තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > පඤ්චපකරණ-මූලටීකා

ධාතුකථාපකරණං ¶ ¶ දෙසෙන්තො භගවා යස්මිං සමයෙ දෙසෙසි, තං සමයං දස්සෙතුං, විභඞ්ගානන්තරං දෙසිතස්ස පකරණස්ස ධාතුකථාභාවං දස්සෙතුං වා ‘‘අට්ඨාරසහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ බලවිධමනවිසයාතික්කමනවසෙන දෙවපුත්තමාරස්ස, අප්පවත්තිකරණවසෙන කිලෙසාභිසඞ්ඛාරමාරානං, සමුදයප්පහානපරිඤ්ඤාවසෙන ඛන්ධමාරස්ස, මච්චුමාරස්ස ච බොධිමූලෙ එව භඤ්ජිතත්තා පරූපනිස්සයරහිතං ¶ නිරතිසයං තං භඤ්ජනං උපාදාය භගවා එව ‘‘මාරභඤ්ජනො’’ති ථොමිතො. තත්ථ මාරෙ අභඤ්ජෙසි, මාරභඤ්ජනං වා එතස්ස, න පරරාජාදිභඤ්ජනන්ති මාරභඤ්ජනො. මහාවික්කන්තො මහාවීරියොති මහාවීරො.

ඛන්ධාදයො අරණන්තා ධම්මා සභාවට්ඨෙන ධාතුයො, අභිධම්මකථාධිට්ඨානට්ඨෙන වාති කත්වා තෙසං කථනතො ඉමස්ස පකරණස්ස ධාතුකථාති අධිවචනං. යදිපි අඤ්ඤෙසු ච පකරණෙසු තෙ සභාවා කථිතා, එත්ථ පන තෙසං සබ්බෙසං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදීසු චුද්දසසු නයෙසු එකෙකස්මිං කථිතත්තා සාතිසයං කථනන්ති ඉදමෙව එවංනාමකං. එකදෙසකථනමෙව හි අඤ්ඤත්ථ කතන්ති. ඛන්ධායතනධාතූහි වා ඛන්ධාදීනං අරණන්තානං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදයො නයා වුත්තාති තත්ථ මහාවිසයානං ධාතූනං ¶ වසෙන ධාතූහි කථා ධාතුකථාති එවං අස්ස නාමං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ද්විධා තිධා ඡධා අට්ඨාරසධාති අනෙකධා ධාතුභෙදං පකාසෙසීති ධාතුභෙදප්පකාසනොති. තස්සත්ථන්ති තස්සා ධාතුකථාය අත්ථං. අ-කාරෙ ආ-කාරස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. ‘‘යං ධාතුකථ’’න්ති වා එත්ථ පකරණන්ති වචනසෙසො සත්තන්නං පකරණානං කමෙන වණ්ණනාය පවත්තත්තාති තෙන යොජනං කත්වා තස්ස පකරණස්ස අත්ථං තස්සත්ථන්ති අ-කාරලොපො වා. තන්ති තං දීපනං සුණාථ, තං වා අත්ථං තංදීපනවචනසවනෙන උපධාරෙථාති අත්ථො. සමාහිතාති නානාකිච්චෙහි අවික්ඛිත්තචිත්තා, අත්තනො චිත්තෙ ආහිතාති වා අත්ථො.

1. කො ¶ ¶ පනෙතස්ස පකරණස්ස පරිච්ඡෙදොති? න සො ඉධ වත්තබ්බො, අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) පකරණපරිච්ඡෙදො වුත්තො එවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චුද්දසවිධෙන විභත්තන්ති වුත්ත’’න්ති. ඛන්ධාදීනං දෙසනා නීයති පවත්තීයති එතෙහි, ඛන්ධාදයො එව වා නීයන්ති ඤායන්ති එතෙහි පකාරෙහීති නයා, නයානං මාතිකා උද්දෙසො, නයා එව වා මාතිකාති නයමාතිකා. එතෙසං පදානං මූලභූතත්තාති ‘‘මූලමාතිකා’’ති වත්තබ්බානං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදීනං චුද්දසන්නං පදානං ඛන්ධාදිධම්මවිභජනස්ස ඉමස්ස පකරණස්ස මූලභූතත්තා නිස්සයභූතත්තාති අත්ථො.

2. ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදීහි රූපක්ඛන්ධාදිපදානි දස්සිතානි, පටිච්චසමුප්පාදවචනෙන ච යෙසු ද්වාදසසු අඞ්ගෙසු පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදසද්දො වත්තති, තදත්ථානි ද්වාදස පදානි දස්සිතානීති තෙසං තථාදස්සිතානං සරූපෙනෙව දස්සිතානං ඵස්සාදීනඤ්ච පදානං වසෙන ආහ ‘‘පඤ්චවීසාධිකෙන පදසතෙනා’’ති. තත්ථ කම්මුපපත්තිකාමභවාදීනං ඉධ විභත්තානං භාවනභවනභාවෙන භවෙ විය සොකාදීනං ජරාමරණස්ස විය අනිට්ඨත්තා තන්නිදානදුක්ඛභාවෙන ච ජරාමරණෙ අන්තොගධතාය පටිච්චසමුප්පාදස්ස ද්වාදසපදතා දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච පාළියං භින්දිත්වා අවිස්සජ්ජිතානම්පි සතිපට්ඨානාදීනං භින්දිත්වා ගහණං කරොන්තො තෙසං භින්දිත්වාපි විස්සජ්ජිතබ්බතං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං.

නයමාතිකාදිකා ¶ ලක්ඛණමාතිකන්තා මාතිකා පකරණන්තරාසාධාරණතාය ධාතුකථාය මාතිකා නාම, තස්සා අබ්භන්තරෙ වුත්තො විභජිතබ්බානං උද්දෙසො අබ්භන්තරමාතිකා නාමාති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ එවං අවත්වාති යථා ‘‘සබ්බාපි…පෙ… මාතිකා’’ති අයං ධාතුකථාමාතිකතො බහිද්ධා වුත්තා, එවං අවත්වාති අත්ථො. ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙයෙවාති ච ධාතුකථාමාතිකාය අබ්භන්තරෙයෙවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තදාවෙණිකමාතිකාඅබ්භන්තරෙ හි ඨපිතා තස්සායෙව අබ්භන්තරෙ ඨපිතාති වුත්තා ¶ . අථ වා එවං අවත්වාති යථා ‘‘සබ්බාපි…පෙ… මාතිකා’’ති එතෙන වචනෙන ධාතුකථාතො බහිභූතා කුසලාදිඅරණන්තා මාතිකා පකරණන්තරගතා වුත්තා, එවං අවත්වාති අත්ථො. ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙයෙවාති ච ඉමස්ස පකරණස්ස අබ්භන්තරෙ එව සරූපතො දස්සෙත්වා ඨපිතත්තාති අත්ථො. සබ්බස්ස අභිධම්මස්ස මාතිකාය අසඞ්ගහිතත්තා විකිණ්ණභාවෙන පකිණ්ණකතා වෙදිතබ්බා.

3. නයානං පවත්තිද්වාරභූතා සඞ්ගහාසඞ්ගහවියොගීසහයොගීධම්මා නයමුඛානීති තෙසං උද්දෙසො නයමුඛමාතිකා. චුද්දසපි හි සඞ්ගහාසඞ්ගහසම්පයොගවිප්පයොගානං වොමිස්සකතාවසෙන පවත්තාති යෙහි තෙ චත්තාරොපි හොන්ති, තෙ ධම්මා චුද්දසන්නම්පි නයානං මුඛානි හොන්තීති. තත්ථ සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදාදීසු සච්චාදීහිපි යථාසම්භවං සඞ්ගහාසඞ්ගහො යදිපි වුත්තො, සො පන සඞ්ගාහකභූතෙහි තෙහි වුත්තො, න සඞ්ගහභූතෙහි, සොපි ‘‘චක්ඛායතනෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා ආයතනසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා’’තිආදිනා පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බධම්මුද්ධාරෙ තත්ථාපි ඛන්ධාදීහෙව සඞ්ගහෙහි නියමෙත්වා වුත්තො, තස්මා ‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බධම්මුද්ධාරෙපි පන පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙසු ච රූපක්ඛන්ධාදීනං අරණන්තානං යථාසම්භවං සම්පයොගවිප්පයොගා චතූහෙව ඛන්ධෙහි හොන්තීති ‘‘චතූහි සම්පයොගො,චතූහි විප්පයොගො’’ති වුත්තං.

නනු ච විප්පයොගො රූපනිබ්බානෙහිපි හොති, කස්මා ‘‘චතූහි විප්පයොගො’’ති වුත්තන්ති? රූපනිබ්බානෙහි භවන්තස්සපි චතූහෙව භාවතො. න හි රූපං රූපෙන නිබ්බානෙන වා විප්පයුත්තං හොති, නිබ්බානං වා රූපෙන, චතූහෙව පන ඛන්ධෙහි හොතීති චතුන්නං ඛන්ධානං රූපනිබ්බානෙහි විප්පයොගොපි විප්පයුජ්ජමානෙහි චතූහි ඛන්ධෙහි නියමිතො තෙහි විනා විප්පයොගාභාවතො. සො චායං ¶ විප්පයොගො අනාරම්මණස්ස, අනාරම්මණඅනාරම්මණමිස්සකෙහි මිස්සකස්ස ච න හොති, අනාරම්මණස්ස පන මිස්සකස්ස ච සාරම්මණෙන, සාරම්මණස්ස සාරම්මණෙන අනාරම්මණෙන මිස්සකෙන ච හොතීති වෙදිතබ්බො.

4. සඞ්ගහොයෙව ¶ සඞ්ගහනයො. සභාගො. විසභාගොති එතස්ස ‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො’’ති එතෙන, ‘‘චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො’’ති එතෙනපි විසුං යොජනා කාතබ්බා. තෙන සඞ්ගහො අසඞ්ගහො ච සභාගො විසභාගො ච භාවො, තථා සම්පයොගො විප්පයොගො චාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. යස්ස වා සඞ්ගහො ච අසඞ්ගහො ච, සො ධම්මො සභාගො විසභාගො ච, තථා යස්ස සම්පයොගො විප්පයොගො ච, සොපි සභාගො විසභාගො චාති. තත්ථ යෙන රූපක්ඛන්ධො…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ධම්මා ගණනං ගච්ඡන්ති, සො රුප්පනාදිකො සමානභාවො සඞ්ගහෙ සභාගතා, එකුප්පාදාදිකො සම්පයොගෙ වෙදිතබ්බො.

5. එවං ධාතුකථාය මාතිකතො බහි ඨපිතත්තාති ‘‘සබ්බාපි…පෙ… මාතිකා’’ති එතෙන ඨපනාකාරෙන බහි පිට්ඨිතො ඨපිතත්තාති අත්ථො. එතෙන වා ඨපනාකාරෙන කුසලාදීනං අරණන්තානං ඉධ අට්ඨපෙත්වා ධාතුකථාය මාතිකතො බහි පකරණන්තරමාතිකාය ඉමස්ස පකරණස්ස මාතිකාභාවෙන ඨපිතත්තා තථා පකාසිතත්තාති අත්ථො.

සඞ්ගහො අසඞ්ගහොතිආදීසු සඞ්ගහො එකවිධොව, සො කස්මා ‘‘චතුබ්බිධො’’ති වුත්තොති? සඞ්ගහොති අත්ථං අවත්වා අනිද්ධාරිතත්ථස්ස සද්දස්සෙව වුත්තත්තා. සඞ්ගහො අසඞ්ගහොතිආදීසු සද්දෙසු සඞ්ගහසද්දො තාව අත්තනො අත්ථවසෙන චතුබ්බිධොති අයඤ්හෙත්ථත්ථො. අත්ථොපි වා අනිද්ධාරිතවිසෙසො සාමඤ්ඤෙන ගහෙතබ්බතං පත්තො ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’’තිආදීසු ‘‘සඞ්ගහො’’ති වුත්තොති න කොචි දොසො. නිද්ධාරිතෙ හි විසෙසෙ තස්ස එකවිධතා සියා, න තතො පුබ්බෙති. ජාතිසද්දස්ස සාපෙක්ඛසද්දත්තා ‘‘ජාතියා සඞ්ගහො’’ති වුත්තෙ ‘‘අත්තනො ජාතියා’’ති විඤ්ඤායති සම්බන්ධාරහස්ස අඤ්ඤස්ස අවුත්තත්තාති ජාතිසඞ්ගහොති රූපකණ්ඩෙ වුත්තො සජාතිසඞ්ගහො වුත්තො හොති.

එත්ථ ¶ ¶ නයමාතිකාය ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො, සම්පයොගො විප්පයොගො’’ති ඉමෙ ද්වෙ පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බධම්මවිසෙසං අනිද්ධාරෙත්වා සාමඤ්ඤෙන ධම්මානං පුච්ඡනවිස්සජ්ජනනයඋද්දෙසා, අවසෙසා නිද්ධාරෙත්වා. ‘‘සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිත’’න්ති හි ‘‘සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිත’’න්ති වත්තබ්බෙ එකස්ස අසඞ්ගහිතසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. තෙන සඞ්ගහිතවිසෙසවිසිට්ඨො යො අසඞ්ගහිතො ධම්මවිසෙසො, තන්නිස්සිතො අසඞ්ගහිතතාසඞ්ඛාතො පුච්ඡාවිස්සජ්ජනනයො උද්දිට්ඨො හොති, ‘‘සඞ්ගහිතෙනා’’ති ච විසෙසනෙ කරණවචනං දට්ඨබ්බං. එස නයො තතියාදීසු දසමාවසානෙසු නයුද්දෙසෙසු ඡට්ඨවජ්ජෙසු. තෙසුපි හි වුත්තනයෙන ද්වීහි ද්වීහි පදෙහි පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බධම්මවිසෙසනිද්ධාරණං කත්වා තත්ථ තත්ථ අන්තිමපදසදිසෙන තතියපදෙන පුච්ඡනවිස්සජ්ජනනයා උද්දිට්ඨාති. තත්ථ චතුත්ථපඤ්චමෙසු කත්තුඅත්ථෙ කරණනිද්දෙසො, සත්තමාදීසු ච චතූසු සහයොගෙ දට්ඨබ්බො, න දුතියතතියෙසු විය සමානාධිකරණෙ විසෙසනෙ. තත්ථ හි සභාවන්තරෙන සභාවන්තරස්ස විසෙසනං කතං, එතෙසු ධම්මන්තරෙන ධම්මන්තරස්සාති. එකාදසමාදීසු පන චතූසු ආදිපදෙනෙව ධම්මවිසෙසනිද්ධාරණං කත්වා ඉතරෙහි පුච්ඡනවිස්සජ්ජනනයා උද්දිට්ඨා. විසෙසනෙ එව චෙත්ථ කරණවචනං දට්ඨබ්බං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානඤ්හි නිස්සයභූතා ධම්මා සඞ්ගහිතතාදිවිසෙසෙන කරණභූතෙන සම්පයුත්තවිප්පයුත්තාදිභාවං අත්තනො විසෙසෙන්තීති.

විකප්පතොති විවිධකප්පනතො, විභාගතොති අත්ථො. සන්නිට්ඨානවසෙනාති අධිමොක්ඛසම්පයොගවසෙන. සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තා ච සබ්බෙ ච චිත්තුප්පාදා සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තසබ්බචිත්තුප්පාදා, තෙසං සාධාරණවසෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අධිමොක්ඛො හි සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තානං චිත්තුප්පාදානං සාධාරණවසෙන වුත්තො, ඉතරෙ සබ්බෙසන්ති. තත්ථ සාධාරණා පසටා පාකටා චාති ආදිතො පරිග්ගහෙතබ්බා, තස්මා තෙසං සඞ්ගහාදිපරිග්ගහත්ථං උද්දෙසො කතො, අසාධාරණාපි පන පරිග්ගහෙතබ්බාවාති තෙසු මහාවිසයෙන අඤ්ඤෙසම්පි සඞ්ගහාදිපරිග්ගහං දස්සෙතුං අධිමොක්ඛො උද්දිට්ඨො. ‘‘සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තා’’ති ච ධම්මසඞ්ගහවණ්ණනායං පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ ච වචනං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සන්නිට්ඨානවසෙන යෙ වුත්තා, තෙසං සබ්බෙසං සාධාරණතොති පන අත්ථෙ සති ¶ සාධාරණාසාධාරණෙසු වත්තබ්බෙසු යො අසාධාරණෙසු මහාවිසයො අධිමොක්ඛො, තස්ස වසෙන වුත්තසබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණතො ඵස්සාදයො සබ්බසාධාරණාති අධිමොක්ඛො ච අසාධාරණෙසු මහාවිසයොති කත්වා වුත්තො අඤ්ඤස්ස තාදිසස්ස අභාවාති අයමධිප්පායො දට්ඨබ්බො.

ජීවිතින්ද්රියං ¶ පනෙත්ථ රූපමිස්සකත්තා න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, චිත්තෙකග්ගතා පන අසමාධිසභාවා සාමඤ්ඤසද්දෙනෙව සාමඤ්ඤවිසෙසසද්දෙහි ච සමාධිසභාවා විසෙසසද්දවචනීයං අඤ්ඤං බ්යාපෙතබ්බං නිවත්තෙතබ්බඤ්ච නත්ථීති අනඤ්ඤබ්යාපකනිවත්තකසාමඤ්ඤවිසෙසදීපනතො තස්සෙව ධම්මස්ස භෙදදීපකෙහි වත්තබ්බා, න සුඛාදිසභාවා වෙදනා විය වුත්තලක්ඛණවිපරීතෙහි සාමඤ්ඤවිසෙසසද්දෙහෙව, තස්මා ‘‘චිත්තෙකග්ගතා’’ති අයං සාමඤ්ඤසද්දො සමාධිසභාවෙ විසෙසසද්දනිරපෙක්ඛො පවත්තමානො සයමෙව විසෙසසද්දමාපජ්ජිත්වා අසමාධිසභාවමෙව පකාසෙය්ය, ඉතරො ච සමාධිසභාවමෙවාති ද්විධා භින්නා චිත්තෙකග්ගතා අසාධාරණා චෙව අප්පවිසයා චාති ඉධ උද්දෙසං න අරහති. අභින්නාපි වා ඵස්සාදීනං විය පාකටත්තාභාවතො අඤ්ඤධම්මනිස්සයෙන වත්තබ්බතො ච සා ජීවිතඤ්ච න අරහතීති න උද්දිට්ඨාති.

6. ඛන්ධායතනධාතුයොමහන්තරෙ ¶ ¶ අභිඤ්ඤෙය්යධම්මභාවෙන වුත්තා, තෙසං පන සභාවතො අභිඤ්ඤාතානං ධම්මානං පරිඤ්ඤෙය්යතාදිවිසෙසදස්සනත්ථං සච්චානි, අධිපතියාදිකිච්චවිසෙසදස්සනත්ථං ඉන්ද්රියාදීනි ච වුත්තානීති සච්චාදිවිසෙසො විය සඞ්ගහාසඞ්ගහවිසෙසො ච අභිඤ්ඤෙය්යනිස්සිතො වුච්චමානො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොතීති ‘‘තීහි සඞ්ගහො. තීහි අසඞ්ගහො’’ති නයමුඛමාතිකා ඨපිතාති වෙදිතබ්බා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘චතූහී’’ති වුත්තා සම්පයොගවිප්පයොගා ච අභිඤ්ඤෙය්යනිස්සයෙන ඛන්ධාදීහෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජිතාති. රූපක්ඛන්ධො එකෙන ඛන්ධෙනාති යෙ ධම්මා ‘‘රූපක්ඛන්ධො’’ති වුච්චන්ති, තෙසං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු රූපක්ඛන්ධභාවෙන සභාගතා හොතීති රූපක්ඛන්ධභාවසඞ්ඛාතෙන, රූපක්ඛන්ධවචනසඞ්ඛාතෙන වා ගණනෙන සඞ්ගහං ගණනං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යඤ්හි කිඤ්චී’’තිආදි. රූපක්ඛන්ධොති හි සඞ්ගහිතබ්බධම්මො දස්සිතො. යෙන සඞ්ගහෙන සඞ්ගය්හති, තස්ස සඞ්ගහස්ස දස්සනං ‘‘එකෙන ඛන්ධෙනා’’ති වචනං. පඤ්චසු ඛන්ධගණනෙසු එකෙන ඛන්ධගණනෙන ගණිතොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. යස්මා ච ඛන්ධාදිවචනෙහි සඞ්ගහො වුච්චති, තස්මා උපරි ‘‘ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා’’තිආදිං වක්ඛතීති.

අසඞ්ගහනයනිද්දෙසෙති ඉදං ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’’ති එතස්සෙව නයස්ස එකදෙසනයභාවෙන වුත්තං, න නයන්තරතායාති දට්ඨබ්බං. රූපක්ඛන්ධමූලකායෙව චෙත්ථ දුකතිකචතුක්කා දස්සිතාති එතෙන වෙදනාක්ඛන්ධමූලකා පුරිමෙන යොජියමානෙ විසෙසො නත්ථීති පච්ඡිමෙහෙව යොජෙත්වා තයො දුකා ද්වෙ තිකා ¶ එකො චතුක්කො, සඤ්ඤාක්ඛන්ධමූලකා ද්වෙ දුකා එකො තිකො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමූලකො එකො දුකොති එතෙ ලබ්භන්තීති දස්සෙති. තෙසං පන භෙදතො පඤ්චකපුච්ඡාවිස්සජ්ජනානන්තරං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං කාතබ්බං සංඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං, වුත්තනයෙන වා සක්කා ඤාතුන්ති පාළිං න ආරොපිතන්ති.

40. යස්මා ¶ ච දුකතිකෙසූති යදිපි එකකෙපි සදිසං විස්සජ්ජනං, එකකෙ පන සදිසවිස්සජ්ජනානං චක්ඛුන්ද්රියසොතින්ද්රියසුඛින්ද්රියාදීනං දුකාදීසු අසදිසවිස්සජ්ජනං දිට්ඨං. න හෙත්ථ චක්ඛුසොතචක්ඛුසුඛින්ද්රියදුකානං අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසවිස්සජ්ජනං, නාපි දුකෙහි තිකස්ස, ඉධ පන දුක්ඛසමුදයදුක්ඛමග්ගදුකානං අඤ්ඤමඤ්ඤං තිකෙන ච සදිසං විස්සජ්ජනන්ති දුකතිකෙස්වෙව සදිසවිස්සජ්ජනතං සමුදයානන්තරං මග්ගසච්චස්ස වචනෙ කාරණං වදති.

61. ‘‘පුච්ඡං අනාරභිත්වා අවිජ්ජා එකෙන ඛන්ධෙන, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා එකෙන ඛන්ධෙනා’’ති ලිඛිතබ්බෙපි පමාදවසෙන ‘‘අවිජ්ජා එකෙන ඛන්ධෙනා’’ති ඉදං න ලිඛිතන්ති දට්ඨබ්බං. සරූපෙකසෙසං වා කත්වා අවිජ්ජාවචනෙන අවිජ්ජාවිස්සජ්ජනං දස්සිතන්ති. සබ්බම්පි විපාකවිඤ්ඤාණන්ති එත්ථ විපාකග්ගහණෙන විසෙසනං න කාතබ්බං. කුසලාදීනම්පි හි විඤ්ඤාණානං ධාතුකථායං සඞ්ඛාරපච්චයාවිඤ්ඤාණාදිපදෙහි සඞ්ගහිතතා විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ ‘‘විපාකා ධම්මා’’ති ඉමස්ස විස්සජ්ජනාසදිසෙන තෙසං විස්සජ්ජනෙන දස්සිතා, ඉධ ච නාමරූපස්ස එකාදසහායතනෙහි සඞ්ගහවචනෙන අකම්මජානම්පි සඞ්ගහිතතා විඤ්ඤායතීති.

71. ජායමානපරිපච්චමානභිජ්ජමානානං ජායමානාදිභාවමත්තත්තා ජාතිජරාමරණානි පරමත්ථතො විනිබ්භුජ්ජිත්වා අනුපලබ්භමානානි පරමත්ථානං සභාවමත්තභූතානි, තානි රූපස්ස නිබ්බත්තිපාකභෙදභූතානි රුප්පනභාවෙන ගය්හන්තීති රූපක්ඛන්ධධම්මසභාගානි, අරූපානං පන නිබ්බත්තිආදිභූතානි රූපකලාපජාතිආදීනි විය සහුප්පජ්ජමානචතුක්ඛන්ධකලාපනිබ්බත්තිආදිභාවතො එකෙකභූතානි වෙදියනසඤ්ජානනවිජානනෙහි එකන්තපරමත්ථකිච්චෙහි අගය්හමානානි සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණෙන අනෙකන්තපරමත්ථකිච්චෙන ගය්හන්තීති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මසභාගානි, තථා දුවිධානිපි ¶ තානි චක්ඛායතනාදීහි එකන්තපරමත්ථකිච්චෙහි අගය්හමානානි නිස්සත්තට්ඨෙන ධම්මායතනධම්මධාතුධම්මෙහි සභාගානි, තෙන තෙහි ඛන්ධාදීහි සඞ්ගය්හන්තීති ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහී’’තිආදිමාහ.

පඨමනයසඞ්ගහාසඞ්ගහපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියනයො සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

171. සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ ¶ යං තං උද්දෙසෙ අසඞ්ගහිතතාය පුච්ඡිතබ්බං විස්සජ්ජිතබ්බඤ්ච සඞ්ගහිතතාවිසිට්ඨං අසඞ්ගහිතං ධම්මජාතං නිද්ධාරිතං, තදෙව තාව දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛායතනෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා’’ති ආහ. සබ්බත්ථ ඛන්ධාදිසඞ්ගහසාමඤ්ඤානං නිච්චං විසෙසාපෙක්ඛත්තා භෙදනිස්සිතත්තා ච පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානං සවිසෙසාව ඛන්ධාදිගණනා සුද්ධා. තත්ථ සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතවචනමත්තෙන ධම්මවිසෙසස්ස නිද්ධාරිතත්තා තීසු සඞ්ගහෙසු එකෙන ද්වීහි වා යෙ සඞ්ගහිතා හුත්වා අඤ්ඤෙහි අසඞ්ගහිතා, තෙයෙව ධම්මා ‘‘ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා’’ති එත්තකෙනෙව දස්සෙතබ්බා සියුං, තෙසං පන එවංවිධානං අසම්භවා නයමාතිකාය ච අබ්භන්තරබාහිරමාතිකාපෙක්ඛත්තා උද්දෙසෙපි යං යං රූපක්ඛන්ධාදීසු අරණන්තෙසු සඞ්ගාහකං, තං තං අපෙක්ඛිත්වා සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතං නිද්ධාරිතන්ති විඤ්ඤායතීති තෙන තෙන සඞ්ගාහකෙන යථානිද්ධාරිතං ධම්මං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛායතනෙනා’’තිආදිමාහ. යත්ථ හි පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බධම්මවිසෙසනිද්ධාරණං නත්ථි, තස්මිං පඨමනයෙ ඡට්ඨනයෙ ච පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බභාවෙන, ඉතරෙසු ච යං යං පුච්ඡිතබ්බවිස්සජ්ජිතබ්බං නිද්ධාරිතං, තස්ස තස්ස නියාමකභාවෙන රූපක්ඛන්ධාදයො අරණන්තා උද්දිට්ඨාති.

තත්ථ ‘‘චක්ඛායතනෙන…පෙ… ඵොට්ඨබ්බධාතුයා’’ති කත්තුඅත්ථෙ කරණනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො, ‘‘ඛන්ධසඞ්ගහෙන ආයතනසඞ්ගහෙන ධාතුසඞ්ගහෙනා’’ති කරණත්ථෙ. එත්ථ ච යෙන යෙන සඞ්ගාහකෙන ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙසු තෙන තෙන සඞ්ගහෙතබ්බාසඞ්ගහෙතබ්බං අඤ්ඤං අත්ථි, තං තදෙව සඞ්ගාහකාසඞ්ගාහකභාවෙන උද්ධටං. රූපක්ඛන්ධෙන පන ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහෙතබ්බො අඤ්ඤො ධම්මො නත්ථි, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදීහි ¶ , න ච සො එව තස්ස සඞ්ගාහකො අසඞ්ගාහකො වා හොති. යඤ්ච ‘‘රූපක්ඛන්ධො එකෙන ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො’’ති වුත්තං, තඤ්ච න තස්සෙව තෙන සඞ්ගහිතතං සන්ධාය වුත්තං, රූපක්ඛන්ධභාවෙන පන රූපක්ඛන්ධවචනෙන වා ගහිතතං සන්ධාය වුත්තන්ති පකාසිතොයමත්ථො.

යදි ච සො එව තෙන සඞ්ගය්හෙය්ය, සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ – ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා ආයතනසඞ්ගහෙන ¶ සඞ්ගහිතා ධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි සම්පයුත්තා’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං, තස්මා යථා චිත්තං චිත්තෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තඤ්ච න හොති, එවං රූපක්ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො අසඞ්ගහිතො ච න හොති, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදයො වෙදනාක්ඛන්ධාදීහි. න හි සො එව තස්ස සභාගො විසභාගො චාති. තෙනෙව න එකදෙසා විය සමුදායස්ස, සමුදායො එකදෙසානං සඞ්ගාහකො අසඞ්ගාහකො ච. යථා රූපක්ඛන්ධො චක්ඛායතනාදීනං, ධම්මායතනං වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං, සරණා ධම්මා චතුන්නං ඛන්ධානං. සමුදායන්තොගධානඤ්හි එකදෙසානං න විභාගො අත්ථි, යෙන තෙ සමුදායස්ස සමුදායො ච තෙසං සභාගො විසභාගො ච සියාති, තථා න සමුදායො එකදෙසසභාගවිසභාගානං සඞ්ගාහකො අසඞ්ගාහකො ච. යථා ධම්මායතනං සුඛුමරූපසභාගස්ස වෙදනාදිවිසභාගස්ස ච රූපක්ඛන්ධෙකදෙසස්ස ඛන්ධසඞ්ගහෙන, ජීවිතින්ද්රියං රූපාරූපජීවිතසභාගවිසභාගස්ස රූපක්ඛන්ධෙකදෙසස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසස්ස ච ජීවිතවජ්ජස්ස ඛන්ධසඞ්ගහෙනෙව. න හි එකදෙසසභාගං සමුදායසභාගං, නාපි එකදෙසවිසභාගං සමුදායවිසභාගන්ති, තස්මා සතිපි අත්තතො අත්තනි අන්තොගධතො අත්තෙකදෙසසභාගතො ච අඤ්ඤස්ස අසඞ්ගාහකත්තෙ සඞ්ගාහකත්තමෙව එතෙසං නත්ථි, යෙන සඞ්ගහිතස්ස අසඞ්ගාහකා සියුන්ති සඞ්ගාහකත්තාභාවතො එව එවරූපානං අග්ගහණං වෙදිතබ්බං.

යං පන ‘‘ධම්මායතනං අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා චතූහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 25), ‘‘චක්ඛායතනඤ්ච සොතායතනඤ්ච එකෙන ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 26) ච වුත්තං, න තෙන එකදෙසානං සමුදායසඞ්ගාහකත්තං, සමුදායස්ස ච එකදෙසසඞ්ගාහකත්තං දස්සෙති, චතුක්ඛන්ධගණනභෙදෙහි පන ධම්මායතනස්ස ගණෙතබ්බාගණෙතබ්බභාවෙන පඤ්චධා භින්නතං, චක්ඛායතනාදීනං එකක්ඛන්ධගණනෙන ගණෙතබ්බතාය එකවිධතඤ්ච දස්සෙති. සඞ්ගාහකාසඞ්ගාහකනිරපෙක්ඛානං ගණෙතබ්බාගණෙතබ්බානං තංතංගණනෙහි ගණනදස්සනමත්තමෙව හි පඨමනයො කම්මකරණමත්තසබ්භාවා, දුතියාදයො පන සඞ්ගාහකාසඞ්ගාහකෙහි සඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතානං අගණනාදිදස්සනානි කත්තුකරණකම්මත්තයසබ්භාවා ¶ . තථා පඨමනයෙ තථා තථා ගණෙතබ්බාගණෙතබ්බභාවසඞ්ඛාතො තංතංඛන්ධාදිභාවාභාවො සභාගවිසභාගතා ¶ , දුතියාදීසු යථානිද්ධාරිතධම්මදස්සනෙ සඞ්ගාහකසඞ්ගහෙතබ්බානං සමානක්ඛන්ධාදිභාවො සභාගතා, තදභාවො ච විසභාගතා. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙසු තංතංඛන්ධාදිභාවාභාවො එවාති අයමෙතෙසං විසෙසොති.

සමුදයසච්චසුඛින්ද්රියසදිසානි පන තෙහි සඞ්ගහෙතබ්බමෙව අත්ථි, න සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහෙතබ්බන්ති අසඞ්ගාහකත්තාභාවතො න උද්ධටානි. දුක්ඛසච්චසදිසානි තෙහි විසභාගසමුදායභූතෙහි අනෙකක්ඛන්ධෙහි ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහෙතබ්බං, ඉතරෙහි අසඞ්ගහෙතබ්බඤ්ච නත්ථීති සඞ්ගාහකත්තාසඞ්ගාහකත්තාභාවතො. එවං සඞ්ගාහකත්තාභාවතො අසඞ්ගාහකත්තාභාවතො උභයාභාවතො ච යථාවුත්තසදිසානි අනුද්ධරිත්වා සඞ්ගාහකත්තාසඞ්ගාහකත්තභාවතො චක්ඛායතනාදීනෙව උද්ධටානීති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ ‘‘චක්ඛායතනෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා’’ති චක්ඛායතනවජ්ජා රූපධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා, න රූපක්ඛන්ධොති. න හි එකදෙසො සමුදායසඞ්ගාහකොති දස්සිතමෙතන්ති.

අට්ඨකථායං පන ඛන්ධපදෙනාති ඛන්ධපදසඞ්ගහෙනාති අත්ථො, න සඞ්ගාහකෙනාති. ‘‘කෙනචි සඞ්ගාහකෙනා’’ති ඉදං පන ආනෙත්වා වත්තබ්බං. තං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු න යුජ්ජතීති තං විස්සජ්ජනං රූපක්ඛන්ධාදීසු සඞ්ගාහකෙසු න යුජ්ජතීති අත්ථො. රූපක්ඛන්ධෙන හි…පෙ… සඞ්ගහිතොති එතෙන නයෙන චක්ඛායතනෙන රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො, සො ච අඩ්ඪෙකාදසහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථීති එවං චක්ඛායතනාදීනිපි න ගහෙතබ්බානීති ආපජ්ජතීති චෙ? නාපජ්ජති. න හි අඤ්ඤමත්තනිවාරණං එවසද්දස්ස අත්ථො, අථ ඛො සඞ්ගාහකතො අඤ්ඤනිවාරණං. සො චාතිආදි ච න නිරපෙක්ඛවචනං, අථ ඛො සඞ්ගාහකාපෙක්ඛන්ති. කථං? රූපක්ඛන්ධෙන හි රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතොති යථා චක්ඛායතනෙන චක්ඛායතනතො අඤ්ඤම්පි ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතං අත්ථි, යං ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං හොති, න එවං රූපක්ඛන්ධෙන රූපක්ඛන්ධතො අඤ්ඤං ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතං අත්ථි, යං ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං සියා, රූපක්ඛන්ධෙන පන රූපක්ඛන්ධොව ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතොති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො. සියා පනෙතං ‘‘සො එව රූපක්ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධෙන ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතො හොතූ’’ති, තං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘සො ච අඩ්ඪෙකාදසහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථී’’ති ¶ . එත්ථ ච ‘‘රූපක්ඛන්ධෙනා’’ති ආනෙත්වා වත්තබ්බං. තත්ථ ¶ රූපක්ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධස්ස වා තදෙකදෙසානං වා චක්ඛාදීනං ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගාහකො අසඞ්ගාහකො ච න හොතීති ඉමිනා පරියායෙන අසඞ්ගහිතතාය අභාවො වුත්තොති යුජ්ජති, න රූපක්ඛන්ධෙන රූපක්ඛන්ධස්ස තදෙකදෙසානං වා අඩ්ඪෙකාදසහි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතතාය. න හි සා සඞ්ගහිතතා අත්ථි. යදි සියා, සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධොපි උද්ධරිතබ්බො සියා. තෙන හි තීහිපි සඞ්ගහෙහි රූපක්ඛන්ධො තදෙකදෙසො වා සඞ්ගහිතා සියුං, අත්ථි ච තෙසං විප්පයුත්තතාති.

එවං අසඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි, අඤ්ඤානි චාති එත්ථාපි චක්ඛායතනාදීහි විය එතෙහි අඤ්ඤෙහි ච සඞ්ගහිතානං අසඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි අඤ්ඤානි ච යථා වා තථා වා එතානි විය අයුජ්ජමානවිස්සජ්ජනත්තා එවරූපානි පදානි සඞ්ගාහකභාවෙන න ගහිතානීති අධිප්පායො.

තත්ථ යං වුත්තං ‘‘රූපක්ඛන්ධෙන හි රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො’’ති, තං තෙනෙව තස්ස සඞ්ගහිතත්තාසඞ්ගහිතත්තාභාවදස්සනෙන නිවාරිතං. යඤ්හෙත්ථ අග්ගහණෙ කාරණං වුත්තං, තඤ්ච සතිපි සඞ්ගහිතත්තෙ අසඞ්ගහිතතාය අභාවතොති විඤ්ඤායමානං සමුදයසච්චාදීසු යුජ්ජෙය්ය සති තෙහි සඞ්ගහිතෙ තදසඞ්ගහිතත්තාභාවතො. රූපක්ඛන්ධාදීහි පන සඞ්ගහිතමෙව නත්ථි, කුතො තස්ස අසඞ්ගහිතතා භවිස්සති, තස්මා සඞ්ගාහකත්තාභාවො එවෙත්ථ අග්ගහණෙ කාරණන්ති යුත්තං. සඞ්ගහිතත්තාභාවෙන අසඞ්ගහිතත්තං යදිපි රූපක්ඛන්ධාදිනා අත්තනො අත්තනි අන්තොගධස්ස අත්තෙකදෙසසභාගස්ස ච නත්ථි, අඤ්ඤස්ස පන අත්ථීති න දුක්ඛසච්චාදීසු විය උභයාභාවො චෙත්ථ අග්ගහණෙ කාරණං භවිතුං යුත්තොති. ධම්මායතනජීවිතින්ද්රියාදීනඤ්ච ඛන්ධචතුක්කදුකාදිසඞ්ගාහකත්තෙ සති න තෙසං සඞ්ගහිතානං තෙහි ධම්මායතනජීවිතින්ද්රියාදීහි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතතා නත්ථීති අසඞ්ගහිතතාය අභාවො අනෙකන්තිකො, තස්මා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අග්ගහිතානං අග්ගහණෙ, ගහිතානඤ්ච ගහණෙ කාරණං වෙදිතබ්බන්ති.

අනිදස්සනං පුනදෙව සප්පටිඝන්ති එත්ථ අනිදස්සනන්ති එතෙන ‘‘සනිදස්සනසප්පටිඝ’’න්ති එත්ථ වුත්තෙන සප්පටිඝසද්දෙන සද්ධිං යොජෙත්වා අනිදස්සනසප්පටිඝා ¶ දස්සිතා. පුනදෙවාති එතෙන තත්ථෙව අවිසිට්ඨං සනිදස්සනපදං නිවත්තෙත්වා ගණ්හන්තො සනිදස්සනදුකපදං දස්සෙති. ‘‘චක්ඛායතනෙන චක්ඛායතනමෙවෙකං සඞ්ගහිත’’න්ති ඉදං න සක්කා වත්තුං. න හි ‘‘චක්ඛායතනෙන ¶ චක්ඛායතනං ආයතනසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිත’’න්ති ච ‘‘අසඞ්ගහිත’’න්ති ච වත්තබ්බන්ති දස්සිතොයං නයොති. එවං සබ්බත්ථ තස්සෙව සමුදායෙකදෙසානඤ්ච සඞ්ගාහකසඞ්ගහිතන්ති වචනෙසු අසඞ්ගාහකඅසඞ්ගහිතන්ති වචනෙසු ච තදවත්තබ්බතා යොජෙතබ්බා. අසඞ්ගාහකත්තාභාවතො එව හි චක්ඛායතනාදීනි චක්ඛායතනාදීහි අසඞ්ගහිතානීති න වුච්චන්ති, න සඞ්ගාහකත්තාභාවතොති.

දුතියනයසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියනයො අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

179. අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධෙන ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතෙසු වෙදනාදීනං තිණ්ණං ඛන්ධානං නිබ්බානස්ස ච සුඛුමරූපෙන සහ ආයතනධාතුසභාගත්තෙ සතිපි න සුඛුමරූපමෙව රූපක්ඛන්ධොති රූපක්ඛන්ධෙන ආයතනධාතුසභාගත්තං නත්ථි, තස්මා න තෙන තානි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතානි. න කෙවලං සඞ්ගහිතානෙව, අසඞ්ගහිතානිපි තෙන තානි තෙහි සඞ්ගහෙහි න හොන්තෙව තදෙකදෙසෙන සුඛුමරූපෙන ආයතනධාතුසභාගත්තා, සඞ්ගහිතාභාවො එව පන ඉධාධිප්පෙතො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධචක්ඛායතනාදීහි පන අසඞ්ගහිතා න තෙ තෙහි කථඤ්චි සම්මිස්සාති සබ්බථා තෙ තෙහි න සඞ්ගහිතා. දුක්ඛසච්චාදීහි ච පඤ්චක්ඛන්ධසමුදායභූතෙහි ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතං නිබ්බානං රූපක්ඛන්ධෙන විය ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතං තෙහි න හොති, තස්මා සඞ්ගාහකත්තාභාවතො එව එවරූපානං අසඞ්ගාහකභාවෙන අග්ගහණං වෙදිතබ්බං, සනිබ්බානපඤ්චක්ඛන්ධසමුදායභූතානං පන අබ්යාකතධම්මාදීනං අසඞ්ගාහකත්තාභාවතොව. න හි තං කඤ්චි අත්ථි, යස්ස තෙ ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගාහකා සියුං, න ච අත්තනො එකදෙසො අත්තෙකදෙසසභාගො ච අත්තනා අසඞ්ගහිතො හොතීති අත්තනා අසඞ්ගහිතසඞ්ගාහකත්තා පන වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං ගහණං කතන්ති.

යං ¶ පන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘යෙ ධම්මායතනෙන සඞ්ගහිතා’’ති, තං න සක්කා වත්තුං. ධම්මායතනෙන හි න කොචි ධම්මො කෙනචි සඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතො අත්ථි විසභාගක්ඛන්ධනිබ්බානසමුදායත්තා ¶ , ඛන්ධසඞ්ගහෙන සයමෙව අත්තනො සඞ්ගාහකං න හොතීති ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි ච සඞ්ගාහකත්තාභාවතොති දස්සිතොයං නයොති එතස්ස ධම්මායතනගණනෙන ගණිතාති අත්ථො. යානි…පෙ… ගහිතානීති එතෙන විඤ්ඤාණසම්මිස්සං ධම්මායතනෙකදෙසං දීපෙන්තානි ඉද්ධිපාදාදිපදානි, ඔළාරිකරූපසම්මිස්සං දීපෙන්තානි රූපක්ඛන්ධාදිපදානි, සබ්බෙන සබ්බං ධම්මායතනං අදීපෙන්තානි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධචක්ඛායතනාදිපදානි, සකලධම්මායතනදීපකානි ධම්මායතනාදිපදානි ච වජ්ජෙත්වා ධම්මායතනෙකදෙසං අඤ්ඤායතනෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්තානි ගහිතානීති දස්සෙති.

තතියනයඅසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථනයො සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

191. සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ යස්මා යථා දුතියතතියනයා තිණ්ණං සඞ්ගහානං සඞ්ගහණාසඞ්ගහණප්පවත්තිවිසෙසෙන ‘‘සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිත’’න්ති ච උද්දිට්ඨා, නෙවං චතුත්ථපඤ්චමා. සඞ්ගහණප්පවත්තියා එව හි සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං උද්දිට්ඨං, අසඞ්ගහණප්පවත්තියා එව ච අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතන්ති, තස්මා සඞ්ගහණප්පවත්තිවිසෙසවිරහෙ සඞ්ගහිතධම්මාසඞ්ගහිතධම්මවිසෙසෙ නිස්සිතා එතෙ ද්වෙ නයාති එත්ථ කෙනචි සඞ්ගහිතෙන ධම්මවිසෙසෙන පුන සඞ්ගහිතො ධම්මවිසෙසො සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතො සඞ්ගහිතතාය පුච්ඡිතබ්බො විස්සජ්ජිතබ්බො ච, තමෙව තාව යථානිද්ධාරිතං දස්සෙන්තො ‘‘සමුදයසච්චෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධ…පෙ… සඞ්ගහිතා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා ඛන්ධ…පෙ… සඞ්ගහිතා’’ති ආහ. එත්ථ ච යෙ තීහිපි සඞ්ගහෙහි න සඞ්ගාහකා රූපක්ඛන්ධවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධධම්මායතනදුක්ඛසච්චාදීනි විය, යෙ ච ද්වීහායතනධාතුසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගාහකා චක්ඛායතනාදීනි විය, යෙ ච එකෙන ඛන්ධසඞ්ගහෙනෙව ධාතුසඞ්ගහෙනෙව ච න සඞ්ගාහකා වෙදනාදික්ඛන්ධනිරොධසච්චජීවිතින්ද්රියාදීනි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතාදයො විය ච, තෙ ධම්මා සඞ්ගාහකත්තාභාවසබ්භාවා සඞ්ගාහකභාවෙන න උද්ධටා, තීහිපි පන සඞ්ගහෙහි ¶ යෙ සඞ්ගාහකා, තෙ සඞ්ගාහකත්තාභාවාභාවතො ඉධ උද්ධටා. තෙහි සඞ්ගහිතාපි හි එකන්තෙන ¶ අත්තනො සඞ්ගාහකස්ස සඞ්ගාහකා හොන්ති, යස්ස පුන සඞ්ගහො පුච්ඡිතබ්බො විස්සජ්ජිතබ්බො චාති.

අට්ඨකථායං පන සකලෙන හි ඛන්ධාදිපදෙනාති සකලවාචකෙන රූපක්ඛන්ධාදිපදෙනාති අත්ථො. යං පනෙතං වුත්තං ‘‘යං අත්තනො සඞ්ගාහකං සඞ්ගණ්හිත්වා පුන තෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡෙය්යා’’ති, තං තෙන ඛන්ධාදිපදෙනාති එවං අයොජෙත්වා තං අඤ්ඤං සඞ්ගහිතං නාම නත්ථීති එවං න සක්කා වත්තුං. න හි යෙන යං සඞ්ගහිතං, තෙනෙව තස්ස සඞ්ගහො පුච්ඡිතො විස්සජ්ජිතො, න ච තස්සෙව, අථ ඛො තෙන සඞ්ගහිතස්සාති. යථා වෙදනා සද්දො ච ඛන්ධො ආයතනඤ්ච, න එවං සුඛුමරූපං, තං පන ඛන්ධායතනානං එකදෙසොව, තස්මා ‘‘සුඛුමරූපෙකදෙසං වා’’ති අවත්වා ‘‘සුඛුමරූපං වා’’ති වුත්තං. සබ්බත්ථ ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සන්ති යොජෙතබ්බං. යම්පි චෙතං වුත්තං ‘‘තදෙව යෙහි ධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං, තෙ ධම්මෙ සන්ධායා’’ති, තම්පි තථා න සක්කා වත්තුං. න හි සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතස්ස සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහො එත්ථ පුච්ඡිතො විස්සජ්ජිතො ච, අථ ඛො සඞ්ගහොව, තස්මා එකෙන ඛන්ධෙනාති එකෙන ඛන්ධගණනෙනාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො, න සඞ්ගාහකෙනාති. න හි එකො ඛන්ධො අත්තනො එකදෙසස්ස සඞ්ගාහකොති.

චතුත්ථනයසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චමනයො අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

193. අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙපි වුත්තනයෙනෙව යථානිද්ධාරිතධම්මදස්සනං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච සසුඛුමරූපවිඤ්ඤාණසහිතධම්මසමුදායා යෙ තෙ දුක්ඛසච්චඅනිදස්සනඅප්පටිඝඅචෙතසිකානුපාදාසදිසා සතිපි එකෙන ද්වීහි වා සඞ්ගහෙහි කෙසඤ්චි අසඞ්ගාහකත්තෙ තීහිපි අසඞ්ගහෙතබ්බස්ස අභාවතො පරිපුණ්ණසඞ්ගහාසඞ්ගාහකා න හොන්ති, අබ්යාකතධම්මසදිසා කෙනචි සඞ්ගහෙන අසඞ්ගහෙතබ්බභාවතො අසඞ්ගාහකා එව න හොන්ති, තෙන තෙ අසඞ්ගාහකභාවෙන න උද්ධටා, ඉතරෙ පන තබ්බිපරියායෙන උද්ධටාති.

යං ¶ ¶ පන අට්ඨකථායං ‘‘තාදිසෙන හි පදෙන නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහමත්තං න ගච්ඡෙය්යා’’ති වුත්තං, තං දුක්ඛසච්චං සන්ධාය වුත්තං. අනිදස්සනඅප්පටිඝෙසු පන අසඞ්ගාහකෙසු නිබ්බානං අන්තොගධං, න ච තදෙව තස්ස අසඞ්ගාහකන්ති. සදිසවිස්සජ්ජනානං වසෙන සමොධානෙත්වා කතෙහි සද්ධින්ති එවං කතෙහි දුතියපඤ්හාදීහි සද්ධිං පඨමපඤ්හනාමරූපපඤ්හාදයො සබ්බෙපි චතුත්තිංස හොන්තීති අත්ථො. යං පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙවාති රූපක්ඛන්ධාදිවිසෙසකපදං වදති, න නිද්ධාරිතෙ පුච්ඡිතබ්බධම්මෙ. තෙ හි ලක්ඛණතො දස්සිතා, න පදෙන සරූපතොති. තත්ථ තදෙවාති එව-සද්දෙන න තං කදාචි සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං න හොතීති උද්ධටස්සෙව අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතභාවෙ නියතතං අඤ්ඤස්ස ච අනියතතං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘තදෙව යෙහි අසඞ්ගහිත’’න්ති එත්ථ හි ‘‘නියමතො’’ති සක්කා වචනසෙසො යොජෙතුන්ති. අථ වා තදෙවාති පුච්ඡාය උද්ධටමෙව එවංපකාරමෙව හුත්වා යෙහි අසඞ්ගහිතන්ති තස්ස පුච්ඡාය උද්ධටභාවෙන එවං අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතභාවනියමනත්ථො එව-සද්දො, න අඤ්ඤස්ස අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතතානිවාරණත්ථොති දට්ඨබ්බො. පුච්ඡාය උද්ධටඤ්හි අඤ්ඤසහිතං අසහිතඤ්ච අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං හොති. රූපක්ඛන්ධාදීනි හි අඤ්ඤසහිතානි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධාදීනි අසහිතානීති.

අවසෙසා සඞ්ගහිතාති ඉදං අවසෙසා අසඞ්ගහිතා න හොන්තීති එවං දට්ඨබ්බං. තෙහිපි විඤ්ඤාණධම්මෙහි තෙ රූපධම්මාව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතාති පුච්ඡාය උද්ධටා තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගාහකා හුත්වා අසඞ්ගහිතාති අධිප්පායො. අනුද්ධටා වෙදනාදයොපි හි අසඞ්ගහිතා එවාති. එත්ථ ච පඨමෙ නයෙ වෙදනාදයොපි විඤ්ඤාණෙන අසඞ්ගහිතාති වුත්තා, දුතියෙ රූපධම්මාවාති අයං විසෙසො. වෙදනාදයො හි රූපවිඤ්ඤාණෙහෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතාති ඔළාරිකරූපෙහි විඤ්ඤාණෙන ච තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතාති අත්ථො. රූපෙකදෙසො හි එත්ථ රූපග්ගහණෙන ගහිතොති.

196. චතුත්ථපඤ්හෙ චක්ඛායතනං වෙදනාදීහි චතූහීති එත්ථ චක්ඛායතනන්ති එතෙන පුච්ඡාය උද්ධටං අසඞ්ගාහකං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. චක්ඛායතනෙන පන අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතානි දස ඔළාරිකායතනානි න චක්ඛායතනමෙවාති. ‘‘රූපඤ්ච ධම්මායතන’’න්තිආදිනා යෙහි ධම්මෙහි තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං තං විඤ්ඤාණමෙව හොති, අසඞ්ගහිතෙන තෙන ¶ අසඞ්ගහිතඤ්ච විඤ්ඤාණවජ්ජං සබ්බං තෙව ධම්මෙ උදානෙති. සදිසවිස්සජ්ජනා හි එකතො උදානෙත්වා දස්සෙතබ්බා. තත්ථ පඨමෙන රූපක්ඛන්ධෙන සදිසවිස්සජ්ජනෙසු එකතො උදානෙත්වා දස්සිතෙසු අඤ්ඤෙ විසදිසවිස්සජ්ජනා ¶ නයදානෙන දස්සිතා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘රූපඤ්ච ධම්මායතනන්ති…පෙ… අඤ්ඤෙනාකාරෙන සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතා’’ති. තත්ථ ද්වෙ භවාති අසඤ්ඤෙකවොකාරභවා. ද්වෙති බාහිරුපාදාධම්මෙ එව සන්ධාය වුත්තං. යෙන අසඞ්ගාහකෙන අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං පුච්ඡිතබ්බං විස්සජ්ජිතබ්බඤ්ච පරිච්ඡිජ්ජති, සො රූපක්ඛන්ධාදිකො තස්ස පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානඤ්ච නිස්සයභාවතො ‘‘විසයො’’ති වුත්තො, යථාදස්සිතස්ස පන උද්දානස්ස නයදානමත්තත්තා ‘‘නයො’’ති වුත්තං. ‘‘ද්වෙවීසනයො චා’’තිපි පාඨො, ද්වෙවීසපදිකො එස නයො චාති අත්ථො.

පඤ්චමනයඅසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡට්ඨනයො සම්පයොගවිප්පයොගපදවණ්ණනා

228. සම්පයොගවිප්පයොගපදෙ යං ලබ්භති, යඤ්ච න ලබ්භති, තං සබ්බං පුච්ඡාය ගහිතන්ති ඉදං න රූපක්ඛන්ධාදීනි පදානි සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සම්පයොගපදං විප්පයොගපදඤ්චාති වෙදිතබ්බං. රූපක්ඛන්ධාදීසු හි යං ධම්මායතනාදිපදං න ලබ්භති, තං පුච්ඡායපි න ගහිතං. සම්පයොගපදං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු අලබ්භමානම්පි ‘‘රූපක්ඛන්ධො කතිහි…පෙ… සම්පයුත්තො’’ති එවං පුච්ඡාය ගහිතං, වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු ලබ්භමානං, විප්පයොගපදං පන සබ්බත්ථ ලබ්භමානමෙවාති. රූපධම්මානං පන රූපෙන නිබ්බානෙන වා, නිබ්බානස්ස ච රූපෙන සද්ධිං සම්පයොගො නාම නත්ථීති එකුප්පාදාදිසභාගතාය අභාවතො සම්පයොගං නිවාරෙන්තෙන සා එව එකුප්පාදාදිතා එතෙසං විසභාගතාති තදභාවතො විප්පයොගොපි නිවාරිතො එව හොතීති දට්ඨබ්බො. චතූසු හි ඛන්ධෙසු විජ්ජමානා එකුප්පාදාදිතා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගතා හොති රූපනිබ්බානෙහි තෙසං තෙහි ච රූපනිබ්බානානං විසභාගතා ච, න ච රූපෙකදෙසස්ස නිබ්බානස්ස වා සා එකුප්පාදාදිතා අත්ථි, යා රූපෙකදෙසෙන රූපෙකදෙසනිබ්බානානං නිබ්බානෙන ච රූපස්ස විසභාගතා සියා. තෙනෙව ‘‘චතූහි විප්පයොගො’’ති වුත්තන්ති.

සත්තසු ¶ විඤ්ඤාණධාතූසු එකායපි අවිප්පයුත්තෙති යථා රූපභවො තීහි විඤ්ඤාණධාතූහි, නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා පඤ්චහි, අවිතක්කඅවිචාරා එකාය විප්පයුත්තෙ අනාරම්මණමිස්සකෙ ධම්මෙ ¶ දීපෙන්ති, එවං අදීපෙත්වා එකායපි විප්පයුත්තෙ අහොන්තෙ සත්තහිපි සම්පයුත්තෙ සත්තපි වා තා දීපෙන්තීති අධිප්පායො. අවිප්පයුත්තෙති හි යෙ විප්පයුත්තා න හොන්ති, තෙ ධම්මෙති වුත්තං හොති, න සම්පයුත්තෙති. තෙන යානි තාහි සම්පයුත්තෙ දීපෙන්ති ධම්මායතනාදිපදානි, යානි ච සම්පයුත්තවිප්පයුත්තභාවෙහි නවත්තබ්බං දීපෙන්ති අචෙතසිකාදිපදානි, යානි ච සම්පයුත්තනවත්තබ්බානි දීපෙන්ති දුක්ඛසච්චාදිපදානි, තෙසං සබ්බෙසං අනාරම්මණමිස්සකධම්මදීපකානං අග්ගහණං වුත්තං හොති. න හි අනාරම්මණමිස්සකසබ්බවිඤ්ඤාණධාතුතංසම්පයුත්තතදුභයසමුදායානං ඛන්ධායතනධාතූසු කෙනචි සම්පයොගො විප්පයොගො වා අත්ථීති.

යදි එවං විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ ‘‘කුසලෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා’’ති න වත්තබ්බං. අකුසලාබ්යාකතා හි අනාරම්මණමිස්සොභයධම්මාති? න, යථාවුත්තසමුදායානං ඛන්ධාදීහෙව සම්පයොගවිප්පයොගාභාවවචනතො. ඛන්ධාදයො හි තදෙකදෙසා තදෙකදෙසඤ්ඤසමුදායා ච, සමුදායෙකදෙසානඤ්ච විභාගාභාවතො න සභාගවිසභාගතා අත්ථි, තෙන තෙසං ඛන්ධාදීහි සම්පයොගවිප්පයොගාභාවො හොති. කුසලා පන ධම්මා අකුසලාබ්යාකතෙහි විභත්තා, තෙ ච කුසලෙහි, න තෙසං සමුදායෙකදෙසභාවො තදෙකදෙසඤ්ඤසමුදායභාවො වා, තස්මා ඛන්ධාදීනි අනාමසිත්වා විප්පයුත්තතාමත්තෙන යථානිද්ධාරිතධම්මදස්සනෙ කුසලෙහි ඉතරෙසං, ඉතරෙහි ච කුසලානං විප්පයොගො න න හොති විසභාගතාසබ්භාවතොති තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයුත්තතා වුත්තා. එස නයො සබ්බෙසු එවරූපෙසු.

උද්දානෙ පන අට්ඨාරස තතො පරෙති ඉදං ‘‘සොළසා’’ති වත්තබ්බං, තෙවීසන්ති ඉදඤ්ච ‘‘එකවීස’’න්ති. සබ්බත්ථ ච කාලසන්තානභෙදරහිතාරහිතබහුධම්මසමොධානානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූනං එකදෙසා සමුදයසච්චවෙදනාක්ඛන්ධාදයො එකදෙසසම්මිස්සා ච ඉද්ධිපාදාදයො අනාරම්මණෙහි අසම්මිස්සා රූපක්ඛන්ධාදයො ච සාරම්මණෙහි අසම්මිස්සා සම්පයොගීවිප්පයොගීභාවෙන ¶ සමානකාලසන්තානෙහි ච එකදෙසන්තරෙහි විභත්තා එව ගහිතාති තෙහි තෙ කෙහිචි එකදෙසන්තරෙහි විභත්තෙහි යථායොගං සම්පයොගං විප්පයොගඤ්ච ලභන්ති. අත්ථි හි තෙසං එකුප්පාදාදිතා සභාගතා විසභාගතා චාති. තෙන තත්ථ තත්ථ ‘‘එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්ත’’න්ති ච, ‘‘එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්ත’’න්ති ච වුත්තං. භින්නකාලසමුදායා එව පන වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා වත්තමානා ච එකෙකධම්මා එව, තස්මා තෙසං සමානකාලස්ස විභජිතබ්බස්ස අභාවතො න සුඛින්ද්රියාදීනි ¶ වෙදනාක්ඛන්ධස්ස විභාගං කරොන්ති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතාදයො ච විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස මනායතනස්ස ච. තෙන ‘‘සුඛින්ද්රියං එකෙන ඛන්ධෙන කෙහිචි විප්පයුත්ත’’න්ති, ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන කෙහිචි විප්පයුත්තා’’ති ච එවමාදි න වුත්තං, ඛන්ධායතනවිභාගවිරහිතම්පි පන විඤ්ඤාණං ධාතුවිභාගෙන විභත්තමෙව වුත්තන්ති ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතු සොළසහි ධාතූහි විප්පයුත්තා’’ති වුත්තං, එවමෙවං ඉන්ද්රියවිභාගෙන විභත්තානං සුඛින්ද්රියාදීනං ‘‘සුඛින්ද්රියෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා’’තිආදීසු යථායොගං විප්පයොගො දට්ඨබ්බො, නාවිභත්තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධස්සාති.

235. යථා තංසම්පයොගීභාවං සන්ධාය ‘‘සමුදයසච්චං තීහි ඛන්ධෙහි සම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං, එවං තංවිප්පයොගීභාවං සන්ධාය ‘‘තීහි ඛන්ධෙහි විප්පයුත්ත’’න්ති කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? අවිභාගෙහි තෙහි විප්පයොගවචනස්ස අයුත්තත්තා. විභාගෙ හි සති සමුදයසච්චං සුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියෙහි මනොවිඤ්ඤාණධාතුතො අඤ්ඤවිඤ්ඤාණධාතූහි විප්පයුත්තන්ති යුත්තං වත්තුං විභාගෙනෙව විසභාගතාය සඞ්ගහිතත්තා, විභාගරහිතෙහි පන වෙදනාක්ඛන්ධාදීහි න යුත්තං, තෙහි විජ්ජමානෙහි විජ්ජමානස්ස සමුදයස්ස විසභාගභාවාභාවතො. යඤ්හි අනුප්පන්නා ධම්මා විය ආමට්ඨකාලභෙදං න හොති සඞ්ඛතං උද්ධරිතබ්බං, තං පච්චුප්පන්නභාවං නිස්සාය සම්පයොගීවිප්පයොගීභාවෙන උද්ධරීයති, තඤ්ච විභාගරහිතෙහි ඛන්ධාදීහි සඞ්ඛතෙහි පච්චුප්පන්නභාවමෙව නිස්සාය අනාමට්ඨකාලභෙදෙ අත්ථිතාය එව නිස්සිතබ්බත්තා. අවිජ්ජමානස්ස හි අවිජ්ජමානෙන, අවිජ්ජමානස්ස ච විජ්ජමානෙන, විජ්ජමානස්ස ච අවිජ්ජමානෙන සම්පයොගො නත්ථි, විප්පයොගො පන අවිජ්ජමානතාදීපකෙ භෙදෙ ගහිතෙ තෙනෙව විසභාගතාපි ගහිතා එවාති හොති ¶ . භෙදෙ පන අග්ගහිතෙ තෙන තෙන ගහණෙන විසභාගතාය අග්ගහිතත්තා සති සභාගත්තෙ විජ්ජමානතාය එව ධම්මානං සභාගස්ස පරිච්ඡින්දනතො විජ්ජමානතා දස්සිතාති එකුප්පාදාදිභාවසඞ්ඛාතා සභාගතාපි ගහිතා එව හොති. තස්සා ච ගහිතත්තා සම්පයොගොව ලබ්භති, න විප්පයොගො, තස්මා සමුදයසච්චං වෙදනාක්ඛන්ධාදීහි සම්පයුත්තත්තෙන වුත්තං, න විප්පයුත්තත්තෙනාති. එස නයො මග්ගසච්චාදීසුපීති.

262. ‘‘දුතියජ්ඣානවිචාරඤ්හි ඨපෙත්වා සෙසා අවිතක්කවිචාරමත්තා’’ති අට්ඨකථාවචනං යෙ පධානා විතක්කො විය කොට්ඨාසන්තරචිත්තුප්පාදෙසු අලීනා, තෙ එව ඉධ අවිතක්කවිචාරමත්තාති අධිප්පෙතාති දස්සෙති. තෙනෙව හි අනන්තරනයෙ සමුදයසච්චෙන සමානගතිකා න සවිතක්කසවිචාරෙහීති ¶ තෙ න ගහිතා. දසමොසානනයෙසු ච තෙහි විප්පයුත්තෙහි විප්පයුත්තානං තෙහි විප්පයුත්තානඤ්ච සොළසහි ධාතූහි විප්පයොගො අට්ඨාරසසඞ්ගහිතො ච වුත්තො. විතක්කසහිතෙසුපි පන තෙසු ගහිතෙසු සබ්බෙපි තෙ විචාරෙන සම්පයුත්තාති ‘‘එකෙන ඛන්ධෙන කෙහිචි සම්පයුත්තා’’ති සක්කා වත්තුං. සො හි සමුදායො විචාරං වජ්ජෙත්වා අඤ්ඤෙන කෙනචි සම්පයුත්තො න හොති. න හි තදෙකදෙසස්ස විතක්කස්ස විචාරතො අඤ්ඤෙන සම්පයොගො සමුදායස්ස හොති. යථා නානාචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජමානානං ඉද්ධිපාදානං සමුදායස්ස ඉද්ධිපාදස්ස එකදෙසානං තීහි ඛන්ධෙහි සම්පයොගො සමුදායස්ස න හොති, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං. යථා පන තෙසු එකොපි වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසෙන ච අසම්පයුත්තො නාම නත්ථීති සමුදායස්ස තෙහි සම්පයුත්තතා වුත්තා, එවමිධාපි විචාරෙන අසම්පයුත්තස්ස අවිතක්කවිචාරමත්තස්ස කස්සචි අභාවතො සමුදායස්ස තෙන සම්පයුත්තතා න න සක්කා වත්තුං. න හි අවිතක්කවිචාරමත්තානං දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකාදීනං විය සම්පයුත්තතා න වත්තබ්බා. යථා හි දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකෙසු කෙචි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසෙන මොහෙන සම්පයුත්තා, කෙචි අසම්පයුත්තාති න සමුදායො තෙන සම්පයුත්තො, නාපි අඤ්ඤො කොචි ධම්මො අත්ථි, යෙන සො සමුදායො සම්පයුත්තො සියාති ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා සම්පයුත්තාති නත්ථී’’ති වුත්තං, එවං භාවනායපහාතබ්බහෙතුකසහෙතුකාදයොපි. න පනෙවං යෙන අවිතක්කවිචාරමත්තසමුදායො සම්පයුත්තො සියා, තං නත්ථි අවිතක්කවිචාරමත්තෙසු කස්සචි විචාරෙන ¶ අසම්පයුත්තස්ස අභාවා, තස්මා තෙ ‘‘සම්පයුත්තා’’ති න න වත්තබ්බාති. සබ්බත්ථ ච එකධම්මෙපි කෙහිචීති බහුවචනනිද්දෙසො සඞ්ඛාය අනියමිතත්තා කතොති වෙදිතබ්බො.

ඡට්ඨනයසම්පයොගවිප්පයොගපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සත්තමනයො සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

306. සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධාදයො තෙහි සම්පයුත්තාභාවතො න ගහිතා. සමුදයසච්චාදීනි සතිපි තෙහි සම්පයුත්තෙ, සම්පයුත්තෙහි ච විප්පයුත්තෙ සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තානං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගාභාවතො. න හි සමුදයසච්චෙන සම්පයුත්තෙහි ලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙහි විප්පයුත්තානං ¶ තතො අඤ්ඤධම්මානං ඛන්ධාදීසු කෙනචි විප්පයොගො අත්ථි. නනු ච තෙ එව චිත්තුප්පාදා චත්තාරො ඛන්ධා අඩ්ඪදුතියානි ආයතනානි අඩ්ඪදුතියා ධාතුයො ච හොන්තීති තෙහි විප්පයොගො වත්තබ්බොති? න, තදඤ්ඤධම්මානං ඛන්ධාදිභාවතො. න හි තෙ එව ධම්මා චත්තාරො ඛන්ධා, අථ ඛො තෙ ච තතො අඤ්ඤෙ ච, තථා අඩ්ඪදුතියායතනධාතුයොපි. න ච තදඤ්ඤසමුදායෙහි අඤ්ඤෙ විප්පයුත්තා හොන්ති සමුදායෙකදෙසානං එකදෙසඤ්ඤසමුදායානඤ්ච විප්පයොගාභාවතො. එස නයො මග්ගසච්චසුඛින්ද්රියාදීසු. අවිතක්කවිචාරමත්තෙසුපි නිරවසෙසෙසු අධිප්පෙතෙසු තෙසං සවිතක්කසවිචාරසමානගතිකත්තා අග්ගහණෙ කාරණං න දිස්සති.

අට්ඨකථායං පන එවරූපානීති යථා රූපක්ඛන්ධෙ විස්සජ්ජනං න යුජ්ජති, එවං යෙසු අඤ්ඤෙසුපි න යුජ්ජති, තානි විස්සජ්ජනස්ස අයොගෙන ‘‘එවරූපානී’’ති වුත්තානි, න සම්පයුත්තාභාවෙනාති දට්ඨබ්බං. යානි පන පදානි ධම්මධාතුයා සම්පයුත්තෙ ධම්මෙ දීපෙන්තීති එතෙන වෙදනාක්ඛන්ධාදිපදානි දස්සෙති, විඤ්ඤාණඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සන්ති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධමනායතනාදිපදානි. තත්ථ අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සන්ති අසම්පයුත්තෙන අසම්මිස්සන්ති අත්ථො. අදුක්ඛමසුඛායවෙදනායසම්පයුත්තපදානිපි හි සම්පයුත්තෙහි සම්මිස්සවිඤ්ඤාණදීපකානි ඉධ ගහිතානීති. එතෙන ච ලක්ඛණෙන එවරූපානෙව ගහිතානීති දස්සෙති, න එවරූපානි ගහිතානෙවාති සමුදයසච්චාදිඉද්ධිපාදාදිපදානං ¶ අසඞ්ගහිතත්තා. ‘‘අථ ඵස්සසත්තකං චිත්තං සහ යුත්තපදෙහි සත්තා’’ති පුරාණපාඨො, අයං පන ඌනොති කත්වා ‘‘අථ ඵස්සසත්තකං, තිකෙ තයො සත්ත මහන්තරෙ චා’’ති පාඨො කතො.

309. පුච්ඡාය උද්ධටපදෙනෙව සද්ධිං විප්පයුත්තානං වසෙනාති ඉදං පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන සම්පයුත්තෙහි විප්පයුත්තා තෙන සද්ධිං විප්පයුත්තා හොන්තීති කත්වා වුත්තං. පාළිඋද්දානගාථායං ද්වෙ ච මනෙන යුත්තා, විතක්කවිචාරණාති මනොධාතුයා එකන්තසම්පයුත්තා ද්වෙ විතක්කවිචාරාති සවිතක්කපදං සවිචාරපදඤ්ච දස්සෙති.

සත්තමනයසම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අට්ඨමනයො විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

317. විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ ¶ රූපක්ඛන්ධාදීහි විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තමෙව යථානිද්ධාරිතං නත්ථීති ‘‘රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා’’ති අවත්වා ‘‘රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා කතිහි ඛන්ධෙහි…පෙ… සම්පයුත්තාති නත්ථී’’ති වුත්තං. තෙන රූපක්ඛන්ධෙන විප්පයුත්තානං කෙනචි ඛන්ධාදිනා සම්පයොගාභාවතො යථානිද්ධාරිතං විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තමෙව නත්ථි, කුතො තස්ස පුන ඛන්ධාදීහි සම්පයුත්තතාති දස්සෙති.

අට්ඨමනයවිප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නවමනයො සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

319. සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනායං යංඛන්ධාදිවසෙනාති සමාසපදං ඉදං දට්ඨබ්බං, යස්ස ඛන්ධාදිනො වසෙනාති අත්ථො. තස්සෙවාති ච තස්සෙව ඛන්ධාදිනොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යං ඉධ සම්පයුත්තං වුත්තං, තං රූපක්ඛන්ධාදීසු අරණන්තෙසු යෙන වෙදනාක්ඛන්ධාදිනා සම්පයුත්තං, පුන තස්සෙව වෙදනාක්ඛන්ධාදිනො ඛන්ධාදීහි සම්පයොගං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං ¶ . තඤ්හි අත්තනා සම්පයුත්තෙන සම්පයුත්තත්තා ‘‘සම්පයුත්තෙන සම්පයුත්ත’’න්ති නිද්ධාරිතන්ති. රූපෙන වාති එතෙන නිරොධසච්චඅප්පච්චයඅසඞ්ඛතෙහිපි අයොගො වුත්තො හොතීති දට්ඨබ්බො, තථා රූපමිස්සකෙහි වාති එතෙන අනුපාදින්නඅනුපාදානියාදීහි නිබ්බානමිස්සකෙහිපි. වක්ඛති හි ‘‘නිබ්බානං පන සුඛුමරූපගතිකමෙවා’’ති. සබ්බාරූපක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහීති වත්තමානානමෙව සම්පයොගො ලබ්භතීති වත්තමානෙසු එකම්පි ධම්මං අනපනෙත්වා අවිකලචතුක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහි අරූපභවාදීහීති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – යෙ සම්පයොගං න ලභන්ති රූපක්ඛන්ධාදයො, තෙ සබ්බෙ න ගහිතා, ඉතරෙ ච වෙදනාක්ඛන්ධාදයො සබ්බෙ ගහිතාති.

නවමනයසම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. දසමනයො විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

353. විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ ¶ අග්ගහිතෙසු ධම්මායතනාදිධම්මා අනාරම්මණමිස්සකසබ්බචිත්තුප්පාදගතධම්මභාවතො තෙහි විප්පයුත්තස්ස අභාවා න ගහිතා, දුක්ඛසච්චචතුමහාභවඅබ්යාකතාදිධම්මා තෙහි විප්පයුත්තෙහි විප්පයුත්තානං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගාභාවතොති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බොති.

දසමනයවිප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. එකාදසමනයො සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

409. එකාදසමනයවණ්ණනායං ‘‘තෙ ච සෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි එකෙන මනායතනෙන සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහී’’ති එතෙසං පදානං ‘‘සම්පයුත්තා නාමා’’ති එතෙන සහ සම්බන්ධො. ‘‘කෙහිචී’’ති එතස්ස පනත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච ඨපෙත්වා තණ්හ’’න්ති එතෙන ‘‘තෙ චා’’ති වුත්තෙ සමුදයසච්චෙන ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතධම්මෙ විසෙසෙත්වා තෙසං එව විසෙසිතානං අත්තවජ්ජෙහි සෙසෙහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ තණ්හාය ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච තණ්හාය වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි සම්පයොගාරහෙහි ¶ සම්පයුත්තතං සන්ධායාහ ‘‘සෙසෙහි සම්පයුත්තත්තා කෙහිචි සම්පයුත්තා නාමා’’ති.

එකාදසමනයසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ද්වාදසමනයො සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

417. ද්වාදසමනයෙ ච නවමනයෙ විය සම්පයොගාරහාව ලබ්භන්තීති ආහ ‘‘තෙයෙව උද්ධටා’’ති.

ද්වාදසමනයසම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. තෙරසමනයො අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

448. තෙරසමනයවණ්ණනායං ¶ යෙහි තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං විඤ්ඤාණමෙව හොති, තෙ පාළියං ‘‘රූපඤ්ච ධම්මායතන’’න්තිආදිඋද්දානගාථාය දස්සිතා බාවීස ධම්මා ‘‘රූපක්ඛන්ධෙන සදිසපඤ්හා ධම්මා’’ති වුත්තා. යෙහි පන තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතානි අරූපභවෙන විය ඔළාරිකායතනානෙව හොන්ති, තෙ වුත්තාවසෙසා සබ්බෙ ඉධ උද්ධටා ‘‘අරූපභවෙන සදිසා’’ති වුත්තා. සෙසාති සෙසා පඤ්චමනයෙ ආගතා වෙදනාක්ඛන්ධාදයො සතිපි අසඞ්ගාහකත්තෙ ඉධ විස්සජ්ජනං න රුහන්තීති න උද්ධටා. යෙ පන අසඞ්ගාහකා එව න හොන්ති දුක්ඛසච්චාදිධම්මා, තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යථා පන වෙදනාක්ඛන්ධාදයො න රුහන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධෙන හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තෙසඤ්ච සම්පයොගො නාම නත්ථීති රූපාරූපධම්මානං අසම්පයොගෙහි වොමිස්සතාය සම්පයොගො නත්ථීති අත්ථො.

යදි පන තෙ කදාචි අසබ්බවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තා අරූපධම්මා රූපධම්මා ච සියුං, න තෙසං විප්පයොගො නත්ථීති ‘‘විප්පයොගො ච නත්ථී’’ති න වුත්තං, න වෙදනාක්ඛන්ධෙන අසඞ්ගහිතානං විප්පයොගස්ස අත්ථිතායාති වෙදිතබ්බං. උභයාභාවතො හි වෙදනාක්ඛන්ධාදයො ඉධ න රුහන්තීති. එවං පනෙත්ථ සියා ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි ඛන්ධාදිවසෙන අනාරම්මණමිස්සකා සත්තවිඤ්ඤාණධාතුධම්මා අසඞ්ගහිතා හොන්ති, තෙසඤ්ච සම්පයොගො ¶ විප්පයොගො ච නත්ථී’’ති. අනාරම්මණසහිතානඤ්හි සබ්බවිඤ්ඤාණධාතූනං සබ්බවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තානං තදුභයධම්මානඤ්ච වෙදනාක්ඛන්ධාදිවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධාදිචක්ඛායතනාදීහි තීහිපි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතානං සම්පයොගවිප්පයොගාභාවො අරුහණෙ කාරණං. ජාතිවිප්පයොගභූමිකාලසන්තානවිප්පයොගතො චතුබ්බිධො විප්පයොගො. තත්ථ ජාතිවිප්පයොගො ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා’’තිආදි, භූමිවිප්පයොගො ‘‘කාමාවචරා, රූපාවචරා’’තිආදි, කාලවිප්පයොගො ‘‘අතීතා ධම්මා, අනාගතා ධම්මා’’තිආදි, සන්තානවිප්පයොගො ‘‘අජ්ඣත්තා ධම්මා, බහිද්ධා ධම්මා’’තිආදි. එවං විප්පයොගො චතුධා වෙදිතබ්බො.

තෙරසමනයඅසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. චුද්දසමනයො විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

456. චුද්දසමනයෙ ¶ ධම්මායතනාදීනං අනාරම්මණමිස්සකසබ්බචිත්තුප්පාදගතධම්මභාවතො විප්පයොගස්ස අරුහණං දට්ඨබ්බං. ජාතිආදිත්තයස්ස චෙත්ථ ධම්මසභාවමත්තත්තා න කථඤ්චි සම්පයොගො විප්පයොගො ච රුහති අජ්ඣත්තබහිද්ධධම්මානං සබ්බධම්මසමොධානත්තා, අනිදස්සනඅප්පටිඝාදීනං අනාරම්මණමිස්සකසබ්බචිත්තුප්පාදත්තා. දුක්ඛසච්චාදිධම්මාව ඉධ තෙහි විප්පයුත්තානං සඞ්ගහාසඞ්ගහසබ්භාවා ගහිතාති.

පාළිඋද්දානගාථායං සමුච්ඡෙදෙ න ලබ්භන්තීති පරියොසානෙ නයෙ න ලබ්භන්තීති අත්ථො. මොඝපුච්ඡකෙන චාති අලබ්භමානා ච තෙ මොඝපුච්ඡකෙන හෙතුනා න ලබ්භන්ති තෙසං පුච්ඡාය මොඝත්තාති වුත්තං හොති. අථ වා මොඝපුච්ඡකො අට්ඨමො නයො, තෙන ච සහ ඔසානනයෙ එතෙ ධම්මා විප්පයොගස්සපි අභාවා සබ්බථාපි න ලබ්භන්තීති අත්ථො.

චුද්දසමනයවිප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.