතවසෙන පච්චයො. කබළීකාරාහාරොපි පච්ඡාජාතෙහි කුසලෙහි සද්ධිං පුරෙජාතස්ස කායස්ස අත්ථිඅවිගතවසෙනෙව පච්චයො. රූපජීවිතින්ද්රියම්පි පච්ඡාජාතෙහි කුසලෙහි සද්ධිං කටත්තාරූපානං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙනෙව පච්චයො. ඉති ඉමං චතුධා පච්චයභාවං සන්ධාය ‘‘සහජාතං පච්ඡාජාතං, ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති ඉදං වුත්තං. පච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියපච්චයා පනෙත්ථ න ලබ්භන්තියෙව. පරතො අකුසලමිස්සකපඤ්හාද්වයෙපි එසෙව නයොති. එවමෙත්ථ තෙසු තෙසු පඤ්හෙසු සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තපච්චයානං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තස්මිං තස්මිං පන පච්චයෙ තෙසං තෙසං පඤ්හානං පරිහානාපරිහානිං පරතො ආවිකරිස්සාමාති.

පච්චනීයුද්ධාරස්ස අත්ථවණ්ණනා.

532. ඉදානි ¶ එතෙ ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්සා’’තිආදයො අනුලොමවසෙන පන්නරස වාරා දස්සිතා. යස්මා පච්චනීයෙපි එතෙයෙව, න ඉතො උද්ධං; හෙට්ඨා පන හොන්ති, තස්මා යස්ස යස්ස පච්චයස්ස පච්චනීයෙ යෙ යෙ වාරා ලබ්භන්ති, තෙ තෙ ආදිතො පට්ඨාය ගණනවසෙන දස්සෙතුං නහෙතුයා පන්නරසාතිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ නහෙතුයා සබ්බෙසම්පි යථාදස්සිතානං පච්චයානං වසෙන පන්නරස ලබ්භන්ති. නාරම්මණෙ සහජාතෙ ¶ හෙතුපච්චයො පවිසති. තස්මිං තස්මිං වාරෙ සුද්ධො ආරම්මණපච්චයො පරිහායති, සෙසපච්චයවසෙන තෙ වාරා විස්සජ්ජනං ලභන්ති. යථා ච නාරම්මණෙ, එවං සෙසෙසුපි. සහජාතෙ හෙතුපච්චයො පවිසති. තස්මිං තස්මිඤ්ච වාරෙ නඋපනිස්සයෙ නඅනන්තරෙති එවං පච්චනීයතො ඨිතා පච්චයා පරිහායන්ති, අවසෙසපච්චයවසෙන තෙ තෙ වාරා විස්සජ්ජනං ලභන්ති. නසහජාතෙ පන ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච, කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා කුසලස්ස, අකුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා අකුසලස්සාති ඉමෙ චත්තාරො වාරා පරිහායන්ති. එතෙසඤ්හි චතුන්නං පුරිමෙසු ද්වීසු සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති එකාදසන්නං පච්චයානං වසෙන එකොව පච්චයසඞ්ගහො වුත්තො. තෙ තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ අඤ්ඤෙනාකාරෙන විස්සජ්ජනං න ලභන්ති. පච්ඡිමෙසු ද්වීසු නිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙ සන්ධාය ‘‘සහජාතං පුරෙජාත’’න්ති වුත්තං. තෙ සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ අවසෙසානං හෙතුආදීනඤ්ච පුරෙජාතානඤ්චෙව නිස්සයඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, තස්මා ඉමෙ චත්තාරොපි වාරා පරිහායන්ති. අවසෙසානං වසෙන ‘‘එකාදසා’’ති වුත්තං.

තත්ථ සියා – යථා හෙතුම්හි පටික්ඛිත්තෙ සෙසානං අධිපතිආදීනං වසෙන තෙ වාරා ලද්ධා, එවං සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ අවසෙසානං හෙතුආදීනං වසෙන කස්මා න ලබ්භන්තීති? නිප්පදෙසත්තා. හෙතුආදයො හි සහජාතානං එකදෙසමත්තතො සප්පදෙසා, තස්මා තෙසු පටික්ඛිත්තෙසු අඤ්ඤෙසං වසෙන තෙ වාරා ලබ්භන්ති. සහජාතො පන නිප්පදෙසො සබ්බෙපි හෙතුආදයො ගණ්හාති, තස්මා තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සබ්බෙපි තෙ පටික්ඛිත්තා හොන්ති. න හි අසහජාතා හෙතුපච්චයාදයො නාම අත්ථි ¶ . ඉති සහජාතස්ස නිප්පදෙසත්තා තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සබ්බෙපි තෙ උභොපි වාරා න ලබ්භන්ති. ‘‘සහජාතං පුරෙජාත’’න්ති විස්සජ්ජිතවාරෙසු පන කිඤ්චාපි සහජාතපච්චයොයෙව නත්ථි, යස්මා පනෙත්ථ සහජාතාව අරූපක්ඛන්ධා නිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන පච්චයා, සහජාතෙ ච පටික්ඛිත්තෙ එකන්තෙන සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතා පටික්ඛිත්තා හොන්ති, තස්මා තස්ස පටික්ඛිත්තත්තා තෙපි වාරා න ලබ්භන්තීති එවං සබ්බථාපෙත්ථ ඉමෙ චත්තාරො වාරා පරිහායන්ති. අවසෙසානඤ්ඤෙව වසෙන එකාදසාති වුත්තං.

නඅඤ්ඤමඤ්ඤනනිස්සයනසම්පයුත්තෙපි තෙයෙව වාරා පරිහායන්ති. කස්මා? සහජාතගතිකත්තා. යථෙව හි අරූපධම්මභූතො සහජාතපච්චයො නිප්පදෙසෙන චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධෙ ගණ්හාති, තථා අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තාපීති සහජාතගතිකත්තා එතෙසුපි පටික්ඛිත්තෙසු තෙ වාරා ¶ න ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බා. තෙන වුත්තං නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ එකාදස, නනිස්සයෙ එකාදස, නසම්පයුත්තෙ එකාදසාති.

තත්ථ සියා – කිඤ්චාපි ඉමෙ අවිසෙසෙන කුසලාදිභෙදානං චතුන්නං ඛන්ධානං සඞ්ගාහකත්තා සහජාතගතිකා, කුසලො පන කුසලාබ්යාකතස්ස ඨපෙත්වා සහජාතපච්චයං අඤ්ඤථා පච්චයොව න හොති, තස්මා තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො පරිහායතු. කුසලො පන කුසලාබ්යාකතානං නෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොති, තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො කස්මා පරිහායතීති? අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මවසෙන පවත්තිසබ්භාවතො. යථෙව හි කුසලාබ්යාකතා කුසලස්ස සහජාතපච්චයොව න හොන්ති. සහජාතධම්මවසෙන පන නිස්සයපච්චයාදීහි පවත්තිසබ්භාවතො තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො පරිහායති, එවමිධාපි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මවසෙන සහජාතාදීහි පවත්තිසබ්භාවතො තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො පරිහායති. නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයොති පදස්ස හි අයමත්ථො – යෙ ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයසඞ්ගහං ගතා, න තෙහි පච්චයො. කුසලො ච කුසලාබ්යාකතානං සහජාතාදිවසෙන පච්චයො හොන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මෙහෙව පච්චයො හොති, තස්මා තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො පරිහායති. යථා ච සො වාරො, තථා සෙසාපි තයොති චත්තාරොපි තෙ වාරා පරිහායන්ති.

නනිස්සයෙ ¶ එකාදසාති එත්ථාපි යස්මා තෙසං වාරානං එකෙන්තෙන සහජාතපච්චයධම්මාව නිස්සයභූතා, තස්මා නිස්සයෙ පටික්ඛිත්තෙ පරිහායන්ති. නපුරෙජාතෙ තෙරසාති සහජාතං පුරෙජාතන්ති වුත්තවිස්සජ්ජනෙ ද්විමූලකෙ ද්වෙ අපනෙත්වා තෙරස. යථා හි තෙ සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ පුරෙජාතානඤ්ඤෙව නිස්සයඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, තථා පුරෙජාතෙපි පටික්ඛිත්තෙ සහජාතානඤ්ඤෙව නිස්සයඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන විස්සජ්ජනං න ලභන්ති, තස්මා තෙ අපනෙත්වා තෙරසාති වෙදිතබ්බා.

නපච්ඡාජාතෙ පන්නරසාති එත්ථ ‘‘පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති වා ‘‘සහජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති වා ආගතට්ඨානෙසු ඨපෙත්වා පච්ඡාජාතං අවසෙසවසෙනපි තෙ පඤ්හා ලබ්භන්ති, තස්මා පන්නරසෙව වුත්තා. නකම්මෙතිආදීසු යස්මා කම්මවිපාකාහාරින්ද්රියඣානමග්ගාපි කුසලාදිභෙදානං චතුන්නං ඛන්ධානං එකදෙසොව තස්මා ඨපෙත්වා තෙ ධම්මෙ අවසෙසධම්මවසෙන සහජාතධම්මා පච්චයා හොන්තීති එකම්පි පඤ්හාවිස්සජ්ජනං න පරිහීනං ¶ . නසම්පයුත්තෙ එකාදසාති යස්මා තෙසු චතූසු වාරෙසු සම්පයුත්තධම්මා සහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති, තස්මා සම්පයුත්තපච්චයපටික්ඛෙපෙන තෙයෙව වාරා පරිහායන්තීති වෙදිතබ්බා. නවිප්පයුත්තෙ නවාති දුමූලකඑකාවසානා චත්තාරො එකමූලකදුකාවසානා ද්වෙ චාති ඉමෙ ඡ වාරා එකන්තෙන විප්පයුත්තපච්චයධම්මෙහි යුත්තා. තෙහි සහජාතාදිවසෙන පච්චයා හොන්ති, තස්මා විප්පයුත්තෙ පටික්ඛිත්තෙ සබ්බෙපි තෙ පරිහායන්තීති නවෙව ලබ්භන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘නවිප්පයුත්තෙ නවා’’ති. නොඅත්ථිනොඅවිගතෙසුපි තෙයෙව වෙදිතබ්බා. එකන්තෙන හි තෙ වාරා අත්ථිඅවිගතපච්චයධම්මයුත්තා, තස්මා තෙ තෙසං පටික්ඛෙපෙ පරිහායන්ති. යෙපි ලබ්භන්ති, තෙසු ආරම්මණවසෙන අනන්තරාදිවසෙන වා විස්සජ්ජනානි කාතබ්බානි. සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියභෙදතො පඤ්චන්නං අත්ථිඅවිගතානං විප්පයුත්තධම්මානං වා වසෙන න කාතබ්බානීති.

533. එවං පච්චනීයෙ ලද්ධවාරෙ ගණනතො දස්සෙත්වා ඉදානි දුමූලකාදිවසෙන පච්චයගණනං දස්සෙතුං නහෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ පන්නරසාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ නහෙතුමූලකදුකෙසු අතිරෙකගණනො ඌනතරගණනෙන සද්ධිං යොජිතො ඌනතරගණනොව හොති.

තිමූලකෙ ¶ නඋපනිස්සයෙ තෙරසාති කුසලො අකුසලස්ස, අකුසලො කුසලස්සාති ද්වෙ වාරා පරිහායන්ති. කස්මා? නාරම්මණෙන සද්ධිං නඋපනිස්සයස්ස ඝටිතත්තා. ආරම්මණවසෙන හි උපනිස්සයවසෙන ච ඉමෙසං පවත්ති. තඤ්ච උභයං පටික්ඛිත්තං. ආරම්මණාධිපති ච ආරම්මණූපනිස්සයග්ගහණෙන ගහිතො හොතියෙව.

ඡමූලකෙපි නඋපනිස්සයෙ තෙරසාති තෙයෙව තෙරස. සත්තමූලකෙ පන නඋපනිස්සයෙ සත්තාති නසහජාතෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා තත්ථ පරිහීනෙහි චතූහි සද්ධිං ‘‘කුසලො කුසලස්ස, කුසලො අකුසලස්ස, අකුසලො අකුසලස්ස, අකුසලො කුසලස්සා’’ති ඉමෙ අනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයවසෙන පවත්තමානා චත්තාරොති අට්ඨ පරිහායන්ති, තස්මා අවසෙසානං වසෙන සත්තාති වුත්තං. නපුරෙජාතෙ එකාදසාති නසහජාතෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා එකාදස. නපච්ඡාජාතෙ නවාති තෙසු එකාදසසු සහජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රියන්ති ලද්ධවිස්සජ්ජනෙසු දුමූලකෙ අබ්යාකතන්තෙ ද්වෙ වාරෙ අපනෙත්වා. තෙ හි සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙපි පච්ඡාජාතවසෙන අපරිහීනා. සහජාතෙන පන සද්ධිං පච්ඡාජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ පරිහායන්තීති සෙසානං වසෙන නවාති වුත්තං. අට්ඨමූලකෙ නනිස්සයෙ එකාදසාති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව. නවමූලකෙ ¶ නඋපනිස්සයෙ පඤ්චාති කුසලාදයො අබ්යාකතන්තා තයො දුමූලකා අබ්යාකතන්තා ද්වෙ චාති පඤ්ච. තෙසු නානාක්ඛණිකකම්මකබළීකාරාහාරරූපජීවිතින්ද්රියපච්ඡාජාතධම්මවසෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං.

දසමූලකෙ නපුරෙජාතෙ පඤ්චාතිආදීසුපි තෙයෙව. නපච්ඡාජාතෙ තීණීති පච්ඡාජාතවසෙන ලබ්භමානෙ දුමූලකෙ අබ්යාකතන්තෙ ද්වෙ අපනෙත්වා අවසෙසා. නවිප්පයුත්තෙපි තෙයෙව තයො. නොඅත්ථියා ද්වෙති නානාක්ඛණිකකම්මවසෙන කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච කටත්තාරූපස්ස. විපාකං පනෙත්ථ නඋපනිස්සයෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා න ලබ්භති. එකාදසමූලකෙ හෙට්ඨා වුත්තසදිසාව ගණනා. ද්වාදසමූලකෙ නකම්මෙ එකන්ති අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. තත්ථ ච ආහාරින්ද්රියවසෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. තෙරසමූලකාදීසුපි සබ්බත්ථ එකන්ති ආගතට්ඨානෙ ඉදමෙව ගහෙතබ්බං. නාහාරෙ පන ඉන්ද්රියවසෙන විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. නඉන්ද්රියෙ ආහාරවසෙන. චුද්දසමූලකාදීසු නකම්මෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා නොඅත්ථිනොඅවිගතා න ලබ්භන්තීති ¶ න වුත්තා. නාහාරපච්චයා නඣානපච්චයාති නඉන්ද්රියං අපනෙත්වා වුත්තං. තස්මා තත්ථ ඉන්ද්රියවසෙන එකං වෙදිතබ්බං. නවිපාකපච්චයා නඉන්ද්රියපච්චයාති නාහාරං අපනෙත්වා වුත්තං, තස්මා තත්ථ ආහාරවසෙන එකං වෙදිතබ්බං. ඉමෙසු පන ද්වීසු පච්චනීයතො ඨිතෙසු ගණනා නාම නත්ථි, තස්මා එකතො න දස්සිතාති.

534. නාරම්මණමූලකාදීසුපි පන්නරසතෙරසඑකාදසනවාති සබ්බදුකෙසු චත්තාරොව මූලගණනපරිච්ඡෙදා. තිකාදීසු පන බහුපච්චයසමායොගෙ ඉතරානිපි සත්ත පඤ්ච තීණි ද්වෙ එකන්ති පරිච්ඡින්නගණනානි විස්සජ්ජනානි ලබ්භන්තියෙව. තෙසු යෙසං පච්චයානං සමායොගෙ යං යං ලබ්භති, තං තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා උද්ධරිතබ්බං. සබ්බෙසු චෙතෙසු නාරම්මණමූලකාදීසු නාරම්මණාදීනි පදානි අතික්කන්තෙන හෙතුපදෙන සද්ධිං පඨමං බන්ධිත්වාව චක්කානි කතානි. යස්මා පන තානි නහෙතුමූලකෙ වුත්තසදිසානෙව හොන්ති, තස්මා විත්ථාරෙන අදස්සෙත්වා සඞ්ඛෙපං කත්වා දස්සිතානි. තත්ථ යථා නහෙතුමූලකෙ නාරම්මණනඋපනිස්සයා විසුං විසුං පන්නරස වාරෙ ලභන්තාපි සමායොගෙ තෙරස ලභිංසු, එවං සබ්බත්ථ තෙරසෙව ලභන්ති. යථා ච නාරම්මණනසහජාතෙහි සද්ධිං නඋපනිස්සයෙ සත්ත වාරා හොන්ති, එවං නඋපනිස්සයනාරම්මණෙහි සද්ධිං නසහජාතෙපි සත්ත.

538. නනිස්සයපච්චයා ¶ නඋපනිස්සයපච්චයා නපච්ඡාජාතෙ තීණීති කුසලාදීනි අබ්යාකතන්තානි. තෙසු කටත්තාරූපඤ්ච ආහාරසමුට්ඨානඤ්ච පච්චයුප්පන්නං.

543-544. නාහාරනඉන්ද්රියමූලකෙසු චතුක්කෙසු නකම්මෙන සද්ධිං අඝටිතත්තා නහෙතුමූලකෙ විය එකෙන්තෙන ලබ්භන්ති. නඉන්ද්රියමූලකෙ නඋපනිස්සයෙ ච නපුරෙජාතෙ ච ඨපෙත්වා නාහාරෙ තීණීති කාතබ්බන්ති නඉන්ද්රියපච්චයතො පට්ඨාය ඉමෙ ද්වෙ පච්චයෙ ඝටෙත්වා නඉන්ද්රියපච්චයා…පෙ… නඋපනිස්සයපච්චයා නාහාරෙ තීණී. නඉන්ද්රියපච්චයා…පෙ… නපුරෙජාතපච්චයා නාහාරෙ තීණීති එවං ඉමෙහි පච්චයෙහි සද්ධිං නාහාරපච්චයෙ ච ගණනා කාතබ්බාති ¶ අත්ථො. තත්ථ තීණීති කුසලාදීනෙව අබ්යාකතස්ස. තත්ථ කුසලාකුසලා කටත්තාරූපානං පුරෙජාතස්ස ච කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන, අබ්යාකතා පන චිත්තචෙතසිකා පච්ඡාජාතපච්චයෙනෙවාති ඉමෙසං වසෙන තීණි විස්සජ්ජනානි කාතබ්බානි. පරතො පන නපච්ඡාජාතෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා නාහාරෙ ද්වෙති වුත්තං. තත්ථ කටත්තාරූපවසෙන කුසලං අබ්යාකතස්ස, තථා අකුසලන්ති එත්තකමෙව ලබ්භති. ආහාරස්ස පන පටික්ඛිත්තත්තා කබළීකාරාහාරො අත්ථිඅවිගතවසෙනාපි පච්චයභාවං න ලභති.

545. නවිප්පයුත්තමූලකස්ස චතුමූලකෙ නඋපනිස්සයෙ පඤ්චාති කුසලො සහජාතකුසලස්ස, කුසලො කටත්තාරූපසඞ්ඛාතස්ස අබ්යාකතස්ස, අකුසලො සහජාතඅකුසලස්ස, තථා කටත්තාරූපසඞ්ඛාතස්ස අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො සහජාතඅබ්යාකතස්සාති එවං පඤ්ච. නවිප්පයුත්තපච්චයා…පෙ… නඋපනිස්සයෙ තීණීති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කුසලාදයො තයො අබ්යාකතස්ස.

546. නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුයා නවාති නහෙතුපච්චයා නොඅත්ථියා වුත්තා නවෙව. සබ්බෙපි හි තෙ එකමූලකෙකාවසානා අනන්තරපකතූපනිස්සයවසෙන ලබ්භන්ති. නාරම්මණෙ නවාතිපි තෙයෙව නාරම්මණෙ ඨත්වා නඋපනිස්සයෙ ද්වෙ කාතබ්බා. යාව නිස්සයම්පීති නොඅත්ථිමූලකෙ නයෙ ‘‘නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා’’ති එවං චක්කබන්ධගමනෙන නාරම්මණපච්චයෙ ඨත්වා ඉමෙහි වා තීහි, ඉතො පරෙසු නාධිපතිආදීසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා සද්ධිං යාව නිස්සයපච්චයං පාපුණාති, තාව ගන්ත්වා නඋපනිස්සයෙ ද්වෙ විස්සජ්ජනානි කාතබ්බානීති අත්ථො.

එවං ¶ ලක්ඛණං ඨපෙත්වා පුන නාරම්මණතො පට්ඨාය යාව නිස්සයා සත්ත පච්චයෙ ගහෙත්වා නඋපනිස්සයෙ ද්වෙති ආහ. තත්ථ නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා නඋපනිස්සයෙ ද්වෙ, නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුනාරම්මණනාධිපතිපච්චයා නඋපනිස්සයෙ ද්වෙති එවං නාරම්මණතො පුරිමපච්ඡිමෙහි නිස්සයපරියොසානෙහි සබ්බපදෙහි සද්ධිං යොජනා කාතබ්බා. ද්වෙති පනෙත්ථ කුසලො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො අබ්යාකතස්සාති ¶ නානාක්ඛණිකකම්මවසෙන කටත්තාරූපස්ස පච්චයවසෙන වෙදිතබ්බානි. නඋපනිස්සයපදෙන සද්ධිං නපුරෙජාතාදීසු සබ්බත්ථ ද්වෙ. කම්මපච්චයො පනෙත්ථ න ගහිතො. තස්මිඤ්හි ගහිතෙ තෙපි ද්වෙ වාරා ඡිජ්ජන්ති, විස්සජ්ජනමෙව න ලබ්භති. එවං යෙන යෙන සද්ධිං යස්ස යස්ස සංසන්දනෙ. යං ලබ්භති, යඤ්ච පරිහායති, තං සබ්බං සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා සබ්බපච්චනීයෙසු ගණනා උද්ධරිතබ්බාති.

550. අනුලොමපච්චනීයෙ ‘‘හෙතුයා සත්ත, ආරම්මණෙ නවා’’ති එවං අනුලොමෙ ‘‘නහෙතුයා පන්නරස, නාරම්මණෙ පන්නරසා’’ති එවං පච්චනීයෙ ච ලද්ධගණනෙසු පච්චයෙසු යො පච්චයො අනුලොමතො ඨිතො, තස්ස අනුලොමෙ ලද්ධවාරෙහි සද්ධිං යෙ පච්චනීයතො ඨිතස්ස පච්චනීයෙ ලද්ධවාරෙසු සදිසවාරා, තෙසං වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. අනුලොමස්මිඤ්හි හෙතුපච්චයෙ ‘‘හෙතුයා සත්තා’’ති සත්ත වාරා ලද්ධා, පච්චනීයෙ නාරම්මණපච්චයෙ ‘‘නාරම්මණෙ පන්නරසා’’ති පන්නරස ලද්ධා. තෙසු යෙ හෙතුයා සත්ත වුත්තා, තෙහි සද්ධිං නාරම්මණෙ වුත්තෙසු පන්නරසසු ‘‘කුසලො කුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතස්ස, අකුසලො අකුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, අකුසලාබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමෙ සත්ත සදිසා. තෙ සන්ධාය හෙතුපච්චයා නආරම්මණෙ සත්තාති වුත්තං. නඅධිපතියා සත්තාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

නසහජාතස්ස පන හෙතුපච්චයස්ස අභාවා නසහජාතෙ එකොපි න ලබ්භති, තස්මා තෙන සද්ධිං යොජනා න කතා. නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ කුසලාදයො තයො රූපාබ්යාකතස්ස ලබ්භන්ති, තෙ සන්ධාය ¶ තීණීති වුත්තං. තථා නසම්පයුත්තෙ. නවිප්පයුත්තෙ පන කුසලං කුසලස්ස, අකුසලං අකුසලස්ස, අබ්යාකතං අබ්යාකතස්සාති අරූපධම්මවසෙන තීණි වෙදිතබ්බානි. නනිස්සයනොඅත්ථිනොඅවිගතා නසහජාතො විය ¶ න ලබ්භන්තියෙවාති තෙහිපි සද්ධිං යොජනා න කතා. එවමෙත්ථ සත්ත තීණීති ද්වෙයෙව ගණනපරිච්ඡෙදා, තෙසං වසෙන ඌනතරගණනෙන සද්ධිං අතිරෙකගණනස්සපි ගණනං පරිහාපෙත්වා පච්චයඝටනෙසු ගණනා වෙදිතබ්බා.

551. තත්ථ හෙතුසහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතන්ති නාරම්මණෙ සත්තාති කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙන පච්චයො, නාරම්මණපච්චයෙන පච්චයො. කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙන පච්චයො, නාරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති ඉමිනා නයෙන සත්ත වාරා උද්ධරිතබ්බා. නාධිපතියා සත්තාතිආදීසුපි එසෙව නයො. දුතියෙ ඝටනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පවිට්ඨත්තා ඨපෙත්වා නසම්පයුත්තං සෙසෙසු තීණීති වුත්තං. නසම්පයුත්තෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයුත්තං පටිසන්ධිනාමරූපං සන්ධාය එකන්ති වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො චෙත්ථ අනුලොමඝටනෙ පවිට්ඨත්තා පච්චනීයතො න ලබ්භති, තස්මා ‘‘නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ’’ති න වුත්තං. යථා චෙත්ථ, එවං සෙසඝටනෙසුපි පවිට්ඨපච්චයා පච්චනීයතො න ලබ්භන්තීති න වුත්තා. තතියඝටනෙ සම්පයුත්තස්ස පවිට්ඨත්තා සබ්බත්ථ තීණියෙව. චතුත්ථඝටනෙ විප්පයුත්තස්ස පවිට්ඨත්තා තීණි කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස. පඤ්චමෙ විපාකස්ස පවිට්ඨත්තා සබ්බත්ථ එකං අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං. ඉතො පරෙසුපි විපාකසම්පයුත්තෙසු එසෙව නයො.

552. හෙතුසහජාතනිස්සයඉන්ද්රියමග්ගඅත්ථිඅවිගතන්ති නාරම්මණෙ චත්තාරීති කුසලො කුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතස්ස; අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති ඉමෙසං වසෙන වෙදිතබ්බානි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ ද්වෙති කුසලො අබ්යාකතස්ස, තථා අබ්යාකතො. පරතොපි ද්වීසු එසෙව නයො. ඉමිනා උපායෙන සබ්බඝටනෙසු ලබ්භමානවසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. සබ්බානිපි චෙතානි ඉමස්මිං අනුලොමපච්චනීයෙ සහජාතවසෙන චෙව පකිණ්ණකවසෙන ච පන්නරසාධිකානි චත්තාරි ඝටනසතානි වුත්තානි. තෙසු තස්මිං තස්මිං ඝටනෙ යෙ අනුලොමතො ඨිතා පච්චයා, තෙසං එකොපි පච්චනීයතො න ලබ්භති. හෙතුමූලකෙ චෙත්ථ පඨමෙ ඝටනෙ අනුලොමතො පඤ්චන්නං පච්චයානං ඨිතත්තා පච්චනීයතො එකූනවීසති පච්චයා ආගතා. එවං සෙසෙසුපි ¶ අනුලොමතො ඨිතාවසෙසා පච්චනීයතො ආගතා. අනුලොමතො චෙත්ථ බහූසුපි ඨිතෙසු ¶ පච්චනීයතො එකෙකොව ආගතොති වෙදිතබ්බො. යථා ච හෙතුමූලකෙ, එවං ආරම්මණාදිමූලකෙසුපි සබ්බමෙතං විධානං යථානුරූපතො වෙදිතබ්බන්ති.

631. පච්චනීයානුලොමෙපි ‘‘හෙතුයා සත්ත, ආරම්මණෙ නවා’’ති එවං අනුලොමෙ ‘‘නහෙතුයා පන්නරස, නාරම්මණෙ පන්නරසා’’ති එවං පච්චනීයෙ ච ලද්ධගණනෙසු පච්චයෙසු යො පච්චනීයතො ඨිතො, තස්ස පච්චනීයතො ලද්ධවාරෙසු යෙ අනුලොමතො ඨිතස්ස අනුලොමතො ලද්ධවාරෙහි සදිසා වාරා, තෙසං වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. පච්චනීයස්මිඤ්හි නහෙතුපච්චයෙ ‘‘නහෙතුයා පන්නරසා’’ති පන්නරස වාරා ලද්ධා, අනුලොමෙ ආරම්මණපච්චයෙ ‘‘ආරම්මණෙ නවා’’ති නව වාරා ලද්ධා. තත්ථ යෙ නහෙතුයා පන්නරස වුත්තා, තෙසු යෙ වාරා ආරම්මණෙ වුත්තෙහි නවහි සදිසා, තෙසං වසෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. තත්ථ යෙ ආරම්මණෙ නව වුත්තා, තෙ නහෙතුයා වුත්තෙසු පන්නරසසු කුසලො ‘‘කුසලාකුසලාබ්යාකතානං, අකුසලො අකුසලකුසලාබ්යාකතානං, අබ්යාකතො අබ්යාකතකුසලාකුසලාන’’න්ති ඉමෙහි නවහි සදිසා, තෙ සන්ධාය නහෙතුයා ආරම්මණෙ නවාති වුත්තං. අධිපතියා දසාතිආදීසුපි එසෙව නයො. ආරම්මණාදීනඤ්හි අනුලොමගණනාය යෙ වාරා වුත්තා නහෙතුපච්චයෙන සද්ධිං සංසන්දනෙපි තෙ සබ්බෙ ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බා. ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස නහෙතුපච්චයෙන පච්චයො ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං පච්චවෙක්ඛති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි පච්චවෙක්ඛතී’’ති ඉමිනා උපායෙන තෙසං පාළි උද්ධරිතබ්බා.

නහෙතුපච්චයා අධිපතියා දසාති එත්ථ ඨපෙත්වා වීමංසාධිපතිං සෙසාධිපතිවසෙන අනුලොමවිභඞ්ගෙ ආගතවාරා උද්ධරිතබ්බා. එවමෙත්ථ නව ¶ දසසත්තතීණිතෙරසඑකන්ති ඡ ගණනපරිච්ඡෙදා, තෙසං වසෙන ඌනතරගණනෙන සද්ධිං අතිරෙකගණනස්සාපි ගණනං පරිහාපෙත්වා නහෙතුමූලකාදීනං නයානං තිමූලකාදීසු සබ්බසංසන්දනෙසු ගණනා වෙදිතබ්බා. ඉදං තාව සාධාරණලක්ඛණං ¶ . න පනෙතං සබ්බසංසන්දනෙසු ගච්ඡති, යෙහි පන පච්චයෙහි සද්ධිං යෙසං පච්චයානං සංසන්දනෙ යෙ වාරා විරුජ්ඣන්ති, තෙ අපනෙත්වා අවසෙසානං වසෙනපෙත්ථ ගණනා වෙදිතබ්බා.

නහෙතුපච්චයා නආරම්මණපච්චයා අධිපතියා සත්තාති එත්ථ හි කුසලො අකුසලස්ස; අබ්යාකතො කුසලස්ස, අකුසලස්සාති ඉමෙ ආරම්මණාධිපතිවසෙන ලබ්භමානා තයො වාරා විරුජ්ඣන්ති. කස්මා? නආරම්මණපච්චයාති වුත්තත්තා. තස්මා තෙ අපනෙත්වා සහජාතාධිපතිනයෙනෙවෙත්ථ ‘‘කුසලො කුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතස්ස; අකුසලො අකුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, අකුසලාබ්යාකතස්ස; අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සා’’ති සත්ත වාරා වෙදිතබ්බා. තෙපි නහෙතුපච්චයාති වචනතො ඨපෙත්වා වීමංසාධිපතිං සෙසාධිපතීනං වසෙන. එවං සබ්බත්ථ ඌනතරගණනපච්චයවසෙන අවිරුජ්ඣමානගණනවසෙන ච ගණනා වෙදිතබ්බා.

යෙසු ච පච්චයෙසු පච්චනීයතො ඨිතෙසු යෙ අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති, තෙපි වෙදිතබ්බා. සෙය්යථිදං – අනන්තරෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ සමනන්තරාසෙවනනත්ථිවිගතා අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති, සහජාතෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ හෙතුඅඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තා අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති, නිස්සයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ වත්ථුපුරෙජාතො අනුලොමතො න තිට්ඨති. ආහාරෙ වා ඉන්ද්රියෙ වා පච්චනීයතො ඨිතෙ හෙතුඅඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තා අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති. ආරම්මණෙ පන පච්චනීයතො ඨිතෙ අධිපතිඋපනිස්සයා අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති, ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයා පන න ලබ්භන්ති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ යං ලබ්භති, යඤ්ච න ලබ්භති, තං ජානිත්වා ලබ්භමානවසෙන වාරා උද්ධරිතබ්බා.

තත්ථ සබ්බෙසුපි තිමූලකාදීසු අනන්තරෙ සත්තාතිආදයො දුමූලකෙ ලද්ධවාරායෙව සත්තමූලකාදීසු පන නසහජාතපච්චයා නිස්සයෙ තීණීති පුරෙජාතවසෙන වත්ථුනිස්සයෙ තීණි. කම්මෙ ද්වෙ නානාක්ඛණිකවසෙනෙව. ආහාරෙ ¶ එකං කබළීකාරාහාරවසෙන. ඉන්ද්රියෙ එකං රූපින්ද්රියවසෙන. කමෙන ගන්ත්වා විප්පයුත්තෙ තීණීති කුසලාදීනං අබ්යාකතන්තානි පච්ඡාජාතවසෙන. අත්ථිඅවිගතෙසු පඤ්චාති තානි චෙව තීණි, කුසලාබ්යාකතා අබ්යාකතස්ස, අකුසලාබ්යාකතා අබ්යාකතස්සාති ඉමානි ච ද්වෙ පච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියවසෙනාති. පච්ඡාජාතපච්චයස්ස පච්චනීකභාවතො පට්ඨාය පන අත්ථිඅවිගතෙසු එකන්ති අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස ¶ ආහාරින්ද්රියවසෙන. නාහාරෙ ගහිතෙ නඉන්ද්රියපච්චයාති න ගහෙතබ්බං. තථා නඉන්ද්රියෙ ගහිතෙ නාහාරපච්චයාති. කස්මා? ද්වීසු එකතො ගහිතෙසු ගණෙතබ්බවාරස්ස අභාවතො. ඣානමග්ගාදීසුපි පච්චනීකතො ඨිතෙසු ආහාරතො වා ඉන්ද්රියතො වා එකං අනුලොමං අකත්වාව අවසානෙ ඉන්ද්රියෙ එකං, අත්ථියා එකං, අවිගතෙ එකං, ආහාරෙ එකං, අත්ථියා එකං, අවිගතෙ එකන්ති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

636. නාරම්මණමූලකාදීසු නඅඤ්ඤමඤ්ඤමූලකෙ නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හෙතුයා තීණීති කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානානං. අධිපතියා අට්ඨාති අධිපතියා වුත්තෙසු දසසු ‘‘කුසලො කුසලාබ්යාකතස්ස, අකුසලො අකුසලාබ්යාකතස්සා’’ති ද්වෙ අපනෙත්වා සෙසානි අට්ඨ. සහජාතෙ පඤ්චාති හෙතුයා වුත්තෙහි තීහි සද්ධිං ‘‘කුසලො ච අබ්යාකතො ච අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ච අබ්යාකතො ච අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමෙ ද්වෙ. නිස්සයෙ සත්තාති තෙහි පඤ්චහි සද්ධිං ‘‘අබ්යාකතො කුසලස්ස, අබ්යාකතො අකුසලස්සා’’ති ඉමෙ ද්වෙ වත්ථුවසෙන. කම්මෙ තීණීති හෙතුයා වුත්තානෙව. සෙසතිකෙසුපි එසෙව නයො. අධිපතියා තීණීති හෙට්ඨා වුත්තානෙව.

644. නාහාරමූලකෙ අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණීති ඨපෙත්වා ආහාරෙ සෙසචෙතසිකවසෙන වෙදිතබ්බානි. යථා ච හෙට්ඨා, තථා ඉධාපි නාහාරනඉන්ද්රියෙසු එකෙකමෙව ගහිතං, න ද්වෙ එකතො.

648. නසම්පයුත්තපච්චයා ¶ හෙතුයා තීණීති හෙට්ඨා නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ වුත්තානෙව. අධිපතියා අට්ඨාති වුත්තානෙව. නවිප්පයුත්තමූලකෙ කම්මෙ පඤ්චාති කුසලාදිචෙතනා සහජාතකුසලාදීනං, නානාක්ඛණිකා කුසලාකුසලචෙතනා කම්මසමුට්ඨානරූපස්සාති එවං පඤ්ච. ආහාරින්ද්රියෙසු තීණි සහජාතසදිසානි. ඣානමග්ගාදීසු තීණි හෙතුසදිසානි.

650. නොඅත්ථිමූලකෙ යස්මා හෙතු නොඅත්ථි නාම න හොති, නියමතො අත්ථියෙව, තස්මා තං අග්ගහෙත්වා නාරම්මණෙ නවාති වුත්තං. යථා ච හෙතු, තථා අඤ්ඤෙපි අත්ථිපච්චයලක්ඛණයුත්තා එත්ථ අනුලොමතො න තිට්ඨන්ති. කම්මෙ ද්වෙති ඉදං පන නානාක්ඛණිකකම්මවසෙන වුත්තං. පච්චනීයතො සබ්බෙ ලබ්භන්ති. යං පන අනුලොමතො ලබ්භමානම්පි අග්ගහෙත්වා තතො පුරෙතරා පච්චයා පච්චනීයතො ගය්හන්ති, සො පච්ඡා යොජනං ලභති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුපච්චයා…පෙ… නොඅවිගතපච්චයා කම්මෙ ද්වෙ’’ති වුත්තං. කස්මා පනෙස සකට්ඨානෙයෙව න ගහිතොති ¶ ? යස්මා අවසෙසෙසුපි පච්චනීයතො ඨිතෙසු එකොව අනුලොමතො ලබ්භති. ඉදඤ්හි ඉමස්මිං පච්චයානුලොමෙ ලක්ඛණං – යො සබ්බෙසු පච්චනීයතො ඨිතෙසු එකොව අනුලොමතො ලබ්භති, සො පච්ඡා වුච්චතීති. නොඅත්ථිපච්චයා නොහෙතුපච්චයා…පෙ… නොඅවිගතපච්චයා උපනිස්සයෙ නවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉදං පන පකතූපනිස්සයවසෙන වුත්තං. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ ලබ්භමානං අලබ්භමානං පුරෙවුත්තං පච්ඡාවුත්තඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති.

පඤ්හාවාරස්ස පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා.

නිට්ඨිතා ච කුසලත්තිකපට්ඨානස්ස වණ්ණනාති.