📜
පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපකරණ-මූලටීකා
1. මාතිකාවණ්ණනා
1. ධම්මසඞ්ගහෙ ¶ ¶ තිකදුකවසෙන සඞ්ගහිතානං ධම්මානං විභඞ්ගෙ ඛන්ධාදිවිභාගං දස්සෙත්වා තථාසඞ්ගහිතවිභත්තානං ධාතුකථාය සඞ්ගහාසඞ්ගහාදිප්පභෙදං වත්වා යාය පඤ්ඤත්තියා තෙසං සභාවතො උපාදාය ච පඤ්ඤාපනං හොති, තං පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘ඡ පඤ්ඤත්තියො’’තිආදිනා පුග්ගලපඤ්ඤත්ති ආරද්ධා. තත්ථ යෙ ධම්මෙ පුබ්බාපරියභාවෙන පවත්තමානෙ අසභාවසමූහවසෙන උපාදාය ‘‘පුග්ගලො, ඉත්ථී, පුරිසො, දෙවො, මනුස්සො’’තිආදිකා පුග්ගලපඤ්ඤත්ති හොති, තෙසං අඤ්ඤෙසඤ්ච බාහිරරූපනිබ්බානානං සසභාවසමූහසසභාවභෙදවසෙන පඤ්ඤාපනා සභාවපඤ්ඤත්තීති ඛන්ධපඤ්ඤත්තිආදිකා පඤ්චවිධා වෙදිතබ්බා. තාය ධම්මසඞ්ගහාදීසු විභත්තා සභාවපඤ්ඤත්ති සබ්බාපි සඞ්ගහිතා හොති. පුග්ගලපඤ්ඤත්ති පන අසභාවපඤ්ඤත්ති. තාය ච සමයවිමුත්තාදිප්පභෙදාය සත්තසන්තානගතෙ පරිඤ්ඤෙය්යාදිසභාවධම්මෙ උපාදාය පවත්තිතො පධානාය ‘‘විහාරො මඤ්චො’’තිආදිකා ච සබ්බා අසභාවපඤ්ඤත්ති සඞ්ගහිතා හොති.
එත්තාවතා ¶ ච පඤ්ඤත්ති නාම විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති ච. තා එව හි වොමිස්සා ඉතරා චතස්සොති. තස්මා තාසං දස්සනෙන ඉමස්මිං පකරණෙ සබ්බා පඤ්ඤත්තියො දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. ඛන්ධාදිපඤ්ඤත්තීසු පන ඡසු අඤ්ඤත්ථ අදස්සිතප්පභෙදං ඉධෙව ච දස්සිතප්පභෙදං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං උපාදාය ඉමස්ස පකරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තීති නාමං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යෙ ධම්මෙ ඉධ පඤ්ඤපෙතුකාමොති පඤ්ඤත්තියා වත්ථුභාවෙන දස්සෙතුකාමොති අධිප්පායො. න හි එතස්මිං පකරණෙ පඤ්ඤාපනං කරොති, වත්ථූහි පන පඤ්ඤත්තියො දස්සෙතීති.
ඛන්ධාති ¶ පඤ්ඤාපනාති ඉදං ඛන්ධාති රූපං පථවීතිආදිකා සබ්බාපි සාමඤ්ඤප්පභෙදපඤ්ඤාපනා නාම හොති, තං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පඤ්ඤාපනාති එතස්ස පන දස්සනා ඨපනාති එතෙ ද්වෙ අත්ථා, තෙසං පකාසනා නික්ඛිපනාති. තත්ථ ‘‘රූපක්ඛන්ධො…පෙ… අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං සමයවිමුත්තො’’තිආදිනා ඉදමෙවංනාමකං ඉදමෙවංනාමකන්ති තංතංකොට්ඨාසිකකරණං බොධනමෙව නික්ඛිපනා, න පඤ්ඤපෙතබ්බානං මඤ්චාදීනං විය ඨානසම්බන්ධකරණං. යො පනායං ‘‘නාමපඤ්ඤත්ති හි දස්සෙති ච ඨපෙති චා’’ති කත්තුනිද්දෙසො කතො, සො භාවභූතාය කරණභූතාය වා නාමපඤ්ඤත්තියා තෙසං තෙසං ධම්මානං දිට්ඨතාය ඨපිතතාය ච තංනිමිත්තතං සන්ධාය කතොති වෙදිතබ්බො.
විජ්ජමානපඤ්ඤත්තීතිආදිනා වචනෙන පාළියං අනාගතතං සන්ධාය ‘‘පාළිමුත්තකෙනා’’තිආදිමාහ. කුසලාකුසලස්සෙවාති කුසලාකුසලස්ස විය. විජ්ජමානස්සාති එතස්ස අත්ථො සතොති, තස්ස අත්ථො සම්භූතස්සාති. විජ්ජමානස්ස සතොති වා විජ්ජමානභූතස්සාති අත්ථො. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්භූතස්සා’’ති. තෙන අවිජ්ජමානභාවං පටික්ඛිපති. තථා අවිජ්ජමානස්සාති යථා කුසලාදීනි අකුසලාදිසභාවතො, ඵස්සාදයො ච වෙදනාදිසභාවතො විනිවත්තසභාවානි විජ්ජන්ති, තථා අවිජ්ජමානස්ස යෙ ධම්මෙ උපාදාය ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති උපලද්ධි හොති, තෙ අපනෙත්වා තෙහි විනිවත්තස්ස ඉත්ථිආදිසභාවස්ස අභාවතො අසම්භූතස්සාති අත්ථො. යං පනෙතස්ස ‘‘තෙනාකාරෙන අවිජ්ජමානස්ස අඤ්ඤෙනාකාරෙන විජ්ජමානස්සා’’ති අත්ථං කෙචි වදන්ති, තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පඤ්ඤත්තිදුකෙ වුත්තමෙව. අවිජ්ජමානෙපි සභාවෙ ලොකනිරුත්තිං අනුගන්ත්වා අනභිනිවෙසෙන චිත්තෙන ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති ගහණසබ්භාවා ‘‘ලොකනිරුත්තිමත්තසිද්ධස්සා’’ති ආහ. සාභිනිවෙසෙන පන චිත්තෙන ගය්හමානං පඤ්චමසච්චාදිකං න සභාවතො, නාපි සඞ්කෙතෙන සිද්ධන්ති ‘‘සබ්බාකාරෙනපි ¶ අනුපලබ්භනෙය්ය’’න්ති වුත්තං. තාසු ඉමස්මිං…පෙ… ලබ්භන්තීති ඉමස්මිං පකරණෙ සරූපතො තිස්සන්නං ආගතතං සන්ධාය වුත්තං.
යථාවුත්තස්ස පන අට්ඨකථානයස්ස අවිරොධෙන ආචරියවාදා යොජෙතබ්බා, තස්මා පඤ්ඤපෙතබ්බට්ඨෙන චෙසා පඤ්ඤත්තීති එතස්ස සභාවතො අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤපෙතබ්බමත්තට්ඨෙන පඤ්ඤත්තීති අත්ථො. පඤ්ඤපෙතබ්බම්පි හි සසභාවං තජ්ජපරමත්ථනාමලාභතො න පරතො ලභිතබ්බං ¶ පඤ්ඤත්තිනාමං ලභති, නිසභාවං පන සභාවාභාවතො න අත්තනො සභාවෙන නාමං ලභතීති. සත්තොතිආදිකෙන නාමෙන පඤ්ඤපිතබ්බමත්තට්ඨෙන පඤ්ඤත්තීති නාමං ලභති, නිසභාවා ච සත්තාදයො. න හි සසභාවස්ස රූපාදීහි එකත්තෙන අඤ්ඤත්තෙන වා අනුපලබ්භසභාවතා අත්ථීති.
කිරීටං මකුටං, තං අස්ස අත්ථීති කිරීටී. එතස්මිඤ්ච ආචරියවාදෙ අනූනෙන ලක්ඛණෙන භවිතබ්බන්ති සබ්බසමොරොධො කාතබ්බො. දුතියං තතියන්ති එවංපකාරා හි උපනිධාපඤ්ඤත්ති උපනික්ඛිත්තකපඤ්ඤත්ති ච සඞ්ඛාතබ්බප්පධානත්තා ඡපි පඤ්ඤත්තියො භජතීති යුත්තං වත්තුං, ඉතරා ච යථායොගං තං තං පඤ්ඤත්තින්ති. දුතියං තතියං ද්වෙ තීණීතිආදි පන සඞ්ඛා නාම කාචි නත්ථීති තාසං උපාදාසන්තතිපඤ්ඤත්තීනං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං, ඉතරාසඤ්ච උපනිධාපඤ්ඤත්තීනං යථානිදස්සිතානං අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං මඤ්ඤමානො ආහ ‘‘සෙසා අවිජ්ජමානපක්ඛඤ්චෙව අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපක්ඛඤ්ච භජන්තී’’ති. දුතියං තතියං ද්වෙ තීණීතිආදීනං උපනිධාඋපනික්ඛිත්තකපඤ්ඤත්තීනං අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවමෙව මඤ්ඤති. යඤ්හි පඨමාදිකං අපෙක්ඛිත්වා යස්ස චෙකාදිකස්ස උපනික්ඛිපිත්වා පඤ්ඤාපීයති, තඤ්ච සඞ්ඛානං කිඤ්චි නත්ථීති. තථා සන්තතිපඤ්ඤත්තියා ච. න හි අසීති ආසීතිකො ච විජ්ජමානොති.
එකච්චා භූමිපඤ්ඤත්තීති කාමාවචරාදිපඤ්ඤත්තිං සන්ධායාහ. කාමාවචරාදී හි සභාවධම්මාති අධිප්පායො. කාමොති පන ඔකාසෙ ගහිතෙ අවිජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති එසා භවිතුං අරහති, කම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු ගහිතෙසු විජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. යථා පන වචනසඞ්ඛාතාය වචනසමුට්ඨාපකචෙතනාසඞ්ඛාතාය වා කිරියාය භාණකොති පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්ති විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිපක්ඛං භජති, එවං කිසො ථූලොති රූපායතනසඞ්ඛාතෙන සණ්ඨානෙන පුග්ගලාදීනං පඤ්ඤාපනා විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති භවිතුං අරහති. සණ්ඨානන්ති ¶ වා රූපායතනෙ අග්ගහිතෙ අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. රූපං ඵස්සොතිආදිකා පන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති රුප්පනාදිකිච්චවසෙන කිච්චපඤ්ඤත්තියං, පච්චත්තධම්මනාමවසෙන පච්චත්තපඤ්ඤත්තියං වා අවරොධෙතබ්බා. විජ්ජමානාවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීසු ච වුත්තාසු තාසං වොමිස්සතාවසෙන ¶ පවත්තා ඉතරාපි වුත්තායෙව හොන්තීති අයම්පි ආචරියවාදො සබ්බසඞ්ගාහකොති දට්ඨබ්බො.
2. ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිකස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධාති යාවතා රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, එත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, එවං පාළියොජනං කත්වා සඞ්ඛෙපප්පභෙදවසෙන අයං අත්ථො වුත්තොති වෙදිතබ්බො. ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති, ‘‘ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තී’’ති හි ඉමස්ස අත්ථො ‘‘යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො පඤ්චක්ඛන්ධාති වා’’ති එතෙන දස්සිතො, ‘‘යාවතා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිකස්ස පන ‘‘පභෙදතො රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිකෙනාති. තත්ථ රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති පභෙදනිදස්සනමත්තමෙතං. තෙන අවුත්තොපි සබ්බො සඞ්ගහිතො හොතීති ‘‘තත්රාපි රූපක්ඛන්ධො කාමාවචරො’’තිආදි වුත්තං. අයං වා එත්ථ පාළියා අත්ථයොජනා – ‘‘යාවතා’’ති ඉදං සබ්බෙහි පදෙහි යොජෙත්වා යත්තකා පඤ්චක්ඛන්ධා, තත්තකා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති. යත්තකො පඤ්චන්නං ඛන්ධානං තප්පභෙදානඤ්ච රූපක්ඛන්ධාදීනං පභෙදො, තත්තකො ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තියා පභෙදොති පකරණන්තරෙ වුත්තෙන වත්ථුභෙදෙන ඛන්ධපඤ්ඤත්තියා පභෙදං දස්සෙති. එස නයො ‘‘යාවතා ආයතනාන’’න්තිආදීසුපි.
7. එකදෙසෙනෙවාති උද්දෙසමත්තෙනෙවාති අත්ථො.
මාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. නිද්දෙසවණ්ණනා
1. එකකනිද්දෙසවණ්ණනා
1. ඣානඞ්ගානෙව ¶ ¶ විමොක්ඛොති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘විමොක්ඛසහජාතෙන නාමකායෙනා’’ති. යෙන හි සද්ධින්තිආදිනා පඨමං සමඞ්ගිභාවත්ථං විවරති. ඵස්සෙනපි ඵුට්ඨායෙව නාමාති එතෙන ‘‘අපිචෙසා’’තිආදිනා වුත්තං දුතියං සම්ඵස්සෙන ඵුසනත්ථං, ඉතරෙහි ඉතරෙ කාරණත්ථෙ. සමඞ්ගිභාවඵුසනකාරණභාවා හි ඵුසනාති වුත්තාති. පුනපි පඨමත්ථමෙව දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා විවරන්තො ‘‘තත්රාස්සා’’තිආදිමාහ. ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානි සෙසා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මාති එත්ථ වෙදනාසොමනස්සින්ද්රියානි සඞ්ගහිතානීති ආහ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තී’’ති. එවං සති වෙදනාසොමනස්සින්ද්රියෙහි සුඛස්ස ඵුසිතබ්බත්තා තිණ්ණඤ්ච තෙසං අනඤ්ඤත්තා තෙනෙව තස්ස ඵුසනා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, වෙදයිතාධිපතියට්ඨෙහි උපනිජ්ඣායනභාවපටිලාභස්ස වුත්තත්තා. අථ වා ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානීති අඞ්ගානං බහුත්තා බහුවචනං. තෙසු පන පච්චෙකම්පි යොජනා කාතබ්බා ‘‘විතක්කං ඨපෙත්වා’’තිආදිනා. තත්ථ ‘‘සුඛං ඨපෙත්වා’’ති ඉමිස්සා යොජනාය සෙසා තයො ඛන්ධා හොන්ති, ඉතරාසු චත්තාරොති. සබ්බයොජනාසු ච තයො අන්තො කත්වා ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තී’’ති වුත්තං.
2. යො අසමයවිමොක්ඛෙන එකච්චෙහි ආසවෙහි විමුත්තො අසමයවිමොක්ඛූපනිස්සයලාභෙන ච සාතිසයෙන සමයවිමොක්ඛෙන, සො එව සමයවිමුත්තො. සො හි තෙන විමුත්තො ඣානලාභී සෙක්ඛො රූපාරූපභවතො අපුනරාවට්ටකො කාමරාගාදීහි තථාවිමුත්තොව හොතීති සමයවිමුත්තපඤ්ඤත්තිං ලද්ධුං අරහති. පුථුජ්ජනො පන ඣානලාභී පුනරාවට්ටකධම්මො පුන කාමරාගාදිසමුදාචාරභාවතො විමුත්තො නාම න හොතීති සමයවිමුත්තපඤ්ඤත්තිං නාරහති, තෙන සො ¶ ‘‘සමයවිමුත්තො’’ති න වුත්තො. අරහතො පන අපරික්ඛීණා ආසවා නත්ථි, යතො විමුච්චෙය්ය. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමත්තා හි තස්ස අට්ඨ විමොක්ඛාති. තස්මා තස්ස න අට්ඨ විමොක්ඛා සමයවිමුත්තපඤ්ඤත්තිභාවස්ස අසමයවිමුත්තපඤ්ඤත්තිභාවස්ස වා කාරණං. තදකාරණභාවමෙව දස්සෙතුං ¶ ‘‘න හෙව ඛො…පෙ… විහරතී’’ති වුත්තං, න සුක්ඛවිපස්සකස්සෙව අසමයවිමුත්තභාවං දස්සෙතුන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බොපි හි අරහා අසමයවිමුත්තොති. බාහිරානන්ති ලොකුත්තරතො බහිභූතානං, ලොකියානන්ති අත්ථො.
3. අරූපක්ඛන්ධනිබ්බානමත්තවාචකො අරූපසද්දො න හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘රූපතො අඤ්ඤ’’න්තිආදි වුත්තං. චිත්තමඤ්ජූසන්ති සමාධිං. අභිඤ්ඤාදීනඤ්හි ධම්මානං පාදකභාවෙන සමාධි මඤ්ජූසාසදිසො හොති. අද්ධානං ඵරිතුන්ති දීඝකාලං බ්යාපෙතුං, පවත්තෙතුන්ති අත්ථො. ‘‘සම්මජ්ජිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා තත්ථ ආදරස්ස අකතත්තා වත්තභෙදොති වෙදිතබ්බො. එවං වත්තභෙදමත්තෙන නට්ඨා පන සමාපත්ති කාමච්ඡන්දාදීහි නට්ඨා විය න කිඤ්චෙන පච්චාහරිතබ්බා හොති මන්දපාරිපන්ථකත්තා, තස්මා වත්තසමිතකරණමත්තෙනෙව පච්චාහරිතබ්බත්තා ‘‘අප්පෙන්තොව නිසීදී’’ති ආහ.
4. අත්තනො අනුරූපෙන පමාදෙන වීතිනාමෙන්තානම්පි සමාපත්ති න කුප්පතීති පරිහීනො නාම න හොති, තස්මිං තස්මිං බ්යාසඞ්ගෙ පටිසංහටමත්තෙ සමාපජ්ජිතුං සමත්ථතායාති අධිප්පායො. ‘‘කිස්ස පන, භන්තෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො ලාභසක්කාරසිලොකො අන්තරායායාති? යා හිස්ස සා, ආනන්ද, අකුප්පා චෙතොවිමුත්ති, නාහං තස්සා ලාභසක්කාරසිලොකං අන්තරායාය වදාමි. යෙ ච ඛ්වස්ස, ආනන්ද, අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා අධිගතා, තෙසාහමස්ස ලාභසක්කාරසිලොකං අන්තරායාය වදාමී’’ති සුත්තෙ (සං. නි. 2.179) පන සමයෙන සමයං ආපජ්ජනෙන පරිහරිතබ්බානං සමාපත්තිසුඛවිහාරානං තස්මිං තස්මිං බ්යාසඞ්ගකාලෙ අනිප්ඵත්තිතො ලාභසක්කාරසිලොකො අන්තරායොති වුත්තොති අධිප්පායෙනස්ස තෙන අවිරොධො වෙදිතබ්බො.
5. ධම්මානං…පෙ… පීති එත්ථ ‘‘ධම්මෙහී’’ති වත්තබ්බං. ඉධ හි තාහි සමාපත්තීහි පරිහායෙය්යාති ධම්මෙහි පුග්ගලස්ස පරිහානම්පි අපරිහානම්පි වුත්තං. තත්ථ ච පුග්ගලස්ස පමාදමාගම්ම තා සමාපත්තියො කුප්පෙය්යුන්ති ධම්මානං කුප්පනං අකුප්පනඤ්ච වුත්තං, පුග්ගලස්ස පන පරිහානධම්මානමෙව ¶ විනාසොති වචනනානත්තමත්තෙන වචනත්ථනානත්තමත්තෙන වා පරියායන්තරතා වුත්තාති දට්ඨබ්බා.
7-8. චෙතනා ¶ සමාපත්තිචෙතනා තදායූහනා ච. අනුරක්ඛණා සමාපත්තිඋපකාරානුපකාරපරිග්ගාහිකා පඤ්ඤාසහිතා සති. තාහි චෙතියමානඅනුරක්ඛියමානසමාපත්තීනං භබ්බා චෙතනාභබ්බා අනුරක්ඛණාභබ්බා.
10. පුථුජ්ජනගොත්තන්ති පුථුජ්ජනසික්ඛං, පුථුජ්ජනගතා තිස්සො සික්ඛා අතික්කන්තාති අත්ථො. තා හි සංයොජනත්තයානුපච්ඡෙදෙන ‘‘පුථුජ්ජනසික්ඛා’’ති වුච්චන්තීති.
11. අරහත්තමග්ගට්ඨො ච වට්ටභයතො පඤ්ඤුබ්බෙගෙන උබ්බිජ්ජන්තො උද්ධම්භාගියසංයොජනෙහි උපරතොති භයූපරතො නාමාති ආහ ‘‘සත්ත සෙක්ඛා භයූපරතා’’ති.
12. භවඞ්ගපඤ්ඤාවිරහිතා ‘‘විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා’’ති ඉමිනා ගහිතාති තිහෙතුකපටිසන්ධිකා කෙචි ‘‘දුප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා ගය්හන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අප්පටිලද්ධමග්ගඵලූපනිස්සයා’’ති. පඤ්ඤාය හි විනා න තදුපනිස්සයො අත්ථීති.
14. යත්ථ නියතානියතවොමිස්සා පවත්ති අත්ථි, තත්ථෙව නියතධම්මා හොන්තීති උත්තරකුරූසු තදභාවා නියතො නාම නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘යා පන උත්තරකුරුකාන’’න්තිආදිමාහ.
16. තෙරසසු සීසෙසු පලිබොධසීසාදීනි පවත්තසීසඤ්ච පරියාදියිතබ්බානි, අධිමොක්ඛසීසාදීනි පරියාදකානි, පරියාදකඵලං ගොචරසීසං. තඤ්හි විසයජ්ඣත්තඵලවිමොක්ඛොති. පරියාදකස්ස මග්ගස්ස ඵලස්ස ච ආරම්මණං සඞ්ඛාරසීසං සඞ්ඛාරවිවෙකභූතො නිරොධොති පරියාදියිතබ්බානං පරියාදකඵලාරම්මණානං සහ විය සංසිද්ධිදස්සනෙන සමසීසිභාවං දස්සෙතුං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.87) තෙරස සීසානි වුත්තානි. ඉධ පන ‘‘අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්චා’’ති වචනතො තෙසු කිලෙසපවත්තසීසානමෙව වසෙන යොජනං කරොන්තො ‘‘තත්ථ කිලෙසසීස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පවත්තසීසම්පි වට්ටතො වුට්ඨහන්තො මග්ගො චුතිතො උද්ධං අප්පවත්තිකරණවසෙන යදිපි පරියාදියති ¶ , යාව පන චුති, තාව පවත්තිසබ්භාවතො ‘‘පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං ¶ චුතිචිත්තං පරියාදියතී’’ති ආහ. කිලෙසපරියාදානෙන පන අත්තනො අනන්තරං විය නිප්ඵාදෙතබ්බා පච්චවෙක්ඛණවාරා ච කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරාති වත්තබ්බතං අරහන්ති. ‘‘විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතී’’ති (ම. නි. 1.78; සං. නි. 3.12, 14) වචනතො හි පච්චවෙක්ඛණපරිසමාපනෙන කිලෙසපරියාදානං සමාපිතං නාම හොති. තං පන පරිසමාපනං යදි චුතිචිත්තෙන හොති, තෙනෙව ජීවිතපරිසමාපනඤ්ච හොතීති ඉමාය වාරචුතිසමතාය කිලෙසපරියාදානජීවිතපරියාදානානං අපුබ්බාචරිමතා හොතීති ආහ ‘‘වාරසමතායා’’ති. භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතීති එත්ථ පරිනිබ්බානචිත්තමෙව භවඞ්ගොතරණභාවෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
17. මහාපයොගොති මහාකිරියො විපත්තිකරණමහාමෙඝුට්ඨානාකාරවිනාසො. තිට්ඨෙය්යාති විනාසො නප්පවත්තෙය්යාති අත්ථො.
18. අරණීයත්තාති පයිරුපාසිතබ්බත්තා.
20. යාය කතකිච්චතා හොති, තාය අග්ගවිජ්ජාය අධිගතාය තෙවිජ්ජතාභාවො නිප්පරියායතා, සා ච ආගමනවසෙන සිද්ධා සාතිසයා තෙවිජ්ජතාති ආහ ‘‘ආගමනීයමෙව ධුර’’න්ති.
22. තත්ථ චාති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පත්තියා ආධාරභාවෙ වා. තත්ථෙව හි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො නාම හොතීති.
23. අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසූති ච අනනුස්සුතෙසු සච්චෙසූති අත්ථො.
24. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකෙ (ම. නි. 2.248; 3.312; පටි. ම. 1.209; ධ. ස. 248) නිරොධසමාපත්තිඅන්තෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ වත්වා ‘‘යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති, ආනන්ද, භික්ඛු උභතොභාගවිමුත්තො’’ති යදිපි මහානිදානසුත්තෙ ¶ වුත්තං, තං පන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨවසෙන වුත්තන්ති ඉධ කීටාගිරිසුත්තවසෙන සබ්බඋභතොභාගවිමුත්තසඞ්ගහත්ථං ‘‘අට්ඨ සමාපත්තියො සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරතී’’ති ආහ. කීටාගිරිසුත්තෙ ¶ හි ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුග්ගලො යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා, තෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො’’ති (ම. නි. 2.182) අරූපසමාපත්තිවසෙන චත්තාරො උභතොභාගවිමුත්තා වුත්තා, උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨො ච වුත්තලක්ඛණොපපත්තිතොති. කායසක්ඛිම්හිපි එසෙව නයො.
පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති න ආසවා පඤ්ඤාය පස්සන්ති, දස්සනකාරණා පන පරික්ඛීණා දිස්වා පරික්ඛීණාති වුත්තා. දස්සනායත්තපරික්ඛයත්තා එව හි දස්සනං පුරිමකිරියා හොතීති. නාමනිස්සිතකො එසොති එසො උභතොභාගවිමුත්තො රූපතො මුච්චිත්වා නාමං නිස්සාය ඨිතො පුන තතො මුච්චනතො ‘‘නාමනිස්සිතකො’’ති වත්වා තස්ස ච සාධකං සුත්තං වත්වා ‘‘කායද්වයතො සුවිමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති ආහාති අත්ථො. සුත්තෙ හි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනලාභිනො උපසීවබ්රාහ්මණස්ස භගවතා නාමකායා විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තොති මුනි අක්ඛාතොති.
පඨමත්ථෙරවාදෙ ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තො උභතොභාගවිමුත්තො, දුතියත්ථෙරවාදෙ උභතො භාගතො විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තොති, තතියත්ථෙරවාදෙ ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති අයමෙතෙසං විසෙසො. තත්ථ විමුත්තොති කිලෙසෙහි විමුත්තො, කිලෙසවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදනෙහි වා කායද්වයතො විමුත්තොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අරූපාවචරං පන නාමකායතො ච විමුත්තන්ති නීවරණසඞ්ඛාතනාමකායතො විමුත්තන්ති වුත්තං හොති. තඤ්හි නීවරණදූරීභාවෙන නාමකායතො රූපතණ්හාවික්ඛම්භනෙන රූපකායතො ච විමුත්තත්තා එකදෙසෙන උභතොභාගවිමුත්තං නාම හොතීති අරහත්තමග්ගස්ස පාදකභූතං උභතොභාගවිමුත්තනාමලාභස්ස කාරණං භවිතුං යුත්තන්ති අධිප්පායො.
25. එතෙසු හි එකොපි අට්ඨවිමොක්ඛලාභී න හොතීති උභතොභාගවිමුත්තභාවස්ස කාරණභූතං රූපකායතො විමුත්තං එකම්පි විමොක්ඛං ¶ අනධිගතොති අධිප්පායො. අරූපාවචරෙසු හි එකම්පි අධිගතො උභතොභාගවිමුත්තභාවකාරණපටිලාභතො අට්ඨවිමොක්ඛෙකදෙසෙන තෙන තංනාමදානෙ ¶ සමත්ථෙන ‘‘අට්ඨවිමොක්ඛලාභී’’ත්වෙව වුච්චති. තෙනාහ ‘‘අරූපාවචරජ්ඣානෙසු පනා’’තිආදි.
26. ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති ඵුට්ඨානං අන්තො ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපාවචරජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙත්ථ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකරොති සච්ඡිකාතබ්බොපායෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.165) විය භාවනපුංසකං වා එතං. යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො නාමකායෙකදෙසතො ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති, න පන කායෙන සච්ඡිකතො. නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සො සච්ඡිකතො හොති, තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධං යථාආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛීති වුච්චති, න තු විමුත්තොති එකච්චානං ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා.
27. දිට්ඨත්තා පත්තොති එතෙන චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධස්ස පත්තතං දීපෙති. ‘‘දිට්ඨන්තං පත්තො’’ති වා පාඨො, දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති වුත්තං හොති. පඨමඵලතො පට්ඨාය හි යාව අග්ගමග්ගා දිට්ඨිප්පත්තොති.
28. ඉමං පන නයං ‘‘නො’’ති පටික්ඛිපිත්වාති එත්ථ දිට්ඨිප්පත්තසද්ධාවිමුත්තභාවප්පත්තානං පඤ්ඤානානත්තං වුත්තං, න පන යෙන විසෙසෙන සො විසෙසො පත්තො, සො වුත්තොති ඉමං දොසං දිස්වා පටික්ඛෙපො කතොති දට්ඨබ්බො. ආගමට්ඨකථාසූති ච වචනෙන ආගමනීයනානත්තසන්නිට්ඨානමෙව ථිරං කරොතීති වෙදිතබ්බං. සද්දහන්තො විමුත්තොති එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්සපි සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවං දස්සෙති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අධිමුත්තොති අත්ථො.
29. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤං සාතිසයං පවත්තෙතීති අත්ථො. පඤ්ඤා ඉමං පුග්ගලං වහතීති නිබ්බානාභිමුඛං ගමෙතීති අත්ථො.
31. එවං ¶ මග්ගක්ඛණෙපීති අයං අපි-සද්දො කස්මා වුත්තො, නනු අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො මග්ගක්ඛණෙ එව හොතීති තදා එව සොතාපන්නො නාමාති ආපන්නන්ති? නාපන්නං ¶ . මග්ගෙන හි අත්තනා සදිසස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස වා සත්තඞ්ගිකස්ස වා ඵලස්ස සොතොති නාමං දින්නන්ති තෙනපි සමන්නාගතස්ස සොතාපන්නභාවතො, සොතෙන වා මග්ගෙන පවත්තෙතුං අපරිහීනෙන ඵලට්ඨොපි සමන්නාගතො එව නාම, න ච තෙන පඨමමග්ගක්ඛණෙ විය සොතො සමාපජ්ජියමානො, තස්මා සමාපන්නසොතත්තා පඨමඵලතො පට්ඨාය ‘‘සොතාපන්නො’’ති වත්තුං යුත්තො. වුත්තඤ්හි ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි අවෙච්චප්පසන්නා, සබ්බෙ තෙ සොතාපන්නා. තෙසං සොතාපන්නානං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා’’ති (අ. නි. 10.64). තත්ථ දුතියඵලට්ඨාදීනං විසුං නාමං අත්ථීති පඨමඵලට්ඨො එව ඉතරෙහි විසෙසියමානො ‘‘සොතාපන්නො’’ති වත්තුං යුත්තොති සො එව ඉධාධිප්පෙතො. පටිලද්ධමග්ගෙන බුජ්ඣතීති එතෙන පටිලද්ධමග්ගස්ස චතුසච්චපච්චවෙක්ඛණාදීනං උපනිස්සයභාවං දස්සෙති. සම්බොධි පරං අයනං නිස්සයො එතස්සාති හි සම්බොධිපරායණොති. දුතියෙනත්ථෙන සම්බොධි පරං අයනං ගති එතස්සාති සම්බොධිපරායණො.
32. කෙවලෙන කුලසද්දෙන මහාකුලමෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘මහාභොගකුලෙසුයෙව නිබ්බත්තතීති අත්ථො’’ති.
33. ඛන්ධබීජං නාම පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. ඉහට්ඨකනිජ්ඣානිකවසෙනෙව ඉමස්මිං ඨානෙ කථිතාති සජ්ඣානකො අජ්ඣත්තසංයොජනසමුච්ඡෙදෙ අකතෙපි අනාගාමිසභාගො අනාවත්තිධම්මො ඉධ ගණනූපගො න හොති, හෙට්ඨා උපරි ච සංසරණකො කාමභවගතො හීනජ්ඣානකො ඉධ ගණනූපගොති අධිප්පායො.
34. යං වත්තබ්බන්ති ‘‘ද්වීහි කාරණෙහි තනුභාවො වෙදිතබ්බො’’තිආදි යං වත්තබ්බං සියාති අත්ථො.
36. උපපන්නං වා සමනන්තරාති උපපන්නං වා එතෙන පුග්ගලෙන හොති, අථ සමනන්තරා අරියමග්ගං සඤ්ජනෙති. අප්පත්තං වා වෙමජ්ඣං ආයුප්පමාණන්ති ආයුප්පමාණං තස්ස පුග්ගලස්ස වෙමජ්ඣං අප්පත්තං හොති, එත්ථන්තරෙ අරියමග්ගං ¶ සඤ්ජනෙතීති අයමෙත්ථ පාළිඅත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘අප්පත්වා පබ්බතං නදී’’ති විය ආයුප්පමාණං වෙමජ්ඣං අප්පත්තං වා හුත්වාති පරසද්දයොගෙ පරතො භූතො හුත්වා සද්දො වචනසෙසභූතො පයුත්තොති වෙදිතබ්බො.
37. උපහච්චාති ¶ එතස්ස උපගන්ත්වාති අත්ථො, තෙන වෙමජ්ඣාතික්කමො කාලකිරියොපගමනඤ්ච සඞ්ගහිතං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අතික්කමිත්වා වෙමජ්ඣ’’න්තිආදි.
40. උද්ධංවාහිභාවෙනාති උද්ධං වහතීති උද්ධංවාහී, තණ්හාසොතං වට්ටසොතං වා, තස්ස භාවො, තෙන උද්ධංවාහිභාවෙනාති වුත්තං හොති. අවිහෙසු උද්ධංසොතො යදිපි තත්ථ පරිනිබ්බායී න හොති, යත්ථ වා තත්ථ වා ගන්ත්වා පරිනිබ්බායතු, පරිනිබ්බායිනො පන තස්ස අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිතා සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිතා ච අත්ථීති තත්ථ දස අනාගාමිනො වුත්තා, එවං අතප්පාදීසුපි. අනුපහච්චතලාති අප්පත්තතලා. අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීනං ලහුසාලහුසගතිකා එව පරිත්තවිපුලතිණකට්ඨඣාපකපප්පටිකාසදිසතා වෙදිතබ්බා, න උප්පජ්ජිත්වාව නිබ්බායනකාදීහි අධිමත්තතා විය සමුද්දං පත්වා නිබ්බායනකතො අනධිමත්තතා විය ච අන්තරා උපහච්චපරිනිබ්බායීහි උද්ධංසොතතො ච අධිමත්තානධිමත්තතා. තෙ එව හි අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනොති. තතො මහන්තතරෙති වචනං තිණකට්ඨඣාපනසමත්ථපප්පටිකාදස්සනත්ථං, න අධිමත්ත නාධිමත්තදස්සනත්ථන්ති.
නො චස්ස නො ච මෙ සියාති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිකං හෙතුපඤ්චකං නො ච අස්ස, විඤ්ඤාණාදිකං ඉදං ඵලපඤ්චකං වත්තමානං නො ච මෙ සියාති අත්ථො. තෙන අතීතභවසංසිද්ධිතො දුක්ඛසමුදයතො ඉමස්ස දුක්ඛස්ස පවත්තිදස්සනතො පච්චයසමුදයට්ඨෙන ඛන්ධානං උදයදස්සනපටිපත්ති වුත්තා හොති. න භවිස්සති, න මෙ භවිස්සතීති යදි එතරහි හෙතුපඤ්චකං න භවිස්සති, අනාගතෙ ඵලපඤ්චකං න මෙ භවිස්සතීති අත්ථො. එතෙන පච්චයනිරොධට්ඨෙන වයදස්සනපටිපත්ති වුත්තා හොති, එතරහි අනාගතෙ ච අත්තත්තනියනිවාරණවසෙන සුඤ්ඤතාපටිපත්ති වා චතූහිපි වුත්තා. යදත්ථීති යං අත්ථි. භූතන්ති සසභාවං නිබ්බත්තං වා යථාදිට්ඨඋදයබ්බයං යථාදිට්ඨසුඤ්ඤතං වා ඛන්ධපඤ්චකං පරිකප්පිතඉත්ථිපුරිසසත්තාදිභාවරහිතං නාමරූපමත්තන්ති අත්ථො. විවට්ටානුපස්සනාය විවට්ටමානසො තං භූතං පජහාමීති ¶ උපෙක්ඛං පටිලභති, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණෙන උපෙක්ඛකො හොතීති වුත්තං හොති.
භවෙ න රජ්ජති, සම්භවෙ න රජ්ජතීති අවිසිට්ඨෙ විසිට්ඨෙ ච භවෙ න රජ්ජතීති කෙචි වදන්ති. පච්චුප්පන්නො පන භවො භවො, අනාගතො ජාතියා ගහණෙන ගහිතො සම්භවොති වෙදිතබ්බො. අථ වා භවොති භූතමෙව වුච්චති, සම්භවො තදාහාරො, තස්මිං ද්වයෙ න රජ්ජතීති සෙක්ඛපටිපත්තිං දස්සෙති ¶ . භූතෙ හි සසම්භවෙ ච විරාගො සෙක්ඛපටිපත්ති. යථාහ ‘‘භූතමිදන්ති, භන්තෙ, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති, භූතමිදන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං…පෙ… දිස්වා තදාහාරසම්භවස්ස නිබ්බිදාය…පෙ… පටිපන්නො හොති. තදාහාරනිරොධාය යං භූතං, තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං…පෙ… දිස්වා නිරොධධම්මස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, භන්තෙ, සෙක්ඛො හොතී’’ති (සං. නි. 2.31). අථුත්තරීති අථ එවං අරජ්ජමානො උත්තරි සන්තං පදං නිබ්බානං අනුක්කමෙන මග්ගපඤ්ඤාය සම්මා පස්සති, තඤ්ච ඛ්වස්ස පදං න සබ්බෙන සබ්බං සච්ඡිකතං චතුත්ථමග්ගෙනෙව සච්ඡිකාතබ්බස්ස තස්ස තෙන අසච්ඡිකතත්තා.
එකකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුකනිද්දෙසවණ්ණනා
63. කස්සචි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කස්සචි කථඤ්චි අවිමුත්තො කාමභවො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයොති අජ්ඣත්තං නාම. තත්ථ බන්ධනං අජ්ඣත්තසංයොජනං, තෙන සම්පයුත්තො අජ්ඣත්තසංයොජනො.
83. කාරණෙන විනා පවත්තහිතචිත්තො අකාරණවච්ඡලො. අනාගතම්පි පයොජනං අපෙක්ඛමානො පුරිමග්ගහිතං තං කතං උපාදාය කතඤ්ඤූ එව නාම හොති, න පුබ්බකාරීති ආහ ‘‘කරිස්සති මෙ’’තිආදි. තමොජොතිපරායණො පුඤ්ඤඵලං අනුපජීවන්තො එව පුඤ්ඤානි කරොතීති ‘‘පුබ්බකාරී’’ති වුත්තො. ‘‘ඉණං දෙමී’’ති සඤ්ඤං කරොතීති එවංසඤ්ඤං අකරොන්තොපි කරොන්තො විය හොතීති අත්ථො.
86. අච්ඡමංසං ¶ ලභිත්වා සූකරමංසන්ති න කුක්කුච්චායතීති අච්ඡමංසන්ති ජානන්තොපි සූකරමංසන්ති න කුක්කුච්චායති, මද්දිත්වා වීතික්කමතීති වුත්තං හොති.
90. තිත්තොති නිට්ඨිතකිච්චතාය නිරුස්සුක්කො.
දුකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තිකනිද්දෙසවණ්ණනා
91. සෙසසංවරභෙදෙනාති ¶ මනොසංවරභෙදෙන, සතිසංවරාදිභෙදෙන වා. අකුසලසීලසමන්නාගමෙනාති ‘‘කතමෙ ච ථපති අකුසලා සීලා? අකුසලං කායකම්මං අකුසලං වචීකම්මං පාපකො ආජීවො’’ති වුත්තෙහි සමන්නාගමෙන. තස්ස හි…පෙ… එවං සාසඞ්කසමාචාරො හොතීති එවං සාසඞ්කො සමාචාරො හොතීති අත්ථො.
94. සමානවිසයානං පුග්ගලානං විසෙසදස්සනවසෙන ‘‘කායසක්ඛී’’තිආදිකං වුත්තං.
107. සමාධි වා ආදීති ලොකුත්තරධම්මා හි පරමත්ථතො සාසනන්ති තදත්ථො පාදකසමාධි තස්ස ආදි වුත්තො, තදාසන්නත්තා විපස්සනා, තස්ස මූලෙකදෙසත්තා මග්ගො.
108. උච්ඡඞ්ගො විය උච්ඡඞ්ගපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බොති උච්ඡඞ්ගසදිසපඤ්ඤතාය එව පඤ්ඤා විය පුග්ගලොපි උච්ඡඞ්ගො විය හොති, තස්මිං ධම්මානං අචිරට්ඨානතොති අධිප්පායෙන වුත්තං. වක්ඛති හි ‘‘උච්ඡඞ්ගසදිසපඤ්ඤොතිඅත්ථො’’ති.
109. යථා ච උච්ඡඞ්ගසදිසා පඤ්ඤා, එවං නික්කුජ්ජකුම්භසදිසා පඤ්ඤා එවාති දට්ඨබ්බො, තත්ථ ධම්මානං අනවට්ඨානතො.
113. චිරට්ඨානතො ථිරට්ඨානතො ච පාසාණලෙඛසදිසා පරාපරාධනිබ්බත්තා කොධලෙඛා යස්ස සො පාසාණලෙඛූපමසමන්නාගතො පාසාණලෙඛූපමොති වුත්තො, එවං ඉතරෙපි.
118. සුතාදිවත්ථුරහිතො ¶ තුච්ඡමානො නළො වියාති ‘‘නළො’’ති වුච්චති, සො උග්ගතො නළො එතස්සාති උන්නළො.
122. ‘‘සීලකථා ච නො භවිස්සතී’’ති එත්ථ වුත්තං සීලකථාභවනං පඨමාරම්භොපි දුස්සීලෙන සහ න හොතීති දස්සෙන්තො ආහ නෙව සීලකථා හොතී’’ති.
123. තත්ථ ¶ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං අනුග්ගහෙතබ්බෙ පඤ්ඤාය සොධෙතබ්බෙ ච වඩ්ඪෙතබ්බෙ ච අධිකසීලං නිස්සාය උප්පන්නපඤ්ඤාය අනුග්ගණ්හාති නාමාති අත්ථො.
124. ගූථකූපො විය දුස්සීල්යන්ති එතෙන දුස්සීල්යස්ස ගූථසදිසත්තමෙව දස්සෙති.
130. නො ච සම්මා පඤ්ඤපෙතුං සක්කොන්තීති යෙභුය්යෙන න සක්කොන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං, උප්පන්නෙ තථාගතෙ තස්මිං අනාදරියං කත්වා සමාපත්තිං උප්පාදෙතුං වායමන්තස්ස අසමත්ථභාවං වා. තිත්ථියා වා පූරණාදයො අධිප්පෙතා.
තිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
133. පරෙන කතං දුස්සීල්යං ආණත්තියා අත්තනා ච පයොගෙන කතන්ති ආණත්තියා පාපස්ස දායාදො ‘‘තතො උපඩ්ඪස්ස දායාදො’’ති වුත්තො.
145. අයන්ති ‘‘තෙසු පඨමො’’තිආදිකං නයං වදති.
148. දෙසනාය ධම්මානං ඤාණස්ස ආපාථභාවසම්පාදනං ඤාණුග්ඝාටනං. සහ උදාහටවෙලායාති උදාහටවෙලාය සද්ධිං තස්මිං කාලෙ අනතික්කන්තෙ එවාති අත්ථො.
152. තන්ති අනන්තරවචනං වදති. ‘‘කතමො ලොකො’’ති වුත්තෙ ‘‘පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති මහන්තං අත්ථං සඞ්ගහිත්වා ඨිතවචනං අත්ථයුත්තං. ලුජ්ජතීති ලොකොති කාරණයුත්තං.
156. සහිතාසහිතස්සාති ¶ සහිතාසහිතෙති අත්ථො, සහිතාසහිතස්ස පරිච්ඡින්දනෙති වා ¶ . ද්වෙයෙවාති දුතියචතුත්ථායෙව. දෙසකසාවකසම්පත්තියා බොධෙතුං සමත්ථතාය සභාවධම්මකථිකා, සච්චධම්මකථිකාති අත්ථො.
157. කුසලධම්මෙහි චිත්තස්ස වාසනාභාවනා වාසධුරං. අයං පාපපුග්ගලොති චතුත්ථො වුත්තො, න පඨමො. පඨමො හි අවිසංවාදෙතුකාමො වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණසදිසො අධිප්පෙතොති.
159. පුග්ගලෙපි අරියානං අභික්කමනාදිසදිසතාති පුග්ගලෙ අභික්කමනාදීනං අරියානං අභික්කමනාදිසදිසතාති අත්ථො, අරියානං අභික්කමනාදිනා පුග්ගලස්ස සදිසතාති වා සදිසාභික්කමනාදිතාති අත්ථො.
166. දුස්සීලං ‘‘දුස්සීලො’’ති වදන්තො භූතං භාසති නාම. පාණාතිපාතෙන දුස්සීලං අදින්නාදානෙන දුස්සීලොති අවත්වා පාණාතිපාතෙනෙවාති වදන්තො තච්ඡං භාසති නාම. යමිදං ‘‘කාලෙනා’’ති වුත්තං, තත්ර තස්මිං වචනෙ, යො ‘‘කාලෙන භණතී’’ති වුත්තො, සො කීදිසොති දස්සනත්ථං ‘‘කාලඤ්ඤූ හොතී’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යමිදං කාලෙනාති වුත්තං, තත්ර යො පුග්ගලො’’තිආදිමාහ.
168. ආගමනවිපත්ති නාම කම්මං, පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්ති සුක්කසොණිතං. පවත්තෙ, පවත්තස්ස වා පච්චයා පවත්තපච්චයා, ආහාරාදයො. ජොතෙතීති ජොති, ආලොකො. කුලසම්පත්තියාදීහි ජොතමානො ච ජොති වියාති ජොති.
173. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණාපි යෙහි කිලෙසෙහි විමුත්තො අවිමුත්තො ච, තෙසං දස්සනවසෙන විමුත්තිදස්සනමෙව හොතීති ආහ ‘‘විමුත්තිඤාණදස්සනං එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණ’’න්ති.
174. යානි කානිචි තන්තාවුතානන්ති තන්තාවුතානං වත්ථානං යානි කානිචි වත්ථානීති වුත්තං හොති. සායං තතියං අස්සාති සායතතියො. අනුයුඤ්ජනං අනුයොගො. තං අනුයුත්තොති උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං, භාවනපුංසකං වා.
178. තත්ථ ¶ ¶ සික්ඛනභාවෙනාති සික්ඛාය සාජීවෙ ච සික්ඛනභාවෙන. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති සීලසංවරං පරිපූරෙන්තො. සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තොති ‘‘නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති වුත්තං සික්ඛාපදං භගවතො වචනං අවීතික්කමන්තො හුත්වාති අත්ථො. ඉදමෙව ච ද්වයං ‘‘සික්ඛන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ සාජීවානතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. තතො හි යාව මග්ගා සංවරපාරිපූරී හොතීති. විනාසනභාවතොති හිංසනභාවතො. හලිද්දිරාගො විය න ථිරකථො හොතීති එත්ථ කථාය අට්ඨිතභාවෙන හලිද්දිරාගසදිසතා වෙදිතබ්බා, න පුග්ගලස්ස.
179. දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තීති ඉති-සද්දෙන එවංපකාරෙ දස්සෙති. අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනන්ති දසග්ඝනකං වත්ථයුගං දස්සෙත්වා තස්ස අජානන්තස්ස පඤ්චග්ඝනකස්ස දානං.
181. අවිකිණ්ණසුඛන්ති රූපාදීසු සුභාදිපරිකප්පනවසෙන අවිසටසුඛං.
187. ඛන්ධධම්මෙසු අනිච්චාදිවසෙන පවත්තා විපස්සනා මග්ගඵලලාභෙන පටිලද්ධා නාම හොති තදලාභෙන අනවට්ඨානතොති මග්ගඵලලාභී එව ‘‘අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාලාභී’’ති වුත්තො, මග්ගඵලඤාණමෙව ච අධිකපඤ්ඤාභාවතො චතුසච්චධම්මෙ සබ්බධම්මස්ස වරෙ නිබ්බානෙ එව වා විසිට්ඨදස්සනභාවතො ච අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාති දට්ඨබ්බා.
189. සුතෙන අනුපපන්නොති යථාසුතෙන වා අත්ථෙන වා න සමන්නාගතොති අත්ථො.
චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා
191. පඨමපඤ්චකෙ උද්දෙසෙනෙව පුග්ගලවිභාගො විඤ්ඤායතීති යථා තෙසු පටිපජ්ජිතබ්බං ¶ , තාය පටිපත්තියා තෙ විභජන්තො ‘‘තත්ර ය්වාය’’න්තිආදිමාහ. ආරම්භසද්දොති ආරම්භකිරියාවාචකො සද්දොති අත්ථො. ඵලුප්පත්තියා ¶ මග්ගකිච්චං නිට්ඨිතං හොතීති ‘‘මග්ගකිච්චවසෙන ඵලමෙව වුත්ත’’න්ති ආහ. ආයාචනසාධූති න පසංසනාදිසාධූති අත්ථො.
192. ආදිතො ධෙය්යං ඨපෙතබ්බං ආධෙය්යං, දස්සනසවනපටිවචනදානවසෙන මුඛෙන විය පවත්තං ගහණං මුඛන්ති දට්ඨබ්බං. තං මුඛං ආධෙය්යං, ගහණත්ථං පකතිමුඛමෙව වා ආධෙය්යං යස්ස සො ආධෙය්යමුඛො, අවිචාරෙත්වා ආදිකථාය එව ඨපිතගහණොති වුත්තං හොති.
199. ගවා ඛීරං අග්ගමක්ඛායතීති න එවං සම්බන්ධො, උප්පත්තිතො පන පඤ්ච ගොරසෙ දස්සෙත්වා තෙසු සප්පිමණ්ඩස්ස අග්ගභාවදස්සනත්ථං ‘‘ගවා ඛීර’’න්තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ගාවිතො ඛීරං නාම හොතී’’තිආදි.
පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
202. ඡක්කෙ එකන්තතො පාකටා සම්මාසම්බුද්ධාදයො තෙ යථාවුත්තගුණා පුග්ගලාති දස්සෙන්තො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො තෙන දට්ඨබ්බො’’තිආදිමාහ. තත්ථ තෙනාති සාමං සච්චාභිසමයො තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තිබලෙසු ච වසිභාවප්පත්තීති එතෙන සබ්බෙන සමුදිතෙන. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනා’’ති පන වුත්තෙ සබ්බමිදං සඞ්ගහිතං හොති සාමං සච්චාභිසමයෙන බලෙසු ච වසිභාවප්පත්තියා ච විනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස අභාවා, තස්මා අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. තත්ථ අනාචරියකෙන අත්තනා උප්පාදිතෙනාති වචනෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සාචරියකත්තං පරතො උප්පත්තිඤ්ච පටිසෙධෙති, න සාචරියකං පරෙහි උප්පාදිතඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. න හි තං තාදිසං නිවාරෙතබ්බං අත්ථීති.
ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා
203. සද්ධා ¶ ¶ නාම සාධුලද්ධිකාති උම්මුජ්ජතීති එතෙන කුසලෙසු ධම්මෙසු අන්තොගධා, බොධිපක්ඛියධම්මෙසු වා අධිමොක්ඛභූතා සද්ධා සාධූති උම්මුජ්ජමානං කුසලං දස්සෙති, එවං හිරීයාදීසු ච. කුසලෙසු ධම්මෙසූති එත්ථ භුම්මනිද්දෙසො තදන්තොගධතාය තදුපකාරතාය වා වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච උම්මුජ්ජති සාහු සද්ධා කුසලෙසු ධම්මෙසූතිආදිනා සද්ධාදීනං උම්මුජ්ජනපඤ්ඤාය සද්ධාදීනං උප්පත්තිං දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘තස්ස සා සද්ධා නෙව තිට්ඨතී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සාහු සද්ධා කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති වා උම්මුජ්ජනස්ස උපකාරකං ආනිසංසදස්සනං වත්වා ‘‘උම්මුජ්ජතී’’ති එතෙන සද්ධාසඞ්ඛාතමෙව උම්මුජ්ජනං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. චඞ්කවාරෙති රජකානං ඛාරපරිසාවනෙ. එකකම්මනිබ්බත්තා පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිසන්තති එකො චිත්තවාරොති චුතිතො අනන්තරො යථාගහිතො දුතියො හොතීති ආහ ‘‘දුතියචිත්තවාරෙනා’’ති. උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතාදයො චත්තාරො තාය තාය ජාතියා අරහත්තං අසච්ඡිකරොන්තා අනෙකෙ පුග්ගලා වෙදිතබ්බා, සච්ඡිකරොන්තො පන එකොපි පුබ්බභාගෙ තතියපුග්ගලාදිභාවං ආපජ්ජිත්වා අන්තෙ සත්තමපුග්ගලො හොතීති.
සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. දසකනිද්දෙසවණ්ණනා
209. පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨාති එත්ථ යෙ සොතාපන්නාදයො රූපාරූපභවෙ උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙ ඉධ විහාය නිට්ඨාපක්ඛං භජමානාපි අජ්ඣත්තසංයොජනානං අසමුච්ඡින්නත්තා පුථුජ්ජනසාධාරණෙ ච ඨානෙ උපපත්තියා න ගහිතා. අසාධාරණට්ඨානුප්පත්තිවසෙන පන අන්තරාපරිනිබ්බායීආදයො එව ‘‘ඉධ විහාය නිට්ඨා’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බාති.
දසකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපකරණ-මූලටීකා සමත්තා.