අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > පඤ්චපකරණ-අට්ඨකථා

1. තත්ථ ¶ ¶ ¶ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති අයං පුච්ඡා. ආමන්තාති අයං පටිජානනා. කස්ස පනායං පුච්ඡා, කස්ස පටිජානනාති? අසුකස්සාති න වත්තබ්බා. භගවතා හි ඉමස්මිං පකරණෙ නානප්පකාරානං ලද්ධීනං විසොධනත්ථං තන්තිවසෙන මාතිකා ඨපිතා. සා ථෙරෙන සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වා තන්තිවසෙන විභත්තා. න හි ථෙරො යත්තකා එත්ථ වාදමග්ගා දස්සිතා, තත්තකෙහි වාදීහි සද්ධිං වාදෙන විග්ගාහිකකථං කථෙසි. එවං සන්තෙපි පන තාසං තාසං කථානං අත්ථස්ස සුඛාවධාරණත්ථං සකවාදීපුච්ඡා, පරවාදීපුච්ඡා, සකවාදීපටිඤ්ඤා, පරවාදීපටිඤ්ඤාති එවං විභාගං දස්සෙත්වාව අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම.

පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති හි අයං සකවාදීපුච්ඡා. තාය ‘‘යෙ අත්ථි පුග්ගලොති එවංලද්ධිකා පුග්ගලවාදිනො, තෙ එවං පුච්ඡිතබ්බා’’ති දීපෙති. කෙ පන පුග්ගලවාදිනොති? සාසනෙ වජ්ජිපුත්තකා චෙව සමිතියා ච බහිද්ධා ච බහූ අඤ්ඤතිත්ථියා. තත්ථ පුග්ගලොති අත්තා, සත්තො ජීවො. උපලබ්භතීති පඤ්ඤාය උපගන්ත්වා ලබ්භති, ඤායතීති අත්ථො. සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති එත්ථ සච්චිකට්ඨොති මායාමරීචිආදයො විය අභූතාකාරෙන අග්ගහෙතබ්බො භූතට්ඨො. පරමත්ථොති අනුස්සවාදිවසෙන අග්ගහෙතබ්බො උත්තමත්ථො. උභයෙනාපි යො පරතො ¶ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, රූපඤ්ච උපලබ්භතී’’තිආදිනා ඛන්ධායතනධාතුඉන්ද්රියවසෙන සත්තපඤ්ඤාසවිධො ධම්මප්පභෙදො දස්සිතො ¶ . යථා සො භූතෙන සභාවට්ඨෙන උපලබ්භති, එවං තව පුග්ගලො උපලබ්භතීති පුච්ඡති. පරවාදී ආමන්තාති පටිජානාති. පටිජානනඤ්හි කත්ථචි ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති ආගච්ඡති, කත්ථචි ‘‘ආමො’’ති පටිජානනං ආගච්ඡති. ඉධ පන ‘‘ආමන්තා’’ති ආගතං. තත්රායං අධිප්පායො – සො හි යං තං පරතො වුත්තං භගවතා – ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති සුත්තං ¶ ආගතං, තං ගහෙත්වා යස්මා පන භගවා සච්චවාදී න විසංවාදනපුරෙක්ඛාරො වාචං භාසති, නාපි අනුස්සවාදිවසෙන ධම්මං දෙසෙති, සදෙවකං පන ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙති, තස්මා යො තෙන වුත්තො ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති, සො සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනෙව අත්ථීති ලද්ධිං ගහෙත්වා ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාති.

අථස්ස තාදිසස්ස ලෙසවචනස්ස ඡලවාදස්ස ඔකාසං අදදමානො සකවාදී යො සච්චිකට්ඨොතිආදිමාහ. තත්රායං අධිප්පායො – ය්වායං පරතො ‘‘සප්පච්චයො අප්පච්චයො, සඞ්ඛතො අසඞ්ඛතො, සස්සතො, අසස්සතො සනිමිත්තො අනිමිත්තො’’ති එවං පරිදීපිතො රූපාදිසත්තපඤ්ඤාසවිධො ධම්මප්පභෙදො ආගතො; න සම්මුතිසච්චවසෙන, නාපි අනුස්සවාදිවසෙන ගහෙතබ්බො. අත්තනො පන භූතතාය එව සච්චිකට්ඨො, අත්තපච්චක්ඛතාය ච පරමත්ථො. තං සන්ධායාහ – ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති.

තතොති කරණවචනමෙතං, තස්මා තෙන සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන සො පුග්ගලො උපලබ්භතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – රුප්පනාදිභෙදෙන වා සප්පච්චයාදිභෙදෙන වා ආකාරෙන යො සච්චිකට්ඨපරමත්ථො උපලබ්භති, කිං තෙ පුග්ගලොපි තෙනාකාරෙන උපලබ්භතීති? න හෙවං වත්තබ්බෙති අවජානනා පරවාදිස්ස. සො හි තථාරූපං පුග්ගලං අනිච්ඡන්තො අවජානාති. තත්රායං පදච්ඡෙදො – ‘න හි එවං වත්තබ්බෙ’ති, න හි එවන්තිපි වට්ටති. ද්වින්නම්පි එවං න වත්තබ්බොති අත්ථො.

ආජානාහි නිග්ගහන්ති සකවාදිවචනං. යස්මා තෙ පුරිමාය වත්තබ්බපටිඤ්ඤාය පච්ඡිමා නවත්තබ්බපටිඤ්ඤා, පච්ඡිමාය ච පුරිමා න සන්ධියති, තස්මාපි නිග්ගහං පත්තො. තං නිග්ගහං දොසං ¶ අපරාධං සම්පටිච්ඡාහීති අත්ථො. එවං ¶ නිග්ගහං ආජානාපෙත්වා ඉදානි තං ඨපනාය චෙව අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනානඤ්ච වසෙන පාකටං කරොන්තො හඤ්චි පුග්ගලොතිආදිමාහ. තත්ථ හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භතීති යදි පුග්ගලො උපලබ්භති, සචෙ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති අත්ථො. අයං තාව පරවාදීපක්ඛස්ස ඨපනතො නිග්ගහපාපනාරොපනානං ලක්ඛණභූතා ¶ අනුලොමඨපනා නාම. තෙන වත රෙතිආදි අනුලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස පාපිතත්තා අනුලොමපාපනා නාම. තත්ථ තෙනාති කාරණවචනං. වතාති ඔකප්පනවචනං. රෙති ආමන්තනවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – තෙන, රෙ වත්තබ්බෙ වත, රෙ හම්භො, භද්රමුඛ, තෙන කාරණෙන වත්තබ්බොයෙවාති. යං තත්ථ වදෙසීතිආදි අනුලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස ආරොපිතත්තා අනුලොමරොපනා නාම. යං තස්ස පරියොසානෙ මිච්ඡාතිපදං තස්ස පුරතො ඉදං තෙ’ති ආහරිතබ්බං. ඉදං තෙ මිච්ඡාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. පරතො ච පාළියං එතං ආගතමෙව.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙතිආදි ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති පටික්ඛිත්තපක්ඛස්ස ඨපිතත්තා පටිලොමතො නිග්ගහපාපනාරොපනානං ලක්ඛණභූතා පටිලොමඨපනා නාම. නො ච වත රෙතිආදි පටිලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස පාපිතත්තා පටිලොමපාපනා නාම. පුන යං තත්ථ වදෙසීතිආදි පටිලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස ආරොපිතත්තා පටිලොමරොපනා නාම. ඉධාපි පරියොසානෙ මිච්ඡාතිපදස්ස පුරතො ඉදං තෙති ආහරිතබ්බමෙව. පරතොපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

තත්රායං ආදිතො පට්ඨාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යදි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත භො සො උපලබ්භතීති වත්තබ්බො. යං පන තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බො ඛො පුරිමපඤ්හෙ ‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භතී’ති, නො ච වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භතී’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡාති එවං තාව අනුලොමතො ඨපනාපාපනාරොපනා හොන්ති. අථ න වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘‘තතො සො උපලබ්භතී’’ති, පුරිමපඤ්හෙපි න වත්තබ්බොව. යං පනෙත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බො ඛො පුරිමපඤ්හෙ ‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භතී’ති, නො ¶ ච වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භතී’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡාති එවං පටිලොමතො ඨපනාපාපනාරොපනා හොන්ති. එවමෙතං නිග්ගහස්ස ච අනුලොමපටිලොමතො චතුන්නං පාපනාරොපනානඤ්ච වුත්තත්තා උපලබ්භතීතිආදිකං අනුලොමපඤ්චකං නාම. එත්ථ ච කිඤ්චාපි අනුලොමතො පාපනාරොපනාහි එකො, පටිලොමතො පාපනාරොපනාහි එකොති ද්වෙ නිග්ගහා කතා. ‘ආජානාහි ¶ නිග්ගහ’න්ති එතස්සෙව පනෙත්ථ ¶ පුග්ගලො උපලබ්භතීති පඨමං වාදං නිස්සාය පඨමස්ස නිග්ගහස්ස ද්වීහාකාරෙහි ආරොපිතත්තා එකොවායං නිග්ගහොති පඨමො නිග්ගහො.

2. ඉදානි පච්චනීකනයො හොති. තත්ථ පුච්ඡා පරවාදිස්ස. සො හි ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති ගහිතත්තා ‘‘නුපලබ්භතී’’ති අසම්පටිච්ඡන්තො එවං පුච්ඡති. සකවාදී යථා රූපාදිධම්මා උපලබ්භන්ති, එවං අනුපලබ්භනීයතො ආමන්තාති පටිජානාති. පුන ඉතරො අත්තනා අධිප්පෙතං සච්චිකට්ඨංයෙව සන්ධාය යො සච්චිකට්ඨොතිආදිමාහ. සම්මුතිසච්චපරමත්ථසච්චානි වා එකතො කත්වාපි එවමාහ. සකවාදී ‘පුග්ගලො’ති උපාදාපඤ්ඤත්තිසබ්භාවතොපි ද්වින්නං සච්චානං එකතො කත්වා පුච්ඡිතත්තාපි න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

ඉදානි කිඤ්චාපි තෙන පඨමං පරමත්ථසච්චවසෙන නුපලබ්භනීයතා සම්පටිච්ඡිතා, පච්ඡා සම්මුතිසච්චවසෙන වොමිස්සකවසෙන වා පටික්ඛිත්තා. පරවාදී පන ‘නුපලබ්භතී’ති වචනසාමඤ්ඤමත්තං ඡලවාදං නිස්සාය යං තයා පඨමං පටිඤ්ඤාතං, තං පච්ඡා පටික්ඛිත්තන්ති භණ්ඩනස්ස පටිභණ්ඩනං විය අත්තනො කතස්ස නිග්ගහකම්මස්ස පටිකම්මං කරොන්තො ආජානාහි පටිකම්මන්ති ආහ. ඉදානි යථාස්ස අනුලොමපඤ්චකෙ සකවාදිනා වාදට්ඨපනං කත්වා අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනාහි නිග්ගහො පාකටො කතො, එවං පටිකම්මං පාකටං කරොන්තො හඤ්චි පුග්ගලොතිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බං. යස්මා පනෙත්ථ ඨපනා නාම පරවාදීපක්ඛස්ස ඨපනතො ¶ ‘‘අයං තව දොසො’’ති දස්සෙතුං ඨපනමත්තමෙව හොති, න නිග්ගහස්ස වා පටිකම්මස්ස වා පාකටභාවකරණං, පාපනාරොපනාහි පනස්ස පාකටකරණං හොති. තස්මා ඉදං අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනානං වසෙන චතූහාකාරෙහි. පටිකම්මස්ස කතත්තා පටිකම්මචතුක්කං නාමාති එකං චතුක්කං වෙදිතබ්බං.

3. එවං පටිකම්මං කත්වා ඉදානි ය්වාස්ස අනුලොමපඤ්චකෙ සකවාදිනා නිග්ගහො කතො, තස්ස තමෙව ඡලවාදං නිස්සාය දුක්කටභාවං දස්සෙන්තො ත්වඤ්චෙ පන මඤ්ඤසීතිආදිමාහ. තත්ථ ත්වං චෙ පන මඤ්ඤසීති යදි ත්වං මඤ්ඤසි. වත්තබ්බෙ ඛොති ඉදං පච්චනීකෙ ආමන්තාති පටිඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං ¶ . නො ච වත්තබ්බෙති ඉදං පන න හෙවාති අවජානනං සන්ධාය වුත්තං. තෙන තව තත්ථාති තෙන කාරණෙන ත්වංයෙව තස්මිං නුපලබ්භතීති පක්ඛෙ – ‘‘හෙවං පටිජානන්තන්ති ආමන්තා’’ති ¶ එවං පටිජානන්තො. හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙති පුන න හෙවාති අවජානන්තො එවං නිග්ගහෙතබ්බො. අථ තං නිග්ගණ්හාමාති අථෙවං නිග්ගහාරහං තං නිග්ගණ්හාම. සුනිග්ගහිතො ච හොසීති සකෙන මතෙන නිග්ගහිතත්තා සුනිග්ගහිතො ච භවසි.

එවමස්ස නිග්ගහෙතබ්බභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තං නිග්ගණ්හන්තො හඤ්චීතිආදිමාහ. තත්ථ ඨපනාපාපනාරොපනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. පරියොසානෙ පන ඉදං තෙ මිච්ඡාති ඉදං තව වචනං මිච්ඡා හොතීති අත්ථො. ඉදං ඡලවාදෙන චතූහි ආකාරෙහි නිග්ගහස්ස කතත්තා නිග්ගහචතුක්කං නාම.

4. එවං නිග්ගහං කත්වාපි ඉදානි ‘‘යදි අයං මයා තව මතෙන කතො ¶ නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, යො මම තයා හෙට්ඨා අනුලොමපඤ්චකෙ කතො නිග්ගහො, සොපි දුන්නිග්ගහො’’ති දස්සෙන්තො එසෙ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙතිආදිමාහ. තත්ථ එසෙ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙති එසො චෙ තව වාදො මයා දුන්නිග්ගහිතො. අථ වා එසො චෙ තව මයා කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො. හෙවමෙවං තත්ථ දක්ඛාති තත්ථාපි තයා මම හෙට්ඨා කතෙ නිග්ගහෙ එවමෙවං පස්ස. ඉදානි ය්වාස්ස හෙට්ඨා සකවාදිනා නිග්ගහො කතො, තං ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො’’තිආදිවචනෙන දස්සෙත්වා පුන තං නිග්ගහං අනිග්ගහභාවං උපනෙන්තො නො ච මයං තයාතිආදිමාහ. තත්ථ නො ච මයං තයා තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤායාතිආදීසු අයමත්ථො – යස්මා සො තයා මම කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, තස්මා මයං තයා තත්ථ අනුලොමපඤ්චකෙ ආමන්තාති එතාය පටිඤ්ඤාය එවං පටිජානන්තා පුන න හෙවාති පටික්ඛෙපෙ කතෙපි ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති එවං න නිග්ගහෙතබ්බොයෙව. එවං අනිග්ගහෙතබ්බම්පි මං නිග්ගණ්හාසි, ඊදිසෙන පන නිග්ගහෙන දුන්නිග්ගහිතා මයං හොම.

ඉදානි යං නිග්ගහං සන්ධාය ‘‘දුන්නිග්ගහිතා ච හොමා’’ති අවොච, තං දස්සෙතුං හඤ්චි පුග්ගලො…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡාතිආහ. එවමිදං අනුලොමපටිලොමතො ¶ චතූහි පාපනාරොපනාහි නිග්ගහස්ස උපනීතත්තා උපනයනචතුක්කං නාම හොති.

5. ඉදානි ‘‘න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ’’තිආදිකං නිග්ගමනචතුක්කං නාම හොති. තත්ථ න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙති යථාහං තයා නිග්ගහිතො, න හි එවං නිග්ගහෙතබ්බො. එතස්ස හි නිග්ගහස්ස දුන්නිග්ගහභාවො මයා සාධිතො. තෙන හීති තෙන කාරණෙන, යස්මා එස නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, තස්මා ¶ යං මං නිග්ගණ්හාසි හඤ්චි පුග්ගලො…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡාති, ඉදං නිග්ගණ්හනං තව මිච්ඡාති අත්ථො. තෙන හි යෙ කතෙ නිග්ගහෙති යෙන කාරණෙන ඉදං මිච්ඡා, තෙන කාරණෙන යො තයා නිග්ගහො කතො, සො දුක්කටො. යං මයා පටිකම්මං කතං, තදෙව සුකතං. යාපි ¶ චෙසා පටිකම්මචතුක්කාදිවසෙන කථාමග්ගසම්පටිපාදනා කතා, සාපි සුකතා. එවමෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිකස්ස අනුලොමපඤ්චකස්ස නුපලබ්භතීතිආදිකානං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානං වසෙන අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකං නාම නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා සකවාදිනො පුබ්බපක්ඛෙ සති පරවාදිනො වචනසාමඤ්ඤමත්තෙන ඡලවාදෙන ජයො හොති.

6. ඉදානි යථා පරවාදිනො පුබ්බපක්ඛෙ සති සකවාදිනො ධම්මෙනෙව තථෙන සුජයො හොති, තථා වාදුප්පත්තිං දස්සෙතුං පුග්ගලො නුපලබ්භතීති පච්චනීකානුලොමපඤ්චකං ආරද්ධං. තත්ථ පච්චනීකෙ පුච්ඡා පරවාදිස්ස, රූපාදිභෙදං සච්චිකට්ඨපරමත්ථං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. සුද්ධසම්මුතිසච්චං වා පරමත්ථමිස්සකං වා සම්මුතිසච්චං සන්ධාය යො සච්චිකට්ඨොති පුන අනුයොගො පරවාදිස්ස, සම්මුතිවසෙන නුපලබ්භතීති නවත්තබ්බත්තා මිස්සකවසෙන වා අනුයොගස්ස සංකිණ්ණත්තා න හෙවන්ති පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. පටිඤ්ඤාතං පටික්ඛිපතීති වචනසාමඤ්ඤමත්තෙන ආජානාහි නිග්ගහන්තිආදිවචනං පරවාදිස්ස. එවමයං පුග්ගලො නුපලබ්භතීති දුතියවාදං නිස්සාය දුතියො නිග්ගහො හොතීති වෙදිතබ්බො. එවං තෙන ඡලෙන නිග්ගහො ආරොපිතො.

7-10. ඉදානි ¶ ධම්මෙන සමෙන අත්තනො වාදෙ ජයං ¶ දස්සෙතුං අනුලොමනයෙ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්තනො ලද්ධිං නිස්සාය පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. ලද්ධියා ඔකාසං අදත්වා පරමත්ථවසෙන පුන අනුයොගො සකවාදිස්ස, පරමත්ථවසෙන පුග්ගලස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. තතො පරං ධම්මෙන සමෙන අත්තනො ජයදස්සනත්ථං ආජානාහි පටිකම්මන්තිආදි සබ්බං සකවාදීවචනමෙව හොති. තත්ථ සබ්බෙසං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවමිදං පුග්ගලො නුපලබ්භතීතිආදිකස්ස පච්චනීකපඤ්චකස්ස උපලබ්භතීතිආදීනං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානඤ්ච වසෙන පච්චනීකානුලොමපඤ්චකං නාම නිද්දිට්ඨං හොති. එවමෙතානි පඨමසච්චිකට්ඨෙ ද්වෙ පඤ්චකානි නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ පුරිමපඤ්චකෙ ¶ පරවාදිස්ස සකවාදිනා කතො නිග්ගහො සුනිග්ගහො. සකවාදිස්ස පන පරවාදිනා ඡලවාදං නිස්සාය පටිකම්මං කත්වා අත්තනා සාධිතො ජයො දුජ්ජයො. දුතියපඤ්චකෙ සකවාදිස්ස පරවාදිනා කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො. පරවාදිස්ස පන සකවාදිනා ධම්මවාදං නිස්සාය පටිකම්මං කත්වා අත්තනා සාධිතො ජයො සුජයොති පඨමසච්චිකට්ඨො. තත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘නිග්ගහො පරවාදිස්ස, සුද්ධො පඨමපඤ්චකෙ;

අසුද්ධො පන තස්සෙව, පටිකම්මජයො තහිං.

‘‘නිග්ගහො සකවාදිස්ස, අසුද්ධො දුතියපඤ්චකෙ;

විසුද්ධො පන තස්සෙව, පටිකම්මජයො තහිං.

‘‘තස්මා ද්වීසුපි ඨානෙසු, ජයොව සකවාදිනො;

ධම්මෙන හි ජයො නාම, අධම්මෙන කුතො ජයො.

‘‘සච්චිකට්ඨෙ යථා චෙත්ථ, පඤ්චකද්වයමණ්ඩිතෙ;

ධම්මාධම්මවසෙනෙව, වුත්තො ජයපරාජයො.

‘‘ඉතො පරෙසු සබ්බෙසු, සච්චිකට්ඨෙසු පණ්ඩිතො;

එවමෙව විභාවෙය්ය, උභො ජයපරාජයෙ’’ති.

11. එවං ¶ ¶ සුද්ධිකසච්චිකට්ඨං විත්ථාරෙත්වා ඉදානි තමෙව අපරෙහි ඔකාසාදීහි නයෙහි විත්ථාරෙතුං පුන පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන සබ්බත්ථාති සරීරං සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සනාදොසඤ්ච ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’න්ති ආපජ්ජනදොසඤ්ච දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසමෙත්ථ අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පාඨො පන සඞ්ඛිත්තො ¶ . තත්ථ යස්මා සරීරං සන්ධාය ‘‘සබ්බත්ථ න උපලබ්භතී’’ති වුත්තෙ සරීරතො බහි උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. තස්මා පච්චනීකෙ පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස, පඨමං අනුජානිත්වා පච්ඡා අවජානාතීති ඡලවාදස්ස වසෙන පටිකම්මං පරවාදිස්ස. සෙසං පාකටමෙව.

12. දුතියනයෙ සබ්බදාති පුරිමපච්ඡිමජාතිකාලඤ්ච ධරමානපරිනිබ්බුතකාලඤ්ච සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, ස්වෙව ඛත්තියො සො බ්රාහ්මණොතිආදීනං ආපත්තිදොසඤ්ච ධරමානපරිනිබ්බුතානං විසෙසාභාවදොසඤ්ච දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං පඨමනයෙ වුත්තසදිසමෙව.

13. තතියනයෙ සබ්බෙසූති ඛන්ධායතනාදීනි සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, රූපස්මිං අත්තා, චක්ඛුස්මිං අත්තාතිආදිදොසභයෙන පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං තාදිසමෙවාති.

14. එවමෙතානි ¶ ¶ තීණි අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකෙ අනුලොමමත්තවසෙනෙව තාව පටිපාටියා භාජෙත්වා පුන පච්චනීකානුලොමපඤ්චකෙ පච්චනීකමත්තවසෙනෙව භාජෙතුං පුග්ගලො නුපලබ්භතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අනුලොමපඤ්චකස්ස පාළියං සඞ්ඛිපිත්වා ආගතෙ පච්චනීකෙ වුත්තනයෙනෙව පච්චනීකස්ස ච පාළියං සඞ්ඛිපිත්වා ආගතෙ අනුලොමෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා සුද්ධිකස්ස චෙව ඉමෙසඤ්ච තිණ්ණන්ති චතුන්නං සච්චිකට්ඨානං එකෙකස්මිං සච්චිකට්ඨෙ ¶ අනුලොමපච්චනීකස්ස පච්චනීකානුලොමස්ස චාති ද්වින්නං ද්වින්නං පච්චනීකානං වසෙන අයං අට්ඨමුඛා නාම වාදයුත්ති නිද්දිට්ඨා හොතීති වෙදිතබ්බා. යා එකෙකස්මිං මුඛෙ එකෙකස්ස නිග්ගහස්ස වසෙන අට්ඨකනිග්ගහොති පාළියං ලිඛියති. තත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘එවං චතුබ්බිධෙ පඤ්හෙ, පඤ්චකද්වයභෙදතො;

එසා අට්ඨමුඛා නාම, වාදයුත්ති පකාසිතා.

‘‘අට්ඨෙව නිග්ගහා තත්ථ, චත්තාරො තෙසු ධම්මිකා;

අධම්මිකා ච චත්තාරො, සබ්බත්ථ සකවාදිනො;

ජයො පරාජයො චෙව, සබ්බත්ථ පරවාදිනො’’ති.

17-27. ඉදානි රූපාදීහි සද්ධිං සච්චිකට්ඨසංසන්දනං හොති. තත්ථ රූපඤ්චාති යථා රූපං පරමත්ථතො උපලබ්භති, කිං තෙ පුග්ගලොපි තථෙව උපලබ්භතීති සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්ථි පුග්ගලොති වචනමත්තං ගහෙත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. යදි තෙ රූපං විය පරමත්ථතො පුග්ගලො අත්ථි, රූපතො වෙදනාදීනං විය ¶ පුග්ගලස්සාපි අඤ්ඤත්තං ආපජ්ජතීති අනුයොගො සකවාදිස්ස, සමයසුත්තවිරොධං දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං අත්ථතො ¶ පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ සත්තපඤ්ඤාසභෙදස්ස සච්චිකට්ඨපරමත්ථස්ස වසෙන සකවාදීපක්ඛමූලකෙ අනුලොමපච්චනීකෙ සත්තපඤ්ඤාස අනුලොමපඤ්චකානි දස්සිතානි. පටිකම්මචතුක්කාදීනි සඞ්ඛිත්තානි. පරවාදීපක්ඛමූලකෙපි පච්චනීකානුලොමෙ සත්තපඤ්ඤාස පටිලොමපඤ්චකානි දස්සිතානි. පටිකම්මචතුක්කාදීනි සඞ්ඛිත්තානි. තත්ථ ‘‘වුත්තං භගවතා’’ති වචනමත්තෙන පුග්ගලස්ස අත්ථිතං රූපස්ස ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන උපලබ්භනීයතං දස්සෙත්වා උභින්නං අඤ්ඤත්තං පටිජානාපනත්ථං ¶ වුත්තං භගවතාති අනුයොගො පරවාදිස්ස, සම්මුතිපරමත්ථානං එකත්තනානත්තපඤ්හස්ස ඨපනීයත්තා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. සෙසමිධාපි අත්ථතො පාකටමෙවාති.

28-36. ඉදානි රූපාදීහෙව සද්ධිං ඔපම්මවසෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං හොති. තත්ථ රූපවෙදනානං උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන අඤ්ඤත්තපුච්ඡා ච පුග්ගලරූපානං උපලද්ධිසාමඤ්ඤපුච්ඡා චාති පුච්ඡාද්වයම්පි සකවාදිස්ස, උභොපි පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පරවාදිනා අනුඤ්ඤාතෙන උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන රූපවෙදනානං විය රූපපුග්ගලානං අඤ්ඤත්තානුයොගො සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. සෙසමිධාපි අත්ථතො පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ රූපමූලකාදීනං චක්කානඤ්ච වසෙන සකවාදීපක්ඛෙ වීසාධිකානි නව නිග්ගහපඤ්චකසතානි දස්සිතානි. කථං? ඛන්ධෙසු තාව රූපමූලකෙ චක්කෙ චත්තාරි, තථා වෙදනාදිමූලකෙසූති වීසති. ආයතනෙසු චක්ඛායතනමූලකෙ චක්කෙ එකාදස, තථා සෙසෙසූති ද්වත්තිංසසතං. ධාතූසු චක්ඛුධාතුමූලකෙ චක්කෙ සත්තරස, තථා සෙසෙසූති ඡාධිකානි තීණි සතානි. ඉන්ද්රියෙසු චක්ඛුන්ද්රියමූලකෙ ¶ චක්කෙ එකවීසති, තථා සෙසෙසූති ද්වාසට්ඨාධිකානි චත්තාරි සතානි. එවං සබ්බානිපි වීසාධිකානි නව නිග්ගහපඤ්චකසතානි හොන්ති.

37-45. පරවාදීපක්ඛෙපි රූපං උපලබ්භතීති අනුලොමවසෙනෙව රූපවෙදනාදීනං අඤ්ඤත්තපටිඤ්ඤං කාරෙත්වා පුන අත්ථි පුග්ගලොති සුත්තං නිස්සාය ඡලවසෙන ¶ පුග්ගලස්ස රූපාදීහි උපලද්ධිසාමඤ්ඤං ආරොපෙත්වා අඤ්ඤත්තානුයොගො කතො. සෙසමිධාපි අත්ථතො උත්තානමෙව. ධම්මතොපි සකවාදීපක්ඛෙ වුත්තනයෙන වීසාධිකානි නව පටිකම්මපඤ්චකසතානි දස්සිතානි.

රූපාදීහි සද්ධිං ඔපම්මවසෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං.

46-52. ඉදානි ¶ යං සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භති, තෙන යස්මා රූපාදීසු සත්තපඤ්ඤාසාය සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙසු අඤ්ඤතරෙන භවිතබ්බං; රූපාදිනිස්සිතෙන වා, අඤ්ඤත්ර වා රූපාදීහි, රූපාදීනං වා නිස්සයෙන, තස්මා ඉමිනා චතුක්කනයෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං ආරද්ධං. තත්ථ රූපං පුග්ගලොති අනුයොගො සකවාදිස්ස, උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන න හෙවාති පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස, නිග්ගහාරොපනං සකවාදිස්ස. කිං පනෙතං යුත්තං, නනු රූපං වෙදනාති වුත්තම්පි පටික්ඛිපිතබ්බමෙවාති? ආම පටික්ඛිපිතබ්බං. තං පන රූපතො වෙදනාය අඤ්ඤසභාවසබ්භාවතො, න අඤ්ඤත්තාභාවතො. අයඤ්ච රූපාදීසු එකධම්මතොපි පුග්ගලස්ස අඤ්ඤත්තං න ඉච්ඡති, තස්මා යුත්තං. අයඤ්ච අනුයොගො රූපං පුග්ගලො…පෙ… අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පුග්ගලොති සකලං පරමත්ථසච්චං සන්ධාය ආරද්ධො. සකලං පන පච්චත්තලක්ඛණවසෙන එකතො වත්තුං න සක්කාති තන්තිවසෙන අනුයොගලක්ඛණමත්තමෙතං ඨපිතං. තෙන විඤ්ඤූ අත්ථං විභාවෙන්ති. වාදකාමෙන පන ඉමං ලක්ඛණං ගහෙත්වා යථා යථා පරවාදිස්ස ඔකාසො න හොති, තථා තථා ¶ වත්තබ්බං. ඉති තන්තිවසෙන අනුයොගලක්ඛණස්ස ඨපිතත්තාපි යුත්තමෙව. ඉමිනා නයෙන සබ්බානුයොගෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං පන විසෙසො – රූපස්මිං පුග්ගලොතිආදීසු යථා එකං මහාභූතං නිස්සාය තයො මහාභූතා, වත්ථුරූපං නිස්සාය විඤ්ඤාණං රූපස්මින්ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං රූපස්මිං පුග්ගලො? යථා ච සභාගවිනිබ්භොගතො වෙදනාදයො සබ්බධම්මා, අරූපා වා පන චත්තාරො ඛන්ධා, නිබ්බානමෙව වා ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපා’’ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං පුග්ගලො? යථා ¶ ච චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං නිස්සයවසෙන ‘‘වෙදනාය රූපං…පෙ… විඤ්ඤාණස්මිං රූප’’න්ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං පුග්ගලොති? සබ්බානුයොගෙසු පන උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන චෙව සමයවිරොධෙන ච පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසමෙත්ථ අත්ථතො පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ සත්තපඤ්ඤාසාය සච්චිකට්ඨෙසු එකෙකස්මිං චත්තාරි චත්තාරි කත්වා නිග්ගහවසෙන අට්ඨවීසාධිකානි ද්වෙ පඤ්චකසතානි දස්සිතානි. පරවාදීපක්ඛෙපි පටිකම්මවසෙන තත්තකානෙව. යා පනෙත්ථ අත්ථි පුග්ගලොති වුත්තෙ සකවාදිස්ස පටිඤ්ඤා, සා සුත්තෙ ආගතෙන සම්මුතිවසෙන. යො රූපං පුග්ගලොතිආදීසු පටික්ඛෙපො, සො සක්කායදිට්ඨිපඤ්හස්ස ඨපනීයත්තා. පරවාදිස්ස පටිකම්මං ඡලවසෙනෙවාති.

53. ඉදානි ¶ ලක්ඛණයුත්ති නාම හොති. තත්ථ යස්මා ඨපෙත්වා නිබ්බානං සෙසො සච්චිකට්ඨපරමත්ථො පච්චයපටිබද්ධතාය සප්පච්චයො, පච්චයෙහි සමාගම්ම කතත්තා සඞ්ඛතො, උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනතො සදා අභාවතො අසස්සතො, උප්පත්තිකාරණසඞ්ඛාතස්ස නිමිත්තස්ස අත්ථිතාය සනිමිත්තො, නිබ්බානං වුත්තප්පකාරාභාවතො අප්පච්චයං අසඞ්ඛතං සස්සතං අනිමිත්තන්ති ඉදං සච්චිකට්ඨස්ස ලක්ඛණං. තස්මා යදි පුග්ගලොපි සච්චිකට්ඨපරමත්ථොව තස්සාපි ඉමිනා ලක්ඛණෙන භවිතබ්බන්ති සන්ධාය පුග්ගලො සප්පච්චයොතිආදයො අට්ඨපි අනුයොගා සකවාදිස්ස ¶ , පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. ආජානාහි නිග්ගහන්තිආදි පනෙත්ථ සඞ්ඛිත්තං. එවමෙතානි සකවාදීපක්ඛෙ අනුලොමපච්චනීකෙ අනුලොමමත්තවසෙන අට්ඨ පඤ්චකානි වෙදිතබ්බානි.

54. පරවාදීපක්ඛෙපි පච්චනීකානුලොමෙ පච්චනීකමත්තවසෙන අට්ඨෙව. තත්ථ යස්මා පරවාදිනා සුත්තවසෙන සම්මුතිසච්චං සාධිතං, සම්මුතියා ච සප්පච්චයාදිභාවො ¶ නත්ථි, තස්මා යාථාවතො ච පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. ඡලවසෙන පන වත්තබ්බං ‘‘ආජානාහි පටිකම්ම’’න්තිආදි සබ්බං ඉධාපි සඞ්ඛිත්තමෙව.

ලක්ඛණයුත්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55-59. ඉදානි වචනසොධනං හොති. තත්ථ යදෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීති වචනං, තං සොධෙතුං පුග්ගලො උපලබ්භති, උපලබ්භති පුග්ගලොති. පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තස්සත්ථො – යදෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීති පදද්වයං, තං එකත්ථං වා භවෙය්ය නානත්ථං වා. යදි තාව නානත්ථං, යථා අඤ්ඤං රූපං, අඤ්ඤා වෙදනා, එවං අඤ්ඤො පුග්ගලො, අඤ්ඤො උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. අථෙකත්ථං, යථා යං චිත්තං තං මනො, එවං ස්වෙව පුග්ගලො, සො උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. තෙන තං වදාමි ‘‘යදි තෙ යො පුග්ගලො, සො උපලබ්භති, එවං සන්තෙ යො යො උපලබ්භති, සො සො පුග්ගලොති ආපජ්ජති, කිං සම්පටිච්ඡසි එත’’න්ති? තතො පුග්ගලවාදී යස්මා පුග්ගලස්ස උපලබ්භතං ¶ ඉච්ඡති, න උපලබ්භමානානම්පි රූපාදීනං පුග්ගලභාවං, තස්මා පුග්ගලො උපලබ්භති, උපලබ්භති කෙ හි චි පුග්ගලො කෙ හි චි න පුග්ගලොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – මම පුග්ගලො අත්ථි පුග්ගලොති සත්ථු වචනතො උපලබ්භති. යො පන උපලබ්භති, න සො සබ්බො පුග්ගලො, අථ ඛො කෙ හි චි පුග්ගලො කෙ හි චි න පුග්ගලොති. තත්ථ කො-කාරත්ථෙ කෙ-කාරො, හි-කාරො ච නිපාතමත්තො. කොචි පුග්ගලො, කොචි න පුග්ගලොති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – පුග්ගලොපි හි රූපාදීසුපි යො කොචි ධම්මො උපලබ්භතියෙව, තත්ථ පුග්ගලොව පුග්ගලො. රූපාදීසු ¶ පන කොචිපි න පුග්ගලොති. තතො තං සකවාදී ආහ – පුග්ගලො කෙ හි චි උපලබ්භති කෙ හි චි න උපලබ්භතීති. තස්සත්ථො – පුග්ගලො උපලබ්භතීති පදද්වයස්ස අත්ථතො එකත්තෙ යදි උපලබ්භතීති අනුඤ්ඤාතො ධම්මො පුග්ගලතො අනඤ්ඤොපි කොචි පුග්ගලො කොචි න පුග්ගලො, පුග්ගලොපි ¶ තෙ කොචි උපලබ්භති, කොචි න උපලබ්භතීති ආපජ්ජති, කිං සම්පටිච්ඡසි එතන්ති? සො පුග්ගලස්ස අනුපලද්ධිං අනිච්ඡන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති. ඉතො පරං ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්තිආදි සබ්බං සඞ්ඛිත්තං. විත්ථාරතො පන වෙදිතබ්බං. පුග්ගලො සච්චිකට්ඨොතිආදීසුපි එසෙව නයො. සබ්බානි හෙතානි උපලබ්භතිවෙවචනානෙව, අපිච යස්මා ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භතිසච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති අයං පුග්ගලවාදිනො පටිඤ්ඤා, තස්මාස්ස යථෙව පුග්ගලො උපලබ්භතීති ලද්ධි, එවමෙවං පුග්ගලො සච්චිකට්ඨොතිපි ආපජ්ජති. යා පනස්ස පුග්ගලො අත්ථීති ලද්ධි, තස්සා විජ්ජමානොතිවෙවචනමෙව, තස්මා සබ්බානිපෙතානි වචනානි සොධිතානි.

60. තත්ථ යං අවසානෙ ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං, තත්රායමධිප්පායො – යඤ්හෙතං පරවාදිනා ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි කෙහිචි පුග්ගලො, කෙහිචි න පුග්ගලො’’ති වුත්තං, තං යස්මා අත්ථතො පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලොති එත්තකං හොති, තස්මා නං සකවාදී සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ඉදානි නං එවං අනුයුඤ්ජති. තයා හි ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති වචනමත්තං නිස්සාය ‘‘පුග්ගලො අත්ථී’’ති ලද්ධි ගහිතා, යථා ච භගවතා එතං වුත්තං, තථා ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජා, සදා සතො’’තිආදිනා (සු. නි. 1125) නයෙන ‘‘නත්ථී’’තිපි වුත්තං, තස්මා යථෙව තෙ ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලො’’ති ලද්ධි, තථා පුග්ගලො නත්ථි, නත්ථි න සබ්බො පුග්ගලොතිපි ආපජ්ජති, කිං එතං සම්පටිච්ඡසීති? අථ නං අසම්පටිච්ඡන්තො න හෙවාති පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ නිග්ගහාදිවිධානං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

61-66. ඉදානි ¶ පඤ්ඤත්තානුයොගො නාම හොති. රූපධාතුයා හි පුග්ගලවාදී ¶ රූපිං පුග්ගලං පඤ්ඤපෙති, තථා අරූපධාතුයා අරූපිං. තස්ස තං ලද්ධිං භින්දිතුං සබ්බාපි පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස ¶ . සො හි රූපීති වුත්තෙ රූපකායසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා අත්ථිතාය පටිජානාති. කාමීති වුත්තෙ වීතරාගසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා නත්ථිතාය පටික්ඛිපති. අරූපීති වුත්තෙපි අරූපක්ඛන්ධසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා අත්ථිතාය පටිජානාති. ද්වීසුපි නයෙසු සත්තොති පුග්ගලස්ස වෙවචනවසෙන වුත්තං.

67. ඉදානි යස්මා සො ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති ආගතට්ඨානෙ අඤ්ඤො කායො අඤ්ඤො පුග්ගලොති ඉච්ඡති, තස්මා තං ලද්ධිං භින්දිතුං කායොති වා සරීරන්ති වාතිආදි සකවාදීපුච්ඡා හොති. තත්ථ කායං අප්පියං කරිත්වාති කායං අප්පෙතබ්බං අල්ලීයාපෙතබ්බං එකීභාවං උපනෙතබ්බං අවිභජිතබ්බං කත්වා පුච්ඡාමීති අත්ථො. එසෙසෙති එසො සොයෙව. එසෙ එසෙතිපි පාඨො. එසො එසොයෙවාති අත්ථො. එකට්ඨෙති එකට්ඨො. සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙති සමො සමභාගො තජ්ජාතිකො. වචනමත්තෙයෙවෙත්ථ භෙදො. අත්ථතො පන කායොව එසොති පුච්ඡති. පරවාදී නානත්තං අපස්සන්තො ආමන්තාති පටිජානාති. පුග්ගලොති වා ජීවොති වාති පුච්ඡායපි එසෙව නයො. අඤ්ඤො කායොති පුට්ඨො පන කායානුපස්සනාය එවංලද්ධිකත්තා පටිජානාති. අඤ්ඤං ජීවන්ති පුට්ඨො පන ආහච්ච භාසිතං සුත්තං පටික්ඛිපිතුං අසක්කොන්තො අවජානාති. තතො පරං ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්තිආදි උත්තානත්ථමෙව.

68. පරවාදීපක්ඛෙ පන අඤ්ඤො කායො අඤ්ඤො පුග්ගලොති පුට්ඨො සකවාදී ඨපනීයපඤ්හත්තා පටික්ඛිපති, පරවාදී ඡලවසෙන පටිකම්මං කරොති. තම්පි උත්තානත්ථමෙවාති.

පඤ්ඤත්තානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69-72. ඉදානි ¶ ගතිපරිවත්තනමුඛෙන චුතිපටිසන්ධිඅනුයොගො හොති. තත්ථ යස්මා පුග්ගලවාදී ‘‘ස සත්තක්ඛත්තුපරමං සන්ධාවිත්වාන ¶ පුග්ගලො’’තිආදීනි (සං. නි. 2.133; ඉතිවු. 24) සුත්තානි නිස්සාය පුග්ගලො සන්ධාවතීති ලද්ධිං ගහෙත්වා වොහරති ¶ , තස්මාස්ස තං ලද්ධිං භින්දිතුං සන්ධාවතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ සන්ධාවතීති සංසරති ගමනාගමනං කරොති. අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සො පුග්ගලොතිආදයො අනුයොගොපි සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. තත්ථ සොති සොයෙවාති අත්ථො. එවං පන අනුයුත්තො සස්සතදිට්ඨිභයෙන පටික්ඛිපති. අඤ්ඤොති පුට්ඨො උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන. සො ච අඤ්ඤො චාති පුට්ඨො එකච්චසස්සතදිට්ඨිභයෙන. නෙව සො න අඤ්ඤොති පුට්ඨො අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨිභයෙන. පුන චත්තාරොපි පඤ්හෙ එකතො පුට්ඨො චතුන්නම්පි දිට්ඨීනං භයෙන පටික්ඛිපිත්වා පුන යානිස්ස සුත්තානි නිස්සාය ලද්ධි උප්පන්නා තානි දස්සෙන්තො තෙන හි පුග්ගලොසන්ධාවතීතිආදිමාහ.

76. පුන සකවාදිනා ‘‘ය්වායං තව ලද්ධියා සන්ධාවති, කිං සො අස්මිඤ්ච පරස්මිඤ්ච ලොකෙ එකොයෙවා’’ති අධිප්පායෙන ස්වෙවාති නියමෙත්වා පුට්ඨො සස්සතභයා පටික්ඛිපිත්වා පුන දළ්හං කත්වා තථෙව පුට්ඨො යස්මා සො පුග්ගලොව න අඤ්ඤො භාවො, ‘‘සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’’තිආදිසුත්තම්පි (පාරා. 12; දී. නි. 1.245) අත්ථි, තස්මා පටිජානාති. ස්වෙව මනුස්සොති පුට්ඨො මනුස්සස්සෙව දෙවත්තාභාවතො පටික්ඛිපති.

77. පුන පුට්ඨො ‘‘අහං තෙන සමයෙන සුනෙත්තො නාම සත්ථා අහොසි’’න්තිආදිසුත්තවසෙන (අ. නි. 7.66 අත්ථතො සමානං) පටිජානාති. අථස්ස සකවාදී දෙවමනුස්සුපපත්තීනං නානත්තතො වචනං මිච්ඡාති පකාසෙන්තො මනුස්සො හුත්වාතිආදිමාහ.

78. තත්ථ හෙවං මරණං න හෙහිතීති එවං සන්තෙ මරණං න භවිස්සතීති අත්ථො. ඉතො පරං යක්ඛො පෙතොති අත්තභාවනානත්තවසෙන අනුයොගනානත්තං වෙදිතබ්බං.

82. ඛත්තියොතිආදීනි ජාතිවසෙන චෙව අඞ්ගවෙකල්ලාදිවසෙන ච වුත්තානි.

87. පුන ¶ ¶ න වත්තබ්බන්ති පරවාදිනා පුට්ඨො ඉධට්ඨකස්ස උපපත්තිවසෙන පරලොකස්ස ගමනාභාවතො පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස පුන සොතාපන්නස්ස භවන්තරෙපි සොතාපන්නභාවාවිජහනතො දුතියපටිඤ්ඤාපි තස්සෙව. හඤ්චීතිආදිවචනං පරවාදිස්ස.

88. පුන දෙවලොකෙ උපපන්නස්ස මනුස්සත්තාභාවදස්සනෙන අනුයොගො සකවාදිස්ස.

89. තතො පරං අනඤ්ඤො අවිගතොති එත්ථ අනඤ්ඤොති සබ්බාකාරෙන එකසදිසො. අවිගතොති එකෙනාපි ආකාරෙන අවිගතොති අත්ථො. න හෙවන්ති දෙවලොකෙ උපපන්නස්ස මනුස්සභාවාභාවතො එවමාහ.

90. පුන ¶ දළ්හං කත්වා අනුයුත්තො ‘‘ස්වෙව පුග්ගලො සන්ධාවතී’’ති ලද්ධියා අනුජානාති. හත්ථච්ඡින්නොතිආදි ආකාරවිගමනදස්සනෙන අවිගතො සන්ධාවතීති ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. තත්ථ අළච්ඡින්නොති යස්ස අඞ්ගුට්ඨකා ඡින්නා. කණ්ඩරච්ඡින්නොති යස්ස මහාන්හාරූ ඡින්නා.

91. සරූපොතිආදීසු පඨමෙ පඤ්හෙ ඉමිනා රූපකායෙන සද්ධිං අගමනං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියෙ අන්තරාභවපුග්ගලං සන්ධාය පටිජානාති. සො හි තස්ස ලද්ධියා සරූපොව ගන්ත්වා මාතුකුච්ඡිං පවිසති. අථස්ස තං රූපං භිජ්ජති. තං ජීවන්ති යෙන රූපසඞ්ඛාතෙන සරීරෙන සද්ධිං ගච්ඡති, කිමස්ස තදෙව ජීවං තං සරීරන්ති පුච්ඡති. පරවාදී ඉධ සරීරනික්ඛෙපා සුත්තවිරොධා ච පටික්ඛිපති.

සවෙදනොතිආදීසු අසඤ්ඤූපපත්තිං සන්ධාය පටික්ඛිපති, තදඤ්ඤං උපපත්තිං සන්ධාය පටිජානාති. තං ජීවන්ති යෙන වෙදනාදිසඞ්ඛාතෙන සරීරෙන සද්ධිං ගච්ඡති. කිමස්ස තදෙව ජීවං තං සරීරන්ති පුච්ඡති. තං ජීවං තං සරීරං, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති එතිස්සා හි ලද්ධියා පඤ්චපි ඛන්ධා සරීරන්ති අධිප්පෙතා. පරවාදී සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

92. අරූපොතිආදීසු පඨමෙ පඤ්හෙ අන්තරාභවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියෙ අරූපා රූපං උපපජ්ජමානං සන්ධාය පටිජානාති. අඤ්ඤං, ජීවන්ති යං ¶ රූපසඞ්ඛාතං සරීරං පහාය අරූපො ¶ සන්ධාවති, කිං තෙ තං සරීරං අඤ්ඤං, අඤ්ඤං ජීවන්ති පුච්ඡති. ඉතරො සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

අවෙදනොතිආදීසු සඤ්ඤීභවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, තදඤ්ඤං උපපත්තිං සන්ධාය පටිජානාති. අඤ්ඤං ජීවන්ති යං වෙදනාදිසඞ්ඛාතං සරීරං පහාය අවෙදනො අවිඤ්ඤාණො සන්ධාවති, කිං තෙ තං අඤ්ඤං සරීරං, අඤ්ඤං ජීවන්ති පුච්ඡති. ඉතරො සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

93. රූපං සන්ධාවතීතිආදීසු යෙ රූපාදයො ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලං පඤ්ඤපෙති, කිං තෙ තස්මිං පුග්ගලෙ සන්ධාවන්තෙ තම්පි රූපං සන්ධාවතීති පුච්ඡති. පරවාදී ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති සත්තස්සෙව සන්ධාවනවචනතො ¶ පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා රූපාදිධම්මෙ විනා පුග්ගලො නත්ථි, තස්මා තස්මිං සන්ධාවන්තෙ තෙනපි රූපෙන සන්ධාවිතබ්බන්ති සඤ්ඤාය පටිජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

94. රූපං න සන්ධාවතීතිආදීසු යස්මා තෙ රූපං පුග්ගලො න හොති, ස්වෙව ච සන්ධාවතීති වදෙසි, තස්මා තං පුච්ඡාමි, කිං තෙ රූපං න සන්ධාවතීති අත්ථො. ඉතරො පුග්ගලෙ සන්ධාවන්තෙ න සක්කා තස්ස උපාදානභූතෙන රූපෙන සන්ධාවිතුන්ති සඤ්ඤාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො සත්තානඤ්ඤෙව සන්ධාවනවචනතො පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ගාථානං පන අයමත්ථො – ආයස්මතො මතෙන රුක්ඛං උපාදාය ඡායා විය, ඉන්ධනං උපාදාය අග්ගි විය ච, ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලො; රූපාදීනං සන්ධාවනෙ අසති තෙසු ඛන්ධෙසු භිජ්ජමානෙසු සො තව පුග්ගලො භිජ්ජති චෙ, එවං සන්තෙ උච්ඡෙදා භවති දිට්ඨි, උච්ඡෙදදිට්ඨි තෙ ආපජ්ජති. කතරා යා බුද්ධෙන විවජ්ජිතා අකුසලදිට්ඨි. යා පන ‘‘උච්ඡෙදවාදී සමණො ගොතමො’’ති පරියායභාසිතා, න තං වදාමාති දස්සෙති. අථාපි තෙසු ඛන්ධෙසු භිජ්ජමානෙසු සො පුග්ගලො න භිජ්ජති, එවං සන්තෙ සස්සතො පුග්ගලො හොති. තතො සො නිබ්බානෙන සමසමො ආපජ්ජති ¶ . සමසමොති අතිවිය සමො, සමෙන වා සමො, සමභාවෙනෙව සමො. යථෙව නිබ්බානං නුප්පජ්ජති න භිජ්ජති, එවං තෙ පුග්ගලොපි තෙන සමසමොති.

ගතිපරිවත්තනමුඛෙන චුතිපටිසන්ධානුයොගො නිට්ඨිතො.

95. ඉදානි ¶ උපාදාපඤ්ඤත්තානුයොගො හොති. තත්ථ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤාපටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සො හි රුක්ඛං උපාදාය ඡායාය විය, ඉන්ධනං උපාදාය අග්ගිස්ස විය ච, රූපාදීනි උපාදාය ¶ පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤාපනං අවබොධනං ඉච්ඡති, තස්මා ‘‘රූපං උපාදායා’’ති පුට්ඨො පටිජානාති. පුන යථා රුක්ඛුපාදානා ඡායා රුක්ඛො විය, ඉන්ධනුපාදානො ච අග්ගි ඉන්ධනං විය අනිච්චාදිධම්මො, එවං තෙ රූපාදිඋපාදානො පුග්ගලො රූපාදයො විය අනිච්චොති ඉමමත්ථං පුට්ඨො අත්තනො ලද්ධියං ඨත්වා පටික්ඛිපති.

97. නීලං රූපං උපාදාය නීලොතිආදීසු නීලරූපෙන සද්ධිං පුග්ගලස්ස එකත්තං, එකසරීරෙ නීලාදීනං බහූනං වසෙන බහුභාවඤ්ච අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති.

98. කුසලං වෙදනන්ති එත්ථාපි වෙදනාය සද්ධිං එකත්තං එකසන්තානෙ බහූනං කුසලවෙදනානං වසෙන බහුභාවඤ්ච අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. දුතියනයෙ මග්ගකුසලොතිආදිවචනසබ්භාවතො ඡෙකට්ඨං සන්ධාය පටිජානාති. සඵලොතිආදීනි පුට්ඨො තථාරූපස්ස වොහාරස්ස අභාවතො පටික්ඛිපති.

99. අකුසලපක්ඛෙ අඡෙකට්ඨං සන්ධාය පටිජානාති.

100. අබ්යාකතපක්ඛෙ සස්සතාදිවසෙන අබ්යාකතභාවං සන්ධාය පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

104. චක්ඛුං ¶ උපාදායාතිආදීසු ‘‘චක්ඛුමා විසමානීව…පෙ… පාපානි පරිවජ්ජයෙ’’ති(උදා. 43) ආදිවොහාරසබ්භාවතො පටිජානාති. චක්ඛුමත්තාදිනිරොධෙන පුග්ගලනිරොධං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති.

107. රූපං උපාදාය වෙදනං උපාදායාති එත්ථ අඤ්ඤෙපි රූපමූලකා දුකතිකචතුක්කා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්ති, තස්මා ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි පඤ්චපි ¶ උපාදාය පඤ්ඤත්තිං පටිජානාති. එකසන්තානෙ පන ද්වින්නං පඤ්චන්නං වා අභාවා පටික්ඛිපති. ආයතනාදීසුපි එසෙව නයො.

112. ඉදානි යං උපාදාය යස්ස පඤ්ඤත්ති, යථා තස්ස අනිච්චතාය තස්සාපි අනිච්චතා, තතො ච අඤ්ඤත්තං සිද්ධං, එවං තස්ස පුග්ගලස්සාපි ආපජ්ජතීති දස්සෙතුං යථා රුක්ඛන්තිආදිමාහ. තත්ථ උපාදායාති පටිච්ච ආගම්ම, න විනා තන්ති අත්ථො. පරවාදී පන තථා අනිච්ඡන්තො ලද්ධියං ඨත්වා පටික්ඛිපති.

115. නිගළොති සඞ්ඛලිකබන්ධනං. නෙගළිකොති තෙන බන්ධකො යස්ස රූපං සො රූපවාති යස්මා යස්ස රූපං සො රූපවා හොති, තස්මා යථා න නිගළො ¶ …පෙ… අඤ්ඤො රූපවාති අත්ථො.

116. චිත්තෙ චිත්තෙතිආදීසු සරාගාදිචිත්තවසෙන සරාගාදිතං සන්ධාය චිත්තානුපස්සනාවසෙන පටිජානාති. ජායතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො පුග්ගලස්ස ඛණිකභාවං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ‘‘සො’’ති වා ‘‘අඤ්ඤො’’ති වා පුට්ඨො සස්සතුච්ඡෙදභයෙන පටික්ඛිපති. පුන න වත්තබ්බං ‘‘කුමාරකො’’ති වා ‘‘කුමාරිකා’’ති වා පුට්ඨො ලොකවොහාරසමුච්ඡෙදභයෙන වත්තබ්බන්ති පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

118. ඉදානි පරවාදී අඤ්ඤෙනාකාරෙන ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙතුකාමො න වත්තබ්බං පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිමාහ. තත්ථ න වත්තබ්බන්ති කිං තෙ ඉමිනා එවං බහුනා උපාදාපඤ්ඤත්තානුයොගෙන, ඉදං තාව වදෙහි, කිං න වත්තබ්බං ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. තතො සකවාදිනා ආමන්තාති වුත්තෙ නනු යො පස්සතීතිආදිමාහ. තත්ථ යොති පුග්ගලො ¶ . යන්ති රූපං. යෙනාති චක්ඛුනා. සොති පුග්ගලො. තන්ති රූපං. තෙනාති චක්ඛුනා. ඉදං වුත්තං හොති – නනු යො යං රූපං යෙන චක්ඛුනා පස්සති, සො තං රූපං තෙන චක්ඛුනා පස්සන්තො පුග්ගලොති. සකවාදී කිඤ්චාපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවං ගච්ඡන්තං චක්ඛුමෙව රූපං පස්සති, තථා සොතමෙව සද්දං සුණාති…පෙ… විඤ්ඤාණමෙව ධම්මං විජානාති, ‘‘අත්ථි අරහතො චක්ඛු, පස්සති අරහා චක්ඛුනා රූප’’න්තිආදිසම්මුතිවසෙන පන ආමන්තාති පටිජානාති.

120. තතො ¶ ඡලවාදං නිස්සාය පරවාදිනා පුග්ගලස්ස වත්තබ්බතාය සාධිතාය තමෙව වාදං පරිවත්තෙත්වා පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිමාහ. තත්ථ යො න පස්සතීති අන්ධො අසඤ්ඤසත්තො අරූපං උපපන්නො නිරොධං සමාපන්නො, අනන්ධොපි ච අඤ්ඤත්ර දස්සනසමයා න පස්සති නාම. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. සෙසං පාළිවසෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බං.

122. සුත්තසංසන්දනායං දිබ්බස්ස චක්ඛුනො රූපගොචරත්තා රූපං පස්සතීති ආහ. දුතියවාරෙ ‘‘සත්තෙ පස්සාමී’’තිවචනතො පුග්ගලං පස්සතීති ආහ. තතියවාරෙ ‘‘රූපං දිස්වා පුග්ගලං විභාවෙතී’’ති ලද්ධිතො උභො පස්සතීති ආහ. යස්මා පන පස්සිතබ්බං නාම දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතන්ති චතුබ්බිධෙ රූපසඞ්ගහෙ රූපායතනමෙව සඞ්ගහිතං, තස්මා සකවාදී ‘‘රූපං පුග්ගලො, පුග්ගලො රූපං, උභො රූප’’න්ති අනුයොගං කරොති. තස්සත්ථො පාකටොයෙවාති.

123. ඉදානි ¶ පුරිසකාරානුයොගො හොති. තත්ථ කම්මෙ සති නියමතො තස්ස කාරකෙනපි භවිතබ්බන්ති ලද්ධියා පුච්ඡා පරවාදිස්ස, තථාරූපානං කම්මානං අත්ථිතාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන කත්තා කාරෙතාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස. තත්ථ කත්තාති තෙසං කම්මානං කාරකො. කාරෙතාති ආණත්තිදෙසනාදීහි උපායෙහි කාරාපකො. ඉදානි යස්මා ¶ පරවාදී පුග්ගලං සන්ධාය කත්තාති පුච්ඡති, න කරණමත්තං, තස්මා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස.

124. තස්ස කත්තා කාරෙතාති එත්ථ යදි යං යං උපලබ්භති, තස්ස තස්ස කත්තා පුග්ගලො තෙ උපලබ්භති, කිං තස්සාපි කාරකො ච කාරාපකො ච අඤ්ඤො පුග්ගලො උපලබ්භතීති අත්ථො. පරවාදී තථා අනිච්ඡන්තො ඉස්සරනිම්මානවාදභයෙන පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා පුග්ගලං මාතාපිතරො ජනෙන්ති නාමං කරොන්ති පොසෙන්ති, තස්මාස්ස තෙ කාරකා. යෙ ච පන තං කල්යාණමිත්තා වා ආචරියා වා තානි තානි විජ්ජාට්ඨානසිප්පායතනානි සික්ඛාපෙන්ති ¶ , තෙ කාරාපකා නාමාති ඉමමත්ථං සන්ධාය පටිජානාති. පුරිමකම්මමෙව තස්ස කත්තා චෙව කාරාපෙතා චාති අධිප්පෙතං.

125. තස්ස තස්සෙවාති ඉමිනා ඉදං පුච්ඡති – යදි කම්මානං කාරකස්ස කත්තා තස්සාපි කත්තා තස්සාපි කත්තා අත්ථෙව, එවං සන්තෙ පුරිමෙන පුරිමෙන අවස්සං පච්ඡා පච්ඡා පුග්ගලො කාතබ්බොති ඉමිනාපි තෙ කම්මානං කාරකෙන පුග්ගලෙන ආයතිං අඤ්ඤො පුග්ගලො කාතබ්බො, තෙනාපි අඤ්ඤොති නත්ථි දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා, නත්ථි වට්ටස්ස උපච්ඡෙදො, නත්ථි අප්පච්චයපරිනිබ්බානං. පච්චයාභාවෙන පච්චයපටිබද්ධස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා යං නිබ්බානං වුත්තං, නත්ථි තෙ තන්ති. අථ වා තස්ස තස්සෙවාති යදි කම්මං කම්මමත්තං න හොති, තස්ස පන කාරකො පුග්ගලො, තස්සාපි කාරකො, තස්සාපි කාරකොති එවං පුග්ගලපරම්පරා අත්ථි. එවං සන්තෙ යා එසා කම්මවට්ටස්ස අප්පවත්තිකරණෙන දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා වුත්තා, සා නත්ථීති අත්ථො. පරවාදී තං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ඉතො අපරාසුපි උපලබ්භති සාමඤ්ඤෙන කාරකපුච්ඡාසු පුග්ගලංයෙව සන්ධාය ‘‘කත්තා කාරෙතා’’ති ¶ වුත්තං, න පච්චයෙ. න හි මහාපථවීආදීනං පච්චයා නත්ථි.

135. අඤ්ඤො කල්යාණපාපකානං කම්මානං කත්තාති පඤ්හො ‘‘සඞ්ඛාරවන්තං වා අත්තාන’’න්තිආදිදිට්ඨිභයා පටික්ඛිත්තො.

136. විපාකො උපලබ්භතීතිආදි විපාකපටිසංවෙදීවසෙන පුග්ගලං දස්සෙන්තස්ස ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. තත්ථ විපාකපටිසංවෙදීති අනුයොගො පරවාදිස්ස ¶ , විපාකපවත්තිතො අඤ්ඤස්ස වෙදකස්ස අභාවා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. පුන පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

138. තස්ස පටිසංවෙදීති තස්ස විපාකපටිසංවෙදකස්ස පටිසංවෙදී යස්මා පන පටිසංවෙදිතබ්බො නාම විපාකො, න ච පුග්ගලො විපාකො, තස්මා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. පුන පුට්ඨො යස්මා පුඤ්ඤවිපාකෙ ඨිතත්තා විපාකපටිසංවෙදී පුත්තං වා පතිං වා මාතා වා ජායා වා පරිචුම්බති පරිසජ්ජති, තස්මා තථාරූපං පටිසංවෙදිතං සන්ධාය පටිජානාති පරවාදී.

තස්ස ¶ තස්සෙවාති යදි විපාකො විපාකමත්තං න හොති, තස්ස පන පටිසංවෙදී පුග්ගලො, තස්සාපි පටිසංවෙදී තස්සාපි පටිසංවෙදීති එවං පුග්ගලපරම්පරා අත්ථි. එවං සන්තෙ යා එසා විපාකවට්ටස්ස අප්පවත්තිකරණෙන දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා වුත්තා, සා නත්ථීති අත්ථො. ඉතො පරං උපලබ්භතිසාමඤ්ඤෙන පටිසංවෙදීපුච්ඡාසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

142. අඤ්ඤො කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකපටිසංවෙදීති පඤ්හො ‘‘වෙදනවන්තං වා අත්තාන’’න්තිආදිදිට්ඨිභයා පටික්ඛිත්තො.

143. දිබ්බං සුඛන්තිආදි කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං භාජෙත්වා දස්සනවසෙන ආරද්ධං. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සකවාදිනො චෙත්ථ පුග්ගලවසෙනෙව පටිසංවෙදීපටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො, න වෙදයිතවසෙන.

148. මහාපථවීආදීනි හි ආරම්මණං කත්වා වෙදයිතානං උප්පත්ති අප්පටිසිද්ධා.

170. කත්තා කාරෙතා විපාකපටිසංවෙදීතිආදි වොමිස්සකනයවසෙන ආරද්ධං. තත්ථ සො කරොතීති යං ත්වං කත්තාති ච පටිසංවෙදීති ච වදෙසි, කිං සොයෙව කරොති, සො පටිසංවෙදෙති. අයමනුයොගො සකවාදිස්ස, සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස.

171. පුන ¶ පුට්ඨො ‘‘ඉධ නන්දති පෙච්ච නන්දතී’’තිආදිසුත්තවසෙන (ධ. ප. 18) පටිඤ්ඤා තස්සෙව. අථස්ස වචනොකාසං පටිබාහන්තො සකවාදී සයංකතං සුඛදුක්ඛන්ති ¶ ආහ.

172. තත්ථ අඤ්ඤො කරොතීති කාරකවෙදකානං අඤ්ඤත්තපුච්ඡාවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො ‘‘මනුස්සභූතො කත්වා දෙවභූතො පටිසංවෙදෙතී’’ති මඤ්ඤමානො පටිජානාති ¶ . එවංවාදිනො පන පරංකතං සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති.

174. සො ච අඤ්ඤො චාති කාරකවෙදකානං එකත්තඅඤ්ඤත්තපුච්ඡාවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධභයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො පුරිමෙ ද්වෙපි නයෙ එකතො කත්වා පටිජානාති. එවංවාදිනො පන සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති.

176. නෙව සො කරොතීති කාරකවෙදකානං එකත්තඅඤ්ඤත්තපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධවසෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො යස්මා මනුස්සො දෙවලොකූපපත්තියා කම්මං කත්වා න මනුස්සභූතොව පටිසංවෙදෙති, නාපි යෙන කම්මං කතං, තතො අඤ්ඤොව පටිසංවෙදෙති, තස්මා කාරකතො වෙදකො නෙව සො හොති, න අඤ්ඤොති මඤ්ඤමානො පටිජානාති. ලද්ධිමත්තමෙවෙතං? එවංවාදිනො පන අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති. අපිච ඉමස්මිං වොමිස්සකනයෙ ආදිතො පට්ඨාය ඉමිනාපි නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා හි අයං පුග්ගලවාදී කම්මානං කාරකඤ්චෙව වෙදකඤ්ච ඉච්ඡති, තස්මාස්ස යො කාරකො, තෙනෙව වා වෙදකෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤෙන වා උභොහි වා භවිතබ්බං, උභොහි වාපි න භවිතබ්බන්ති ඉදමාපන්නං හොති. එවමාපන්නමෙව අනුයොගං අනුයුඤ්ජන්තො සකවාදී ‘‘සො කරොතී’’තිආදයො චත්තාරොපි විකප්පෙ ආහ. සෙසං වුත්තප්පකාරමෙව.

පරියොසානෙ පන චත්තාරොපි පඤ්හා එකතො පුට්ඨා. තත්ථ පටික්ඛෙපො ච පටිජානනා ච සයංකතාදිදොසප්පත්ති ච පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉතො ¶ පරං ‘‘කල්යාණපාපකානී’’ති අවත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයා එව ‘‘කම්මං අත්ථී’’තිආදිනා විකප්පෙන දස්සිතා. තෙසම්පි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කල්යාණවග්ගොතිපි එතස්සෙව නාමං.

193. ඉතො ¶ පරං අභිඤ්ඤානුයොගාදිවසෙන අරහත්තසාධනා හොති. තත්ථ ආමන්තාති සකවාදිනා පටිඤ්ඤාතෙ පරවාදී ‘‘බහිද්ධා අනින්ද්රියබද්ධරූපෙ ඉද්ධිවිධාදිවිසෙසාධිගමො නත්ථි, අජ්ඣත්තං ¶ අත්ථි, තස්මා ඉද්ධාදිනිබ්බත්තකෙන පුග්ගලෙන භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො නනු අත්ථි කොචි ඉද්ධිං විකුබ්බතීතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

197. ඉදානි මාතාතිආදිකො ඤාතකානුයොගො. ඛත්තියොතිආදිකො ජාතිඅනුයොගො. ගහට්ඨො පබ්බජිතොති පටිපත්තිඅනුයොගො. දෙවො මනුස්සොති උපපත්තිඅනුයොගො. සොතාපන්නොතිආදිකො පටිවෙධානුයොගො, අරියානුයොගොතිපි වුච්චති. තෙ සබ්බෙ උත්තානත්ථායෙව. ‘‘අරහා හුත්වා න අරහා’’ති පනෙත්ථ මොඝපඤ්හත්තා න වුත්තං.

206. චත්තාරො පුරිසයුගාතිආදි සංඝානුයොගො, සොපි උත්තානත්ථොයෙව.

209. සඞ්ඛතොතිආදි සච්චිකට්ඨසභාවානුයොගො. තත්ථ තතියා කොටීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තථාරූපස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. පුන පුට්ඨො පුග්ගලං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව.

211. අඤ්ඤො ¶ පුග්ගලොතිපඤ්හෙපි සඞ්ඛතෙහි ඛන්ධෙහි අඤ්ඤත්තං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛෙපො තස්සෙව.

212. ඛන්ධා සඞ්ඛතාතිආදි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතානි සරූපෙන දස්සෙත්වා අඤ්ඤත්තපුච්ඡනත්ථං වුත්තං.

213. රූපං සඞ්ඛතන්තිආදි ඛන්ධෙ විභාගතො දස්සෙත්වා අඤ්ඤත්තපුච්ඡනත්ථං වුත්තං.

214. පුග්ගලස්ස උප්පාදොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’තිආදිසුත්තවසෙන ¶ පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සඞ්ඛතභාවං පනස්ස සො න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති.

215. පුන න උප්පාදො පඤ්ඤායතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො ‘‘දුක්ඛමෙව හි සම්භොති ¶ , දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති චා’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 1.171) පුග්ගලස්ස උප්පාදාදයො නාම න යුජ්ජන්තීති පටිජානාති.

216. අත්ථත්ථම්හීති අත්ථං වුච්චති නිබ්බානං. තත්ථ අත්ථීති පුච්ඡති. තස්ස අත්ථිතාය සස්සතං, නත්ථිතාය. උච්ඡෙදො ආපජ්ජති. තදුභයම්පි අනිච්ඡන්තො පච්ඡා පටික්ඛිපති.

217. භවං නිස්සාය පඤ්හෙ භවන්ති උපපත්තිභවං.

218. වෙදනං වෙදියමානපඤ්හෙ වෙදනං වෙදියමානො පරිග්ගහිතවෙදනො යොගාවචරොව පජානාති, බාලපුථුජ්ජනො නප්පජානාති.

224. කායානුපස්සනාදිපඤ්හා උත්තානත්ථායෙව.

226. පාරායනගාථාය ¶ සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූති සත්තසුඤ්ඤතවසෙන ඛන්ධලොකං ඔලොකෙහීති අත්ථො.

228. පුග්ගලො අවෙක්ඛතීති සකවාදිපුච්ඡා. පරවාදිස්ස හි ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’ති ගාථාය යො අවෙක්ඛති, සො පුග්ගලොති ලද්ධි, තස්මා නං එවං පුච්ඡති. සහ රූපෙනාති ¶ රූපකායෙන සද්ධිං. තතො අනිස්සටො හුත්වාති අත්ථො. ඉදං පඤ්චවොකාරවසෙන අනුජානිත්වා පුන තං ජීවන්ති පුට්ඨො සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපති. විනා රූපෙනාති ඉදං චතුවොකාරවසෙන අනුජානිත්වා පුන අඤ්ඤං ජීවන්ති පුට්ඨො සුත්තවිරොධභයෙනෙව පටික්ඛිපති. ‘‘අබ්භන්තරගතො’’ති ච ‘‘බහිද්ධා නික්ඛමිත්වා’’ති ච ඉදං ‘‘සහ රූපෙන විනා රූපෙනා’’ති හෙට්ඨා වුත්තස්ස ලක්ඛණවචනං. තත්ථ අබ්භන්තරගතොති රූපස්ස අන්තොගතො, ඉතො වා එත්තො වා අනික්ඛමිත්වා රූපපරිච්ඡෙදවසෙනෙව ඨිතො හුත්වාති අත්ථො. නික්ඛමිත්වාති රූපපරිච්ඡෙදං අතික්කමිත්වා. රූපං අනිස්සිතො හුත්වාති අත්ථො.

231. අනත්තාති අත්තනා ජීවෙන පුග්ගලෙන රහිතො. එකධම්මෙපි පුග්ගලො නත්ථීති අත්ථො. එවං සබ්බසුත්තානං ආගමට්ඨකථාසු වුත්තනයෙනෙව ¶ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන සන්ධායභාසිතමත්තමෙව වක්ඛාම.

237. වුත්තං භගවතා සප්පිකුම්භොතිආදි ‘‘සබ්බාව දෙසනා යථාරුතවසෙනෙව අත්ථතො න ගහෙතබ්බා’’ති දස්සනත්ථං ආභතං. යථා හි සුවණ්ණං ගහෙත්වා කතො සුවණ්ණවිකාරො කුම්භො සුවණ්ණකුම්භොති වුච්චති, න එවං සප්පිං ගහෙත්වා කතො සප්පිස්ස විකාරො සප්පිකුම්භො නාම අත්ථි. යස්මිං පන කුම්භෙ සප්පි පක්ඛිත්තං, සො සප්පිකුම්භො නාමාති අයමෙත්ථ අත්ථො. තෙලකුම්භාදීසුපි එසෙව නයො. යථා ච නිබ්බානං නිච්චං ධුවං, න එවං භත්තං වා යාගු වා අත්ථි. කාලපරිච්ඡෙදං පන අකත්වා දිවසෙ දිවසෙ දස්සාමාති පඤ්ඤත්තවසෙන ‘‘නිච්චභත්තං ධුවයාගූ’’ති වුච්චතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’තිආදීසුපි යථා රූපාදයො ධම්මා පච්චත්තලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන අත්ථි, න එවං පුග්ගලො ¶ . රූපාදීසු පන සති ‘එවංනාමො’‘එවංගොත්තො’ති වොහාරො හොති. ඉති ඉමිනා ලොකවොහාරෙන ලොකසම්මුතියා ලොකනිරුත්තියා අත්ථි පුග්ගලොති අයමෙත්ථ අත්ථො. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා – ‘‘ඉමා ඛො චිත්ත, ලොකසමඤ්ඤා ලොකනිරුත්තියො ලොකවොහාරා ලොකපඤ්ඤත්තියො’’ති (දී. නි. 1.440). රූපාදිධම්මා පන විනාපි ලොකසම්මුතිං පච්චත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන පඤ්ඤාපනතො අත්ථීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

බුද්ධානං ¶ පන ද්වෙ කථා සම්මුතිකථා ච පරමත්ථකථා ච. තත්ථ සත්තො, පුග්ගලො, දෙවො, බ්රහ්මාතිආදිකා සම්මුතිකථා නාම. අනිච්චං, දුක්ඛං, අනත්තා, ඛන්ධා, ධාතුයො, ආයතනානි, සතිපට්ඨානා, සම්මප්පධානාතිආදිකා පරමත්ථකථා නාම.

තත්ථ යො සම්මුතිදෙසනාය සත්තොති වා…පෙ… බ්රහ්මාති වාති වුත්තෙ ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස භගවා ආදිතොව සත්තොති වා පුග්ගලොති වා පොසොති වා දෙවොති වා බ්රහ්මාති වා කථෙති. යො පරමත්ථදෙසනාය අනිච්චන්ති වා දුක්ඛන්ති වාතිආදීසු අඤ්ඤතරං සුත්වාව ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති. තස්ස අනිච්චන්තිආදීසු අඤ්ඤතරං කථෙති. තථා සම්මුතිකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්ස න පඨමං පරමත්ථකථං කථෙති. සම්මුතිකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙති ¶ . පරමත්ථකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්සාපි න පඨමං සම්මුතිකථං කථෙති. පරමත්ථකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා සම්මුතිකථං කථෙති. පකතියා පන පඨමමෙව පරමත්ථකථං කථෙන්තස්ස දෙසනා ලූඛාකාරා හොති. තස්මා බුද්ධා පඨමං සම්මුතිකථං කථෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙන්ති. තෙ සම්මුතිකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති. පරමත්ථකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති. අයඤ්හි –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නුපලබ්භති’’.

‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණං;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං තථලක්ඛණ’’න්ති.

අපරො නයො – ද්වෙ භගවතො දෙසනා පරමත්ථදෙසනා ච ඛන්ධාදිවසෙන, සම්මුතිදෙසනා ච සප්පිකුම්භාදිවසෙන. න හි භගවා සමඤ්ඤං අතිධාවති. තස්මා ‘‘අත්ථි පුග්ගලො’’ති වචනමත්තතො අභිනිවෙසො න කාතබ්බො. සත්ථාරා හි –

‘‘පඤ්ඤත්තිං ¶ අනතික්කම්ම, පරමත්ථො පකාසිතො;

සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්ය, තස්මා අඤ්ඤොපි පණ්ඩිතො;

පරමත්ථං පකාසෙන්තො, සමඤ්ඤං නාතිධාවයෙ’’.

සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.