📜

නිදානකථා

යමකපාටිහීරාවසානස්මිඤ්හි භගවා තිදසපුරෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගන්ත්වා මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා දෙවපරිසාය අභිධම්මකථං කථෙන්තො ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගධාතුකථාපුග්ගලපඤ්ඤත්තිප්පකරණානි දෙසයිත්වා කථාවත්ථුදෙසනාය වාරෙ සම්පත්තෙ ‘‘අනාගතෙ මම සාවකො මහාපඤ්ඤො මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම උප්පන්නං සාසනමලං සොධෙත්වා තතියසඞ්ගීතිං කරොන්තො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා ඉමං පකරණං භාජෙස්සතී’’ති තස්සොකාසං කරොන්තො යා චෙසා පුග්ගලවාදෙ තාව චතූසු පඤ්හෙසු ද්වින්නං පඤ්චකානං වසෙන අට්ඨමුඛා වාදයුත්ති, තං ආදිං කත්වා සබ්බකථාමග්ගෙසු අසම්පුණ්ණභාණවාරමත්තාය තන්තියා මාතිකං ඨපෙසි. අථාවසෙසං අභිධම්මකථං විත්ථාරනයෙනෙව කථෙත්වා වුත්ථවස්සො සුවණ්ණරජතසොපානමජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපානෙන දෙවලොකතො සඞ්කස්සනගරෙ ඔරුය්හ සත්තහිතං සම්පාදෙන්තො යාවතායුකං ඨත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

අථස්ස මහාකස්සපප්පමුඛො වසීගණො අජාතසත්තුරාජානං සහායං ගහෙත්වා ධම්මවිනයසරීරං සඞ්ගහං ආරොපෙසි. තතො වස්සසතස්ස අච්චයෙන වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ දස වත්ථූනි දීපයිංසු. තානි සුත්වා කාකණ්ඩකස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො යසත්ථෙරො සුසුනාගපුත්තං කාලාසොකං නාම රාජානං සහායං ගහෙත්වා ද්වාදසන්නං භික්ඛුසතසහස්සානං අන්තරෙ සත්තථෙරසතානි උච්චිනිත්වා තානි දසවත්ථූනි මද්දිත්වා ධම්මවිනයසරීරං සඞ්ගහං ආරොපෙසි.

තෙහි පන ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි නිග්ගහිතා දසසහස්සා වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ පක්ඛං පරියෙසමානා අත්තනො අනුරූපං දුබ්බලපක්ඛං ලභිත්වා විසුං මහාසඞ්ඝිකාචරියකුලං නාම අකංසු . තතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි – ගොකුලිකා ච එකබ්යොහාරිකා ච. ගොකුලිකනිකායතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි – පණ්ණත්තිවාදා ච බාහුලියා ච. බහුස්සුතිකාතිපි තෙසංයෙව නාමං. තෙසංයෙව අන්තරෙ චෙතියවාදා නාම අපරෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. එවං මහාසඞ්ඝිකාචරියකුලතො දුතියෙ වස්සසතෙ පඤ්චාචරියකුලානි උප්පන්නානි. තානි මහාසඞ්ඝිකෙහි සද්ධිං ඡ හොන්ති.

තස්මිංයෙව දුතියෙ වස්සසතෙ ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා – මහිසාසකා ච වජ්ජිපුත්තකා ච. තත්ථ වජ්ජිපුත්තකවාදතො භිජ්ජිත්වා අපරෙ චත්තාරො ආචරියවාදා උප්පන්නා – ධම්මුත්තරියා, භද්රයානිකා, ඡන්නාගාරිකා, සමිතියාති. පුන තස්මිංයෙව දුතියෙ වස්සසතෙ මහිසාසකවාදතො භිජ්ජිත්වා සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තිකාති ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. පුන සබ්බත්ථිවාදකුලතො භිජ්ජිත්වා කස්සපිකා නාම ජාතා. කස්සපිකෙසු භින්නෙසු අපරෙ සඞ්කන්තිකා නාම ජාතා. සඞ්කන්තිකෙසු භින්නෙසු සුත්තවාදා නාම ජාතාති ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ඉමෙ එකාදස ආචරියවාදා උප්පන්නා. තෙ ථෙරවාදෙහි සද්ධිං ද්වාදස හොන්ති. ඉති ඉමෙ ච ද්වාදස, මහාසඞ්ඝිකානඤ්ච ඡ ආචරියවාදාති සබ්බෙව අට්ඨාරස ආචරියවාදා දුතියෙ වස්සසතෙ උප්පන්නා. අට්ඨාරස නිකායාතිපි, අට්ඨාරසාචරියකුලානීතිපි එතෙසංයෙව නාමං. එතෙසු පන සත්තරස වාදා භින්නකා, ථෙරවාදො අසම්භින්නකොති වෙදිතබ්බො. වුත්තම්පි චෙතං දීපවංසෙ –

‘‘නික්කඩ්ඪිතා පාපභික්ඛූ, ථෙරෙහි වජ්ජිපුත්තකා;

අඤ්ඤං පක්ඛං ලභිත්වාන, අධම්මවාදී බහූ ජනා.

‘‘දසසහස්සා සමාගන්ත්වා, අකංසු ධම්මසඞ්ගහං;

තස්මායං ධම්මසඞ්ගීති, මහාසඞ්ගීති වුච්චති.

‘‘මහාසඞ්ගීතිකා භික්ඛූ, විලොමං අකංසු සාසනෙ;

භින්දිත්වා මූලසඞ්ගහං, අඤ්ඤං අකංසු සඞ්ගහං.

‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ගහිතා සුත්තං, අඤ්ඤත්ර අකරිංසු තෙ;

අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, විනයෙ නිකායෙසු ච පඤ්චසු.

‘‘පරියායදෙසිතඤ්චාපි, අථො නිප්පරියායදෙසිතං;

නීතත්ථඤ්චෙව නෙය්යත්ථං, අජානිත්වාන භික්ඛවො.

‘‘අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතං, අඤ්ඤං අත්ථං ඨපයිංසු තෙ;

බ්යඤ්ජනච්ඡායාය තෙ භික්ඛූ, බහුං අත්ථං විනාසයුං.

‘‘ඡඩ්ඩෙත්වාන එකදෙසං, සුත්තං විනයගම්භීරං;

පතිරූපං සුත්තං විනයං, තඤ්ච අඤ්ඤං කරිංසු තෙ.

‘‘පරිවාරං අත්ථුද්ධාරං, අභිධම්මං ඡප්පකරණං;

පටිසම්භිදඤ්ච නිද්දෙසං, එකදෙසඤ්ච ජාතකං.

‘‘එත්තකං විස්සජ්ජිත්වාන, අඤ්ඤානි අකරිංසු තෙ;

නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච.

‘‘පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

පුබ්බඞ්ගමා භින්නවාදා, මහාසඞ්ගීතිකාරකා.

‘‘තෙසඤ්ච අනුකාරෙන, භින්නවාදා බහූ අහු;

තතො අපරකාලම්හි, තස්මිං භෙදො අජායථ.

‘‘ගොකුලිකා එකබ්යොහාරි, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

ගොකුලිකානං ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි ජායථ.

‘‘බහුස්සුතිකා ච පඤ්ඤත්ති, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

චෙතියා ච පුනවාදී, මහාසඞ්ගීතිභෙදකා.

‘‘පඤ්චවාදා ඉමෙ සබ්බෙ, මහාසඞ්ගීතිමූලකා;

අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං.

‘‘ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච.

‘‘පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

විසුද්ධත්ථෙරවාදම්හි, පුන භෙදො අජායථ.

‘‘මහිසාසකා වජ්ජිපුත්තකා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

වජ්ජිපුත්තකවාදම්හි, චතුධා භෙදො අජායථ.

‘‘ධම්මුත්තරිකා භද්දයානිකා, ඡන්නාගාරිකා ච සමිති;

මහිසාසකානං ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි අජායථ.

‘‘සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

සබ්බත්ථිවාදානං කස්සපිකා, සඞ්කන්තිකස්සපිකෙන ච.

‘‘සඞ්කන්තිකානං සුත්තවාදී, අනුපුබ්බෙන භිජ්ජථ;

ඉමෙ එකාදස වාදා, සම්භින්නා ථෙරවාදතො.

‘‘අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං;

ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ.

‘‘නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච;

පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ.

‘‘සත්තරස භින්නවාදා, එකවාදො අභින්නකො;

සබ්බෙවට්ඨාරස හොන්ති, භින්නවාදෙන තෙ සහ.

‘‘නිග්රොධොව මහාරුක්ඛො, ථෙර වාදානමුත්තමො;

අනූනං අනධිකඤ්ච, කෙවලං ජිනසාසනං.

‘‘සන්තකා විය රුක්ඛම්හි, නිබ්බත්තා වාදසෙසකා;

පඨමෙ වස්සසතෙ නත්ථි, දුතියෙ වස්සසතන්තරෙ;

භින්නා සත්තරස වාදා, උප්පන්නා ජිනසාසනෙ’’ති.

අපරාපරං පන හෙමවතිකා, රාජගිරිකා, සිද්ධත්ථිකා, පුබ්බසෙලියා, අපරසෙලියා, වාජිරියාති අඤ්ඤෙපි ඡ ආචරියවාදා උප්පන්නා. තෙ ඉධ අනධිප්පෙතා. පුරිමකානං පන අට්ඨාරසන්නං ආචරියවාදානං වසෙන පවත්තමානෙ සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො අසොකො ධම්මරාජා දිවසෙ දිවසෙ බුද්ධපූජාය සතසහස්සං, ධම්මපූජාය සතසහස්සං, සඞ්ඝපූජාය සතසහස්සං, අත්තනො ආචරියස්ස නිග්රොධත්ථෙරස්ස සතසහස්සං, චතූසු ද්වාරෙසු භෙසජ්ජත්ථාය සතසහස්සන්ති පඤ්චසතසහස්සානි පරිච්චජන්තො සාසනෙ උළාරං ලාභසක්කාරං පවත්තෙසි.

තිත්ථියා හතලාභසක්කාරා අන්තමසො ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තා ලාභසක්කාරං පත්ථයමානා භික්ඛූසු පබ්බජිත්වා සකානි සකානි දිට්ඨිගතානි – ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො, ඉදං සත්ථුසාසන’’න්ති දීපෙන්ති. පබ්බජ්ජං අලභමානාපි සයමෙව කෙසෙ ඡින්දිත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා විහාරෙසු විචරන්තා උපොසථකම්මාදිකරණකාලෙ සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසන්ති. තෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙන ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන නිග්ගය්හමානාපි ධම්මවිනයානුලොමාය පටිපත්තියා අසණ්ඨහන්තා අනෙකරූපං සාසනස්ස අබ්බුදඤ්ච මලඤ්ච කණ්ටකඤ්ච සමුට්ඨාපෙන්ති. කෙචි අග්ගිං පරිචරන්ති, කෙචි පඤ්චාතපෙ තපන්ති, කෙචි ආදිච්චං අනුපරිවත්තන්ති, කෙචි ‘‘ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච වොභින්දිස්සාමා’’ති තථා තථා පග්ගණ්හිංසු. තදා භික්ඛුසඞ්ඝො න තෙහි සද්ධිං උපොසථං වා පවාරණං වා අකාසි. අසොකාරාමෙ සත්ත වස්සානි උපොසථො උපච්ඡිජ්ජි.

රාජා ‘‘ආණාය කාරෙස්සාමී’’ති වායමන්තොපි කාරෙතුං නාසක්ඛි, අඤ්ඤදත්ථු දුග්ගහිතගාහිනා බාලෙන අමච්චෙන අනෙකෙසු භික්ඛූසු ජීවිතා වොරොපිතෙසු විප්පටිසාරී අහොසි. සො තඤ්ච විප්පටිසාරං තඤ්ච සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං වූපසමෙතුකාමො ‘‘කො නු ඛො ඉමස්මිං අත්ථෙ පටිබලො’’ති සඞ්ඝං පුච්ඡිත්වා ‘‘මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො, මහාරාජා’’ති සුත්වා සඞ්ඝස්ස වචනෙන අහොගඞ්ගාපබ්බතතො ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා ඉද්ධිපාටිහාරියදස්සනෙන ථෙරස්ස ආනුභාවෙ නිබ්බිචිකිච්ඡො අත්තනො කුක්කුච්චං පුච්ඡිත්වා විප්පටිසාරං වූපසමෙසි. ථෙරොපි තං රාජුය්යානෙයෙව වසන්තො සත්ත දිවසානි සමයං උග්ගණ්හාපෙසි. සො උග්ගහිතසමයො සත්තමෙ දිවසෙ අසොකාරාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා සාණිපාකාරන්තරෙ නිසින්නො එකලද්ධිකෙ එකලද්ධිකෙ භික්ඛූ එකතො එකතො කාරෙත්වා එකමෙකං භික්ඛුසමූහං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කිංවාදී සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? තතො සස්සතවාදිනො – ‘‘සස්සතවාදී’’ති ආහංසු. එකච්චසස්සතිකා, අන්තානන්තිකා, අමරාවික්ඛෙපිකා, අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සඤ්ඤීවාදා, අසඤ්ඤීවාදා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, උච්ඡෙදවාදා, දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා – ‘‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී’’ති ආහංසු. රාජා පඨමමෙව සමයස්ස උග්ගහිතත්තා නයිමෙ භික්ඛූ අඤ්ඤතිත්ථියා ඉමෙති ඤත්වා තෙසං සෙතකානි වත්ථානි දත්වා උප්පබ්බාජෙසි. තෙ සබ්බෙපි සට්ඨිසහස්සා අහෙසුං.

අථඤ්ඤෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිංවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘විභජ්ජවාදී, මහාරාජා’’ති. එවං වුත්තෙ රාජා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘විභජ්ජවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. තතො රාජා ‘සුද්ධං දානි, භන්තෙ, සාසනං, කරොතු භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථ’න්ති ආරක්ඛං දත්වා නගරං පාවිසි. සමග්ගො සඞ්ඝො සන්නිපතිත්වා උපොසථං අකාසි. තස්මිං සන්නිපාතෙ සට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං. තස්මිං සමාගමෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො යානි ච තදා උප්පන්නානි වත්ථූනි, යානි ච ආයතිං උප්පජ්ජිස්සන්ති, සබ්බෙසම්පි තෙසං පටිබාහනත්ථං සත්ථාරා දින්නනයවසෙනෙව තථාගතෙන ඨපිතමාතිකං විභජන්තො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං ආහරිත්වා ඉමං පරප්පවාදමථනං ආයතිලක්ඛණං කථාවත්ථුප්පකරණං අභාසි.

තතො සට්ඨිසතසහස්සසඞ්ඛ්යෙසු භික්ඛූ උච්චිනිත්වා තිපිටකපරියත්තිධරානං පභින්නපටිසම්භිදානං භික්ඛූනං සහස්සමෙකං ගහෙත්වා යථා මහාකස්සපත්ථෙරො ච යසත්ථෙරො ච ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිංසු; එවමෙව සඞ්ගායන්තො සාසනමලං විසොධෙත්වා තතියසඞ්ගීතිං අකාසි. තත්ථ අභිධම්මං සඞ්ගායන්තො ඉමං යථාභාසිතං පකරණං සඞ්ගහං ආරොපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘යං පුග්ගලකථාදීනං, කථානං වත්ථුභාවතො;

කථාවත්ථුප්පකරණං, සඞ්ඛෙපෙන අදෙසයී.

‘‘මාතිකාඨපනෙනෙව, ඨපිතස්ස සුරාලයෙ;

තස්ස මොග්ගලිපුත්තෙන, විභත්තස්ස මහීතලෙ.

‘‘ඉදානි යස්මා සම්පත්තො, අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො;

තස්මා නං වණ්ණයිස්සාමි, තං සුණාථ සමාහිතා’’ති.

නිදානකථා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගො