තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > පඤ්චපකරණ-මූලටීකා

කථාවත්ථුපකරණෙන ¶ ¶ සඞ්ඛෙපෙනෙව දෙසිතෙන ධම්මෙසු විපරීතග්ගහණං නිවාරෙත්වා තෙස්වෙව ධම්මෙසු ධම්මසඞ්ගහාදීසු පකාසිතෙසු ධම්මපුග්ගලොකාසාදිනිස්සයානං සන්නිට්ඨානසංසයානං වසෙන නානප්පකාරකඔසල්ලත්ථං යමකපකරණං ආරද්ධං, තං සමයදෙසදෙසකවසෙනෙව දස්සෙත්වා සංවණ්ණනාක්කමඤ්චස්ස අනුප්පත්තං ‘‘ආගතො භාරො අවස්සං වහිතබ්බො’’ති සංවණ්ණනමස්ස පටිජානන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපෙනෙවා’’තිආදි.

තත්ථ යමස්ස විසයාතීතොති ජාතියා සති මරණං හොතීති ජාති, පඤ්ච වා උපාදානක්ඛන්ධා යමස්ස විසයො, තං සමුදයප්පහානෙන අතීතොති අත්ථො. යමස්ස වා රඤ්ඤො විසයං මරණං, තස්ස ආණාපවත්තිට්ඨානං දෙසං වා අතීතො. ‘‘ඡච්චාභිඨානානි අභබ්බ කාතු’’න්ති (ඛු. පා. 6.11; සු. නි. 234) වුත්තානං ඡන්නං අභබ්බට්ඨානානං දෙසකොති ඡට්ඨානදෙසකො ¶ . අයමා එකෙකා හුත්වා ආවත්තා නීලා අමලා ච තනුරුහා අස්සාති අයමාවත්තනීලාමලතනුරුහො.

1. යමකානං වසෙන දෙසිතත්තාති ඉමිනා දසසු එකෙකස්ස යමකසමූහස්ස තංසමූහස්ස ච සකලස්ස පකරණස්ස යමකානං වසෙන ලද්ධවොහාරතං දස්සෙති.

කුසලාකුසලමූලසඞ්ඛාතානං ¶ ද්වින්නං අත්ථානං වසෙන අත්ථයමකන්ති එතෙන ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා’’ති එතස්සෙව යමකභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නාපජ්ජති ඤාතුං ඉච්ඡිතානං දුතියපඨමපුච්ඡාසු වුත්තානං කුසලකුසලමූලවිසෙසානං, කුසලමූලකුසලවිසෙසෙහි වා ඤාතුං ඉච්ඡිතානං පඨමදුතියපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතානං කුසලකුසලමූලානං වසෙන අත්ථයමකභාවස්ස වුත්තත්තා. ඤාතුං ඉච්ඡිතානඤ්හි විසෙසානං විසෙසවන්තාපෙක්ඛානං, තංවිසෙසවතං වා ධම්මානඤ්ච විසෙසාපෙක්ඛානං එත්ථ පධානභාවොති එකෙකාය පුච්ඡාය එකෙකො එව අත්ථො සඞ්ගහිතො හොතීති. අත්ථසද්දො චෙත්ථ න ධම්මවාචකො හෙතුඵලාදිවාචකො වා, අථ ඛො පාළිඅත්ථවාචකො. තෙනෙවාහ ‘‘තෙසඤ්ඤෙව අත්ථාන’’න්තිආදි.

තීණිපි පදානි එකතො කත්වාති ඉදං නාමපදස්ස කුසලාදීනං සඞ්ගාහකත්තමත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං, න නිරවසෙසසඞ්ගාහකත්තං. සබ්බකුසලාදිසඞ්ගණ්හනත්ථමෙව ච නාමපදස්ස වුත්තත්තා ‘‘කුසලත්තිකමාතිකාය චතූසු පදෙසූ’’ති වුත්තං.

52. අඤ්ඤමඤ්ඤයමකෙ ¶ යෙ කෙචි කුසලාති අපුච්ඡිත්වාති එත්ථ යථා දුතියයමකෙ ‘‘යෙ කෙචි කුසලමූලා’’ති අපුච්ඡිත්වා ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති පුච්ඡා කතා, එවමිධාපි ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති පුච්ඡා කාතබ්බා සියා පුරිමයමකවිසිට්ඨං අපුබ්බං ගහෙත්වා පච්ඡිමයමකස්ස අප්පවත්තත්තාති අධිප්පායො. ‘‘පටිලොමපුච්ඡානුරූපභාවතො’’ති කෙචි. පුරිමපුච්ඡාය පන අත්ථවසෙන කතාය තදනුරූපාය පච්ඡිමපුච්ඡාය භවිතබ්බං අනුලොමෙ විගතසංසයස්ස පටිලොමෙ සංසයුප්පත්තිතො. තෙන න ච පච්ඡිමපුච්ඡානුරූපාය පුරිමපුච්ඡාය භවිතබ්බන්ති පුරිමොවෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො. ඉමිනාපි බ්යඤ්ජනෙන තස්සෙවත්ථස්ස සම්භවතොති ඉදමෙවං න සක්කා වත්තුං. න හි කුසලබ්යඤ්ජනත්ථො එව කුසලමූලෙන එකමූලබ්යඤ්ජනත්ථො, තෙනෙව විස්සජ්ජනම්පි අසමානං හොති. කුසලබ්යඤ්ජනෙන හි ¶ පුච්ඡාය කතාය ‘‘අවසෙසා’’ති ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘අවසෙසා කුසලා ධම්මා’’ති වත්තබ්බං හොති, ඉතරථා අවසෙසා කුසලමූලසහජාතා ධම්මාති, න ච තානි වචනානි සමානත්ථානි කුසලකුසලාබ්යාකතදීපනතොති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො සියා – ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති ඉමිනාපි බ්යඤ්ජනෙන ‘‘යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති වුත්තබ්යඤ්ජනත්ථස්සෙව සම්භවතො දුතියයමකෙ විය අපුච්ඡිත්වා ‘‘යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති පුච්ඡා කතා. න හි කුසලමූලෙහි විය කුසලමූලෙන එකමූලෙහි අඤ්ඤෙ කුසලා සන්ති, කුසලෙහි පන අඤ්ඤෙපි තෙ සන්තීති.

පටිලොමපුච්ඡාවණ්ණනායං ‘‘කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති හි පුච්ඡාය කතාය ‘‘මූලානි යානි එකතො උප්පජ්ජන්තී’’ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විස්සජ්ජනං කාතබ්බං භවෙය්යාති වුත්තං, තම්පි තථා න සක්කා වත්තුං. ‘‘යෙ වා පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති ච පුච්ඡිතෙ ‘‘ආමන්තා’’ ඉච්චෙව විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බං. න හි කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලෙසු කිඤ්චි එකමූලං න හොති, යෙන අනුලොමපුච්ඡාය විය විභාගො කාතබ්බො භවෙය්ය. යත්ථ තීණි කුසලමූලානි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තානි අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානි එකමූලානි ච ද්වින්නං ද්වින්නං එකෙකෙන අඤ්ඤමඤ්ඤෙකමූලත්තා. යත්ථ පන ද්වෙ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තානි අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානෙව, න එකමූලානීති එතස්ස ගහණස්ස නිවාරණත්ථං ‘‘මූලානි යානි එකතො උප්පජ්ජන්තී’’තිආදිනා විස්සජ්ජනං කාතබ්බන්ති චෙ? න, ‘‘ආමන්තා’’ති ඉමිනාව විස්සජ්ජනෙන තංගහණනිවාරණතො අනුලොමපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙන ච එකතො උප්පජ්ජමානානං ද්වින්නං තිණ්ණඤ්ච ¶ මූලානං අඤ්ඤමඤ්ඤෙකමූලභාවස්ස නිච්ඡිතත්තා. අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානඤ්හි සමානමූලතා එව එකමූලවචනෙන පුච්ඡීයති, න අඤ්ඤමඤ්ඤසමානමූලතා, අත්ථි ච ද්වින්නං මූලානං සමානමූලතා. තෙසු හි එකෙකං ඉතරෙන මූලෙන තංමූලෙහි අඤ්ඤෙහි සමානමූලන්ති.

අඤ්ඤමඤ්ඤමූලත්තෙ පන නිච්ඡිතෙ එකමූලත්තසංසයාභාවතො ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති පුච්ඡා න කතාති දට්ඨබ්බා. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මූලා එතෙසන්තිපි අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සමානත්ථෙන එකං මූලං එතෙසන්ති එකමූලා’’ති උභයම්පි වචනං මූලයුත්තතමෙව වදති, තෙනෙව ච උභයත්ථාපි ‘‘කුසලමූලෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ මූලයොගසාමඤ්ඤෙ එකමූලත්තෙ නිච්ඡිතෙ තබ්බිසෙසො අඤ්ඤමඤ්ඤමූලභාවො න නිච්ඡිතො හොතීති අනුලොමපුච්ඡා පවත්තා, මූලයොගවිසෙසෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලත්තෙ නිච්ඡිතෙ න විනා එකමූලත්තෙන ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤමූලත්තං අත්ථීති මූලයොගසාමඤ්ඤං එකමූලත්තං නිච්ඡිතමෙව හොති, තස්මා ‘‘එකමූලා’’ති පුච්ඡං අකත්වා යථා කුසලමූලවචනං එකමූලවචනඤ්ච කුසලභාවදීපකං න හොතීති කුසලභාවෙ සංසයසබ්භාවා පඨමදුතියයමකෙසු ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’ති පටිලොමපුච්ඡා කතා, එවං අඤ්ඤමඤ්ඤමූලවචනං කුසලභාවදීපකං න හොතීති කුසලභාවෙ සංසයසබ්භාවා කුසලාධිකාරස්ස ච අනුවත්තමානත්තා ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’ති පටිලොමපුච්ඡා කතාති.

53-61. මූලනයෙ වුත්තෙ එව අත්ථෙ කුසලමූලභාවෙන මූලස්ස විසෙසනෙන සමානෙන මූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ච මූලෙන මූලයොගදීපනෙන චාති ඉමිනා පරියායන්තරෙන පකාසෙතුං මූලමූලනයො වුත්තො. අඤ්ඤපදත්ථසමාසන්තෙන ක-කාරෙන තීසුපි යමකෙසු මූලයොගමෙව දීපෙතුං මූලකනයො වුත්තො. මූලමූලකනයවචනපරියායො වුත්තප්පකාරොව.

74-85. අබ්බොහාරිකං කත්වාති න එකමූලභාවං ලභමානෙහි එකතො ලබ්භමානත්තා සහෙතුකවොහාරරහිතං කත්වා. න වා සහෙතුකදුකෙ විය එත්ථ හෙතුපච්චයයොගායොගවසෙන අබ්බොහාරිකං කතං, අථ ඛො සහෙතුකවොහාරමෙව ලභති, න අහෙතුකවොහාරන්ති අබ්බොහාරිකං කතං. එකතො ලබ්භමානකවසෙනාති අහෙතුකචිත්තුප්පාදනිබ්බානෙහි හෙතුපච්චයරහිතෙහි සහ ලබ්භමානකරූපවසෙනාති අත්ථො.

86-97. යස්සං පාළියං ‘‘අහෙතුකං නාමමූලෙන න එකමූලං, සහෙතුකං නාමමූලෙන එකමූල’’න්ති (යම. 1.මූලයමක.87) ¶ පාඨො ආගතො, තත්ථ ‘‘යෙ කෙචි නාමා ධම්මා’’ති නාමානං නිද්ධාරිතත්තා ‘‘අහෙතුකං සහෙතුක’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘නාම’’න්ති ච ඉදං විඤ්ඤායමානමෙවාති න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන ‘‘අහෙතුකං නාමං, සහෙතුකං නාම’’න්ති (යම. 1.මූලයමක.87) ච පාඨො, තත්ථ සුපාකටභාවත්ථං ‘‘නාම’’න්ති වුත්තන්ති.

2-3. ඛන්ධයමකෙ ¶ ඡසු කාලභෙදෙසු පුග්ගලඔකාසපුග්ගලොකාසවසෙන ඛන්ධානං උප්පාදනිරොධා තෙසං පරිඤ්ඤා ච වත්තබ්බා. තෙ පන ඛන්ධා ‘‘රූපක්ඛන්ධො’’තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි වුච්චන්ති, තෙසං දස අවයවපදානි. තත්ථ යො රූපාදිඅවයවපදාභිහිතො ධම්මො, කිං සො එව සමුදායපදස්ස අත්ථො. යො ච සමුදායපදෙන වුත්තො, සො එව අවයවපදස්සාති එතස්මිං සංසයට්ඨානෙ රූපාදිඅවයවපදෙහි වුත්තො එකදෙසො සකලො වා සමුදායපදානං අත්ථො, සමුදායපදෙහි පන වුත්තො එකන්තෙන රූපාදිඅවයවපදානං අත්ථොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූප’’න්තිආදිනා පදසොධනවාරො වුත්තො.

පුන ‘‘රූපක්ඛන්ධො’’තිආදීනං සමාසපදානං උත්තරපදත්ථප්පධානත්තා පධානභූතස්ස ඛන්ධපදස්ස වෙදනාදිඋපපදත්ථස්ස ච සම්භවතො යථා ‘‘රූපක්ඛන්ධො’’ති එතස්මිං පදෙ රූපාවයවපදෙන වුත්තස්ස රූපක්ඛන්ධභාවො හොති රූපසද්දස්ස ඛන්ධසද්දස්ස ච සමානාධිකරණභාවතොති, එවං තත්ථ පධානභූතෙන ඛන්ධාවයවපදෙන වුත්තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධාදිභාවො හොති ඛන්ධපදෙන වෙදනාදිපදානං සමානාධිකරණත්තාති ¶ එතස්මිං සංසයට්ඨානෙ ඛන්ධාවයවපදෙන වුත්තො ධම්මො කොචි කෙනචි සමුදායපදෙන වුච්චති, න සබ්බො සබ්බෙනාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනා පදසොධනමූලචක්කවාරො වුත්තො. එවඤ්ච දස්සෙන්තෙන රූපාදිසද්දස්ස විසෙසනභාවො, ඛන්ධසද්දස්ස විසෙසිතබ්බභාවො, විසෙසනවිසෙසිතබ්බානං සමානාධිකරණභාවො ච දස්සිතො හොති.

තෙනෙත්ථ සංසයො හොති – කිං ඛන්ධතො අඤ්ඤම්පි රූපං අත්ථි, යතො විනිවත්තං රූපං ඛන්ධවිසෙසනං හොති, සබ්බෙව ඛන්ධා කිං ඛන්ධවිසෙසනභූතෙන රූපෙන විසෙසිතබ්බාති, කිං පන තං ඛන්ධවිසෙසනභූතං රූපන්ති? භූතුපාදායරූපං තස්සෙව ගහිතත්තා. නිද්දෙසෙ ‘‘ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’ති පදං උද්ධරිත්වා විස්සජ්ජනං කතන්ති. එවං එතස්මිං සංසයට්ඨානෙ න ඛන්ධතො අඤ්ඤං රූපං අත්ථි, තෙනෙව චෙතෙන රූපසද්දෙන වුච්චමානං සුද්ධෙන ඛන්ධසද්දෙන වුච්චතෙ, න ¶ ච සබ්බෙ ඛන්ධා ඛන්ධවිසෙසනභූතෙන රූපෙන විසෙසිතබ්බා, තෙනෙව තෙ විභජිතබ්බා, එස නයො වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා රූප’’න්තිආදිනා සුද්ධඛන්ධවාරො වුත්තො.

තතො ‘‘රූපං ඛන්ධො’’ති එතස්මිං අනුඤ්ඤායමානෙ ‘‘න කෙවලං අයං ඛන්ධසද්දො රූපවිසෙසනොව, අථ ඛො වෙදනාදිවිසෙසනො චා’’ති රූපස්ස ඛන්ධභාවනිච්ඡයානන්තරං ඛන්ධානං රූපවිසෙසනයොගෙ ච සංසයො හොති. තත්ථ න සබ්බෙ ඛන්ධා වෙදනාදිවිසෙසනයුත්තා, අථ ඛො කෙචි කෙනචි විසෙසනෙන යුඤ්ජන්තීති දස්සෙතුං සුද්ධඛන්ධමූලචක්කවාරො වුත්තොති. එවං යෙසං උප්පාදාදයො වත්තබ්බා, තෙසං ඛන්ධානං පණ්ණත්තිසොධනවසෙන තන්නිච්ඡයත්ථං පණ්ණත්තිවාරො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

චත්තාරි චත්තාරි චක්කානි බන්ධිත්වාති එත්ථ චක්කාවයවභාවතො චක්කානීති යමකානි වුත්තානි එකෙකඛන්ධමූලානි චත්තාරි චත්තාරි යමකානි බන්ධිත්වාති. ඉමිනා හි එත්ථ අත්ථෙන භවිතබ්බන්ති. චත්තාරි චත්තාරි යමකානි යථා එකෙකඛන්ධමූලකානි හොන්ති, එවං බන්ධිත්වාති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො’’ති එවමාදිකං මූලපදං නාභිං කත්වා ‘‘ඛන්ධා’’ති ඉදං නෙමිං, ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදීනි අරෙ කත්වා චක්කභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො, න මණ්ඩලභාවෙන සම්බජ්ඣනතො. වෙදනාක්ඛන්ධමූලකාදීසුපි හි හෙට්ඨිමං සොධෙත්වාව පාඨො ගතො, න මණ්ඩලසම්බන්ධෙනාති. තෙනෙව ච කාරණෙනාති සුද්ධඛන්ධලාභමත්තමෙව ගහෙත්වා ඛන්ධවිසෙසනෙ රූපාදිම්හි සුද්ධරූපාදිමත්තතාය ¶ අට්ඨත්වා ඛන්ධවිසෙසනභාවසඞ්ඛාතං රූපාදිඅත්ථං දස්සෙතුං ඛන්ධසද්දෙන සහ යොජෙත්වා ‘‘ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා නයෙන පදං උද්ධරිත්වා අත්ථස්ස විභත්තත්තාති අත්ථො.

26. පියරූපං සාතරූපන්ති ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං…පෙ… රූපා ලොකෙ…පෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… රූපසඤ්ඤා…පෙ… රූපසඤ්චෙතනා…පෙ… රූපතණ්හා…පෙ… රූපවිතක්කො…පෙ… රූපවිචාරො’’ති (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203) එවං වුත්තං තණ්හාවත්ථුභූතං ¶ තෙභූමකං වෙදිතබ්බං, තස්මා යං පඤ්චක්ඛන්ධසමුදායභූතං පියරූපසාතරූපං, තං එකදෙසෙන රූපක්ඛන්ධො හොතීති ආහ ‘‘පියරූපං සාතරූපං රූපං න රූපක්ඛන්ධො’’ති. පියසභාවතාය වා රූපක්ඛන්ධො පියරූපෙ පවිසති, න රුප්පනසභාවෙනාති ‘‘පියරූපං සාතරූපං රූපං න රූපක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. සඤ්ඤායමකෙ තාව දිට්ඨිසඤ්ඤාති ‘‘විසෙසො’’ති වචනසෙසො. තත්ථ දිට්ඨි එව සඤ්ඤා දිට්ඨිසඤ්ඤා. ‘‘සයං සමාදාය වතානි ජන්තු, උච්චාවචං ගච්ඡති සඤ්ඤසත්තො’’ති (සු. නි. 798), ‘‘සඤ්ඤාවිරත්තස්ස න සන්ති ගන්ථා’’ති (සු. නි. 853) ච එවමාදීසු හි දිට්ඨි ච ‘‘සඤ්ඤා’’ති වුත්තාති.

28. ‘‘න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධොති? ආමන්තා’’ති එවං ඛන්ධසද්දප්පවත්තියා අභාවෙ වෙදනාක්ඛන්ධසද්දප්පවත්තියා ච අභාවොති පණ්ණත්තිසොධනමත්තමෙව කරොතීති දට්ඨබ්බං, න අඤ්ඤධම්මසබ්භාවො එවෙත්ථ පමාණං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘නායතනා න සොතායතනන්ති? ආමන්තා’’තිආදිං වක්ඛතීති.

39. රූපතො අඤ්ඤෙ වෙදනාදයොති එත්ථ ලොකුත්තරා වෙදනාදයො දට්ඨබ්බා. තෙ හි පියරූපා ච සාතරූපා ච න හොන්ති තණ්හාය අනාරම්මණත්තාති රූපතො අඤ්ඤෙ හොන්තීති. රූපඤ්ච ඛන්ධෙ ච ¶ ඨපෙත්වා අවසෙසාති ඉදම්පි එතෙහි සද්ධිං න-සද්දානං අප්පවත්තිමත්තමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘චක්ඛුඤ්ච ආයතනෙ ච ඨපෙත්වා අවසෙසා න චෙව චක්ඛු න ච ආයතනා’’තිආදිං (යම. 1.ආයතනයමක.15) වක්ඛති. න හි තත්ථ අවසෙසග්ගහණෙන ගය්හමානං කඤ්චි අත්ථි. යදි සියා, ධම්මායතනං සියා. වක්ඛති හි ‘‘ධම්මො ආයතනන්ති? ආමන්තා’’ති (යම. 1.ආයතනයමක.16). තණ්හාවත්ථු ච න තං සියා. යදි සියා, පියරූපසාතරූපභාවතො රූපං සියා ‘‘රූපං ඛන්ධොති? ආමන්තා’’ති (යම. 1.ඛන්ධයමක.40) වචනතො ඛන්ධො චාති. අට්ඨකථායං පන අවිජ්ජමානෙපි විජ්ජමානං උපාදාය ඉත්ථිපුරිසාදිග්ගහණසබ්භාවං සන්ධාය අවසෙසාති එත්ථ පඤ්ඤත්තියා ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

50-205. පවත්තිවාරෙ ¶ වෙදනාක්ඛන්ධාදිමූලකානි පච්ඡිමෙනෙව සහ යොජෙත්වා තීණි ද්වෙ එකඤ්ච යමකානි වුත්තානි, න පුරිමෙන. කස්මා? අමිස්සකකාලභෙදෙසු වාරෙසු අත්ථවිසෙසාභාවතො. පුරිමස්ස හි පච්ඡිමෙන යොජිතයමකමෙව පච්ඡිමස්ස පුරිමෙන යොජනාය පුච්ඡානං උප්පටිපාටියා වුච්චෙය්ය, අත්ථෙ පන න කොචි විසෙසොති. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙසුපි විසෙසො නත්ථි, තෙන තථා යොජනා න කතාති. කාලභෙදා පනෙත්ථ ඡ එව වුත්තා. අතීතෙන පච්චුප්පන්නො, අනාගතෙන පච්චුප්පන්නො, අනාගතෙනාතීතොති එතෙ පන තයො යථාදස්සිතා මිස්සකකාලභෙදා එව තයො, න විසුං විජ්ජන්තීති න ගහිතා. තත්ථ තත්ථ හි පටිලොමපුච්ඡාහි අතීතෙන පච්චුප්පන්නාදයො කාලභෙදා දස්සිතා, තෙනෙව ච නයෙන ‘‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’තිආදි සක්කා යොජෙතුං. තෙනෙව හි මිස්සකකාලභෙදෙසු ච න පච්ඡිමපච්ඡිමස්ස ඛන්ධස්ස පුරිමපුරිමෙන යොජනං කත්වා යමකානි වුත්තානි, අමිස්සකකාලභෙදෙසු ගහිතනියාමෙන සුඛග්ගහණත්ථම්පි පච්ඡිමපච්ඡිමෙනෙව යොජෙත්වා වුත්තානීති.

ඉමිනායෙව ¶ ච ලක්ඛණෙනාතිආදිනා යෙන කාරණෙන ‘‘පුරෙපඤ්හො’’ති ච ‘‘පච්ඡාපඤ්හො’’ති ච නාමං වුත්තං, තං දස්සෙති. යස්ස හි සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං හොති, සො පරිපූරෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බත්ථසඞ්ගණ්හනතො පරිපුණ්ණපඤ්හො නාම. තංවිස්සජ්ජනස්ස පන පුරිමකොට්ඨාසෙන සදිසත්ථතාය පුරෙපඤ්හො, පච්ඡිමකොට්ඨාසසදිසත්ථතාය ‘‘පච්ඡාපඤ්හො’’ති ච නාමං වුත්තං. සදිසත්ථතා ච සන්නිට්ඨානසංසයපදවිසෙසං අවිචාරෙත්වා එකෙන පදෙන සඞ්ගහිතස්ස ඛන්ධස්ස උප්පාදනිරොධලාභසාමඤ්ඤමත්තෙන පුරෙපඤ්හෙ දට්ඨබ්බා. සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතස්ස වා ඛන්ධස්ස අනුඤ්ඤාතවසෙන පුරෙපඤ්හො වුත්තොති යුත්තං.

සන්නිට්ඨානත්ථස්සෙව පටික්ඛිපනං පටික්ඛෙපො, සංසයත්ථනිවාරණං පටිසෙධොති අයං පටික්ඛෙපපටිසෙධානං විසෙසො. පාළිපදමෙව හුත්වාති පුච්ඡාපාළියා ‘‘නුප්පජ්ජතී’’ති යං පදං වුත්තං, න-කාරවිරහිතං තදෙව පදං හුත්වාති අත්ථො. තත්ථ උප්පත්තිනිරොධපටිසෙධස්ස පටිසෙධනත්ථං පාළිගතියා විස්සජ්ජනං උප්පත්තිනිරොධානමෙව පටිසෙධනත්ථං පටිසෙධෙන විස්සජ්ජනං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුන්නං ¶ පඤ්හානං පඤ්චන්නඤ්ච විස්සජ්ජනානං සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛෙපො තදෙකදෙසපක්ඛෙපවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. පරිපුණ්ණපඤ්හො එව හි සරූපදස්සනෙන ච විස්සජ්ජනං සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛිපිතබ්බන්ති.

කිං නු සක්කා ඉතො පරන්ති ඉතො පාළිවවත්ථානදස්සනාදිතො අඤ්ඤො කිං නු සක්කා කාතුන්ති අඤ්ඤස්ස සක්කුණෙය්යස්ස අභාවං දස්සෙති.

‘‘සුද්ධාවාසානං තෙසං තත්ථ රූපක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිත්ථා’’ති එතෙන සුද්ධාවාසභූමීසු එකභූමියම්පි දුතියා උපපත්ති නත්ථීති ඤාපිතං හොති. පටිසන්ධිතො පභුති හි යාව චුති, තාව පවත්තකම්මජසන්තානං එකත්තෙන ගහෙත්වා තස්ස උප්පාදනිරොධවසෙන අයං දෙසනා පවත්තා. තස්මිඤ්හි අබ්බොච්ඡින්නෙ කුසලාදීනඤ්ච පවත්ති හොති, වොච්ඡින්නෙ ච අප්පවත්තීති තෙනෙව ච උප්පාදනිරොධා දස්සිතා, තස්මා තස්ස එකසත්තස්ස පටිසන්ධිඋප්පාදතො යාව චුතිනිරොධො, තාව අතීතතා නත්ථි, න ච තතො පුබ්බෙ තත්ථ පටිසන්ධිවසෙන කම්මජසන්තානං උප්පන්නපුබ්බන්ති ඛන්ධද්වයම්පි ‘‘නුප්පජ්ජිත්ථා’’ති වුත්තං. කස්මා පන එතාය පාළියා ¶ සකලෙපි සුද්ධාවාසෙ දුතියා පටිසන්ධි නත්ථීති න විඤ්ඤායතීති? උද්ධංසොතපාළිසබ්භාවා. ද්වෙපි හි පාළියො සංසන්දෙතබ්බාති.

‘‘අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං තත්ථ රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති එත්ථ ‘‘යස්ස යත්ථ රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන විසෙසිතා අසඤ්ඤසත්තාපි සන්තීති තෙ එව ගහෙත්වා ‘‘අසඤ්ඤසත්තාන’’න්ති වුත්තං. තෙන යෙ සන්නිට්ඨානෙන වජ්ජිතා, තෙ තතො පඤ්චවොකාරං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, න තෙසං පුන අසඤ්ඤෙ උපපත්තිප්පසඞ්ගො අත්ථීති තෙ සන්ධායාහ – ‘‘පච්ඡිමභවිකානං තෙසං තත්ථ රූපක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සති වෙදනාක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති (යම. 1.ඛන්ධයමක.65). එත්ථ කිං පඤ්චවොකාරාදිභාවො විය පච්ඡිමභවොපි කොචි අත්ථි, යත්ථ තෙසමනුප්පත්ති භවිස්සතීති? නත්ථි පඤ්චවොකාරාදිභවෙස්වෙව යත්ථ වා තත්ථ වා ඨිතානං පච්ඡිමභවිකානං ‘‘යස්ස යත්ථ රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන සඞ්ගහිතත්තා. තෙසං තත්ථ ඉතරානුප්පත්තිභාවඤ්ච අනුජානන්තො ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො ච නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති ආහාති.

‘‘සුද්ධාවාසෙ ¶ පරිනිබ්බන්තාන’’න්ති ඉදං සප්පටිසන්ධිකානං අප්පටිසන්ධිකානඤ්ච සුද්ධාවාසානං තංතංභූමියං ඛන්ධපරිනිබ්බානවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසඤ්හි තෙසං තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථාති. යථා පන ‘‘නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති වචනං පච්චුප්පන්නෙපි උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිම්හි පවත්තති, න එවං ‘‘උප්පජ්ජිත්ථා’’ති වචනං පච්චුප්පන්නෙ පවත්තති, අථ ඛො උප්පජ්ජිත්වා විගතෙ අතීතෙ එව, තස්මා ‘‘පරිනිබ්බන්තානං නුප්පජ්ජිත්ථා’’ති වුත්තං උප්පන්නසන්තානස්ස අවිගතත්තා. අනන්තා ලොකධාතුයොති ඔකාසස්ස අපරිච්ඡින්නත්තා ඔකාසවසෙන වුච්චමානානං උප්පාදනිරොධානම්පි පරිච්ඡෙදාභාවතො සංකිණ්ණතා හොතීති ‘‘යත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තත්ථ සඤ්ඤාක්ඛන්ධො නිරුජ්ඣතීති? ආමන්තා’’ති වුත්තං.

206-208. පුග්ගලොකාසවාරො ¶ ලබ්භමානොපීති කස්මා වුත්තං, නනු ඔකාසවාරස්ස අලාභෙ තස්සපි අලාභෙන භවිතබ්බන්ති? න, තත්ථ පුග්ගලස්සෙව පරිඤ්ඤාවචනතො. පුග්ගලොකාසවාරෙපි හි ඔකාසෙ පුග්ගලස්සෙව පරිඤ්ඤා වුච්චති, න ඔකාසස්ස. ඔකාසවාරොපි ච යදි වුච්චෙය්ය, ‘‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධං පරිජානාතී’’ති ඔකාසෙ පුග්ගලස්සෙව පරිජානනවසෙන වුච්චෙය්ය, තස්මා පුග්ගලොකාසවාරස්සෙව ලබ්භමානතා වුත්තා, න ඔකාසවාරස්සාති. තෙනාහ – ‘‘ආමන්තා…පෙ… සියා’’ති.

තෙනෙවාති පවත්තෙ චිත්තක්ඛණවසෙන තිණ්ණං අද්ධානං ලාභතො එව, අඤ්ඤථා චුතිපටිසන්ධික්ඛණෙ රූපක්ඛන්ධපරිජානනස්ස අභාවා ‘‘යො රූපක්ඛන්ධං පරිජානාති, සො වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානාතී’’ති එත්ථ ‘‘නත්ථී’’ති විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බං සියා, ‘‘ආමන්තා’’ති ච කතන්ති. සන්නිට්ඨානසංසයපදසඞ්ගහිතානං පරිඤ්ඤානං පවත්තෙ චිත්තක්ඛණෙ එව ලාභං දස්සෙන්තො ‘‘ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණස්මිඤ්හී’’තිආදිමාහ. න පරිජානාතීති පඤ්හෙ පුථුජ්ජනං සන්ධාය ආමන්තාති වුත්තන්ති ඉදං පුථුජ්ජනස්ස සබ්බථා පරිඤ්ඤාකිච්චස්ස අභාවතො වුත්තං. ‘‘අරහා රූපක්ඛන්ධං න පරිජානාති නො ච වෙදනාක්ඛන්ධං න පරිජානිත්ථ, අග්ගමග්ගසමඞ්ගිඤ්ච අරහන්තඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසා පුග්ගලා රූපක්ඛන්ධඤ්ච න පරිජානන්ති ¶ වෙදනාක්ඛන්ධඤ්ච න පරිජානිත්ථා’’ති පන වචනෙන ‘‘අග්ගමග්ගසමඞ්ගිං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො කොචි පරිජානාතී’’ති වත්තබ්බො නත්ථීති දස්සිතං හොති, තෙන තදවසෙසපුග්ගලෙ සන්ධාය ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තන්ති විඤ්ඤායතීති.

1-9. ආයතනයමකාදීසු ¶ ච පණ්ණත්තිවාරෙ පදසොධනවාරාදීනං වචනෙ කාරණං ඛන්ධයමකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘එකාදස එකාදස කත්වා තෙත්තිංසසතං යමකානී’’තිආදිනා කෙසුචි පොත්ථකෙසු ගණනා ලිඛිතා, සා තථා න හොති. ‘‘ද්වත්තිංසසත’’න්තිආදිනා අඤ්ඤත්ථ ලිඛිතා.

10-17. වායනට්ඨෙනාති පසාරණට්ඨෙන, පාකටභාවට්ඨෙන වා. ‘‘කායො ධම්මො’’ති ච වුච්චමානං සබ්බං සසභාවං ආයතනමෙවාති ‘‘කායො ආයතන’’න්ති, ‘‘ධම්මො ආයතන’’න්ති ච එත්ථ ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං. කායවචනෙන පන ධම්මවචනෙන ච අවුච්චමානං කඤ්චි සසභාවං නත්ථීති ‘‘න කායො නායතනං, න ධම්මො නායතන’’න්ති එත්ථ ‘‘ආමන්තා’’ඉච්චෙව වුත්තං.

18-21. පවත්තිවාරෙ ¶ චක්ඛායතනමූලකානි එකාදසාති පටිසන්ධිචුතිවසෙන උපාදින්නපවත්තස්ස ¶ උප්පාදනිරොධවචනෙ එතස්මිං අලබ්භමානවිස්සජ්ජනම්පි සද්දායතනෙන සද්ධිං යමකං පුච්ඡාමත්තලාභෙන සඞ්ගණ්හිත්වා වදතීති දට්ඨබ්බං. ඡසට්ඨි යමකානීති එත්ථ චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායරූපායතනමූලකෙසු එකෙකං සද්දායතනමූලකානි පඤ්චාති එකාදස යමකානි විස්සජ්ජනවසෙන හාපෙතබ්බානි. වක්ඛති හි ‘‘සද්දායතනස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ අනුප්පත්තිතො තෙන සද්ධිං යමකස්ස විස්සජ්ජනමෙව නත්ථී’’ති (යම. අට්ඨ. ආයතනයමක 18-21).

දුතියං කිඤ්චාපි පඨමෙන සදිසවිස්සජ්ජනන්තිආදි පුග්ගලවාරමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඔකාසවාරෙ පන අසදිසවිස්සජ්ජනත්තා වුත්තං, න තං සබ්බත්ථ සදිසවිස්සජ්ජනන්ති ඤාපෙතුං පුග්ගලවාරෙපි විස්සජ්ජිතන්ති. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනෙහි සද්ධිං තීණි යමකානි සදිසවිස්සජ්ජනානීති රූපාවචරසත්තෙ සන්ධාය ‘‘සචක්ඛුකානං අගන්ධකාන’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජිතබ්බත්තා වුත්තං. තෙසඤ්හි විරත්තකාමකම්මනිබ්බත්තස්ස පටිසන්ධිබීජස්ස එවංසභාවත්තා ඝානාදීනි ගන්ධාදයො ච න සන්තීති. ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්සජ්ජනත්තාති චක්ඛායතනමූලකෙසු ඝානායතනයමකෙන සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනත්තාති අත්ථො. නනු තත්ථ ‘‘සචක්ඛුකානං අඝානකානං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනං පවත්තං, ඉධ පන ඝානායතනමූලකෙසු ‘‘යස්ස ඝානායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ජිව්හායතනං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’ති විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බන්ති නත්ථි සදිසවිස්සජ්ජනතාති? සච්චං, යථා පන තත්ථ ඝානායතනයමකෙන ජිව්හාකායායතනයමකානි සදිසවිස්සජ්ජනානි, එවමිධාපි ජිව්හාකආයායතනයමකානි සදිසවිස්සජ්ජනානි, තස්මා තත්ථ තත්ථෙව සදිසවිස්සජ්ජනතා පාළියං අනාරුළ්හතාය කාරණන්ති. නිදස්සනභාවෙන පන ගහිතං චක්ඛායතනමූලකානං සදිසවිස්සජ්ජනකානං සදිසවිස්සජ්ජනං නිදස්සනභාවෙනෙව කාරණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්සජ්ජනත්තා’’ති ආහ. සදිසවිස්සජ්ජනතා චෙත්ථ ඝානායතනමූලකෙසු යෙභුය්යතාය දට්ඨබ්බා. තෙසු හි ජිව්හාකායායතනයමකෙසු තිණ්ණං පුච්ඡානං ‘‘ආමන්තා’’ති විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බං ¶ , පච්ඡිමපුච්ඡාය ‘‘සකායකානං අඝානකානං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදිනාති.

අථ වා යථා වෙදනාක්ඛන්ධාදිමූලකානං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදියමකානං අමිස්සකකාලභෙදෙසු තීසු ‘‘ආමන්තා’’ති පටිවචනවිස්සජ්ජනෙන යථාවුත්තවචනස්ස විස්සජ්ජනභාවානුජානනං කත්තබ්බන්ති අපුබ්බස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවා විස්සජ්ජනං න කතං, එවමිධාපි ඝානායතනමූලකං ජිව්හායතනයමකං ¶ අපුබ්බස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවා පාළිං අනාරුළ්හන්ති පාකටොයමත්ථො. කායායතනයමකං පන දුතියපුච්ඡාය වසෙන විස්සජ්ජිතබ්බං සියා, සා ච චක්ඛායතනමූලකෙසු ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්සජ්ජනා, තස්මා යස්සා පුච්ඡාය විස්සජ්ජනා කාතබ්බා, තස්සා ඝානායතනයමකෙන සදිසවිස්සජ්ජනත්තා තංසෙසානි පාළිං අනාරුළ්හානීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තථාති ඉදං පාළිඅනාරුළ්හතාසාමඤ්ඤෙනෙව වුත්තං, න කාරණසාමඤ්ඤෙන. ඝානජිව්හාකායායතනානං පන අගබ්භසෙය්යකෙසු පවත්තමානානං ගබ්භසෙය්යකෙසු ච ආයතනපාරිපූරිකාලෙ සහචාරිතාය අවිසෙසත්තා ච අප්පවිසෙසත්තා ච එකස්මිං ඝානායතනයමකෙ විස්සජ්ජිතෙ ඉතරානි ද්වෙ, ඝානායතනමූලකෙසු ච විස්සජ්ජිතෙසු ඉතරද්වයමූලකානි න විස්සජ්ජීයන්තීති වෙදිතබ්බානි. රූපායතනමනායතනෙහි සද්ධින්ති ‘‘යස්ස රූපායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස මනායතනං උප්පජ්ජතී’’ති එතිස්සා පුච්ඡාය වුත්තෙහි රූපායතනමනායතනෙහි සද්ධින්ති අධිප්පායො. රූපායතනමූලකෙසු හි මනායතනයමකෙ ආදිපුච්ඡාය ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බයමකෙසු ආදිපුච්ඡානං සදිසවිස්සජ්ජනතා යමකානං අවිස්සජ්ජනෙ කාරණභාවෙන වුත්තා. දුතියපුච්ඡානඤ්හි පටිවචනවිස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බන්ති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන විස්සජ්ජනං න කාතබ්බං, ආදිපුච්ඡානඤ්ච න කාතබ්බන්ති.

හෙට්ඨිමෙහි සදිසවිස්සජ්ජනත්තාති එත්ථ ගන්ධායතනමූලකානං රසඵොට්ඨබ්බයමකානං රසායතනමූලකස්ස ච ඵොට්ඨබ්බයමකස්ස පටිවචනවිස්සජ්ජනෙනෙව භවිතබ්බන්ති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විස්සජ්ජනං න කාතබ්බන්ති යෙසං කාතබ්බං, තෙසං ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බමූලකානං මනායතනධම්මායතනයමකානං චක්ඛාදිපඤ්චායතනමූලකෙහි මනායතනධම්මායතනයමකෙහි සදිසවිස්සජ්ජනත්තාති අත්ථො. චක්ඛායතනාදිමූලකානි සද්දායතනයමකානි සද්දායතනමූලකානි සබ්බානි අවිස්සජ්ජනෙනෙව අලබ්භමානවිස්සජ්ජනතාදස්සනෙන ¶ විස්සජ්ජිතානි නාම හොන්තීති ආහ ‘‘ඡසට්ඨි යමකානි විස්සජ්ජිතානි නාම හොන්තී’’ති.

ජච්චන්ධම්පි ජච්චබධිරම්පීති එත්ථ ච ජච්චබධිරග්ගහණෙන ජච්චන්ධබධිරො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. සඝානකානං සචක්ඛුකානන්ති පරිපුණ්ණායතනමෙව ඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තන්ති එත්ථ එව-සද්දං වුත්තන්ති-එතස්ස පරතො යොජෙත්වා යථා ‘‘සඝානකානං අචක්ඛුකාන’’න්ති ඉදං අපරිපුණ්ණායතනං සන්ධාය වුත්තං, න එවං ‘‘සඝානකානං සචක්ඛුකාන’’න්ති එතං. එතං පන පරිපුණ්ණායතනං ¶ සන්ධාය වුත්තමෙවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙන ජච්චබධිරම්පි සන්ධාය වුත්තතා න වාරිතා හොතීති.

22-254. යත්ථ චක්ඛායතනන්ති රූපීබ්රහ්මලොකං පුච්ඡතීති නියමතො තත්ථ චක්ඛුසොතානං සහුප්පත්තිමත්තං පස්සන්තො වදති, ඔකාසවාරෙ පන තස්මිං පුග්ගලස්ස අනාමට්ඨත්තා යත්ථ කාමධාතුයං රූපධාතුයඤ්ච චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තත්ථ සොතායතනම්පි එකන්තෙන උප්පජ්ජතීති ‘‘ආමන්තා’’ති (යම. 1.ආයතනයමක.22) වුත්තං.

‘‘යස්ස වා පන රූපායතනං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති කස්මා පටිඤ්ඤාතං, නනු යො ගබ්භසෙය්යකභාවං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සති, තස්ස රූපායතනං පටිසන්ධියං උප්පජ්ජිස්සති, න පන චක්ඛායතනන්ති? යස්ස රූපායතනං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තදවත්ථස්ස පුග්ගලස්ස රූපායතනුප්පාදතො උද්ධං චක්ඛායතනසන්තානුප්පාදස්ස පවත්තියම්පි භවිස්සන්තස්ස පටිඤ්ඤාතබ්බත්තා. අථ කස්මා ‘‘යස්ස වා පන රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති පටිඤ්ඤාතං, නනු ගබ්භසෙය්යකස්ස පච්ඡිමභවිකස්ස උපපජ්ජන්තස්ස එකාදසමසත්තාහා ඔරතො ඨිතස්ස රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති නො ච චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතීති? තස්මිං භවෙ භවිස්සන්තස්ස උප්පාදස්ස අනාගතභාවෙන අවචනතො. භවන්තරෙ හි තස්ස තස්ස ආයතනසන්තානස්ස යො ආදිඋප්පාදො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච භවිස්සති, සො අනාගතුප්පාදො තබ්භාවෙන වුච්චති අද්ධාපච්චුප්පන්නානන්තොගධත්තා. න පන යො තස්මිංයෙව භවෙ පවත්තෙ භවිස්සති, සො අනාගතුප්පාදභාවෙන වුච්චති අද්ධාපච්චුප්පන්නන්තොගධත්තා. අද්ධාවසෙන හෙත්ථ කම්මජපවත්තස්ස පච්චුප්පන්නාදිකාලභෙදො අධිප්පෙතො. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියයමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.368) ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති ¶ , තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතීති? පච්ඡිමභවිකානං ඉත්ථීනං උපපජ්ජන්තීනං, යා ච ඉත්ථියො රූපාවචරං අරූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, යා ච ඉත්ථියො එතෙනෙව භාවෙන කතිචි භවෙ දස්සෙත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තාසං උපපජ්ජන්තීනං තාසං ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, නො ච තාසං පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වුත්තං. න හි තාසං සබ්බාසං තස්මිං භවෙ පවත්තෙ පුරිසින්ද්රියං න උප්පජ්ජිස්සති ලිඞ්ගපරිවත්තනසබ්භාවා, භවන්තරෙ පන ආදිඋප්පාදස්ස අභාවං සන්ධාය ‘‘නො ච ¶ තාසං පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වුත්තං. භවන්තරෙ හි ආදිඋප්පාදස්ස අනාගතත්තං අධිප්පෙතන්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කතිචි භවෙ දස්සෙත්වා’’ති භවග්ගහණං කතන්ති.

‘‘ආයතනානං පටිලාභො ජාතී’’ති (දී. නි. 2.388; විභ. 235) වචනතො තංතංආයතනනිබ්බත්තකකම්මෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස අවස්සංභාවීආයතනස්ස යාව ආයතනපාරිපූරි, තාව උප්පජ්ජතීති පන අත්ථෙ ගය්හමානෙ පුච්ඡාද්වයවිස්සජ්ජනං සූපපන්නං හොති. එවඤ්ච සති ‘‘යස්ස වා පන සොතායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජතීති? පච්ඡිමභවිකානං පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානං, යෙ ච අරූපං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං උපපජ්ජන්තානං තෙසං සොතායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, නො ච තෙසං චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජතී’’ති එවමාදීසු (යම. 1.ආයතනයමක.95) ගබ්භසෙය්යකාපි පච්ඡිමභවිකාදයො උපපජ්ජන්තා ගහිතා හොන්ති. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියයමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.186) ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’ති ඉදම්පි උපපන්නං හොති. සොමනස්සින්ද්රියුප්පාදකස්ස කම්මස්ස එකන්තෙන චක්ඛුන්ද්රියුප්පාදනතො ගබ්භෙපි යාව චක්ඛුන්ද්රියුප්පත්ති, තාව උප්පජ්ජමානතාය තස්සා අභිනන්දිතබ්බත්තා.

යං පන ‘‘යස්ස වා පන යත්ථ රූපායතනං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තත්ථ ඝානායතනං උප්පජ්ජතීති? කාමාවචරා චවන්තානං, අඝානකානං කාමාවචරං උපපජ්ජන්තානං, රූපාවචරානං තෙසං තත්ථ රූපායතනං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තෙසං තත්ථ ඝානායතනං උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ ‘‘අඝානකානං කාමාවචරං උපපජ්ජන්තාන’’න්ති (යම. 1.ආයතනයමක.76) වුත්තං, තං යෙ එකාදසමසත්තාහා ඔරතො කාලං කරිස්සන්ති, තෙසං ඝානායතනානිබ්බත්තකකම්මෙන ගහිතපටිසන්ධිකානං වසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘යස්ස යත්ථ ඝානායතනං න නිරුජ්ඣති, තස්ස ¶ තත්ථ රූපායතනං න නිරුජ්ඣිස්සතීති? කාමාවචරං උපපජ්ජන්තානං, අඝානකානං කාමාවචරා චවන්තානං, රූපාවචරානං තෙසං තත්ථ ඝානායතනං න නිරුජ්ඣති, නො ච තෙසං තත්ථ රූපායතනං න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති හි එත්ථ ‘‘අඝානකානං කාමාවචරා චවන්තාන’’න්ති (යම. 1.ආයතනයමක.181) වචනං අනුප්පන්නෙයෙව ඝානායතනෙ ගබ්භසෙය්යකානං චුති අත්ථීති දීපෙති. න හි කාමාවචරෙ ගබ්භසෙය්යකතො අඤ්ඤො අඝානකො අත්ථි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ (විභ. 978 ආදයො) ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති අවුත්තත්තාති. අථ කස්මා ඔපපාතිකෙ එව සන්ධාය ඉධ, ඉන්ද්රියයමකෙ ච යථාදස්සිතාසු පුච්ඡාසු ¶ ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තන්ති න විඤ්ඤායතීති? යමකෙ සන්නිට්ඨානෙන ගහිතත්ථස්ස එකදෙසෙ සංසයත්ථසම්භවෙන පටිවචනස්ස අකරණතො. භින්දිතබ්බෙ හි න පටිවචනවිස්සජ්ජනං හොති. යදි සියා, පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනමෙව න සියාති. අථ කස්මා ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.186) ඉමිනා ‘‘ගබ්භසෙය්යකානං සොමනස්සපටිසන්ධි නත්ථී’’ති න විඤ්ඤායතීති? ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්ස දසින්ද්රියානි පාතුභවන්ති? ගබ්භසෙය්යකානං සත්තානං සහෙතුකානං ඤාණසම්පයුත්තානං උපපත්තික්ඛණෙ දසින්ද්රියානි පාතුභවන්ති කායින්ද්රියං මනින්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං වා පුරිසින්ද්රියං වා ජීවිතින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං වා උපෙක්ඛින්ද්රියං වා සද්ධින්ද්රිය’’න්තිආදිවචනතො (විභ. 1012).

නිරොධවාරෙ අනාගතකාලභෙදෙ යථා තස්සෙව චිත්තස්ස නිරොධො අනාගතභාවෙන තස්ස උප්පත්තික්ඛණෙ වුත්තො, එවං තස්සෙව කම්මජසන්තානස්ස නිරොධො අනාගතභාවෙන තස්ස උප්පාදෙ වත්තබ්බොති සබ්බත්ථ උපපජ්ජන්තානං එව සො තථා වුත්තො, න උප්පන්නානං. උප්පන්නානං පන අඤ්ඤස්ස අනාගතස්ස සන්තානස්ස නිරොධො අනාගතභාවෙන වත්තබ්බො, න තස්සෙව. තස්ස හි උප්පාදානන්තරං නිරොධො ආරද්ධො නාම හොතීති. තස්මා අරහතං පවත්තෙ සොතස්ස චක්ඛුස්ස ච භෙදෙ සතිපි අනාගතකාලාමසනවසෙනෙව ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස සොතායතනං නිරුජ්ඣිස්සතීති? ආමන්තා. යස්ස වා පන සොතායතනං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣිස්සතීති? ආමන්තා’’ති විස්සජ්ජනද්වයං උපපන්නමෙව හොතීති. යස්මා ච උපපත්තිඅනන්තරං නිරොධො ¶ ආරද්ධො නාම හොති, තංනිට්ඨානභාවතො පන චුතියා නිරොධවචනං, තස්මා පවත්තෙ නිරුද්ධෙපි සන්තානෙකදෙසෙ අනිරුද්ධං උපාදාය අනිට්ඨිතනිරොධොති චුතියාව තස්ස නිරොධොති වුච්චති. වක්ඛති හි ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං නිරුජ්ඣතීති? ආමන්තා’’ති, තෙනෙත්ථාපි චුතිනිරොධෙ එව ච අධිප්පෙතෙ යඤ්ච පවත්තෙ නිරුජ්ඣිස්සති, තඤ්ච නිට්ඨානවසෙන චුතියා එව නිරුජ්ඣිස්සතීති වුත්තන්ති ‘‘ආමන්තා’’ති යුත්තං පටිවචනං. ‘‘සචක්ඛුකාන’’න්තිආදීසු ච ‘‘පටිලද්ධචක්ඛුකාන’’න්තිආදිනා අත්ථො විඤ්ඤායතීති.

‘‘යස්ස චක්ඛායතනං න නිරුජ්ඣති, තස්ස සොතායතනං න නිරුජ්ඣිස්සතීති? සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තානං, අචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං චක්ඛායතනං න නිරුජ්ඣති, නො ච තෙසං සොතායතනං ¶ න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති එත්ථ ආරුප්පෙ පච්ඡිමභවිකෙ ඨපෙත්වා සබ්බෙ උපපජ්ජන්තා, අචක්ඛුකා චවන්තා ච ගහිතාති දට්ඨබ්බා. තෙ හි දුතියකොට්ඨාසෙන සඞ්ගය්හන්තීති තදපෙක්ඛත්තා සාවසෙසමිදං සබ්බවචනං අචක්ඛුකවචනඤ්චාති. ‘‘ආරුප්පෙ පච්ඡිමභවිකාන’’න්ති එත්ථ ච අරූපතො පඤ්චවොකාරං අගච්ඡන්තා අනඤ්ඤූපපත්තිකාපි ‘‘අරූපෙ පච්ඡිමභවිකා’’ඉච්චෙව සඞ්ගය්හන්තීති වෙදිතබ්බා. එස නයො අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසූති.

1-19. ලබ්භමානානන්ති ඉදං පවත්තිවාරෙ සද්දධාතුසම්බන්ධානං යමකානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතාදිසම්බන්ධානඤ්ච චුතිපටිසන්ධිවසෙන අලබ්භමානතං සන්ධාය වුත්තං.

10-26. ‘‘දුක්ඛං ¶ දුක්ඛසච්චන්ති? ආමන්තා’’ති එත්ථ කිඤ්චාපි දුක්ඛදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛන්ති තීසුපි දුක්ඛසද්දො පවත්තති, ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා (මහාව. 14; විභ. 190) ජාතිආදීසු ච, සො පන දුක්ඛදුක්ඛතො අඤ්ඤත්ථ පවත්තමානො ¶ අඤ්ඤනිරපෙක්ඛො නප්පවත්තති. සුද්ධඤ්චෙත්ථ දුක්ඛපදං අඤ්ඤනිරපෙක්ඛං ගහෙත්වා පණ්ණත්තිසොධනං කරොති, තෙන නිප්පරියායතො දුක්ඛසභාවත්තා එව යං දුක්ඛදුක්ඛං, තස්මිං දුක්ඛදුක්ඛෙ එස දුක්ඛසද්දො, තඤ්ච එකන්තෙන දුක්ඛසච්චමෙවාති ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං. සුද්ධසච්චවාරෙ සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තෙසු සමුදයෙසු කොචි ඵලධම්මෙසු නත්ථි, න ච ඵලධම්මෙසු කොචි නිරොධොති වුච්චමානො අත්ථි, මග්ගසද්දො ච ඵලඵලඞ්ගෙසු මග්ගඵලත්තා පවත්තති, න මග්ගකිච්චසබ්භාවා. පරිනිට්ඨිතනිය්යානකිච්චානි හි තානි. නිය්යානවාචකො චෙත්ථ මග්ගසද්දො, න නිය්යානඵලවාචකො, තස්මා සමුදයො සච්චං, නිරොධො සච්චං, මග්ගො සච්චන්ති එතෙසුපි ‘‘ආමන්තා’’ඉච්චෙව විස්සජ්ජනං කතං.

අථ වා පදසොධනෙන පදෙසු සොධිතෙසු සච්චවිසෙසනභූතා එව දුක්ඛාදිසද්දා ඉධ ගහිතාති විඤ්ඤායන්ති. තෙසං පන එකන්තෙන සච්චවිසෙසනභාවං, සච්චානඤ්ච තබ්බිසෙසනයොගවිසෙසං දීපෙතුං සුද්ධසච්චවාරො වුත්තොති සච්චවිසෙසනානං දුක්ඛාදීනං එකන්තසච්චත්තා ‘‘දුක්ඛං සච්චං…පෙ… මග්ගො සච්චන්ති? ආමන්තා’’ති වුත්තන්ති. යථා චෙත්ථ, එවං ඛන්ධයමකාදීසුපි සුද්ධඛන්ධාදිවාරෙසු ඛන්ධාදිවිසෙසනභූතානමෙව රූපාදීනං ගහණං යුත්තං. අට්ඨකථායං (යම. අට්ඨ. ඛන්ධයමක 38) පන ‘‘යස්මා පියරූපසාතරූපසඞ්ඛාතං වා රූපං හොතු භූතුපාදාරූපං වා, සබ්බං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡතෙව, තස්මා ආමන්තාති පටිජානාතී’’ති වචනෙන රූපාදිචක්ඛාදිදුක්ඛාදිග්ගහණෙහි සුද්ධඛන්ධාදිවාරෙසුපි ඛන්ධාදිවිසෙසනතො අඤ්ඤෙපි ගහිතාති අයමත්ථො දීපිතො හොති, තෙන තදනුරූපතාවසෙන ඉතරො අත්ථො වුත්තො.

27-164. අන්තමසො ¶ සුද්ධාවාසානම්පීති ඉදං තෙසං අරියත්තා දුක්ඛසච්චෙන උපපජ්ජනෙ ආසඞ්කා සියාති කත්වා වුත්තං. තණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තස්සාති ඉදං පඤ්චවොකාරවසෙනෙව ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං. යස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති එතෙන පන සන්නිට්ඨානෙන සබ්බෙ උපපජ්ජන්තා පවත්තියං චතුවොකාරෙ ¶ මග්ගඵලතො අඤ්ඤචිත්තානං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො පඤ්චවොකාරෙ ච සබ්බචිත්තානං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො සඞ්ගහිතාති තෙස්වෙව සන්නිට්ඨානෙන නිච්ඡිතෙසු කෙචි ‘‘පවත්තෙ තණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති එතෙන දුක්ඛසමුදයෙසු එකකොට්ඨාසප්පවත්තිසමඞ්ගිනො දස්සීයන්ති සන්නිට්ඨානෙන ගහිතස්සෙව විභාගදස්සනතො, තෙන චතුවොකාරානම්පි ගහණං උපපන්නමෙව. න හි තෙසු මග්ගඵලුප්පාදසමඞ්ගීසු පසඞ්ගතා අත්ථි තංසමඞ්ගීනං තෙසං සන්නිට්ඨානෙන අග්ගහිතත්තාති. ඉදං ඉධ න ගහෙතබ්බන්ති ඉදං චතුවොකාරෙ ඵලසමාපත්තිචිත්තං ඉධ සච්චානං උප්පාදවචනෙ න ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

එත්ථ ච සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තානන්ති ඉදං කම්මජපවත්තස්ස පඨමුප්පාදදස්සනෙන වුත්තං, අසඤ්ඤසත්තාපෙත්ථ සඞ්ගහිතා. පවත්තෙ තණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති ඉදං පන සමුදයසච්චුප්පාදවොමිස්සස්ස දුක්ඛසච්චුප්පාදස්ස තංරහිතස්ස දස්සනවසෙන වුත්තං. තණ්හාය උප්පාදක්ඛණෙති තංසහිතස්ස සමුදයසච්චුප්පාදවොමිස්සස්ස. තෙසං පන අසඤ්ඤසත්තානං පවත්තියං දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදො සබ්බත්ථ න ගහිතො, තථා නිරොධො චාති. මග්ගසච්චයමකෙපි එසෙව නයො. තෙසං තස්මිං උපපත්තික්ඛණෙ ච තණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ චාති එවමෙත්ථ ඛණවසෙන ඔකාසො වෙදිතබ්බොති වුත්තං, එවඤ්ච සති ‘‘යස්ස යත්ථ දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජති, තස්ස තත්ථ සමුදයසච්චං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති (යම. 1.සච්චයමක.71) එතස්ස විස්සජ්ජනෙ පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ ‘‘ඉතරෙසං චතුවොකාරං පඤ්චවොකාරං උපපජ්ජන්තානං, පවත්තෙ චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං තත්ථ දුක්ඛසච්චඤ්ච උප්පජ්ජති සමුදයසච්චඤ්ච උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ඉදං න යුජ්ජෙය්ය. න හි උපපත්තික්ඛණෙ චිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ ච සමුදයසච්චං උප්පජ්ජිස්සතීති. තස්මා උපපත්තික්ඛණතණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තුප්පත්තික්ඛණසමඞ්ගීනං පුග්ගලානං යස්මිං කාමාවචරාදිඔකාසෙ සා උපපත්ති චිත්තුප්පත්ති ච පවත්තමානා, තත්ථ තෙසන්ති ඔකාසවසෙනෙවෙත්ථ ¶ තත්ථ-සද්දස්ස අත්ථො යුජ්ජති. පුග්ගලොකාසවාරො හෙස. තත්ථ පුග්ගලවිසෙසදස්සනත්ථං ‘‘සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදි වුත්තං, ඔකාසො පන යත්ථ තෙ, සො එවාති.

‘‘සබ්බෙසං චවන්තානං පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ ආරුප්පෙ මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ච උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං සමුදයසච්චඤ්ච නුප්පජ්ජති දුක්ඛසච්චඤ්ච නුප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ පන ‘‘පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ දුක්ඛසච්චං නුප්පජ්ජතී’’ති චිත්තපටිබද්ධවුත්තිත්තා චිත්තජරූපමෙව ඉධාධිප්පෙතං, න කම්මජාදිරූපං චිත්තං අනපෙක්ඛිත්වාව උප්පජ්ජනතොති කෙචි වදන්ති. ‘‘යස්ස වා ¶ පන සමුදයසච්චං නුප්පජ්ජතී’’ති එතෙන පන සන්නිට්ඨානෙන ගහිතො පුග්ගලො න චිත්තං අපෙක්ඛිත්වාව ගහිතො, අථ ඛො යො කොචි එවංපකාරො, තස්මා ‘‘තස්ස දුක්ඛසච්චං නුප්පජ්ජතී’’ති එතෙන ච න චිත්තාපෙක්ඛමෙව දුක්ඛසච්චං වුත්තං, අථ ඛො යං කිඤ්චීති චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ යං කිඤ්චි දුක්ඛසච්චං නුප්පජ්ජතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති. න හි යමකෙ විභජිතබ්බෙ අවිභත්තා නාම පුච්ඡා අත්ථීති.

‘‘සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙවත්තමානෙ’’ති ඉදං සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන යස්ස යත්ථ දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච සමුදයසච්චං, තංදස්සනවසෙන වුත්තං. තස්මිං පන දස්සිතෙ තෙන සමානගතිකත්තා දුතියාකුසලචිත්තතො පුරිමසබ්බචිත්තසමඞ්ගිනො තෙනෙව දස්සිතා හොන්ති. තෙසම්පි හි තත්ථ දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජිත්ථ නො ච තෙසං තත්ථ සමුදයසච්චං උප්පජ්ජිත්ථාති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘ඉතරෙසං චතුවොකාරපඤ්චවොකාරාන’’න්ති එත්ථ යථාවුත්තා සුද්ධාවාසා අග්ගහිතා හොන්ති. යථා ‘‘යස්ස යත්ථ දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජති, තස්ස තත්ථ සමුදයසච්චං උප්පජ්ජිත්ථා’’ති (යම. 1.සච්චයමක.61) එතස්ස විස්සජ්ජනෙ ‘‘සුද්ධාවාසානං උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති (යම. 1.සච්චයමක.61) එතෙනෙව උපපත්තිචිත්තුප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිසමානගතිකා දුතියාකුසලතො පුරිමසබ්බචිත්තුප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො දස්සිතා හොන්තීති න තෙ ‘‘ඉතරෙස’’න්ති එතෙන ගය්හන්ති, එවමිධාපි දට්ඨබ්බන්ති. ‘‘ඉතරෙස’’න්ති වචනං පඤ්චවොකාරානං විසෙසනත්ථං, න චතුවොකාරානං. න හි තෙ පුබ්බෙ වුත්තා වජ්ජෙතබ්බා සන්ති පඤ්චවොකාරා විය යථාවුත්තා සුද්ධාවාසාති. ‘‘අභිසමෙතාවීනං තෙසං තත්ථ දුක්ඛසච්චඤ්ච උප්පජ්ජිත්ථ මග්ගසච්චඤ්ච උප්පජ්ජිත්ථා’’ති (යම. 1.සච්චයමක.41) එතෙන සන්නිට්ඨානෙන පුග්ගලොකාසා අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නා ගහිතාති යස්මිං ඔකාසෙ අභිසමෙතාවිනො, තෙ එවං ‘‘අභිසමෙතාවීන’’න්ති එතෙන ගහිතාති දට්ඨබ්බා ¶ . තෙන යෙ කාමාවචරෙ රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ වා අභිසමෙතාවිනො රූපාවචරං අරූපාවචරං වා උපපන්නා, යාව තත්ථාභිසමයො උප්පන්නො භවිස්සති, තාව තෙ එත්ථ න ගය්හන්ති, තෙ පන පුරිමකොට්ඨාසෙ ‘‘සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙ’’ති එවං දස්සිතෙහි සුද්ධාවාසෙ අනුප්පන්නාභිසමයෙහි සමානගතිකාති විසුං න දස්සිතා. ‘‘අනභිසමෙතාවීන’’න්ති ගහිතා යෙ සබ්බත්ථ තත්ථ ච අනභිසමෙතාවිනො, තෙසු සුද්ධාවාසානං ගහණකාලවිසෙසනත්ථං ‘‘සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙ’’ති (යම. 1.සච්චයමක.42) වුත්තන්ති.

යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා අග්ගමග්ගං පටිලභිස්සන්තීති එතෙන වොදානචිත්තසමඞ්ගිනා සමානගතිකා ¶ තතො පුරිමතරචිත්තසමඞ්ගිනොපි යාව සබ්බන්තිමතණ්හාසම්පයුත්තචිත්තසමඞ්ගී, තාව දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. එස නයො අඤ්ඤෙසු එවරූපෙසූති.

පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙති ආගතට්ඨානෙ පටිසන්ධිචිත්තස්සපි භඞ්ගක්ඛණග්ගහණං දට්ඨබ්බං, තථා ‘‘පවත්තෙ චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති ආගතට්ඨානෙ ච චුතිචිත්තස්සපි උප්පාදක්ඛණස්සාති. ‘‘යස්ස දුක්ඛසච්චං න නිරුජ්ඣති, තස්ස සමුදයසච්චං න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 1.සච්චයමක.116) එතස්ස විස්සජ්ජනෙ ද්වීසුපි කොට්ඨාසෙසු ‘‘අරූපෙ මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ච භඞ්ගක්ඛණෙ’’ඉච්චෙව (යම. 1.සච්චයමක.116) වුත්තං, න විසෙසිතං. කස්මා? එකස්සපි මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ච භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිනො උභයකොට්ඨාසභජනතො. යස්ස දුක්ඛසච්චං න නිරුජ්ඣතීති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන ගහිතෙසු හි අරුපෙ මග්ගඵලභඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගීසු කෙසඤ්චි තිණ්ණං ඵලානං ද්වින්නඤ්ච මග්ගානං භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගීනං නිරන්තරං අනුප්පාදෙත්වා අන්තරන්තරා විපස්සනානිකන්තිං භවනිකන්තිං උප්පාදෙත්වා යෙ උපරිමග්ගෙ උප්පාදෙස්සන්ති, තෙසං සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣිස්සතීති තෙසංයෙව පන කෙසඤ්චි අන්තරා තණ්හං අනුප්පාදෙත්වා උපරිමග්ගඋප්පාදෙන්තානං මග්ගඵලභඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගීනං සමුදයසච්චං න නිරුජ්ඣිස්සතීති. සාමඤ්ඤවචනෙනපි ච පුරිමකොට්ඨාසෙ වුච්චමානෙන පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ වක්ඛමානෙ වජ්ජෙත්වාව ගහණං හොතීති දස්සිතොයං නයොති.

165-170. පරිඤ්ඤාවාරෙ ¶ …පෙ… තිස්සොපෙත්ථ පරිඤ්ඤා ලබ්භන්තීති එත්ථෙව විසෙසනං ඛන්ධයමකාදීසු සබ්බඛන්ධාදීනං විය සබ්බසච්චානං අපරිඤ්ඤෙය්යතාදස්සනත්ථං සච්ඡිකරණභාවනාවසෙන ඉමස්ස වාරස්ස අප්පවත්තිදස්සනත්ථඤ්ච. දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤත්ථං සමුදයස්ස ච පහානත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතීති පරිඤ්ඤාපහානං සච්චෙසු දස්සෙතුං දුක්ඛෙ තීරණපරිඤ්ඤා වුත්තා, න පහානපරිඤ්ඤා. සමුදයෙ ච පහානපරිඤ්ඤා, න තීරණපරිඤ්ඤා. ඤාතපරිඤ්ඤා පන සාධාරණාති උභයත්ථ වුත්තා. මග්ගඤාණඤ්හි දුක්ඛසමුදයානි විභාවෙතීති ඤාතපරිඤ්ඤා ච හොති ¶ , දුක්ඛතීරණකිච්චානං නිප්ඵාදනතො තීරණපරිඤ්ඤා ච, සමුදයස්ස අප්පවත්තිකරණතොව පහානපරිඤ්ඤා චාති තිස්සොපි පරිඤ්ඤා මග්ගක්ඛණෙ එව යොජෙතබ්බාති.

1. ඛන්ධාදයො විය පුබ්බෙ අවිභත්තා කායසඞ්ඛාරාදයොති තෙසං අවිඤ්ඤාතත්තා ‘‘අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (සං. නි. 4.348) තයො සඞ්ඛාරෙ විභජති. කායස්ස සඞ්ඛාරොති පඨමෙ අත්ථෙ සාමිඅත්ථෙ එව සාමිවචනං, දුතියෙ අත්ථෙ කත්තුඅත්ථෙ. වචියා සඞ්ඛාරොති කම්මත්ථෙ සාමිවචනං. චිත්තස්ස සඞ්ඛාරොති ච කත්තුඅත්ථෙයෙව. සො පන කරණවචනස්ස අත්ථොති කත්වා ‘‘කරණත්ථෙ සාමිවචනං කත්වා’’ති වුත්තං.

2-7. සුද්ධිකඑකෙකපදවසෙන අත්ථාභාවතොති පදසොධනතංමූලකචක්කවාරෙහි යොපි අත්ථො දස්සිතො ද්වීහි පදෙහි ලබ්භමානො එකො අස්සාසපස්සාසාදිකො, තස්ස සුද්ධිකෙහි කායාදිපදෙහි සුද්ධිකෙන ¶ ච සඞ්ඛාරපදෙන අවචනීයත්තා යථා රූපපදස්ස ඛන්ධෙකදෙසො ඛන්ධපදස්ස ඛන්ධසමුදායො පදසොධනෙ දස්සිතො යථාධිප්පෙතො අත්ථො අත්ථි, එවං එකෙකපදස්ස යථාධිප්පෙතත්ථාභාවතොති අධිප්පායො. කායො කායසඞ්ඛාරොතිආදි පන වත්තබ්බං සියාති යදි විසුං අදීපෙත්වා සමුදිතො කායසඞ්ඛාරසද්දො එකත්ථ දීපෙති, කායසඞ්ඛාරසද්දො කායසඞ්ඛාරත්ථෙ වත්තමානො ඛන්ධසද්දො විය රූපසද්දෙන කායසද්දෙන විසෙසිතබ්බොති අධිප්පායෙන වදති. සුද්ධසඞ්ඛාරවාරො හෙසාති එතෙන ඉමස්ස වාරස්ස පදසොධනෙන දස්සිතානං යථාධිප්පෙතානමෙව ගහණතො තෙසඤ්ච කායාදිපදෙහි අග්ගහිතත්තා ‘‘කායො කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිවචනස්ස අයුත්තිං දස්සෙති. ඉධ පන සඞ්ඛාරයමකෙ කායාදිපදානං සඞ්ඛාරපදස්ස ච අසමානාධිකරණත්තා ‘‘කායො සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා කායො’’තිආදිම්හි ¶ වුච්චමානෙ අධිප්පෙතත්ථපරිච්චාගො අනධිප්පෙතත්ථපරිග්ගහො ච කතො සියාති සුද්ධසඞ්ඛාරතංමූලචක්කවාරා න වුත්තා. පදසොධනවාරතංමූලචක්කවාරෙහි පන අසමානාධිකරණෙහි කායාදිපදෙහි සඞ්ඛාරසද්දස්ස විසෙසනීයතාය දස්සිතාය සංසයො හොති ‘‘යො අත්ථන්තරප්පවත්තිනා කායසද්දෙන විසෙසිතො කායසඞ්ඛාරො, එසො අත්ථන්තරප්පවත්තීහි වචීචිත්තෙහි විසෙසිතො උදාහු අඤ්ඤො’’ති. එවං සෙසෙසුපි. එත්ථ තෙසං අඤ්ඤත්ථ දස්සනත්ථං ‘‘කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා අනුලොමපටිලොමවසෙන ඡ යමකානි වුත්තානීති දට්ඨබ්බං. අට්ඨකථායං පන සුද්ධසඞ්ඛාරවාරට්ඨානෙ වුත්තත්තා අයං නයො සුද්ධසඞ්ඛාරවාරොති වුත්තො.

19. පවත්තිවාරෙ සඞ්ඛාරානං පුග්ගලානඤ්ච ඔකාසත්තා ඣානං භූමි ච විසුං ඔකාසභාවෙන ගහිතාති පුග්ගලවාරෙ ච ඔකාසවසෙන පුග්ගලග්ගහණෙන තෙසං ද්වින්නං ඔකාසානං වසෙන ගහණං හොති, තස්මා ‘‘විනා විතක්කවිචාරෙහි අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති දුතියතතියජ්ඣානොකාසවසෙන ගහිතා පුග්ගලා විසෙසෙත්වා දස්සිතාති දට්ඨබ්බා ¶ . පුන පඨමජ්ඣානං සමාපන්නානන්ති ඣානොකාසවසෙන පුග්ගලං දස්සෙති, කාමාවචරානන්ති භූමොකාසවසෙන. ද්විප්පකාරානම්පි පන තෙසං විසෙසනත්ථමාහ ‘‘අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති. තෙන රූපාරූපාවචරෙසු පඨමජ්ඣානසමාපන්නකෙ කාමාවචරෙ ගබ්භගතාදිකෙ ච නිවත්තෙති. කාමාවචරානම්පි හි ගබ්භගතාදීනං විනා අස්සාසපස්සාසෙහි විතක්කවිචාරානං උප්පත්ති අත්ථි. අට්ඨකථායං පන එකන්තිකත්තා රූපාරූපාවචරා නිදස්සිතා. විනා අස්සාසපස්සාසෙහි විතක්කවිචාරානං උප්පාදක්ඛණෙති එතෙන පන දස්සිතා පුග්ගලා පඨමජ්ඣානොකාසා කාමාවචරාදිඔකාසා ච අස්සාසපස්සාසවිරහවිසිට්ඨා දට්ඨබ්බා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පුග්ගලවිභාගො වෙදිතබ්බො.

21. ‘‘පඨමජ්ඣානෙ කාමාවචරෙති කාමාවචරභූමියං උප්පන්නෙ පඨමජ්ඣානෙ’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං ¶ , එතස්මිං පන අත්ථෙ සති ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙ රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ තත්ථ චිත්තසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති, නො ච තත්ථ කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථාපි රූපාරූපාවචරභූමීසු උප්පන්නෙ චතුත්ථජ්ඣානෙති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අනිට්ඨො භූමීනං ඔකාසභාවස්සෙව අග්ගහිතතාපත්තිතො, සබ්බචතුත්ථජ්ඣානස්ස ඔකාසවසෙන අග්ගහිතතාපත්තිතො ච, තස්මා ඣානභූමොකාසානං සඞ්කරං අකත්වා විසුං එව ඔකාසභාවො යොජෙතබ්බො. පඨමජ්ඣානොකාසෙපි හි කායසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජති වචීසඞ්ඛාරො ච උප්පජ්ජති කාමාවචරොකාසෙ ච. යදිපි න සබ්බම්හි පඨමජ්ඣානෙ සබ්බම්හි ච කාමාවචරෙ ද්වයං උප්පජ්ජති, තත්ථ පන තංද්වයුප්පත්ති අත්ථීති කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විසුං ඔකාසත්තා ච ‘‘අඞ්ගමත්තවසෙන චෙත්ථා’’තිආදිවචනං න වත්තබ්බං හොතීති. ඉමම්හි ච යමකෙ අවිතක්කවිචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං විචාරවසෙන පඨමජ්ඣානෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. මුද්ධභූතං දුතියජ්ඣානං ගහෙත්වා ඉතරං අසඞ්ගහිතන්ති වා. යස්සයත්ථකෙ ‘‘නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති න ලබ්භති. න හි තෙ අසඤ්ඤසත්තා විය ඔකාසෙ හොන්තීති.

37. සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙති තෙසං පඨමතො අවිතක්කඅවිචාරතො දුතියෙ සවිතක්කසවිචාරෙපි භවනිකන්තිආවජ්ජනෙ වත්තමානෙ උභයං නුප්පජ්ජිත්ථාති දස්සෙන්තෙන තතො පුරිමචිත්තක්ඛණෙසුපි නුප්පජ්ජිත්ථාති ¶ දස්සිතමෙව හොති. යථා පන චිත්තසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථං ‘‘සුද්ධාවාසං උපපජ්ජන්තාන’’න්ති වුත්තං, එවං වචීසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථං ‘‘දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. පච්චයපරිග්ගහපරියොසානා ඤාතපරිඤ්ඤාති පච්චයදීපකෙන මූලයමකෙන ඤාතපරිඤ්ඤං ¶ , ඛන්ධාදීසු තීරණබාහුල්ලතො ඛන්ධාදියමකෙහි තීරණපරිඤ්ඤඤ්ච විභාවෙත්වා අනුසයපහානන්තා පහානපරිඤ්ඤාති පහාතබ්බමුද්ධභූතෙහි අනුසයෙහි පහානපරිඤ්ඤං විභාවෙතුං අනුසයයමකං ආරද්ධං. ලබ්භමානවසෙනාති අනුසයභාවෙන ලබ්භමානානං වසෙනාති අත්ථො. තීහාකාරෙහි අනුසයානං ගාහාපනං තෙසු තථා අග්ගහිතෙසු අනුසයවාරාදිපාළියා දුරවබොධත්තා.

අයං පනෙත්ථ පුරිමෙසූති එතෙසු සානුසයවාරාදීසු පුරිමෙසූති අත්ථො. අත්ථවිසෙසාභාවතො ‘‘කාමධාතුං වා පන උපපජ්ජන්තස්ස කාමධාතුයා චුතස්ස, රූපධාතුං වා පන උපපජ්ජන්තස්ස කාමධාතුයා චුතස්සා’’ති එවමාදීහි අවුච්චමානෙ කථමයං යමකදෙසනා සියාති? නායං යමකදෙසනා, පුරිමවාරෙහි පන යමකවසෙන දෙසිතානං අනුසයානං චුතිඋපපත්තිවසෙන අනුසයට්ඨානපරිච්ඡෙදදස්සනං. යමකදෙසනාබාහුල්ලතො පන සබ්බවාරසමුදායස්ස අනුසයයමකන්ති නාමං දට්ඨබ්බං. අථ වා පටිලොමපුච්ඡාපි අත්ථවසෙන ලබ්භන්ති, අත්ථවිසෙසාභාවතො පන න වුත්තාති ලබ්භමානතාවසෙන එතිස්සාපි දෙසනාය යමකදෙසනතා වෙදිතබ්බා.

අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති එතෙන කාරණලාභෙ උප්පත්තිඅරහතං දස්සෙති. අප්පහීනා හි අනුසයා කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජන්ති. යාව ච මග්ගෙන තෙසං අනුප්පත්තිඅරහතා න කතා හොති, තාව ¶ තෙ එවංපකාරා එවාති ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති. සො එවංපකාරො උප්පජ්ජති-සද්දෙන ගහිතො, න ඛන්ධයමකාදීසු විය උප්පජ්ජමානතා. තෙනෙව ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’තිආදිනා උප්පජ්ජනවාරො අනුසයවාරෙන නින්නානාකරණො විභත්තො. අනුරූපං කාරණං පන ලභිත්වා යෙ උප්පජ්ජිංසු උප්පජ්ජමානා ච, තෙපි අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතා අහෙසුං භවන්ති ච. උප්පත්තිඅරහතාය එව ච තෙ උප්පජ්ජිංසු උප්පජ්ජන්ති ච, න ච අතීතානාගතපච්චුප්පන්නතො අඤ්ඤෙ උප්පත්තිඅරහා නාම අත්ථි, තස්මා සබ්බෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා කාමරාගාදයො ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති. අප්පහීනට්ඨෙනෙව හි අනුසයා, අප්පහීනා ච අතීතාදයො එව, මග්ගස්ස පන තාදිසානං අනුප්පත්තිඅරහතාපාදනෙන අනුසයප්පහානං හොතීති. අප්පහීනාකාරො නාම ධම්මාකාරො, න ධම්මො, ධම්මො එව ච උප්පජ්ජතීති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘අප්පහීනාකාරො ච උප්පජ්ජතීති වත්තුං න යුජ්ජතී’’ති. සත්තානුසයාති එත්ථ යදි අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසෙන්තීති අනුසයා, අථ කස්මා සත්තෙව වුත්තා, නනු සත්තානුසයතො අඤ්ඤෙසම්පි කිලෙසානං අප්පහීනත්තා අනුසයභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නාපජ්ජති, අප්පහීනමත්තස්සෙව අනුසයභාවස්ස අවුත්තත්තා. වුත්තඤ්හි ¶ ‘‘අනුසයොති පන අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතකිලෙසො වුච්චතී’’ති (යම. අට්ඨ. අනුසයයමක 1), තස්මා අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතො කිලෙසොයෙව අනුසයො නාමාති යුත්තං. ථාමගතන්ති ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො සභාවො දට්ඨබ්බො. තථා හි ධම්මසභාවබොධිනා තථාගතෙන ඉමෙයෙව ‘‘අනුසයා’’ති වුත්තා. ථාමගතොති අනුසයසමඞ්ගීති අත්ථො.

අනුසයඋප්පජ්ජනවාරානං සමානගතිකත්තා යථා ‘‘අනුසෙතී’’ති වචනං අප්පහීනාකාරදීපකං, එවං ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං සියාති උප්පජ්ජනවාරෙන ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනස්ස අවුත්තතා සක්කා වත්තුන්ති චෙ? තං න, වචනත්ථවිසෙසෙන තංද්වයස්ස වුත්තත්තා. ‘‘අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජතී’’ති හි එතස්මිං අත්ථෙ අවිසිට්ඨෙපි ‘‘අනුසෙතී’’ති වචනං සන්තානෙ අනුසයිතතං ථාමගතභාවං දීපෙති. යදි තමෙව ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං දීපෙය්ය, කස්සචි විසෙසස්ස අභාවා උප්පජ්ජනවාරො න වත්තබ්බො සියා, ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං පන උප්පත්තියොග්ගං දීපෙති. කස්මා? උප්පජ්ජනවාරෙන උප්පත්තියොග්ගස්ස ¶ දස්සිතත්තා, අනුසයසද්දස්ස සබ්බදා විජ්ජමානානං අපරිනිප්ඵන්නසයනත්ථතාය නිවාරණත්ථං උප්පත්තිඅරහතාය ථාමගතභාවසඞ්ඛාතස්ස යථාධිප්පෙතසයනත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තී’’ති යං උප්පත්තියොග්ගවචනං වුත්තං, තං සුවුත්තමෙවාති අධිප්පායො. තම්පි සුවුත්තමෙව ඉමිනා තන්තිප්පමාණෙනාති සම්බන්ධො. තන්තිත්තයෙනපි හි චිත්තසම්පයුත්තතා දීපිතා හොති.

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසූති කාමාවචරභූමියං සුඛාය ච උපෙක්ඛාය චාති අට්ඨකථායං කාමධාතුග්ගහණං ද්වින්නං වෙදනානං විසෙසනභාවෙන වුත්තං, එවං සති කාමධාතුයා කාමරාගානුසයස්ස අනුසයට්ඨානතා න වුත්තා හොති. ද්වීසු පන රාගෙසු භවරාගස්ස තීසු ධාතූසු රූපාරූපධාතූනං අනුසයට්ඨානතා වුත්තාති කාමධාතුයා කාමරාගස්ස අනුසයට්ඨානතා වත්තබ්බා. ධාතුවෙදනාසබ්බසක්කායපරියාපන්නවසෙන ¶ හි තිප්පකාරං අනුසයානං අනුසයට්ඨානං වුත්තන්ති. තස්මා තීසු ධාතූසු කාමධාතුයා තීසු වෙදනාසු ද්වීසු වෙදනාසු එත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙතීති විසුං අනුසයට්ඨානතා ධාතුයා වෙදනානඤ්ච යොජෙතබ්බා. ද්වීසු වෙදනාසූති ඉදඤ්ච වෙදනාසු අනුසයමානො කාමරාගානුසයො ද්වීස්වෙව අනුසෙති, න තීසූති තිණ්ණම්පි ඨානතානිවාරණත්ථමෙව වුත්තන්ති න සබ්බාසු ද්වීසු අනුසයනප්පත්තො අත්ථි, තෙන වෙදනාවිසෙසනත්ථං න කාමධාතුග්ගහණෙන කොචි අත්ථො. භවරාගානුසයනට්ඨානඤ්හි අට්ඨානඤ්ච අනුසයානං අපරියාපන්නං සක්කායෙ කාමරාගානුසයස්ස අනුසයට්ඨානං න හොතීති පාකටමෙතං. යථා ච ‘‘ද්වීසු වෙදනාසූ’’ති වුත්තෙ පටිඝානුසයානුසයට්ඨානතො අඤ්ඤා ද්වෙ වෙදනා ගය්හන්ති, එවං භවරාගානුසයානුසයනට්ඨානතො ච අඤ්ඤා තා ගය්හන්තීති.

එත්ථ ච ද්වීහි වෙදනාහි සම්පයුත්තෙසු අඤ්ඤෙසු ච පියරූපසාතරූපෙසු ඉට්ඨරූපාදීසු උප්පජ්ජමානො කාමරාගානුසයො සාතසන්තසුඛගිද්ධියා පවත්තතීති ද්වීසු වෙදනාසු තස්ස අනුසයනං වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ උප්පජ්ජමානොපි ¶ හි සො ඉමාසු ද්වීසු වෙදනාසු අනුගතො හුත්වා සෙති සුඛමිච්චෙව අභිලභතීති. එවං පටිඝානුසයො ච දුක්ඛවෙදනාසම්පයුත්තෙසු අඤ්ඤෙසු ච අප්පියරූපාසාතරූපෙසු අනිට්ඨරූපාදීසු උප්පජ්ජමානො දුක්ඛපටිකූලතො දුක්ඛමිච්චෙව පටිහඤ්ඤතීති දුක්ඛවෙදනමෙව අනුගතො හුත්වා සෙති, තෙන පන තස්මිං අනුසයනං වුත්තං. එවං කාමරාගපටිඝානං තීසු වෙදනාසු අනුසයවචනෙන ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨෙසු ආරම්මණපකතියා විපරීතසඤ්ඤාය ච වසෙන ඉට්ඨාදිභාවෙන ගහිතෙසු කාමරාගපටිඝානං උප්පත්ති දස්සිතා හොති. තත්ථ උප්පජ්ජමානා හි තෙ තීසු වෙදනාසු අනුසෙන්ති නාම. වෙදනාත්තයමුඛෙන වා එත්ථ ඉට්ඨාදීනං ආරම්මණානං ගහණං වෙදිතබ්බං, කාමධාතුආදිග්ගහණෙන කාමස්සාදාදිවත්ථුභූතානං කාමභවාදීනං. තත්ථ කාමරාගානුසයො භවස්සාදවසෙන අනුසයමානො කාමධාතුයා අනුසෙති, කාමසුඛස්සාදවසෙන අනුසයමානො සුඛොපෙක්ඛාවෙදනාසු. පටිඝො දුක්ඛපටිඝාතවසෙනෙව පවත්තතීති යත්ථ තත්ථ පටිහඤ්ඤමානොපි දුක්ඛවෙදනාය එව අනුසෙති. රූපාරූපභවෙසු පන රූපාරූපාවචරධම්මෙසු ච කාමස්සාදස්ස පවත්ති නත්ථීති තත්ථ අනුසයමානො රාගො භවරාගොඉච්චෙව වෙදිතබ්බො. ධාතුත්තයවෙදනාත්තයග්ගහණෙන ච සබ්බසක්කායපරියාපන්නානං ගහිතත්තා ‘‘යත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, තත්ථ දිට්ඨානුසයො නානුසෙතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.46) එවමාදීනං විස්සජ්ජනෙසු ධාතුත්තයවෙදනාත්තයවිනිමුත්තං දිට්ඨානුසයාදීනං අනුසයට්ඨානං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නනු ච අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො පිහපච්චයා ¶ උප්පන්නදොමනස්සෙ පටිඝානුසයො නානුසෙති, තථා නෙක්ඛම්මස්සිතසොමනස්සුපෙක්ඛාසු කාමරාගෙන නානුසයිතබ්බන්ති තදනුසයනට්ඨානතො අඤ්ඤාපි දිට්ඨානුසයානුසයනට්ඨානභූතා කාමාවචරවෙදනා සන්තීති? හොන්තු, න පන ධාතුත්තයවෙදනාත්තයතො අඤ්ඤං තදනුසයනට්ඨානං අත්ථි, තස්මා තං න වුත්තං. යස්මා පන ‘‘යත්ථ කාමරාගානුසයො ච පටිඝානුසයො ච මානානුසයො ච නානුසෙන්ති, තත්ථ දිට්ඨානුසයො විචිකිච්ඡානුසයො නානුසෙතීති? ආමන්තා’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.52) වුත්තං, තස්මා අවිසෙසෙන දුක්ඛං පටිඝානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානන්ති සමුදායවසෙන ගහෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා ලොකියසුඛොපෙක්ඛා කාමරාගමානානුසයනට්ඨානන්ති.

අපිච ¶ සුත්තෙ ‘‘ඉධාවුසො විසාඛ, භික්ඛු ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘කුදාස්සු නාමාහං දොමනස්සං පජහෙය්ය’න්ති, සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා පටිඝං තෙන පජහති, න තත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති නෙක්ඛම්මස්සිතං දොමනස්සං උප්පාදෙත්වා තං වික්ඛම්භෙත්වා වීරියං කත්වා අනාගාමිමග්ගෙන පටිඝස්ස සමුග්ඝාතනං සන්ධාය වුත්තං. න හි පටිඝෙනෙව පටිඝප්පහානං, දොමනස්සෙන වා දොමනස්සප්පහානං අත්ථීති. පටිඝුප්පත්තිරහට්ඨානතාය පන ඉධ සබ්බං දුක්ඛං ‘‘පටිඝානුසයස්ස අනුසයනට්ඨාන’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නිප්පරියායදෙසනා හෙසා, සා පන පරියායදෙසනා. එවඤ්ච කත්වා පඨමජ්ඣානවික්ඛම්භිතං කාමරාගානුසයං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාතනං සන්ධාය ‘‘විවිච්චෙව…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, රාගං තෙන පජහති, න තත්ථ රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති වුත්තං. එවං චතුත්ථජ්ඣානවික්ඛම්භිතං අවිජ්ජානුසයං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා අරහත්තමග්ගෙන සමුග්ඝාතනං සන්ධාය ‘‘සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, අවිජ්ජං තෙන පජහති, න තත්ථ අවිජ්ජානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465) වුත්තං. න හි ලොකියචතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛාය අවිජ්ජානුසයො සබ්බථා නානුසෙතීති සක්කා වත්තුං ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු එත්ථ අවිජ්ජානුසයො අනුසෙතී’’ති (යම. අට්ඨ. අනුසයයමක 2) වුත්තත්තා, තස්මා අවිජ්ජානුසයස්සෙව වත්ථු චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛා, නෙක්ඛම්මස්සිතදොමනස්සඤ්ච පටිඝානුසයස්ස වත්ථු න න හොතීති තත්ථාපි තස්ස අනුසයනං වෙදිතබ්බං. අවත්ථුභාවතො හි ඉධ අනුසයනං න වුච්චති, න සුත්තන්තෙසු විය වුත්තනයෙන තංපටිපක්ඛභාවතො තංසමුග්ඝාතකමග්ගස්ස බලවූපනිස්සයභාවතො චාති.

එත්ථ ¶ ච ආරම්මණෙ අනුසයට්ඨානෙ සති භවරාගවජ්ජො සබ්බො ලොභො කාමරාගානුසයොති න සක්කා වත්තුං. දුක්ඛාය හි වෙදනාය රූපාරූපධාතූසු ච අනුසයමානෙන දිට්ඨානුසයෙන සම්පයුත්තොපි ලොභො ලොභො එව, න කාමරාගානුසයො. යදි සියා, දිට්ඨානුසයස්ස විය එතස්සපි ඨානං වත්තබ්බං සියාති. අථ පන අජ්ඣාසයවසෙන තන්නින්නතාය අනුසයනට්ඨානං වුත්තං. යථා ඉට්ඨානං රූපාදීනං සුඛාය ච වෙදනාය අප්පටිලද්ධං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො, පටිලද්ධපුබ්බං වා අතීතං නිරුද්ධං විගතං පරිණතං සමනුපස්සතො උප්පජ්ජමානො පටිඝො දුක්ඛෙ පටිහඤ්ඤනවසෙනෙව පවත්තතීති දුක්ඛමෙව තස්ස අනුසයනට්ඨානං වුත්තං, නාලම්බිතං, එවං දුක්ඛාදීසු අභිනිවෙසනවසෙන ¶ උප්පජ්ජමානෙන දිට්ඨානුසයෙන සම්පයුත්තොපි ලොභො සුඛාභිසඞ්ගවසෙනෙව පවත්තතීති සාතසන්තසුඛද්වයමෙවස්ස අනුසයට්ඨානං වුත්තන්ති භවරාගවජ්ජස්ස සබ්බලොභස්ස කාමරාගානුසයතා න විරුජ්ඣති, එකස්මිංයෙව ච ආරම්මණෙ රජ්ජන්ති දුස්සන්ති ච. තත්ථ රාගො සුඛජ්ඣාසයො පටිඝො දුක්ඛජ්ඣාසයොති තෙසං නානානුසයට්ඨානතා හොති.

එවඤ්ච කත්වා ‘‘යත්ථ කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතීති? නො’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.14) වුත්තන්ති. අට්ඨකථායං පන ද්වීසු වෙදනාසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ච දොමනස්සුප්පත්තිං වත්වා ‘‘දොමනස්සමත්තමෙව පන තං හොති, න පටිඝානුසයො’’ති (යම. අට්ඨ. අනුසයයමක 2) වුත්තත්තා යථා තත්ථ පටිඝො පටිඝානුසයො න හොති, එවං දුක්ඛාදීසු උප්පජ්ජමානෙන දිට්ඨානුසයෙන සහජාතො ලොභො කාමරාගානුසයො න හොතිච්චෙව විඤ්ඤායතීති. යං පනෙතං වුත්තං ‘‘දොමනස්සමත්තමෙව පන තං හොති, න පටිඝානුසයො’’ති, එත්ථ න පටිඝානුසයොති නත්ථි පටිඝානුසයොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. න හි දොමනස්සස්ස පටිඝානුසයභාවාසඞ්කා අත්ථීති.

දෙසනා සංකිණ්ණා විය භවෙය්යාති භවරාගස්සපි කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු ආරම්මණකරණවසෙනෙව උප්පත්ති වුත්තා විය භවෙය්ය, තස්මා ආරම්මණවිසෙසෙන විසෙසදස්සනත්ථං එවං දෙසනා කතා සහජාතවෙදනාවිසෙසාභාවතොති අධිප්පායො.

උප්පත්තිට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අනුසෙති ¶ උප්පජ්ජතීති පච්චුප්පන්නවොහාරා පවත්තාවිරාමවසෙන වෙදිතබ්බා. මග්ගෙනෙව හි අනුසයානං විරාමො විච්ඡෙදො හොති, න තතො පුබ්බෙති.

20. නාපි එකස්මිං ඨානෙ උප්පජ්ජන්ති, න එකං ධම්මං ආරම්මණං කරොන්තීති එත්ථ පුරිමෙන එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ උප්පත්ති නිවාරිතා, පච්ඡිමෙන එකස්මිං ආරම්මණෙති අයං විසෙසො. පුග්ගලොකාසවාරස්ස පටිලොමෙ තෙසං තෙසං පුග්ගලානං ¶ තස්ස තස්ස අනුසයස්ස අනනුසයනට්ඨානං පකතියා පහානෙන ච වෙදිතබ්බං, ‘‘තිණ්ණං පුග්ගලානං දුක්ඛාය වෙදනාය තෙසං තත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, නො ච තෙසං තත්ථ පටිඝානුසයො නානුසෙති, තෙසඤ්ඤෙව පුග්ගලානං රූපධාතුයා අරූපධාතුයා අපරියාපන්නෙ තෙසං තත්ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, පටිඝානුසයො ච නානුසෙතී’’ති පකතියා දුක්ඛාදීනං කාමරාගාදීනං අනනුසයට්ඨානතං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘ද්වින්නං පුග්ගලානං සබ්බත්ථ කාමරාගානුසයො ච නානුසෙති, පටිඝානුසයො ච නානුසෙතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.56) අනුසයප්පහානෙන. එත්ථ පුරිමනයෙන ඔකාසං අවෙක්ඛිත්වා පුග්ගලස්ස විජ්ජමානානං අනුසයානං අනනුසයනං වුත්තං, පච්ඡිමනයෙන පුග්ගලං අවෙක්ඛිත්වා ඔකාසස්ස කාමධාතුආදිකස්ස අනොකාසතාති.

66-131. සානුසයපජහනපරිඤ්ඤාවාරෙසු ‘‘සානුසයො, පජහති, පරිජානාතී’’ති පුග්ගලො වුත්තො. පුග්ගලස්ස ච ඉමස්මිං භවෙ සානුසයොති එවං භවවිසෙසෙන වා, ඉමස්මිං කාමරාගානුසයෙන සානුසයො ඉමස්මිං ඉතරෙසු කෙනචීති එවං භවානුසයවිසෙසෙන වා සානුසයතානිරනුසයතාදිකා ¶ නත්ථි. තථා ද්වීසු වෙදනාසු කාමරාගානුසයෙන සානුසයො, දුක්ඛාය වෙදනාය නිරනුසයොති ඉදම්පි නත්ථි. න හි පුග්ගලස්ස වෙදනා ඔකාසො, අථ ඛො අනුසයානන්ති. අනුසයස්ස පන තස්ස තස්ස සො සො අනුසයනොකාසො පුග්ගලස්ස තෙන තෙන අනුසයෙන සානුසයතාය, තස්ස තස්ස පජහනපරිජානනානඤ්ච නිමිත්තං හොති, අනනුසයනොකාසො ච නිරනුසයතාදීනං, තස්මා ඔකාසවාරෙසු භුම්මනිද්දෙසං අකත්වා ‘‘යතො තතො’’ති නිමිත්තත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කතං, පජහනපරිඤ්ඤාවාරෙසු අපාදානත්ථෙ එව වා. තතො තතො හි ඔකාසතො අපගමකරණං විනාසනං පජහනං පරිජානනඤ්චාති.

තත්ථ යතොති යතො අනුසයට්ඨානතො අනුලොමෙ, පටිලොමෙ අනනුසයට්ඨානතොති අත්ථො. අනුසයානානුසයස්සෙව හි නිමිත්තාපාදානභාවදස්සනත්ථං ¶ ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා තතො මානානුසයෙන සානුසයොති (යම.2.අනුසයයමක.77), පජහතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.143) ච ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය තතො කාමරාගානුසයෙන නිරනුසයොති (යම. 2.අනුසයයමක.110), න පජහතී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.174-176) ච එවමාදීසු රූපධාතුආදයො එව භුම්මනිද්දෙසෙනෙව නිද්දිට්ඨාති. අට්ඨකථායං පන චතුත්ථපඤ්හවිස්සජ්ජනෙන සරූපතො අනුසයනට්ඨානස්ස දස්සිතත්තා තදත්ථෙ ආදිපඤ්හෙපි ‘‘යතො’’ති අනුසයනට්ඨානං වුත්තන්ති ඉමමත්ථං විභාවෙත්වා පුන ‘‘යතො’’ති එතස්ස වචනත්ථං දස්සෙතුං ‘‘උප්පන්නෙන කාමරාගානුසයෙන සානුසයො’’ති වුත්තං, තං පමාදලිඛිතං විය දිස්සති. න හි උප්පන්නෙනෙව අනුසයෙන සානුසයො, උප්පත්තිරහට්ඨානතඤ්ච සන්ධායෙව නිස්සක්කවචනං න සක්කා වත්තුං. න හි අපරියාපන්නානං අනුසයුප්පත්තිරහට්ඨානතාති තං තථෙව දිස්සති. එවං පනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – යතො උප්පන්නෙනාති යතො උප්පන්නෙන භවිතබ්බං, තෙනාති උප්පත්තිරහට්ඨානෙ නිස්සක්කවචනං කතන්ති. තථා සබ්බධම්මෙසු උප්පජ්ජනකෙනාති. උප්පත්තිපටිසෙධෙ අකතෙ අනුප්පත්තියා අනිච්ඡිතත්තා සබ්බධම්මෙසු උප්පජ්ජනකභාවං ආපන්නෙන අනුප්පජ්ජනභාවං අපනෙති නාම. සබ්බත්ථාති එතස්ස පන සබ්බට්ඨානතොති අයමත්ථො න න සම්භවති. ත්ථ-කාරඤ්හි භුම්මතො අඤ්ඤත්ථාපි සද්දවිදූ ඉච්ඡන්තීති.

132-197. පජහනවාරෙ ¶ යෙන කාමරාගානුසයාදයො සාවසෙසා පහීයන්ති, සො තෙ පජහතීති සන්නිට්ඨානං කත්වා වත්තබ්බො න හොති අපජහනසබ්භාවා, තස්මා සන්නිට්ඨානෙ නිරවසෙසප්පජහනකොයෙව පජහතීති වුත්තො, තස්මා ‘‘යො වා පන මානානුසයං පජහති, සො කාමරාගානුසයං පජහතීති? නො’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.132) වුත්තං. යස්මා පන සංසයපදෙන පහානකරණමත්තමෙව පුච්ඡති, න සන්නිට්ඨානං කරොති, තස්මා යථාවිජ්ජමානං පහානං සන්ධාය ‘‘යො කාමරාගානුසයං පජහති, සො මානානුසයං පජහතීති? තදෙකට්ඨං පජහතී’’ති වුත්තං. පටිලොමෙ පන ‘‘නප්පජහතී’’ති පජහනාභාවො එව සන්නිට්ඨානපදෙන සංසයපදෙන ච විනිච්ඡිතො ¶ පුච්ඡිතො ච, තස්මා යෙසං පජහනං නත්ථි නිරවසෙසවසෙන පජහනකානං, තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා අප්පජහනසබ්භාවෙනෙව නප්පජහන්තීති වුත්තා, න ච යථාවිජ්ජමානෙන පහානෙනෙව වජ්ජිතාති දට්ඨබ්බාති. ‘‘අනාගාමිමග්ගසමඞ්ගිඤ්ච අට්ඨමකඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසා පුග්ගලා කාමරාගානුසයඤ්ච නප්පජහන්ති විචිකිච්ඡානුසයඤ්ච නප්පජහන්තී’’ති (යම. 2.අනුසයයමක.165) එත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘පුථුජ්ජනො පහානපරිඤ්ඤාය අභාවෙන නප්පජහති, සෙසා තෙසං අනුසයානං පහීනත්තා’’ති (යම. අට්ඨ. අනුසයයමක 132-197) වුත්තං.

තත්ථ කිඤ්චාපි කෙසඤ්චි විචිකිච්ඡානුසයො කෙසඤ්චි උභයන්ති සෙසානං තෙසං පහීනතා අත්ථි, තථාපි සොතාපන්නාදීනං විචිකිච්ඡානුසයස්ස පහීනතා උභයාපජහනස්ස කාරණං න හොතීති තෙසං පහීනත්තා ‘‘නප්පජහන්තී’’ති න සක්කා වත්තුං, අථ පන කාමරාගානුසයඤ්ච නප්පජහන්තීති ඉමං සන්නිට්ඨානෙන තෙසං පුග්ගලානං සඞ්ගහිතතාදස්සනත්ථං වුත්තන්ති න තත්ථ කාරණං වත්තබ්බං, පුච්ඡිතස්ස පන සංසයත්ථස්ස කාරණං වත්තබ්බං. එවං සති ‘‘සෙසා තස්ස අනුසයස්ස පහීනත්තා’’ති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං ‘‘යො කාමරාගානුසයං නප්පජහති, සො දිට්ඨානුසයං විචිකිච්ඡානුසයං නප්පජහතී’’ති පටික්ඛිපිත්වා පුච්ඡිතෙ සදිසවිස්සජ්ජනකෙ දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයෙ සන්ධාය කාරණස්ස වත්තබ්බත්තා, තස්මා තෙසං අනුසයානං පහීනත්තාති තෙසං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයානං පහීනත්තා තෙ සංසයත්ථසඞ්ගහිතෙ අනුසයෙ නප්පජහන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

264-274. පහීනවාරෙ ¶ ඵලට්ඨවසෙනෙව දෙසනා ආරද්ධාති අනුලොමං සන්ධාය වුත්තං. පටිලොමෙ හි පුථුජ්ජනවසෙනපි දෙසනා ගහිතාති. ‘‘ඵලට්ඨවසෙනෙවා’’ති ච සාධාරණවචනෙන මග්ගසමඞ්ගීනං අග්ගහිතතං දීපෙති. අනුසයච්චන්තපටිපක්ඛෙකචිත්තක්ඛණිකානඤ්හි මග්ගසමඞ්ගීනං න කොචි අනුසයො උප්පත්තිරහො, නාපි අනුප්පත්තිරහතං ආපාදිතො, තස්මා තෙ න අනුසයසානුසයපහීනඋප්පජ්ජනවාරෙසු ගහිතාති.

275-296. ඔකාසවාරෙ ¶ සො සො අනුසයො අත්තනො අත්තනො ඔකාසෙ එව අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතො පහීනො, අනාපාදිතො ච අප්පහීනොති පහීනාප්පහීනවචනානි තදොකාසමෙව දීපෙන්ති, තස්මා අනොකාසෙ තදුභයාවත්තබ්බතා වුත්තාති. සාධාරණට්ඨානෙ තෙන සද්ධිං පහීනො නාම හොතීති තෙන සද්ධිං සමානොකාසෙ පහීනො නාමාති අත්ථො, න සමානකාලෙ පහීනොති.

332-340. ධාතුවාරෙ සන්තානං අනුගතා හුත්වා සයන්තීති යස්මිං සන්තානෙ අප්පහීනා, තංසන්තානෙ අප්පහීනභාවෙන අනුගන්ත්වා උප්පත්තිඅරහභාවෙන සයන්තීති අත්ථො. උප්පත්තිරහතා එව හි අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති ඉධාපි යුත්තාති. එත්ථ ච න කාමධාතුආදීනි ඡ පටිනිසෙධවචනානි ධාතුවිසෙසනිද්ධාරණානි න හොන්තීති ‘‘න කාමධාතුයා චුතස්ස න කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්සා’’තිආදිම්හි වුච්චමානෙ ඉමං නාම උපපජ්ජන්තස්සාති න විඤ්ඤායෙය්ය, තස්මා තංමූලිකාසු යොජනාසු ‘‘න කාමධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං රූපධාතුං අරූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්සා’’ති පඨමං යොජෙත්වා පුන අනුක්කමෙන ‘‘න කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්සා’’තිආදිකා යොජනා කතා. එවඤ්හි න කාමධාතුආදිපදෙහි යථාවුත්තධාතුයොයෙව ගහිතා, න කඤ්චීති විඤ්ඤායති. යථා අනුසයවාරෙ ‘‘අනුසෙන්තීති පදස්ස උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො ගහිතො’’ති වුත්තං, තත්ථාපි උප්පජ්ජමානමෙව සන්ධාය උප්පජ්ජන්තීති ගහෙතුං න සක්කා ‘‘යස්ස ¶ කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස පටිඝානුසයො අනුසෙතීති? ආමන්තා’’තිආදිවචනතො. අථාපි අප්පහීනතං සන්ධාය උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො තත්ථ ගහිතො, ඉධාපි සො න න යුජ්ජතීති. භඞ්ගාති භඤ්ජිතබ්බා, ද්විධා කාතබ්බාති අත්ථො. නනු න කොචි අනුසයො යත්ථ උප්පජ්ජන්තස්ස අනුසෙති නානුසෙති චාති ද්විධා කාතබ්බා, තත්ථෙව කස්මා ‘‘කති අනුසයා භඞ්ගා? අනුසයා භඞ්ගා නත්ථී’’ති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි කතානි. න හි පකාරන්තරාභාවෙ සංසයො යුත්තොති ¶ ? න න යුත්තො, ‘‘අනුසයා භඞ්ගා නත්ථී’’ති අවුත්තෙ භඞ්ගාභාවස්ස අවිඤ්ඤාතත්තාති.

1-62. චිත්තයමකවණ්ණනායං ආදිතොව තයො සුද්ධිකමහාවාරා හොන්තීති ඉමෙ තයො මහාවාරා සරාගාදිකුසලාදීහි මිස්සකා සුද්ධිකා ච, තෙසු ආදිතො සුද්ධිකා හොන්තීති අත්ථො. මිස්සකෙසු ච එකෙකස්මිං සරාගාදිමිස්සකචිත්තෙ තයො තයො මහාවාරා, තෙ තත්ථ තත්ථ පන වුත්තෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා ‘‘සොළස පුග්ගලවාරා’’තිආදි වුත්තං, න නිරන්තරං වුත්තෙති. ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතී’’තිආදිනා උප්පාදනිරොධානං පච්චුප්පන්නානාගතකාලානඤ්ච සංසග්ගවසෙන එකෙකාය පුච්ඡාය පවත්තත්තා ‘‘උප්පාදනිරොධකාලසම්භෙදවාරො’’ති වුත්තො. එවං සෙසානම්පි වාරානං තංතංනාමතා පාළිඅනුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

63. තථාරූපස්සෙව ¶ ඛීණාසවස්ස චිත්තං සන්ධායාති ඉදං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිපච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිම්හි පුග්ගලෙ අධිප්පෙතෙ තඤ්ච චිත්තං අධිප්පෙතමෙව හොතීති කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අරහතො පච්ඡිමචිත්තම්පීති නුප්පජ්ජති නිරුජ්ඣතීති එවංපකාරං භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිමෙව සන්ධාය වුත්තං.

65-82. උප්පාදවාරස්ස දුතියපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ, නිරොධසමාපන්නානං, අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජතීති ¶ එත්ථ ‘‘චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථා’’ති එතස්ස ‘‘සබ්බෙසං චිත්තං ඛණපච්චුප්පන්නමෙව හුත්වා උප්පාදක්ඛණං අතීතත්තා උප්පජ්ජිත්ථ නාමා’’ති අත්ථො වුත්තො. චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ චෙව උප්පජ්ජති චාති එතස්සපි උප්පාදං පත්තත්තා උප්පජ්ජිත්ථ, අනතීතත්තා උප්පජ්ජති නාමාති ද්වයමෙතං එවං න සක්කා වත්තුං. න හි ඛණපච්චුප්පන්නෙ ‘‘උප්පජ්ජිත්ථා’’ති අතීතවොහාරො අත්ථි. යදි සියා, යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං උප්පජ්ජතීති එත්ථ ‘‘නො’’ති අවත්වා විභජිතබ්බං සියා. තථා ‘‘යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථා’’ති එත්ථ ච ‘‘නො’’ති අවත්වා ‘‘ආමන්තා’’ති වත්තබ්බං සියා. ‘‘චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ’’ති පන භිජ්ජමානචිත්තසමඞ්ගී පුග්ගලො වුත්තො, තස්ස අතීතං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, න ච කිඤ්චි චිත්තං උප්පජ්ජති. චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති ච උප්පජ්ජමානචිත්තසමඞ්ගී පුග්ගලො වුත්තො, තස්සපි අතීතං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං පන චිත්තං උප්පජ්ජතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. චිත්තන්ති හි සාමඤ්ඤවචනං එකස්මිං අනෙකස්මිඤ්ච යථාගහිතවිසෙසෙ තිට්ඨතීති. ‘‘යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජතීති? චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ’’ති එත්ථ යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සතීති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන ගහිතපුග්ගලස්සෙව චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙති එවං සබ්බත්ථ සන්නිට්ඨානවසෙන නියමො වෙදිතබ්බො. උප්පන්නුප්පජ්ජමානවාරො නිරුද්ධනිරුජ්ඣමානවාරො ච පුග්ගලවාරාදීසු තීසුපි නින්නානාකරණා උද්දිට්ඨා නිද්දිට්ඨා ච. තත්ථ පුග්ගලවාරෙ අවිසෙසෙන යං කඤ්චි තාදිසං පුග්ගලං සන්ධාය ‘‘උප්පන්නං උප්පජ්ජමාන’’න්තිආදි වුත්තං, ධම්මවාරෙ චිත්තමෙව, පුග්ගලධම්මවාරෙ පුග්ගලං චිත්තඤ්චාති අයමෙත්ථ විසෙසො දට්ඨබ්බො.

83. අතික්කන්තකාලවාරෙ ඉමස්ස පුග්ගලවාරත්තා පුග්ගලො පුච්ඡිතොති පුග්ගලස්සෙව විස්සජ්ජනෙන ¶ භවිතබ්බං. යථා යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථාති එතෙන න කොචි පුග්ගලො න ගහිතො, එවං යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලන්ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන න කොචි න ගහිතො. න හි සො පුග්ගලො අත්ථි, යස්ස චිත්තං උප්පාදක්ඛණං අතීතං නත්ථි, තෙ ච පන නිරුජ්ඣමානක්ඛණාතීතචිත්තා න න හොන්තීති පඨමො පඤ්හො ‘‘ආමන්තා’’ති විස්සජ්ජිතබ්බො සියා, තථා දුතියතතියා. චතුත්ථො පන ‘‘පච්ඡිමචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං චිත්තං භඞ්ගක්ඛණං අවීතික්කන්තං, නො ච තෙසං චිත්තං උප්පාදක්ඛණං අවීතික්කන්තං, ඉතරෙසං චිත්තං භඞ්ගක්ඛණඤ්ච අවීතික්කන්තං උප්පාදක්ඛණඤ්ච අවීතික්කන්ත’’න්ති විස්සජ්ජිතබ්බො භවෙය්ය, තථා අවිස්සජ්ජෙත්වා කස්මා සබ්බත්ථ චිත්තමෙව විභත්තන්ති ¶ ? චිත්තවසෙන පුග්ගලවවත්ථානතො. ඛණස්ස හි වීතික්කන්තතාය අතික්කන්තකාලතාවචනෙන වත්තමානස්ස ච චිත්තස්ස වසෙන පුග්ගලො උප්පාදක්ඛණාතීතචිත්තො වුත්තො අතීතස්ස ච, තත්ථ පුරිමස්ස චිත්තං න භඞ්ගක්ඛණං වීතික්කන්තං පච්ඡිමස්ස වීතික්කන්තන්ති එවමාදිකො පුග්ගලවිභාගො යස්ස චිත්තස්ස වසෙන පුග්ගලවවත්ථානං හොති, තස්ස චිත්තස්ස තංතංඛණවීතික්කමාවීතික්කමදස්සනවසෙන දස්සිතො හොතීති සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු චිත්තමෙව විභත්තං. අථ වා නයිධ ධම්මමත්තවිසිට්ඨො පුග්ගලො පුච්ඡිතො, අථ ඛො පුග්ගලවිසිට්ඨං චිත්තං, තස්මා චිත්තමෙව විස්සජ්ජිතන්ති වෙදිතබ්බං. යදිපි පුග්ගලප්පධානා පුච්ඡා, අථාපි චිත්තප්පධානා, උභයථාපි දුතියපුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති වත්තබ්බං සියා, තථා පන අවත්වා නිරොධක්ඛණවීතික්කමෙන අතික්කන්තකාලතා න උප්පාදක්ඛණවීතික්කමෙන අතික්කන්තකාලතා විය වත්තමානස්ස අත්ථීති දස්සනත්ථං ‘‘අතීතං චිත්ත’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජමානන්ති එත්ථ උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං යස්ස චිත්තං න හොතීති අත්ථො. එස නයො ‘‘න නිරුජ්ඣමාන’’න්ති එත්ථාපි.

114-116. මිස්සකවාරෙසු යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡා, නොති විස්සජ්ජනඤ්ච අට්ඨකථායං දස්සිතං. පාළියං පන ‘‘යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස සරාගං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති මාතිකාඨපනායං වුත්තත්තා විස්සජ්ජනෙපි තථෙව සන්නිට්ඨානසංසයත්ථෙසු සරාගාදිමිස්සකචිත්තවසෙනෙව පුච්ඡා උද්ධරිත්වා ‘‘සරාගපච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සති, ඉතරෙසං සරාගචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති නිරුජ්ඣිස්සති චෙව උප්පජ්ජිස්සති චා’’ති එවමාදිනා ¶ නයෙන යෙභුය්යෙන සුද්ධිකවාරසදිසමෙව විස්සජ්ජනං කාතබ්බන්ති කත්වා සංඛිත්තන්ති විඤ්ඤායති.

1-16. ධම්මයමකවණ්ණනායං ¶ කුසලාදිධම්මානං මාතිකං ඨපෙත්වාති යථා මූලයමකෙ කුසලාදිධම්මා දෙසිතා, යථා ච ඛන්ධයමකාදීසු ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිනා අඤ්ඤථා සඞ්ගහෙත්වා දෙසිතා, තථා අදෙසෙත්වා යා කුසලාදීනං ධම්මානං ‘‘කුසලාකුසලා ධම්මා’’තිආදිකා මාතිකා, තං ඉධ ආදිම්හි ඨපෙත්වා දෙසිතස්සාති අත්ථො.

33-34. ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති එතස්ස විස්සජ්ජනෙ ‘‘අබ්යාකතා චාති චිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං, ඉමස්මිං පන පඤ්හෙ කම්මසමුට්ඨානාදිරූපඤ්ච ලබ්භති, තං පන පටිලොමවාරස්ස විස්සජ්ජනෙ සබ්බෙසං චවන්තානං, පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ, ආරුප්පෙ අකුසලානං උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං කුසලා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති අබ්යාකතා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානම්පි ¶ කම්මසමුට්ඨානාදිරූපං අග්ගහෙත්වා ‘‘අබ්යාකතා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තත්තා චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව ඉධාධිප්පෙතං. කම්මසමුට්ඨානාදිරූපෙ න විධානං, නාපි පටිසෙධොති කෙචි වදන්ති, තථා චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව සන්ධාය ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති? නො’’ති (යම. 3.ධම්මයමක.163) වුත්තන්ති. තං පනෙතං එවං න සක්කා වත්තුං චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානරූපාදීනම්පි උප්පාදස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ච නිරොධස්ස එවමාදීහි එව පාළීහි පටිසෙධසිද්ධිතො.

යෙ ච වදන්ති ‘‘යථා පටිසම්භිදාමග්ගෙ නිරොධකථායං ‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූපං සබ්බෙපි විරාගා චෙව හොන්ති විරාගාරම්මණා විරාගගොචරා විරාගසමුදාගතා විරාගපතිට්ඨා’තිආදීසු ‘ඨපෙත්වා රූප’න්ති අවත්වා චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තජරූපානං ¶ ‘ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූප’න්ති වුත්තං, එවමිධාපි චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තජරූපමෙව කථිත’’න්ති, තඤ්ච තථා න හොති. යෙසඤ්හි සොතාපත්තිමග්ගො සහජාතපච්චයො හොති, යෙසු ච විරාගාදිආසඞ්කා හොති, තෙ සොතාපත්තිමග්ගසහජාතා ධම්මා සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මාති තත්ථ වුත්තා. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතාති හි වචනං මග්ගෙ ජාතතං දීපෙති, න ච කම්මජාදීනි අමග්ගෙ ජායමානානි මග්ගක්ඛණෙ ජාතවොහාරං අරහන්ති තෙසං තස්ස සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සහජාතපච්චයත්තාභාවතො, තස්මා මග්ගක්ඛණෙ තංසහජාතධම්මෙසු ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූප’’න්ති වුත්තං, ඉධ පන කුසලාදිධම්මා යස්ස යත්ථ උප්පජ්ජන්ති නිරුජ්ඣන්ති ච, තස්ස පුග්ගලස්ස තස්මිඤ්ච ඔකාසෙ අබ්යාකතධම්මානං උප්පාදනිරොධානං කුසලාදිපටිබද්ධතා අප්පටිබද්ධතා ච ආමට්ඨා, න ච කම්මජාදිරූපං අබ්යාකතං න හොති, තස්මා සන්නිට්ඨානෙන ගහිතස්ස පුග්ගලස්ස ඔකාසෙ වා උප්පාදනිරොධෙසු විජ්ජමානෙසු අබ්යාකතානං තෙ වෙදිතබ්බා, අවිජ්ජමානෙසු ච පටිසෙධෙතබ්බා, න ච අචිත්තපටිබද්ධා අබ්යාකතාති එත්ථ න ගහිතාති සක්කා වත්තුං නිරොධසමාපන්නානං අසඤ්ඤසත්තානඤ්ච උප්පාදනිරොධවචනතොති.

චතුත්ථපඤ්හෙ පවත්තෙ අකුසලාබ්යාකතචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති ඉදං ‘‘යස්ස වා පන අබ්යාකතා ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන ගහිතෙසු පඤ්චවොකාරෙ අකුසලාබ්යාකතචිත්තානං චතුවොකාරෙ ච අබ්යාකතචිත්තස්සෙව උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො සන්ධාය වුත්තං. එවං සබ්බත්ථ සන්නිට්ඨානවසෙන විසෙසො වෙදිතබ්බො.

79. ‘‘එකාවජ්ජනෙන 166 උප්පන්නස්සා’’ති වුත්තං, නානාවජ්ජනෙනපි පන තතො පුරිමතරජවනවීථීසු උප්පන්නස්ස ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං අකුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජිස්සන්ති, නො ච තෙසං කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්තී’’ති ඉදං ලක්ඛණං ලබ්භතෙව, තස්මා එතෙන ලක්ඛණෙන සමානලක්ඛණං සබ්බං යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා අග්ගමග්ගං පටිලභිස්සන්ති, තස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති එතෙනෙව කුසලානාගතභාවපරියොසානෙන තාය එව සමානලක්ඛණතාය දීපිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. එස නයො අකුසලාතීතභාවස්ස අබ්යාකතාතීතභාවස්ස ච ආදිම්හි ‘‘දුතියෙ අකුසලෙ’’ති, ‘‘දුතියෙ චිත්තෙ’’ති ච වුත්තට්ඨානෙ. යථා හි භාවනාවාරෙ භාවනාපහානානං පරියොසානෙන ¶ අග්ගමග්ගෙන තතො පුරිමතරානිපි භාවනාපහානානි දස්සිතානි හොන්ති, එවමිධාපි තං තං තෙන තෙන ආදිනා අන්තෙන ච දස්සිතන්ති.

100. පඤ්චවොකාරෙ අකුසලානං භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං අකුසලා ච ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති අබ්යාකතා ච ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති වචනෙන පටිසන්ධිචිත්තතො සොළසමං, තතො පරම්පි වා භවනිකන්තිචිත්තං හොති, න තතො ඔරන්ති විඤ්ඤායතීති.

1. ඉන්ද්රියයමකෙ විභඞ්ගෙ විය ජීවිතින්ද්රියං මනින්ද්රියානන්තරං අනිද්දිසිත්වා පුරිසින්ද්රියානන්තරං උද්දිට්ඨං ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි තීණි? ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.492) සුත්තෙ දෙසිතක්කමෙන. පවත්තිවාරෙ හි එකන්තං පවත්තියං එව උප්පජ්ජමානානං සුඛින්ද්රියාදීනං කම්මජානං අකම්මජානඤ්ච අනුපාලකං ජීවිතින්ද්රියං ¶ චුතිපටිසන්ධීසු ච පවත්තමානානං කම්මජානන්ති තංමූලකානි යමකානි චුතිපටිසන්ධිපවත්තිවසෙන වත්තබ්බානීති වෙදිතබ්බානි. චක්ඛුන්ද්රියාදීසු පන පුරිසින්ද්රියාවසානෙසු යං මූලකමෙව න හොති මනින්ද්රියං, තං ඨපෙත්වා අවසෙසමූලකානි චුතිඋපපත්තිවසෙනෙව වත්තබ්බානි ආයතනයමකෙ විය, තස්මා ජීවිතින්ද්රියං තෙසං මජ්ඣෙ අනුද්දිසිත්වා අන්තෙ උද්දිට්ඨන්ති.

94. ඉත්ථී ඉත්ථින්ද්රියන්ති එත්ථ යස්මා ඉත්ථීති කොචි සභාවො නත්ථි, න ච රූපාදිධම්මෙ උපාදාය ඉත්ථිග්ගහණං න හොති, තස්මා ඉත්ථිග්ගහණස්ස අවිජ්ජමානම්පි ¶ විජ්ජමානමිව ගහෙත්වා පවත්තිතො තථාගහිතස්ස වසෙන ‘‘නත්ථී’’ති අවත්වා ‘‘නො’’ති වුත්තං. සුඛස්ස ච භෙදං කත්වා ‘‘සුඛං සොමනස්ස’’න්ති, දුක්ඛස්ස ච ‘‘දුක්ඛං දොමනස්ස’’න්ති වචනෙනෙව සොමනස්සතො අඤ්ඤා සුඛා වෙදනා සුඛං, දොමනස්සතො ච අඤ්ඤා දුක්ඛා වෙදනා දුක්ඛන්ති අයං විසෙසො ගහිතොයෙවාති ‘‘සුඛං සුඛින්ද්රියං දුක්ඛං දුක්ඛින්ද්රිය’’න්ති එත්ථ ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං.

140. සුද්ධින්ද්රියවාරෙ චක්ඛු ඉන්ද්රියන්ති එත්ථ දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤාචක්ඛූනි පඤ්ඤින්ද්රියානි හොන්තීති ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං. අවසෙසං සොතන්ති තණ්හාසොතමෙවාහ.

186. පවත්තිවාරෙ ‘‘ඡයිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි ඡ? චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… කායින්ද්රියං මනින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.495) සුත්තෙ වුත්තනයෙන ඉධ උද්දිට්ඨං ¶ මනින්ද්රියං චුතිපටිසන්ධිපවත්තීසු පවත්තමානෙහි කම්මජාකම්මජෙහි සබ්බෙහිපි යොගං ගච්ඡති, න ච ජීවිතින්ද්රියං විය අඤ්ඤධම්මනිස්සයෙන ගහෙතබ්බං, පුබ්බඞ්ගමත්තාව පධානං, තස්මා කූටං විය ගොපානසීනං සබ්බින්ද්රියානං සමොසරණට්ඨානං අන්තෙ ඨපෙත්වා යොජිතං. ජීවිතින්ද්රියාදිමූලකෙසු පවත්තිඤ්ච ගහෙත්වා ගතෙසු ‘‘යස්ස ජීවිතින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස සුඛින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තානං, පවත්තෙ සුඛින්ද්රියවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං ජීවිතින්ද්රියං උප්පජ්ජති, නො ච තෙසං සුඛින්ද්රියං උප්පජ්ජති, සුඛින්ද්රියසම්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං ජීවිතින්ද්රියඤ්ච උප්පජ්ජති සුඛින්ද්රියඤ්ච උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා සුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියෙහි ලොකුත්තරින්ද්රියෙහි ච යොජනා ලබ්භති, තථා ‘‘යස්ස සුඛින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස දුක්ඛින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො’’තිආදිනා තංමූලකා ච නයා. තෙහි පන පවත්තියංයෙව උප්පජ්ජමානෙහි යොජනා තංමූලකා ච චුතිපටිසන්ධිපවත්තීසු පවත්තමානෙහි සොමනස්සින්ද්රියාදීහි යොජනාය ජීවිතින්ද්රියමූලකෙහි ච නයෙහි පාකටායෙවාති කත්වා න වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

‘‘සචක්ඛුකානං ¶ විනා සොමනස්සෙනාති උපෙක්ඛාසහගතානං චතුන්නං මහාවිපාකපටිසන්ධීනං වසෙන වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං, තං සොමනස්සවිරහිතසචක්ඛුකපටිසන්ධිනිදස්සනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි ‘‘චතුන්නංයෙවා’’ති නියමො කතො, තෙන තංසමානලක්ඛණා පරිත්තවිපාකරූපාවචරපටිසන්ධියොපි දස්සිතා හොන්ති. තත්ථ කාමාවචරෙසු සොමනස්සපටිසන්ධිසමානතාය මහාවිපාකෙහි චතූහි නිදස්සනං කතං, තෙන යථා සසොමනස්සපටිසන්ධිකා අචක්ඛුකා න හොන්ති, එවං ඉතරමහාවිපාකපටිසන්ධිකාපීති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. ගබ්භසෙය්යකානඤ්ච අනුප්පන්නෙසු චක්ඛාදීසු චවන්තානං අහෙතුකපටිසන්ධිකතා සහෙතුකපටිසන්ධිකානං කාමාවචරානං නියමතො සචක්ඛුකාදිභාවදස්සනෙන දස්සිතා හොති. ගබ්භසෙය්යකෙපි හි සන්ධාය ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’ති ඉදං වචනං යථා යුජ්ජති, තථා ආයතනයමකෙ දස්සිතං. න හි සන්නිට්ඨානෙන සඞ්ගහිතානං ගබ්භසෙය්යකානං වජ්ජනෙ කාරණං අත්ථි, ‘‘ඉත්ථීනං අඝානකානං උපපජ්ජන්තීන’’න්තිආදීසු (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.187) ච තෙ එව වුත්තාති.

උපෙක්ඛාය අචක්ඛුකානන්ති අහෙතුකපටිසන්ධිවසෙන වුත්තන්ති එත්ථ ච කාමාවචරෙ සොපෙක්ඛඅචක්ඛුකපටිසන්ධියා ¶ තංසමානලක්ඛණං අරූපපටිසන්ධිඤ්ච නිදස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. කෙසුචි පන පොත්ථකෙසු ‘‘අහෙතුකාරූපපටිසන්ධිවසෙනා’’ති පාඨො දිස්සති, සො එව සෙය්යො.

‘‘තත්ථ හි එකන්තෙනෙව සද්ධාසතිපඤ්ඤායො නත්ථි, සමාධිවීරියානි පන ඉන්ද්රියප්පත්තානි න හොන්තී’’ති වුත්තං, යදි පන සමාධිවීරියානි සන්ති, ‘‘ඉන්ද්රියප්පත්තානි න හොන්තී’’ති න සක්කා වත්තුං ‘‘සමාධි සමාධින්ද්රියන්ති? ආමන්තා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.113) ‘‘වීරියං වීරියින්ද්රියන්ති? ආමන්තා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.111) වචනතො. අහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තෙ ච යථා සමාධිලෙසො එකග්ගතා අත්ථි, න එවං වීරියලෙසො අත්ථි, තස්මා එවමෙත්ථ වත්තබ්බං සියා ‘‘තත්ථ හි එකන්තෙනෙව සද්ධාවීරියසතිපඤ්ඤායො නත්ථි, එකග්ගතා පන සමාධිලෙසො එව හොතී’’ති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො සියා – යථා අඤ්ඤෙසු කෙසුචි අහෙතුකචිත්තෙසු සමාධිවීරියානි හොන්ති ඉන්ද්රියප්පත්තානි ච, එවමිධ සමාධිවීරියානි ඉන්ද්රියප්පත්තානි න හොන්තීති. සමාධිවීරියින්ද්රියානමෙව අභාවං දස්සෙන්තො අහෙතුකන්තරතො විසෙසෙති ¶ . තත්ථ ‘‘සමාධිවීරියානි පන න හොන්තී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ඉන්ද්රියප්පත්තානී’’ති සමාධිලෙසස්ස සමාධින්ද්රියභාවං අප්පත්තස්ස සබ්භාවතො වුත්තං, න වීරියලෙසස්ස. විසෙසනඤ්හි විසෙසිතබ්බෙ පවත්තති. යෙසු පන පොත්ථකෙසු ‘‘තත්ථ එකන්තෙනෙව සද්ධාවීරියසතිපඤ්ඤායො නත්ථී’’ති පාඨො, සො එව සුන්දරතරො.

යාව චක්ඛුන්ද්රියං නුප්පජ්ජති, තාව ගබ්භගතානං අචක්ඛුකානං භාවො අත්ථීති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘සහෙතුකානං අචක්ඛුකානන්ති ගබ්භසෙය්යකවසෙන චෙව අරූපීවසෙන ච වුත්ත’’න්ති. ගබ්භසෙය්යකාපි පන අවස්සං උප්පජ්ජනකචක්ඛුකා න ලබ්භන්තීති දට්ඨබ්බා. සචක්ඛුකානං ඤාණවිප්පයුත්තානන්ති කාමධාතුයං දුහෙතුකපටිසන්ධිකානං වසෙන වුත්තන්ති ඉධාපි අහෙතුකපටිසන්ධිකා ච අචක්ඛුකා ලබ්භන්තෙව. ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියසන්තානානම්පි උපපත්තිවසෙන උප්පාදො, චුතිවසෙන නිරොධො බාහුල්ලවසෙන දස්සිතො. කදාචි හි තෙසං පඨමකප්පිකාදීනං විය පවත්තියම්පි උප්පාදනිරොධා හොන්තීති. එත්ථ පුරිසින්ද්රියාවසානෙසු ඉන්ද්රියමූලයමකෙසු පඨමපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානෙහි ගහිතෙහි උපපත්තිචුතිවසෙන ගච්ඡන්තෙහි චක්ඛුන්ද්රියාදීහි නියමිතත්තා ජීවිතින්ද්රියාදීනං පවත්තිවසෙනපි ලබ්භමානානං උපපත්තිචුතිවසෙනෙව දුතියපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානෙහි ගහණං වෙදිතබ්බං.

190. රූපජීවිතින්ද්රියං ¶ චක්ඛුන්ද්රියාදිසමානගතිකං චුතිපටිසන්ධිවසෙනෙව ගච්ඡති සන්තානුප්පත්තිනිරොධදස්සනතොති ආහ ‘‘පවත්තෙ සොමනස්සවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති අරූපජීවිතින්ද්රියං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. එතෙසඤ්චෙව අඤ්ඤෙසඤ්ච පඤ්චින්ද්රියානං යථාලාභවසෙනාති එත්ථ එතෙසං ජීවිතින්ද්රියාදීනං චුතිපටිසන්ධිපවත්තෙසු, අඤ්ඤෙසඤ්ච චක්ඛුන්ද්රියාදීනං චුතිපටිසන්ධීසූති එවං යථාලාභො දට්ඨබ්බො. අයං පන ඡෙදෙයෙවාති එත්ථ තස්ස තස්ස පරිපුණ්ණපඤ්හස්ස තස්මිං තස්මිං සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනෙ විස්සජ්ජිතෙ පච්ඡිමකොට්ඨාසස්ස ඡෙදොති නාමං දට්ඨබ්බං.

යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං න උප්පජ්ජති, තස්ස ජීවිතින්ද්රියං න උප්පජ්ජතීති? විනා සොමනස්සෙන උපපජ්ජන්තානං පවත්තෙ සොමනස්සවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං සොමනස්සින්ද්රියං න උප්පජ්ජති, නො ච තෙසං ¶ ජීවිතින්ද්රියං න උප්පජ්ජතීති එත්ථ ‘‘නිරොධසමාපන්නානං අසඤ්ඤසත්තාන’’න්ති අවචනං රූපජීවිතින්ද්රියස්ස චක්ඛුන්ද්රියාදිසමානගතිකතං දීපෙති. තස්ස හි උපපත්තියංයෙව උප්පාදො වත්තබ්බොති. ‘‘විනා සොමනස්සෙන උපපජ්ජන්තාන’’න්ති එත්ථ අසඤ්ඤසත්තෙ සඞ්ගහෙත්වා පවත්තිවසෙන තෙ ච නිරොධසමාපන්නා ච න වුත්තා, අනුප්පාදොපි පනෙතස්ස චුතිඋපපත්තීස්වෙව වත්තබ්බො, න පවත්තෙති. පච්ඡිමකොට්ඨාසෙපි ‘‘සබ්බෙසං චවන්තානං, පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජති ජීවිතින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජතී’’ති එවං ‘‘සබ්බෙසං චවන්තාන’’න්ති එත්ථෙව අසඤ්ඤසත්තෙ සඞ්ගණ්හිත්වා පවත්තිවසෙන තෙ ච නිරොධසමාපන්නා න ච වුත්තා. යස්සයත්ථකෙ ච නිරොධසමාපන්නා න දස්සෙතබ්බා න ගහෙතබ්බාති අත්ථො. න හි ‘‘නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති වචනං ‘‘අසඤ්ඤසත්තාන’’න්ති වචනං විය ඔකාසදීපකං, නාපි ‘‘උපෙක්ඛාසම්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, සබ්බෙසං චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ’’තිආදිවචනං විය සොමනස්සින්ද්රියාදීනං අනුප්පාදක්ඛණදීපකං, අථ ඛො පුග්ගලදීපකමෙවාති.

අතීතකාලභෙදෙ සුද්ධාවාසානං උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං තත්ථ සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජිත්ථ ජීවිතින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජිත්ථාති එත්ථ ‘‘උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘සුද්ධාවාසං උපපජ්ජන්තානං, අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං තත්ථ සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජිත්ථ මනින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජිත්ථා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.277) එත්ථ විය ‘‘උපපජ්ජන්තාන’’න්ති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං. යථා හි සොමනස්සමනින්ද්රියානං වසෙන උපපජ්ජන්තා පුග්ගලා උපපත්තිචිත්තසමඞ්ගිනො හොන්ති, න එවං සොමනස්සජීවිතින්ද්රියානං වසෙන උපපත්තිසමඞ්ගිනොයෙව හොන්ති. ජීවිතින්ද්රියස්ස හි වසෙන යාව පඨමරූපජීවිතින්ද්රියං ධරති, තාව ¶ උපපජ්ජන්තා නාම හොන්ති. තදා ච දුතියචිත්තතො පට්ඨාය ‘‘ජීවිතින්ද්රියඤ්ච න උප්පජ්ජිත්ථා’’ති න සක්කා වත්තුං අරූපජීවිතින්ද්රියස්ස උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධත්තා, තස්මා උභයං උප්පාදක්ඛණෙන නිදස්සිතං. යථා හි ‘‘න නිරුජ්ඣිත්ථා’’ති ඉදං ලක්ඛණං උපපත්තිචිත්තස්ස ද්වීසු ඛණෙසු ලබ්භමානං සබ්බපඨමෙන උපපත්තිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙන නිදස්සිතං, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං.

අනාගතකාලභෙදෙ උප්පජ්ජිස්සමානෙ සන්නිට්ඨානං කත්වා අඤ්ඤස්ස ච උප්පජ්ජිස්සමානතාව පුච්ඡිතා. තත්ථ යථා පච්චුප්පන්නකාලභෙදෙ සන්නිට්ඨානසංසයභෙදෙහි උප්පජ්ජමානස්සෙව ගහිතත්තා ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාදීනි උප්පජ්ජන්ති ¶ , උපපජ්ජන්තස්ස තස්ස ජීවිතින්ද්රියාදීනි උප්පජ්ජන්තී’’ති උපපජ්ජන්තස්සෙව පුච්ඡිතානං උපපත්තියංයෙව තෙසං උප්පාදො සම්භවති, න අඤ්ඤත්ථ, න එවමිධ ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාදීනි උප්පජ්ජිස්සන්ති, උපපජ්ජන්තස්ස තස්ස ජීවිතින්ද්රියාදීනි උප්පජ්ජිස්සන්තී’’ති උපපජ්ජන්තස්සෙව පුච්ඡිතානං තෙසං උපපත්තිතො අඤ්ඤත්ථ උප්පාදො න සම්භවති, තස්මා ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා නිරොධවාරෙපි ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සතීති? ආමන්තා’’ති වුත්තං. න හි යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං න නිරුජ්ඣිස්සති, අපි පච්ඡිමභවිකස්ස උපෙක්ඛාසහගතපටිසන්ධිකස්ස. න හි උපපජ්ජන්තස්ස තස්ස චුතිතො පුබ්බෙව සොමනස්සින්ද්රියනිරොධො න සම්භවතීති. එත්ථ හි පඨමපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානත්ථො පුච්ඡිතබ්බත්ථනිස්සයො මාදිසොව උපපත්තිඋප්පාදින්ද්රියවා උභයුප්පාදින්ද්රියවා අත්ථො පටිනිවත්තිත්වාපි පුච්ඡිතබ්බත්ථස්ස නිස්සයොති එවං විය දුතියපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානත්ථමෙව නියමෙති, න තත්ථෙව පුච්ඡිතබ්බං අනාගතභාවමත්තෙන සරූපතො ගහිතං උප්පාදං වා නිරොධං වා සංසයත්ථන්ති. යස්මා චෙවං සන්නිට්ඨානත්ථස්ස නියමො හොති, තස්මා ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.281) වුත්තං. එස නයො නිරොධවාරෙපි.

පටිලොමෙ පන යථා අනුලොමෙ ‘‘උප්පජ්ජිස්සති නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති උප්පාදනිරොධා අනාගතා සරූපවසෙන වුත්තා, එවං අවුත්තත්තා යථා තත්ථ සංසයපදෙන ගහිතස්ස ඉන්ද්රියස්ස පවත්තියම්පි උප්පාදනිරොධා චක්ඛුන්ද්රියාදිමූලකෙසු යොජිතා, න එවං යොජෙතබ්බා. යථා හි උප්පාදනිරොධෙ අතික්කමිත්වා අප්පත්වා ච උප්පාදනිරොධා සම්භවන්ති යොජෙතුං, න එවං අනුප්පාදානිරොධෙ ¶ අතික්කමිත්වා අප්පත්වා ච අනුප්පාදානිරොධා සම්භවන්ති අභූතාභාවස්ස අභූතාභාවං අතික්කමිත්වා අප්පත්වා ච සම්භවානුප්පත්තිතො, අභූතුප්පාදනිරොධාභාවො ච පටිලොමෙ පුච්ඡිතො, තස්මාස්ස විසෙසරහිතස්ස අභූතාභාවස්ස වත්තමානානං උප්පාදස්ස විය කාලන්තරයොගාභාවතො යාදිසානං චක්ඛාදීනං උප්පාදනිරොධාභාවෙන පුච්ඡිතබ්බස්ස නිස්සයො සන්නිට්ඨානෙන සන්නිච්ඡිතො, තන්නිස්සයා තාදිසානංයෙව උපපත්තිචුතිඋප්පාදනිරොධානං ජීවිතාදීනම්පි අනුප්පාදානිරොධා සංසයපදෙන ¶ පුච්ඡිතා හොන්තීති ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං නුප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.308) ච, ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං න නිරුජ්ඣිස්සතීති? ආමන්තා’’ති ච වුත්තං, න වුත්තං ‘‘යෙ අරූපං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්තී’’තිආදිනා ජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියාදීසු විය විස්සජ්ජනන්ති.

යෙ රූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං ඝානින්ද්රියං න උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තෙසං සොමනස්සින්ද්රියං න උප්පජ්ජිස්සතී’’ති එත්ථ යෙ සොපෙක්ඛපටිසන්ධිකා භවිස්සන්ති, තෙ ‘‘යෙ ච අරූපං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්තී’’ති එතෙන පච්ඡිමකොට්ඨාසවචනෙන තංසමානලක්ඛණතාය සඞ්ගහිතාති යෙ සොමනස්සපටිසන්ධිකා භවිස්සන්ති, තෙ එව වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

අට්ඨකථායං යෙසු ආදිමපොත්ථකෙසු ‘‘අතීතානාගතවාරෙ සුද්ධාවාසානං උපපත්තිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ මනින්ද්රියඤ්ච නුප්පජ්ජිත්ථාති ධම්මයමකෙ විය උප්පාදක්ඛණාතික්කමවසෙන අත්ථං අග්ගහෙත්වා’’ති ලිඛිතං, තං පමාදලිඛිතං. යෙසු පන පොත්ථකෙසු ‘‘පච්චුප්පන්නාතීතවාරෙ සුද්ධාවාසානං උපපත්තිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ මනින්ද්රියඤ්ච නුප්පජ්ජිත්ථාති…පෙ… තස්මිං භවෙ අනුප්පන්නපුබ්බවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො’’ති පාඨො දිස්සති, සො එව සුන්දරතරොති.

435-482. පරිඤ්ඤාවාරෙ ¶ ලොකියඅබ්යාකතමිස්සකානි චාති දුක්ඛසච්චපරියාපන්නෙහි එකන්තපරිඤ්ඤෙය්යෙහි ලොකියඅබ්යාකතෙහි මිස්සකත්තා තානි උපාදාය මනින්ද්රියාදීනං වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං විය පරිඤ්ඤෙය්යතා ච වුත්තා. යදි පරිඤ්ඤෙය්යමිස්සකත්තා පරිඤ්ඤෙය්යතා හොති, කස්මා ධම්මයමකෙ ‘‘යො කුසලං ධම්මං භාවෙති, සො අබ්යාකතං ධම්මං පරිජානාතී’’තිආදිනා අබ්යාකතපදෙන යොජෙත්වා යමකානි න වුත්තානීති? යථා ‘‘කුසලං භාවෙමි, අකුසලං පජහාමී’’ති කුසලාකුසලෙසු ¶ භාවනාපහානාභිනිවෙසො හොති, තථා ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො අනිච්චො, ධම්මායතනං අනිච්ච’’න්තිආදිනා ඛන්ධාදීසු පරිජානාභිනිවෙසො හොති, තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා පරිජානිතබ්බා, තෙ ච වෙදනාක්ඛන්ධාදිභාවං ගහෙත්වා පරිජානිතබ්බා, න අබ්යාකතභාවන්ති.

කස්මා පනෙත්ථ දුක්ඛසච්චභාජනීයෙ ආගතස්ස දොමනස්සස්ස පහාතබ්බතාව වුත්තා, න පරිඤ්ඤෙය්යතා, නනු දුක්ඛසච්චපරියාපන්නා වෙදනාක්ඛන්ධාදයො කුසලාකුසලභාවෙන අග්ගහිතා කුසලාකුසලාපි පරිඤ්ඤෙය්යාති? සච්චං, යථා පන වෙදනාක්ඛන්ධාදිභාවො භාවෙතබ්බපහාතබ්බභාවෙහි විනාපි හොති, න එවං දොමනස්සින්ද්රියභාවො පහාතබ්බභාවෙන විනා හොතීති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං දොමනස්සින්ද්රියස්ස පහාතබ්බතාව ඉධ වුත්තා, න පරිඤ්ඤෙය්යභාවස්ස අභාවතොති දට්ඨබ්බො. අකුසලං එකන්තතො පහාතබ්බමෙවාති එතෙන පහාතබ්බමෙව, න අප්පහාතබ්බන්ති අප්පහාතබ්බමෙව නිවාරෙති, න පරිඤ්ඤෙය්යභාවන්ති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙතබ්බනිට්ඨං, න පන සච්ඡිකාතබ්බනිට්ඨන්ති භාවෙතබ්බභාවො එව තස්ස ගහිතොති. ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා’’තිආදි ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං න පරිජානාතී’’තිආදිකස්ස පරතො ලිඛිතබ්බං උප්පටිපාටියා ලිඛිතන්ති දට්ඨබ්බං. චක්ඛුන්ද්රියමූලකඤ්හි අතික්කමිත්වා දොමනස්සින්ද්රියමූලකෙ ඉදං වුත්තං ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා දොමනස්සින්ද්රියං න පජහන්ති නො ච අඤ්ඤින්ද්රියං න භාවෙන්තී’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.440).

එත්ථ ච පුථුජ්ජනො, අට්ඨ ච අරියාති නව පුග්ගලා. තෙසු පුථුජ්ජනො භබ්බාභබ්බවසෙන දුවිධො, සො ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති ආගතට්ඨානෙසු ‘‘ඡ පුග්ගලා චක්ඛුන්ද්රියඤ්ච න පරිජානිත්ථ දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච න පජහිත්ථා’’තිආදීසු ච අභින්දිත්වා ගහිතො. ‘‘යෙ පුථුජ්ජනා මග්ගං පටිලභිස්සන්තී’’ති (යම. 1.සච්චයමක.49, 51-52) ¶ ආගතට්ඨානෙසු ‘‘පඤ්ච පුග්ගලා චක්ඛුන්ද්රියඤ්ච පරිජානිස්සන්ති දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච පජහිස්සන්තී’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.451) ච භබ්බො එව භින්දිත්වා ගහිතො. ‘‘යෙ ච පුථුජ්ජනා මග්ගං න පටිලභිස්සන්තී’’ති (යම. 1.සච්චයමක.51) ආගතට්ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්ගලා දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච නප්පජහිස්සන්ති චක්ඛුන්ද්රියඤ්ච න පරිජානිස්සන්තී’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.455) ච අභබ්බො එව. අග්ගඵලසමඞ්ගී ච පඨමඵලසමඞ්ගී අරහා චාති දුවිධො. සොපි ‘‘අරහා’’ති ආගතට්ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්ගලා අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියඤ්ච භාවිත්ථ ¶ දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච පජහිත්ථා’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.444) ච අභින්දිත්වා ගහිතො. ‘‘යො අග්ගඵලං සච්ඡිකරොතී’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.446) ආගතට්ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්ගලා දොමනස්සින්ද්රියං පජහිත්ථ, නො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං සච්ඡිකරිත්ථා’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.444) ච පඨමඵලසමඞ්ගී ච භින්දිත්වා ගහිතො. ‘‘යො අග්ගඵලං සච්ඡාකාසී’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.443, 446) ආගතට්ඨානෙසු ඉතරොවාති එවං පුග්ගලභෙදං ඤත්වා තත්ථ තත්ථ සන්නිට්ඨානෙන ගහිතපුග්ගලෙ නිද්ධාරෙත්වා විස්සජ්ජනං යොජෙතබ්බන්ති.