📜

පට්ඨානපකරණ-මූලටීකා

ගන්ථාරම්භවණ්ණනා

දිබ්බන්ති ¶ ¶ කාමගුණාදීහි කීළන්ති ලළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති, විජයසමත්ථතායොගෙන පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, ඉස්සරියට්ඨානාදිසක්කාරදානග්ගහණං තංතංඅත්ථානුසාසනඤ්ච කරොන්තා වොහරන්ති, පුඤ්ඤයොගානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතන්ති, යථාභිලාසිතඤ්ච විසයං අප්පටිඝාතෙන ගච්ඡන්ති, යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ සක්කොන්තීති වා දෙවා, දෙවනීයා වා තංතංබ්යසනනිත්ථරණත්ථිකෙහි සරණං පරායණන්ති ගමනීයා, අභිත්ථවනීයා වා. සොභාවිසෙසයොගෙන කමනීයාති වා දෙවා. තෙ තිවිධා – සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. භගවා පන නිරතිසයාය අභිඤ්ඤාකීළාය, උත්තමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි, සපරසන්තානසිද්ධාය පඤ්චවිධමාරවිජයිච්ඡානිප්ඵත්තියා, චිත්තිස්සරියසත්තධනාදිසම්මාපටිපත්තිඅවෙච්චප්පසාදසක්කාරදානග්ගහණසඞ්ඛාතෙන ධම්මසභාවපුග්ගලජ්ඣාසයානුරූපානුසාසනීසඞ්ඛාතෙන ච වොහාරාතිසයෙන, පරමාය පඤ්ඤාසරීරප්පභාසඞ්ඛාතාය ජුතියා, අනොපමාය ච ඤාණසරීරගතියා, මාරවිජයසබ්බඤ්ඤුගුණපරහිතනිප්ඵාදනෙසු ¶ අප්පටිහතාය සත්තියා ච සමන්නාගතත්තා සදෙවකෙන ලොකෙන සරණන්ති ගමනීයතො, අභිත්ථවනීයතො, භත්තිවසෙන කමනීයතො ච සබ්බෙ තෙ දෙවෙ තෙහි ගුණෙහි අතික්කන්තො අතිසයො වා දෙවොති දෙවාතිදෙවො. සබ්බදෙවෙහි පූජනීයතරො දෙවොති වා දෙවාතිදෙවො, විසුද්ධිදෙවභාවං වා සබ්බඤ්ඤුගුණාලඞ්කාරං පත්තත්තා අඤ්ඤදෙවෙහි අතිරෙකතරො වා දෙවො දෙවාතිදෙවො. දෙවානන්ති උපපත්තිදෙවානං තදා ධම්මපටිග්ගාහකානං. සක්කාදීහි දෙවෙහි පහාරාදඅසුරින්දාදීහි දානවෙහි ච පූජිතො. කායවචීසංයමස්ස සීලස්ස ඉන්ද්රියසංවරස්ස චිත්තසංයමස්ස සමාධිස්ස ච පටිපක්ඛානං අච්චන්තපටිප්පස්සද්ධියා සුද්ධසංයමො.

ඉසිසත්තමොති ¶ චතුසච්චාවබොධගතියා ඉසයොති සඞ්ඛ්යං ගතානං සතං පසත්ථානං ඉසීනං අතිසයෙන සන්තො පසත්ථොති අත්ථො. විපස්සීආදයො ච උපාදාය භගවා ‘‘සත්තමො’’ති වුත්තො. යතො විඤ්ඤාණං පච්චුදාවත්තති, තං නාමරූපං සමුදයනිරොධනෙන නිරොධෙසීති නාමරූපනිරොධනො. අතිගම්භීරනයමණ්ඩිතදෙසනං පට්ඨානං නාම දෙසෙසි පකරණන්ති සම්බන්ධො.

ගන්ථාරම්භවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා

‘‘කෙ පන තෙ නයා, කිඤ්ච තං පට්ඨානං නාමා’’ති නයිදං පුච්ඡිතබ්බං. කස්මා? නිදානකථායං පට්ඨානසමානනෙ අනුලොමාදීනං නයානං පට්ඨානස්ස ච දස්සිතත්තාති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන හි…පෙ… නාමාති හි වුත්ත’’න්ති තත්ථ වුත්තං අට්ඨකථාපාළිං ආහරි. තත්ථ ගාථාත්ථං අට්ඨකථාධිප්පායඤ්ච පරතො වණ්ණයිස්සාමාති.

පට්ඨානනාමත්ථො පන තිකපට්ඨානාදීනං තිකපට්ඨානාදිනාමත්ථො, ඉමස්ස පකරණස්ස චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානතා චෙත්ථ වත්තබ්බා. එවඤ්හි සඞ්ඛෙපතො පට්ඨානෙ ඤාතෙ විත්ථාරො සුඛවිඤ්ඤෙය්යො හොතීති. තත්ථ ච නාමත්ථො පඨමං වත්තබ්බොති ‘‘තත්ථ යෙසං…පෙ… නාමත්ථො තාව එවං වෙදිතබ්බො’’ති වත්වා සබ්බසාධාරණස්ස පට්ඨානනාමස්සෙව තාව අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කෙනට්ඨෙන පට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ ¶ . ප-කාරො හීති උපසග්ගපදං දස්සෙති. සො ‘‘පවිභත්තෙසු ධම්මෙසු, යං සෙට්ඨං තදුපාගමුන්තිආදීසු විය නානප්පකාරත්ථං දීපෙති. නනු පකාරෙහි විභත්තා පවිභත්තාති ප-ඉති උපසග්ගො පකාරත්ථමෙව දීපෙති, න නානප්පකාරත්ථන්ති? න, තෙසං පකාරානං නානාවිධභාවතො. අත්ථතො හි ආපන්නං නානාවිධභාවං දස්සෙතුං නානා-සද්දො වුත්තොති. තත්ථ එකස්සපි ධම්මස්ස හෙතුආදීහි අනෙකපච්චයභාවතො ච එකෙකස්ස පච්චයස්ස අනෙකධම්මභාවතො ච නානප්පකාරපච්චයතා වෙදිතබ්බා.

හෙතුපච්චයාදිවසෙන විභත්තත්තාති එතෙන ධම්මසඞ්ගහාදීසු වුත්තතො කුසලාදිවිභාගතො සාතිසයවිභාගතං පට්ඨානනාමලාභස්ස කාරණං ¶ දස්සෙති. ගොට්ඨාති වජා. පට්ඨිතගාවොති ගතගාවො. ආගතට්ඨානස්මින්ති මහාසීහනාදසුත්තං වදති. පවත්තගමනත්තා එත්ථාති වචනසෙසො. අථ වා ගච්ඡති එත්ථාති ගමනං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස නිස්සඞ්ගවසෙන පවත්තස්ස ගමනත්තා ගමනදෙසභාවතො එකෙකං පට්ඨානං නාමාති අත්ථො. තත්ථ අඤ්ඤෙහි ගතිමන්තෙහි අතිසයයුත්තස්ස ගතිමතො ගමනට්ඨානභාවදස්සනත්ථං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සා’’ති වුත්තං. තස්ස මහාවෙගස්ස පුරිසස්ස පපාතට්ඨානං විය ධම්මසඞ්ගණීආදීනං සාසඞ්ගගමනට්ඨානභාවං ඉමස්ස ච මහාපථො විය නිරාසඞ්ගගමනට්ඨානභාවං දස්සෙන්තො අතිසයයුත්තගමනට්ඨානභාවො පට්ඨානනාමලාභස්ස කාරණන්ති දස්සෙති.

තිකානන්ති තිකවසෙන වුත්තධම්මානං. සමන්තාති අනුලොමාදීහි සබ්බාකාරෙහිපි ගතානි චතුවීසති හොන්තීති අත්ථො. එතස්මිං අත්ථෙ චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානානීති ‘‘සමන්තචතුවීසතිපට්ඨානානී’’ති වත්තබ්බෙ සමන්තසද්දස්ස පරයොගං කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා සමන්තා ඡ ඡ හුත්වාති එතෙන අනුලොමාදිසබ්බකොට්ඨාසතො තිකාදිඡඡභාවං දස්සෙති. තෙන සමන්තසද්දො තිකාදිඡඡපට්ඨානවිසෙසනං හොති, න චතුවීසතිවිසෙසනං, තස්මා සමන්තතො පට්ඨානානි තානි චතුවීසතීති කත්වා ‘‘චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානානී’’ති වුත්තං. සමන්තතො වා ධම්මානුලොමාදිතිකාදිපටිච්චවාරාදිපච්චයානුලොමාදිහෙතුමූලකාදිප්පකාරෙහි පවත්තානි පට්ඨානානි සමන්තපට්ඨානානි, අනූනෙහි නයෙහි පවත්තානීති වුත්තං හොති. තානි පන චතුවීසති හොන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමෙසං චතුවීසතියා ඛුද්දකපට්ඨානසඞ්ඛාතානං සමන්තපට්ඨානානං සමොධානවසෙනා’’ති.

හෙතු ච සො පච්චයො චාති ඉමිනා වචනෙන හෙතුනො අධිපතිපච්චයාදිභූතස්ස ච ගහණං සියාති ¶ තං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති. එතෙනපි සො එව දොසො ආපජ්ජතීති පුනාහ ‘‘හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොතී’’ති. තෙන ඉධ හෙතු-සද්දෙන ධම්මග්ගහණං න කතං, අථ ඛො ධම්මසත්තිවිසෙසො ගහිතොති දස්සෙති. තස්ස හි පච්චයසද්දස්ස ච සමානාධිකරණතං සන්ධාය ‘‘හෙතු ච සො පච්චයො චා’’ති, ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති ච වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා පරතො පාළියං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්ත…පෙ… හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.1) තෙන ¶ තෙන හෙතුභාවාදිඋපකාරෙන තස්ස තස්ස ධම්මස්ස උපකාරත්තං වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘යො හි ධම්මො යං ධම්මං අප්පච්චක්ඛාය තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා, සො තස්ස පච්චයො’’ති ‘‘මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයො’’තිච්චෙවමාදිනා ධම්මප්පධානනිද්දෙසෙන ධම්මතො අඤ්ඤා ධම්මසත්ති නාම නත්ථීති ධම්මෙහෙව ධම්මසත්තිවිභාවනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. ඉධාපි වා හෙතු ච සො පච්චයො චාති ධම්මෙනෙව ධම්මසත්තිං දස්සෙති. න හි හෙතුපච්චයොතිආදිකො උද්දෙසො කුසලාදිඋද්දෙසො විය ධම්මප්පධානො, අථ ඛො ධම්මානං උපකාරප්පධානොති. එතීති එතස්ස අත්ථො වත්තතීති, තඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීනං සාධාරණවචනං. තෙනෙවාහ – ‘‘තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා’’ති. කොචි හි පච්චයො ඨිතියා එව හොති යථා පච්ඡාජාතපච්චයො, කොචි උප්පත්තියායෙව යථා අනන්තරාදයො, කොචි උභයස්ස යථා හෙතුආදයොති.

උපකාරකලක්ඛණොති ච ධම්මෙන ධම්මසත්තිඋපකාරං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. හිනොති පතිට්ඨාති එත්ථාති හෙතු. අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං හි-සද්දො මූල-සද්දො විය පතිට්ඨත්ථොති දට්ඨබ්බොති. හිනොති වා එතෙන කම්මනිදානභූතෙන උද්ධං ඔජං අභිහරන්තෙන මූලෙන විය පාදපො තප්පච්චයං ඵලං ගච්ඡති පවත්තති වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං ආපජ්ජතීති හෙතු. ආචරියානන්ති රෙවතත්ථෙරං වදති.

‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’තිආදීහි (අ. නි. 1.66-67) කුසලභාවස්ස යොනිසොමනසිකාරපටිබද්ධතා සිද්ධා හොතීති ආහ ‘‘යොනිසොමනසිකාරපටිබද්ධො කුසලභාවො’’ති. එතෙනෙව අකුසලාබ්යාකතභාවා කුසලභාවො විය න හෙතුපටිබද්ධාති දස්සිතං හොති. යං පනෙකෙ මඤ්ඤෙය්යුං ‘‘අහෙතුකහෙතුස්ස අකුසලභාවො විය සහෙතුකහෙතූනං සභාවතොව කුසලාදිභාවො අඤ්ඤෙසං තංසම්පයුත්තානං හෙතුපටිබද්ධො’’ති, තස්ස උත්තරං වත්තුං ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ. අලොභො කුසලො වා සියා අබ්යාකතො වා, යදි අලොභො සභාවතො කුසලො, කුසලත්තා අබ්යාකතො න සියා. අථ අබ්යාකතො, තංසභාවත්තා කුසලො න සියා අලොභසභාවස්ස ¶ අදොසත්තාභාවො විය. යස්මා පන උභයථාපි සො ¶ හොති, තස්මා යථා උභයථා හොන්තෙසු ඵස්සාදීසු සම්පයුත්තෙසු හෙතුපටිබද්ධකුසලාදිභාවං පරියෙසථ, න සභාවතො, එවං හෙතූසුපි කුසලාදිතා අඤ්ඤපටිබද්ධා පරියෙසිතබ්බා, න සභාවතොති. යං වුත්තං ‘‘සම්පයුත්තහෙතූසු සභාවතොව කුසලාදිභාවො’’ති, තං න යුජ්ජති, සා පන පරියෙසියමානා යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධා හොතීති හෙතූසු විය සම්පයුත්තෙසුපි යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න හෙතුපටිබද්ධොති සිද්ධං හොතීති අධිප්පායො.

ආරභිත්වාපීති එත්ථ පි-සද්දෙන ඉමමත්ථං දස්සෙති – රූපායතනාදිමත්තෙ යස්මිං කිස්මිඤ්චි එකස්මිං අට්ඨත්වා ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති අනියමෙන සබ්බරූපායතන…පෙ… ධම්මායතනානඤ්ච ආරම්මණපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා න කොචි ධම්මො න හොතීති.

‘‘ඡන්දවතො කිං නාම න සිජ්ඣතී’’තිආදිකං පුරිමාභිසඞ්ඛාරූපනිස්සයං ලභිත්වා උප්පජ්ජමානෙ චිත්තෙ ඡන්දාදයො ධුරභූතා ජෙට්ඨකභූතා සයං සම්පයුත්තධම්මෙ සාධයමානා හුත්වා පවත්තන්ති, තංසම්පයුත්තධම්මා ච තෙසං වසෙ වත්තන්ති හීනාදිභාවෙන තදනුවත්තනතො, තෙන තෙ අධිපතිපච්චයා හොන්ති. ගරුකාතබ්බම්පි ආරම්මණං තන්නින්නපොණපබ්භාරානං පච්චවෙක්ඛණඅස්සාදමග්ගඵලානං අත්තනො වසෙ වත්තයමානං විය පච්චයො හොති, තස්මායං අත්තාධීනානං පතිභාවෙන උපකාරකතා අධිපතිපච්චයතාති දට්ඨබ්බා.

මනොවිඤ්ඤාණධාතූතිආදි චිත්තනියමොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සන්තීරණානන්තරං වොට්ඨබ්බනං, චුතිඅනන්තරා පටිසන්ධීති යස්ස යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා යං යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තස්ස තදනන්තරුප්පාදනියමො තංතංසහකාරීපච්චයවිසිට්ඨස්ස පුරිමපුරිමචිත්තස්සෙව වසෙන ඉජ්ඣතීති දස්සෙති. භාවනාබලෙන පන වාරිතත්තාති එත්ථ යථා රුක්ඛස්ස වෙඛෙ දින්නෙ පුප්ඵිතුං සමත්ථස්සෙව පුප්ඵනං න හොති, අගදවෙඛෙ පන අපනීතෙ තායයෙව සමත්ථතාය පුප්ඵනං හොති, එවමිධාපි භාවනාබලෙන වාරිතත්තා සමුට්ඨාපනසමත්ථස්සෙව අසමුට්ඨාපනං, තස්මිඤ්ච අපගතෙ තායයෙව සමත්ථතාය සමුට්ඨාපනං හොතීති අධිප්පායො.

බ්යඤ්ජනමත්තතොවෙත්ථ නානාකරණං පච්චෙතබ්බං, න අත්ථතොති උපචයසන්තතිඅධිවචනනිරුත්තිපදානං විය සද්දත්ථමත්තතො නානාකරණං, න වචනීයත්ථතොති ¶ අධිප්පායො. තෙනෙව ¶ සද්දත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පුරිමපච්ඡිමානං නිරොධුප්පාදන්තරාභාවතො නිරන්තරුප්පාදනසමත්ථතා අනන්තරපච්චයභාවො. රූපධම්මානං විය සණ්ඨානාභාවතො පච්චයපච්චයුප්පන්නානං සහාවට්ඨානාභාවතො ච ‘‘ඉදමිතො හෙට්ඨා උද්ධං තිරිය’’න්ති විභාගාභාවා අත්තනා එකත්තමිව උපනෙත්වා සුට්ඨු අනන්තරභාවෙන උප්පාදනසමත්ථතා සමනන්තරපච්චයතා.

උප්පාදනසමත්ථතාති ච අබ්යාපාරත්තා ධම්මානං යස්මිං යදාකාරෙ නිරුද්ධෙ වත්තමානෙ වා සති තංතංවිසෙසවන්තා ධම්මා හොන්ති, තස්ස සොව ආකාරො වුච්චතීති දට්ඨබ්බො. ධම්මානං පවත්තිමෙව ච උපාදාය කාලවොහාරොති නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඵලසමාපත්තීනං අසඤ්ඤසත්තා චවන්තස්ස පුරිමචුතිපච්ඡිමපටිසන්ධීනඤ්ච නිරොධුප්පාදනිරන්තරතාය කාලන්තරතා නත්ථීති දට්ඨබ්බා. න හි තෙසං අන්තරා අරූපධම්මානං පවත්ති අත්ථි, යං උපාදාය කාලන්තරතා වුච්චෙය්ය, න ච රූපධම්මප්පවත්ති අරූපධම්මප්පවත්තියා අන්තරං කරොති අඤ්ඤසන්තානත්තා. රූපාරූපධම්මසන්තතියො හි ද්වෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසසභාවත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤොපකාරභාවෙන වත්තමානාපි විසුංයෙව හොන්ති. එකසන්තතියඤ්ච පුරිමපච්ඡිමානං මජ්ඣෙ වත්තමානං තංසන්තතිපරියාපන්නතාය අන්තරකාරකං හොති. තාදිසඤ්ච කඤ්චි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඵලසමාපත්තීනං මජ්ඣෙ නත්ථි, න ච අභාවො අන්තරකාරකො හොති අභාවත්තායෙව, තස්මා ජවනානන්තරස්ස ජවනස්ස විය, භවඞ්ගානන්තරස්ස භවඞ්ගස්ස විය ච නිරන්තරතා සුට්ඨු ච අනන්තරතා හොතීති තථා උප්පාදනසමත්ථතා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචුතීනම්පි දට්ඨබ්බා. උප්පත්තියා පච්චයභාවො චෙත්ථ අනන්තරපච්චයාදීනං පාකටොති උප්පාදනසමත්ථතාව වුත්තා. පච්චුප්පන්නානං පන ධම්මානං පුබ්බන්තාපරන්තපරිච්ඡෙදෙන ගහිතානං ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං අලභන්තානං ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 2.18.5) අනන්තරාදිපච්චයභාවො වුත්තොති න සො උප්පත්තියංයෙවාති විඤ්ඤායති. න හි කුසලාදිග්ගහණං විය පච්චුප්පන්නග්ගහණං අපරිච්ඡෙදං, යතො උප්පත්තිමත්තසමඞ්ගිනොයෙව ච ගහණං සියා, තෙනෙව ච අතීතත්තිකෙ පටිච්චවාරාදයො න සන්තීති.

උප්පජ්ජමානොව ¶ සහුප්පාදභාවෙනාති එත්ථාපි උප්පත්තියා පච්චයභාවෙන පාකටෙන ඨිතියාපි පච්චයභාවං නිදස්සෙතීති දට්ඨබ්බං, පච්චයුප්පන්නානං පන සහජාතභාවෙන උපකාරකතා සහජාතපච්චයතාති.

අත්තනො උපකාරකස්ස උපකාරකතා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා, උපකාරකතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤතාවසෙනෙව ¶ දට්ඨබ්බා, න සහජාතාදිවසෙන. සහජාතාදිපච්චයො හොන්තොයෙව හි කොචි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො න හොති, න ච පුරෙජාතපච්ඡාජාතභාවෙහි උපකාරකස්ස උපකාරකා වත්ථුඛන්ධා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්තීති.

තරුආදීනං පථවී විය අධිට්ඨානාකාරෙන පථවීධාතු සෙසධාතූනං, චක්ඛාදයො ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං උපකාරකා චිත්තකම්මස්ස පටාදයො විය නිස්සයාකාරෙන ඛන්ධාදයො තංතංනිස්සයානං ඛන්ධාදීනං.

තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතොති යං කිඤ්චි කාරණං නිස්සයොති වදති. තත්ථ යො භුසො, තං උපනිස්සයොති නිද්ධාරෙති.

පකතොති එත්ථ ප-කාරො උපසග්ගො, සො අත්තනො ඵලස්ස උප්පාදනෙ සමත්ථභාවෙන සුට්ඨුකතතං දීපෙති. තථා ච කතං අත්තනො සන්තානෙ කතං හොතීති ආහ ‘‘අත්තනො සන්තානෙ’’ති. කරණඤ්ච දුවිධං නිප්ඵාදනං උපසෙවනඤ්චාති දස්සෙතුං ‘‘නිප්ඵාදිතො වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උපසෙවිතො වාති එතෙන කායඅල්ලීයාපනවසෙන උපභොගූපසෙවනං විජානනාදිවසෙන ආරම්මණූපසෙවනඤ්ච දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. තෙන අනාගතානම්පි චක්ඛුසම්පදාදීනං ආරම්මණූපසෙවනෙන යථාපටිසෙවිතානං පකතූපනිස්සයතා වුත්තා හොති.

යථා පච්ඡාජාතෙන විනා සන්තානාවිච්ඡෙදහෙතුභාවං අගච්ඡන්තානං ධම්මානං යෙ පච්ඡාජාතාකාරෙන උපකාරකා, තෙසං සා විප්පයුත්තාකාරාදීහි විසිට්ඨා උපකාරකතා පච්ඡාජාතපච්චයතා, තථා නිස්සයාරම්මණාකාරාදීහි විසිට්ඨා පුරෙජාතභාවෙන විනා උපකාරකභාවං අගච්ඡන්තානං වත්ථාරම්මණානං පුරෙජාතාකාරෙන උපකාරකතා පුරෙජාතපච්චයතා, එවං සබ්බත්ථ පච්චයානං පච්චයන්තරාකාරවිසිට්ඨා උපකාරකතා යොජෙතබ්බා.

ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ¶ ආහාරාසාචෙතනා වියාති එතෙන මනොසඤ්චෙතනාහාරවසෙන පවත්තමානෙහි අරූපධම්මෙහි රූපකායස්ස උපත්ථම්භිතභාවං දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘ආහාරාසා වියා’’ති අවත්වා චෙතනාගහණං කරොති.

කුසලාදිභාවෙන ¶ අත්තනා සදිසස්ස පයොගෙන කරණීයස්ස පුනප්පුනං කරණං පවත්තනං ආසෙවනට්ඨො, අත්තසදිසසභාවතාපාදනං වාසනං වා. ගන්ථාදීසු පුරිමාපුරිමාභියොගො වියාති පුරිමා පුරිමා ආසෙවනා වියාති අධිප්පායො.

චිත්තප්පයොගො චිත්තකිරියා, ආයූහනන්ති අත්ථො. යථා හි කායවචීපයොගො විඤ්ඤත්ති, එවං චිත්තප්පයොගො චෙතනා. සා තාය උප්පන්නකිරියතාවිසිට්ඨෙ සන්තානෙ සෙසපච්චයසමාගමෙ පවත්තමානානං විපාකකටත්තාරූපානම්පි තෙනෙව කිරියභාවෙන උපකාරිකා හොති. තස්ස හි කිරියභාවස්ස පවත්තත්තා තෙසං පවත්ති, න අඤ්ඤථාති. සහජාතානං පන තෙන උපකාරිකාති කිං වත්තබ්බන්ති.

නිරුස්සාහසන්තභාවෙනාති එතෙන සඋස්සාහෙහි විපාකධම්මධම්මෙහි කුසලාකුසලෙහි සාරම්මණාදිභාවෙන සදිසවිපාකභාවං දස්සෙති. සො හි විපාකානං පයොගෙන අසාධෙතබ්බතාය පයොගෙන අඤ්ඤථා වා සෙසපච්චයෙසු සිද්ධෙසු කම්මස්ස කටත්තායෙව සිද්ධිතො නිරුස්සාහො සන්තභාවො හොති, න කිලෙසවූපසමසන්තභාවො, තථාසන්තසභාවතොයෙව භවඞ්ගාදයො දුවිඤ්ඤෙය්යා. පඤ්චද්වාරෙපි හි ජවනප්පවත්තියා රූපාදීනං ගහිතතා විඤ්ඤායති, අභිනිපාතසම්පටිච්ඡනසන්තීරණමත්තා පන විපාකා දුවිඤ්ඤෙය්යායෙව. නිරුස්සාහසන්තභාවායාති නිරුස්සාහසන්තභාවත්ථාය. එතෙන තප්පච්චයවතං අවිපාකානම්පි විපාකානුකුලං පවත්තිං දස්සෙති.

සතිපි ජනකත්තෙ උපත්ථම්භකත්තං ආහාරානං පධානකිච්චන්ති ආහ ‘‘රූපාරූපානං උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති. උපත්ථම්භකත්තඤ්හි සතිපි ජනකත්තෙ අරූපීනං ආහාරානං ආහාරජරූපසමුට්ඨාපකරූපාහාරස්ස ච හොති, අසතිපි චතුසමුට්ඨානිකරූපූපත්ථම්භකරූපාහාරස්ස, අසති පන උපත්ථම්භකත්තෙ ආහාරානං ජනකත්තං නත්ථීති උපත්ථම්භකත්තං පධානං. ජනයමානොපි හි ¶ ආහාරො අවිච්ඡෙදවසෙන උපත්ථම්භයමානොයෙව ජනෙතීති උපත්ථම්භනභාවො ආහාරභාවොති.

අධිපතියට්ඨෙනාති එත්ථ න අධිපතිපච්චයධම්මානං විය පවත්තිනිවාරකෙ අභිභවිත්වා පවත්තනෙන ගරුභාවො අධිපතියට්ඨො, අථ ඛො දස්සනාදිකිච්චෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ජීවනෙ ජීවන්තෙහි සුඛිතාදිභාවෙ සුඛිතාදීහි අධිමොක්ඛපග්ගහුපට්ඨානාවික්ඛෙපජානනෙසු අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති පවත්තියං ආජානනෙ අඤ්ඤාතාවීභාවෙ ච සද්ධාදිසහජාතෙහීති එවං තංතංකිච්චෙසු ¶ චක්ඛාදිපච්චයෙහි චක්ඛාදීනං අනුවත්තනීයතා. තෙසු තෙසු හි කිච්චෙසු චක්ඛාදීනං ඉස්සරියං තප්පච්චයානඤ්ච තදනුවත්තනෙන තත්ථ පවත්තීති. ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං පන යදිපි ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයතා අත්ථි, සා පන න පච්චයභාවතො. යථා හි ජීවිතාහාරා යෙසං පච්චයා හොන්ති, තෙ තෙසං අනුපාලකඋපත්ථම්භකා අත්ථි, අවිගතපච්චයභූතා ච හොන්ති, න එවං ඉත්ථිපුරිසභාවා ලිඞ්ගාදීනං කෙනචි පකාරෙන උපකාරකා හොන්ති, කෙවලං පන යථාසකෙහෙව පච්චයෙහි පවත්තමානානං ලිඞ්ගාදීනං යථා ඉත්ථාදිග්ගහණස්ස පච්චයභාවො හොති, තතො අඤ්ඤෙනාකාරෙන තංසහිතසන්තානෙ අප්පවත්තිතො ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයතා ඉන්ද්රියතා ච තෙසං වුච්චති, තස්මා න තෙසං ඉන්ද්රියපච්චයභාවො වුත්තො. චක්ඛාදයො අරූපධම්මානංයෙවාති එත්ථ සුඛදුක්ඛින්ද්රියානිපි චක්ඛාදිග්ගහණෙන ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි.

ලක්ඛණාරම්මණූපනිජ්ඣානභූතානං විතක්කාදීනං විතක්කනාදිවසෙන ආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානං පෙක්ඛනං, චින්තනං වා විතක්කාදීනංයෙව සාධාරණො බ්යාපාරො උපනිජ්ඣායනට්ඨො. ඨපෙත්වා සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වයන්ති සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියද්වයං ඨපෙත්වාති අධිප්පායො. ‘‘සබ්බානිපී’’ති වත්වා ‘‘සත්තඣානඞ්ගානී’’ති වචනෙන අඣානඞ්ගානං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතානං නිවත්තනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. යදි එවං ‘‘සත්ත ඣානඞ්ගානී’’ති එතෙනෙව සිද්ධෙ ‘‘ඨපෙත්වා සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වය’’න්ති කස්මා වුත්තං? වෙදනාභෙදෙසු පඤ්චසු සුඛදුක්ඛද්වයස්ස එකන්තෙන අඣානඞ්ගත්තදස්සනත්ථං ඣානඞ්ගට්ඨානෙ නිද්දිට්ඨත්තා. සතිපි වා ඣානඞ්ගවොහාරෙ වෙදනාභෙදද්වයස්ස එකන්තෙන ඣානපච්චයත්තාභාවදස්සනත්ථං. උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතානං පන යදිපි ඣානපච්චයත්තාභාවො අත්ථි, ඣානපච්චයභාවො පන න නත්ථීති ‘‘සබ්බානිපි සත්ත ඣානඞ්ගානී’’ති එත්ථ ගහණං ¶ කතං. තත්ථ ‘‘සබ්බානිපී’’ති වචනං සබ්බකුසලාදිභෙදසඞ්ගණ්හනත්ථං, න පන සබ්බචිත්තුප්පාදගතසඞ්ගණ්හනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං.

යතො තතො වාති සම්මා වා මිච්ඡා වාති අත්ථො. එතෙ පන ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තීති ඉදං අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්ති, න සහෙතුකචිත්තෙසූති සහෙතුකචිත්තෙසු අලාභාභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න අහෙතුකචිත්තෙසු ලාභාභාවදස්සනත්ථන්ති. එවං අත්ථෙ ගය්හමානෙ අහෙතුකචිත්තෙසු කත්ථචි කස්සචි ලාභො න වාරිතොති එත්තකමෙව විඤ්ඤායෙය්ය, න සවිතක්කාහෙතුකචිත්තෙසු ඣානපච්චයස්සෙව අලාභාභාවදස්සනත්ථං කතන්ති. අහෙතුකචිත්තෙසු වා ලාභාභාවදස්සනත්ථෙ පන ඉමස්මිං වචනෙ සවිතක්කාහෙතුකචිත්තෙසු ඣානපච්චයස්ස ලාභාභාවො ආපජ්ජති, තස්මා යෙන අලාභෙන ධම්මසඞ්ගණියං මනොධාතුආදීනං සඞ්ගහසුඤ්ඤතවාරෙසු ඣානං න උද්ධටං ¶ , තං අලාභං සන්ධාය එස ඣානපච්චයස්සපි අහෙතුකචිත්තෙසු අලාභො වුත්තොති වෙදිතබ්බො. යථා හි සහෙතුකෙසු විතක්කාදීනං සහජාතෙ සංකඩ්ඪිත්වා එකත්තගතභාවකරණං උපනිජ්ඣායනබ්යාපාරො බලවා, න තථා අහෙතුකචිත්තෙසු හොති. ඉමස්මිං පන පකරණෙ දුබ්බලම්පි උපනිජ්ඣායනං යදිපි කිඤ්චිමත්තම්පි අත්ථි, තෙන උපකාරකතා හොතීති සවිතක්කාහෙතුකචිත්තෙසුපි ඣානපච්චයො වුත්තොව, තස්මා යෙ එවං පඨන්ති ‘‘න එතෙ පන ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා යථාසඞ්ඛ්යං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණඅහෙතුකචිත්තෙසු ලබ්භන්තී’’ති, තෙසං සො පාඨො සුන්දරතරො, ඉමස්ස පකරණස්සායං අත්ථවණ්ණනා, න ධම්මසඞ්ගණියාති.

සමං පකාරෙහි යුත්තතාය එකීභාවොපගමෙන විය උපකාරකතා සම්පයුත්තපච්චයතා.

යුත්තානම්පි සතං විප්පයුත්තභාවෙන නානත්තූපගමෙන උපකාරකතා විප්පයුත්තපච්චයතා. න හි වත්ථුසහජාතපච්ඡාජාතවසෙන අයුත්තානං රූපාදීනං ආරම්මණාදිභාවෙන උපකාරකානං විප්පයුත්තානං විප්පයුත්තපච්චයතා අත්ථීති. රූපානං පන රූපෙහි සතිපි අවිනිබ්භොගෙ විප්පයොගොයෙව නත්ථීති න තෙසං විප්පයුත්තපච්චයතා. වුත්තඤ්හි ‘‘චතූහි සම්පයොගො චතූහි විප්පයොගො’’ති (ධාතු. 3).

පච්චුප්පන්නලක්ඛණෙනාති ¶ පච්චුප්පන්නසභාවෙන. තෙන ‘‘අත්ථි මෙ පාපකම්මං කත’’න්ති (පාරා. 38), ‘‘අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති (පු. ප. මාතිකා 4.24) ච එවමාදීසු වුත්තං නිබ්බත්තඋපලබ්භමානතාලක්ඛණං අත්ථිභාවං නිවාරෙති. සතිපි ජනකත්තෙ උපත්ථම්භකප්පධානා අත්ථිභාවෙන උපකාරකතාති ආහ ‘‘උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති. ඉදඤ්ච උපත්ථම්භකත්තං වත්ථාරම්මණසහජාතාදීනං සාධාරණං අත්ථිභාවෙන උපකාරකත්තං දට්ඨබ්බං.

ආරම්මණෙ ඵුසනාදිවසෙන වත්තමානානං ඵස්සාදීනං අනෙකෙසං සහභාවො නත්ථීති එකස්මිං ඵස්සාදිසමුදායෙ සති දුතියො න හොති, අසති පන හොති, තෙන නත්ථිභාවෙන උපකාරකතා නත්ථිපච්චයතා. සතිපි පුරිමතරචිත්තානං නත්ථිභාවෙ න තානි නත්ථිභාවෙන උපකාරකානි, අනන්තරමෙව පන අත්තනො අත්ථිභාවෙන පවත්තිඔකාසං අලභමානානං නත්ථිභාවෙන පවත්තිඔකාසං දදමානං විය උපකාරකං හොතීති ‘‘පවත්තිඔකාසදානෙන උපකාරකතා’’ති ආහ.

එත්ථ ච අභාවමත්තෙන උපකාරකතා ඔකාසදානං නත්ථිපච්චයතා, සභාවාවිගමෙන අප්පවත්තමානානං ¶ සභාවවිගමෙන උපකාරකතා විගතපච්චයතා, නත්ථිතා ච නිරොධානන්තරසුඤ්ඤතා, විගතතා නිරොධප්පත්තතා, අයමෙතෙසං විසෙසො, තථා අත්ථිතාය සසභාවතො උපකාරකතා අත්ථිපච්චයතා, සභාවාවිගමෙන නිරොධස්ස අප්පත්තියා උපකාරකතා අවිගතපච්චයතාති පච්චයභාවවිසෙසො ධම්මාවිසෙසෙපි වෙදිතබ්බො. ධම්මානඤ්හි සත්තිවිසෙසං සබ්බං යාථාවතො අභිසම්බුජ්ඣිත්වා තථාගතෙන චතුවීසතිපච්චයවිසෙසා වුත්තාති භගවති සද්ධාය ‘‘එවංවිසෙසා එතෙ ධම්මා’’ති සුතමයඤාණං උප්පාදෙත්වා චින්තාභාවනාමයෙහි තදභිසමයාය යොගො කාතබ්බො.

චතූසු ඛන්ධෙසු එකස්සපි අසඞ්ගහිතත්තාභාවතො නාමධම්මෙකදෙසතා අනන්තරාදීනං නත්ථීති ‘‘නාමධම්මාවා’’ති වත්වා න කෙවලං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ භජන්තානං චතුන්නංයෙව ඛන්ධානං නාමතා, අථ ඛො නිබ්බානඤ්ච නාමමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බානස්ස අසඞ්ගහිතත්තා’’තිආදිමාහ. පුරෙජාතපච්චයො රූපෙකදෙසොති එත්ථ එකදෙසවචනෙන රූපරූපතො ¶ අඤ්ඤං වජ්ජෙති, රූපරූපං පන කුසලත්තිකෙ අනාගතම්පි පුරෙජාතපච්චයභාවෙන අඤ්ඤත්ථ ආගතමෙව. වුත්තඤ්හි ‘‘අනිදස්සනඅප්පටිඝො ධම්මො අනිදස්සනඅප්පටිඝස්ස ධම්මස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො – ආරම්මණපුරෙජාතං, වත්ථුපුරෙජාතං. ආරම්මණපුරෙජාතං වත්ථුං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ආපොධාතුං කබළීකාරං ආහාරං අනිච්චතො…පෙ… දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 2.22.39).

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසො

1. හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

1. යො හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨො, සො එවං වෙදිතබ්බොති එතෙන හෙතුසඞ්ඛාතස්ස පච්චයධම්මස්ස හෙතුසම්පයුත්තකතංසමුට්ඨානරූපසඞ්ඛාතානං පච්චයුප්පන්නානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයභාවො හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨොති. යො පන හෙතුභාවෙන යථාවුත්තො පච්චයධම්මො යථාවුත්තානං පච්චයුප්පන්නානං පච්චයො හොති, සො හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බොති දස්සෙති. උභයථාපි හෙතුභාවෙන උපකාරකතා හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨොති දස්සිතං හොති. එස නයො සෙසපච්චයෙසුපි. උපකාරකතා පන ධම්මසභාවො ¶ එව, න ධම්මතො අඤ්ඤා අත්ථීති. තථා තථා උපකාරකං තං තං ධම්මං දස්සෙන්තො හි භගවා තං තං උපකාරකතං දස්සෙතීති.

හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති එත්ථ පඨමො හෙතු-සද්දො පච්චත්තනිද්දිට්ඨො පච්චයනිද්දෙසො. තෙන එතස්ස හෙතුභාවෙන උපකාරකතා හෙතුපච්චයතාති දස්සෙති. දුතියො පච්චයුප්පන්නවිසෙසනං. තෙන න යෙසං කෙසඤ්චි සම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයභාවෙන පච්චයො හොති, අථ ඛො හෙතුනා සම්පයුත්තානමෙවාති දස්සෙති. නනු ච සම්පයුත්තසද්දස්ස සාපෙක්ඛත්තා දුතියෙ හෙතුසද්දෙ අවිජ්ජමානෙපි අඤ්ඤස්ස අපෙක්ඛිතබ්බස්ස අනිද්දිට්ඨත්තා අත්තනාව සම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති? නායං එකන්තො. හෙතුසද්දො හි පච්චත්තනිද්දිට්ඨො ‘‘හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථෙව බ්යාවටො යදා ගය්හති ¶ , තදා සම්පයුත්තවිසෙසනං න හොතීති සම්පයුත්තා අවිසිට්ඨා යෙ කෙචි ගහිතා භවෙය්යුන්ති එවං සම්පයුත්තසද්දෙන අත්තනි එව බ්යාවටෙන හෙතුසද්දෙන විසෙසනෙන විනා යෙසං කෙසඤ්චි සම්පයුත්තානං ගහණං හොතීති තං සන්ධාය ‘‘අථාපි…පෙ… අත්ථො භවෙය්යා’’ති ආහ. නනු යථා ‘‘අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.15), ‘‘අරූපිනො ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකාන’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.16) ච වුත්තෙ දුතියෙන ආහාරග්ගහණෙන ඉන්ද්රියග්ගහණෙන ච විනාපි ආහාරින්ද්රියසම්පයුත්තකාව ගය්හන්ති, එවමිධාපි සියාති? න, ආහාරින්ද්රියාසම්පයුත්තස්ස අභාවතො. වජ්ජෙතබ්බාභාවතො හි තත්ථ දුතියආහාරින්ද්රියග්ගහණෙ අසතිපි තංසම්පයුත්තකාව ගය්හන්තීති තං න කතං, ඉධ පන වජ්ජෙතබ්බං අත්ථීති වත්තබ්බං දුතියං හෙතුග්ගහණන්ති.

එවම්පි හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති එත්ථ හෙතුසම්පයුත්තකානං සො එව සම්පයුත්තකහෙතූති විසෙසනස්ස අකතත්තා යො කොචි හෙතු යස්ස කස්සචි හෙතුසම්පයුත්තකස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පච්චත්තනිද්දිට්ඨස්සෙව හෙතුස්ස පුන සම්පයුත්තවිසෙසනභාවෙන වුත්තත්තා, එතදත්ථමෙව ච විනාපි දුතියෙන හෙතුසද්දෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවෙ සිද්ධෙපි තස්ස ගහණං කතං. අථ වා අසති දුතියෙ හෙතුසද්දෙ හෙතුසම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, න පන හෙතූනන්ති එවම්පි ගහණං සියාති තන්නිවාරණත්ථං සො වුත්තො, තෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවං යෙ ලභන්ති, තෙසං සබ්බෙසං හෙතූනං අඤ්ඤෙසම්පි හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති දස්සිතං හොති. යස්මා පන හෙතුඣානමග්ගා පතිට්ඨාමත්තාදිභාවෙන නිරපෙක්ඛා, න ආහාරින්ද්රියා විය සාපෙක්ඛා එව, තස්මා එතෙස්වෙව දුතියං හෙතාදිග්ගහණං කතං. ආහාරින්ද්රියා පන ආහරිතබ්බඉසිතබ්බාපෙක්ඛා එව, තස්මා ¶ තෙ විනාපි දුතියෙන ආහාරින්ද්රියග්ගහණෙන අත්තනා එව ආහරිතබ්බෙ ච ඉසිතබ්බෙ ච ආහාරින්ද්රියභූතෙ අඤ්ඤෙ ච සම්පයුත්තකෙ පරිච්ඡින්දන්තීති තං තත්ථ න කතං, ඉධ ච දුතියෙන හෙතුග්ගහණෙන පච්චයුප්පන්නානං හෙතුනා පච්චයභූතෙනෙව සම්පයුත්තානං හෙතූනං අඤ්ඤෙසඤ්ච පරිච්ඡින්නත්තා පුන විසෙසනකිච්චං නත්ථීති පඤ්හාවාරෙ ‘‘කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.401) දුතියං හෙතුග්ගහණං න කතන්ති දට්ඨබ්බං.

නිද්දිසිතබ්බස්ස ¶ අපාකටත්තාති තං-සද්දො පුරිමවචනාපෙක්ඛො වුත්තස්සෙව නිද්දෙසො ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.2) පුරිමවචනෙන නිද්දිසිතබ්බෙ පාකටීභූතෙ එව පවත්තති. එත්ථ ච පච්චත්තනිද්දිට්ඨො හෙතුසද්දො ‘‘හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථ බ්යාවටො සම්පයුත්තසද්දෙන විය තං-සද්දෙනපි අනපෙක්ඛනීයො අඤ්ඤො ච කොචි නිද්දිසිතබ්බප්පකාසකො වුත්තො නත්ථි, තස්මා ‘‘තංසම්පයුත්තකාන’’න්ති ච න වුත්තන්ති අධිප්පායො.

‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති ඉමිනා පන පච්චයුප්පන්නවචනෙන අසමත්තෙන පච්චයුප්පන්නවචනන්තරාපෙක්ඛෙන පුබ්බෙ වුත්තෙන තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බං පාකටීකතං, තෙන ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ තංගහණං කතන්ති. කිං පන තස්මිං හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බං පාකටීභූතන්ති? යෙහි හෙතූහි සම්පයුත්තා ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකා’’ති වුත්තා, තෙ හෙතූ චෙව සම්පයුත්තකවිසෙසනභූතා තබ්බිසෙසිතා ච හෙතුසම්පයුත්තකා. තෙනාහ ‘‘තෙ හෙතූ චෙවා’’තිආදි. අඤ්ඤථා ‘‘තෙ හෙතූ චෙවා’’ති එතස්ස පච්චත්තනිද්දිට්ඨෙන හෙතුසද්දෙන සම්බන්ධෙ සති යථා ඉධ තෙනෙව තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා පාකටා, එවං පුබ්බෙපි භවිතුං අරහන්තීති ‘‘නිද්දිසිතබ්බස්ස අපාකටත්තා ‘තංසම්පයුත්තකාන’න්ති න වුත්ත’’න්ති ඉදං න යුජ්ජෙය්යාති. දුවිධම්පි වා හෙතුග්ගහණං අපනෙත්වා තංසද්දවචනීයතං චොදෙති පරිහරති ච. තංසමුට්ඨානානන්ති ච හෙතුසමුට්ඨානානන්ති යුත්තං. හෙතූ හි පච්චයාති.

චිත්තජරූපං අජනයමානාපීති පි-සද්දෙන ජනයමානාපි. යදි ‘‘චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති වචනෙන පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපස්ස අග්ගහණතො තං න වුත්තං, සහජාතපච්චයවිභඞ්ගෙ චිත්තචෙතසිකානං තස්ස කටත්තාරූපස්ස පච්චයභාවො න වුත්තො භවෙය්ය. යදි ච තත්ථ චිත්තසමුට්ඨානානං පච්චයභාවෙන තංසමානලක්ඛණානං කටත්තාරූපානම්පි පච්චයභාවො නිදස්සිතො, එවමිධාපි භවිතබ්බං. ‘‘චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති පන අවත්වා ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති වචනං චිත්තසමුට්ඨානානං ¶ සබ්බචිත්තචෙතසිකසමුට්ඨානතාදස්සනත්ථං. එවංපකාරෙන හි තංසමුට්ඨානවචනෙන තත්ථ තත්ථ වුත්තං සමුට්ඨානවචනං විසෙසිතං හොති. නනු ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති වචනෙන චිත්තසමුට්ඨානානං චිත්තචෙතසිකසමුට්ඨානතා වුත්තාති? න වුත්තා. චිත්තචෙතසිකානං පච්චයභාවො එව හි තත්ථ වුත්තොති.

චිත්තපටිබද්ධවුත්තිතායාති ¶ එතෙනෙව හෙතුආදිපටිබද්ධතඤ්ච දස්සෙති. ‘‘යඤ්ච, භික්ඛවෙ, චෙතෙති, යඤ්ච පකප්පෙති, යඤ්ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං හොති, විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති, තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරුළ්හෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති, නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති (සං. නි. 2.39) ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ පටිසන්ධිනාමරූපස්ස විඤ්ඤාණපච්චයතා වුත්තාති ආහ ‘‘තස්මිං පතිට්ඨිතෙ’’තිආදි.

පුරිමතරසිද්ධාය පථවියා බීජපතිට්ඨානං විය පුරිමතරසිද්ධෙ කම්මෙ තන්නිබ්බත්තස්සෙව විඤ්ඤාණබීජස්ස පතිට්ඨානං කම්මස්ස කටත්තා උප්පත්තීති වුත්තං හොති. තෙනාහ – ‘‘කම්මං ඛෙත්තං, විඤ්ඤාණං බීජ’’න්ති. කස්ස පන තං ඛෙත්තං බීජඤ්චාති? නාමරූපඞ්කුරස්ස.

අයඤ්ච පනත්ථොති පටිසන්ධියං කම්මජරූපානං චිත්තපටිබද්ධවුත්තිතා. ඔකාසවසෙනෙවාති නාමරූපොකාසවසෙනෙව. සො හි තස්ස අත්ථස්ස ඔකාසොති. වත්ථුරූපමත්තම්පීති වදන්තො වත්ථුරූපස්ස උපත්ථම්භකානං සෙසරූපානම්පි තදුපත්ථම්භකභාවෙනෙව අරූපධම්මානං පච්චයභාවං දස්සෙති, සහභවනමත්තං වා. තත්ථ කායභාවාදිකලාපානං කත්ථචි අභාවතො කත්ථචි අභාවාභාවතො ‘‘වත්ථුරූපමත්තම්පි විනා’’ති ආහ. සස්සාමිකෙති එතස්සෙව විසෙසනත්ථං ‘‘සරාජකෙ’’ති වුත්තං.

පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං පච්චයභාවපටිබාහනතොති ඉදං කස්මා වුත්තං, නනු තෙසං පච්චයභාවප්පසඞ්ගොයෙව නත්ථි ‘‘හෙතූ සහජාතාන’’න්ති (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.1) වචනතො. න හි යෙසං හෙතූ සහජාතපච්චයො න හොන්ති, තානි හෙතුසහජාතානි නාම හොන්ති. යදි සියුං, ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති න හෙතුපච්චයා’’තිආදි ච ලබ්භෙය්ය, න පන ලබ්භති, තස්මා න තානි හෙතුසහජාතානීති? සච්චමෙතං, යො පන හෙතූහි සමානකාලුප්පත්තිමත්තං ගහෙත්වා හෙතුසහජාතභාවං මඤ්ඤෙය්ය, තස්සායං පසඞ්ගො අත්ථීති ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. භගවා පන වචනානං ලහුගරුභාවං න ගණෙති, බොධනෙය්යානං පන අජ්ඣාසයානුරූපතො ධම්මසභාවං ¶ අවිලොමෙන්තො තථා තථා දෙසනං නියාමෙතීති න කත්ථචි අක්ඛරානං බහුතා වා අප්පතා වා චොදෙතබ්බාති.

හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

2. උප්පජ්ජනක්ඛණෙයෙවාති ¶ එතෙන වත්තමානක්ඛණෙකදෙසෙන සබ්බං වත්තමානක්ඛණං ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. න හි උප්පජ්ජනක්ඛණෙයෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං රූපාදීනි ආරම්මණපච්චයො, අථ ඛො සබ්බස්මිං වත්තමානක්ඛණෙති. තෙන ආලම්බියමානානම්පි රූපාදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවත්තමානතාය පුරෙ පච්ඡා ච විජ්ජමානානං ආරම්මණපච්චයත්තාභාවං දස්සෙති, කො පන වාදො අනාලම්බියමානානං. න එකතො හොන්තීති නීලාදීනි සබ්බරූපානි සහ න හොන්ති, තථා සද්දාදයොපීති අත්ථො. ‘‘යං ය’’න්ති හි වචනං රූපාදීනි භින්දතීති. තත්ථ පුරිමෙනත්ථෙන ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති වචනෙන ආරම්මණපච්චයභාවලක්ඛණදීපනත්ථං ‘‘යං යං ධම්ම’’න්තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙති, පච්ඡිමෙන ‘‘යං ය’’න්ති වචනෙන රූපාදිභෙදදීපනත්ථන්ති. ‘‘යං යං වා පනාරබ්භා’’ති එතස්ස වණ්ණනායං දස්සිතසබ්බාරම්මණාදිවසෙන වා ඉධාපි අත්ථො ගහෙතබ්බොති.

එවං වුත්තන්ති යථා නදීපබ්බතානං සන්දනං ඨානඤ්ච පවත්තං අවිරතං අවිච්ඡින්නන්ති සන්දන්ති තිට්ඨන්තීති වත්තමානවචනං වුත්තං, එවං ‘‘යෙ යෙ ධම්මා’’ති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං සබ්බසඞ්ගහසමුදායවසෙන ගහිතත්තා තෙසං උප්පජ්ජනං පවත්තනං අවිරතන්ති උප්පජ්ජන්තීති වත්තමානවචනං වුත්තන්ති අධිප්පායො. ඉමෙ පන න හෙතාදිපච්චයා සබ්බෙපි අතීතානාගතානං හොන්ති. න හි අතීතො ච අනාගතො ච අත්ථි, යස්සෙතෙ පච්චයා සියුං. එවඤ්ච කත්වා අතීතත්තිකෙ අතීතානාගතානං න කොචි පච්චයො වුත්තො, තස්මා ඉධාපි ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති වචනෙන යෙසං රූපාදයො ආරම්මණධම්මා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති, තෙ පච්චුප්පන්නාව දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. තෙසු හි දස්සිතෙසු අතීතානාගතෙසු තංතංපච්චයා අහෙසුං භවිස්සන්ති චාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති, න පන තංතංපච්චයවන්තතා. පච්චයවන්තො හි පච්චුප්පන්නායෙවාති.

එත්ථ ¶ ච ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති එකවචනනිද්දෙසං කත්වා පුන ‘‘තෙ තෙ ධම්මා’’ති බහුවචනනිද්දෙසො ‘‘යං ය’’න්ති වුත්තස්ස ආරම්මණධම්මස්ස අනෙකභාවොපි අත්ථීති දස්සනත්ථො. චත්තාරො හි ඛන්ධා සහෙව ආරම්මණපච්චයා හොන්ති, තෙ සබ්බෙපි ආරබ්භ උප්පජ්ජමානම්පි තෙසු එකෙකං ආරබ්භ උප්පජ්ජමානං න න හොති, තස්මා වෙදනාදීසු ඵස්සාදීසු ච එකෙකස්සපි ආරම්මණපච්චයභාවදස්සනත්ථං ‘‘යං ය’’න්ති වුත්තං, සබ්බෙසං එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නානං ¶ ආරම්මණපච්චයභාවදස්සනත්ථං ‘‘තෙ තෙ’’ති. තත්ථ යො ච රූපාදිකො එකෙකොව යංයං-සද්දෙන වුත්තො, යෙ ච අනෙකෙ ඵස්සාදයො එකෙකවසෙන යංයං-සද්දෙන වුත්තා, තෙ සබ්බෙ ගහෙත්වා ‘‘තෙ තෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා යස්මිං කාලෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජන්ති, තස්මිං කාලෙ නීලාදීසු චිත්තුප්පාදෙසු ච එකෙකමෙව ආරබ්භ උප්පජ්ජන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘යං ය’’න්ති වුත්තං, තෙ පන ආලම්බියමානා රූපාරම්මණධම්මා ච අනෙකෙ, තථා සද්දාදිආරම්මණධම්මා චාති දස්සනත්ථං ‘‘තෙ තෙ’’ති.

නිබ්බානාරම්මණං කාමාවචරරූපාවචරකුසලස්ස අපරියාපන්නතො කුසලවිපාකස්ස කාමාවචරරූපාවචරකිරියස්ස චාති ඉමෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොතීති ඉදං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන ඛන්ධපටිබද්ධානුස්සරණකාලෙ නිබ්බානම්පි රූපාවචරකුසලකිරියානං ආරම්මණං හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තං. එවං සති යථා ‘‘අප්පමාණා ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.58) වුත්තං, එවං ‘‘නිබ්බාන’’න්ති ච වත්තබ්බං සියා, න ච තං වුත්තං. න හි නිබ්බානං පුබ්බෙ නිවුට්ඨං අසඞ්ඛතත්තා, න ච පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බෙ නිවුට්ඨෙසු අප්පමාණක්ඛන්ධෙසු ඤාතෙසු නිබ්බානජානනෙ න තෙන පයොජනං අත්ථි. යථා හි චෙතොපරියඤාණං චිත්තං විභාවෙන්තමෙව චිත්තාරම්මණජානනස්ස කාමාවචරස්ස පච්චයො හොති, එවමිදම්පි අප්පමාණක්ඛන්ධෙ විභාවෙන්තමෙව තදාරම්මණජානනස්ස කාමාවචරස්ස පච්චයො හොතීති. දිට්ඨනිබ්බානොයෙව ච පුබ්බෙ නිවුට්ඨෙ අප්පමාණක්ඛන්ධෙ අනුස්සරති, තෙන යථාදිට්ඨමෙව නිබ්බානං තෙසං ඛන්ධානං ආරම්මණන්ති දට්ඨබ්බං, න පන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන තදාරම්මණවිභාවනං කාතබ්බං. විභූතමෙව හි තං තස්සාති. එවං අනාගතංසඤාණෙපි යථාරහං යොජෙතබ්බං, තස්මා නිබ්බානං න කස්සචි රූපාවචරස්ස ආරම්මණන්ති ‘‘චතුන්නං රාසීන’’න්ති වත්තුං යුත්තං.

ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

3. ධුරන්ති ¶ ¶ ධුරග්ගාහං. ජෙට්ඨකන්ති සෙට්ඨං. ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානන්ති එත්ථ පුරිමඡන්දස්ස සමානරූපෙන තදනන්තරං නිද්දිට්ඨෙන තංසම්බන්ධෙන ඡන්දසද්දෙනෙව පච්චයභූතස්ස ඡන්දස්ස සම්පයුත්තකවිසෙසනභාවො දස්සිතො හොතීති ‘‘ඡන්දාධිපති සම්පයුත්තකාන’’න්ති අවත්වා ‘‘ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතරෙසුපි.

ගරුකාරචිත්තීකාරවසෙන වාති කුසලාබ්යාකතානං පවත්තිං දස්සෙති. අලද්ධං ලද්ධබ්බං, ලද්ධං අවිජහිතබ්බං. යෙන වා විනා න භවිතබ්බං, තං ලද්ධබ්බං, තස්සෙවත්ථො අවිජහිතබ්බන්ති. අනවඤ්ඤාතන්ති අවඤ්ඤාතම්පි අදොසදස්සිතාය අස්සාදනෙන අනවඤ්ඤාතං කත්වා.

මිච්ඡත්තනියතා අප්පනාසදිසා මහාබලා විනා අධිපතිනා නුප්පජ්ජන්තීති ‘‘එකන්තෙනෙවා’’ති ආහ. කම්මකිලෙසාවරණභූතා ච තෙ සග්ගාවරණා ච මග්ගාවරණා ච පච්චක්ඛසග්ගානං කාමාවචරදෙවානම්පි උප්පජ්ජිතුං න අරහන්ති, කො පන වාදො රූපාරූපීනන්ති.

කාමාවචරාදිභෙදතො පන තිවිධො කිරියාරම්මණාධිපති ලොභසහගතාකුසලස්සෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයො හොතීති ඉදං පරසන්තානගතානං සාරම්මණධම්මානං ‘‘අජ්ඣත්තාරම්මණො ධම්මො බහිද්ධාරම්මණස්ස ධම්මස්ස අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතස්ස අභාවතො ‘‘බහිද්ධාරම්මණො ධම්මො බහිද්ධාරම්මණස්සා’’ති එත්ථ ච ආරම්මණාධිපතිනො අනුද්ධටත්තා අධිපතිපච්චයතා නත්ථීති විඤ්ඤායමානෙපි ‘‘බහිද්ධා ඛන්ධෙ ගරුං කත්වා අස්සාදෙතී’’තිආදිවචනං (පට්ඨා. 2.20.31) නිස්සාය අරහතො කිරියධම්මා පුථුජ්ජනාදීහි ගරුං කත්වා අස්සාදියන්තීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සනිදස්සනසප්පටිඝා ඛන්ධා’’තිආදීසු (පට්ඨා. 2.22.30) විය ඛන්ධසද්දො රූපෙ එව භවිතුං අරහතීති විචාරිතමෙතං. පුථුජ්ජනාදිකාලෙ වා අනාගතෙ කිරියධම්මෙ ගරුං කත්වා අස්සාදනං සන්ධායෙතං වුත්තං. ‘‘නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මෙ ඛන්ධෙ ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දතී’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.3.96) කිරියධම්මා රාගදිට්ඨීනං අධිපතිපච්චයො හොන්තෙව, තෙ ච ‘‘අතීතාරම්මණෙ අනාගතෙ ඛන්ධෙ ගරුං කත්වා අස්සාදෙතී’’තිආදිවචනතො ¶ (පට්ඨා. 2.19.23) අනාගතා තෙභූමකාපි අධිපතිපච්චයො හොන්තීති. ආවජ්ජනකිරියසබ්භාවතො පන ඉදම්පි විචාරෙතබ්බං.

අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

4. යථා ¶ ඔකාසදානවිසෙසභාවෙන නත්ථිවිගතා වුත්තා, න එවං අනන්තරසමනන්තරා, එතෙ පන චිත්තනියාමහෙතුවිසෙසභාවෙන වුත්තා, තස්මා තං චිත්තනියාමහෙතුවිසෙසභාවං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූ’’තිආදිනා ධාතුවසෙන කුසලාදිවසෙන ච නිද්දෙසමාහ. තත්ථ ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති වුත්තෙ පච්චයපච්චයුප්පන්නවිසෙසො න විඤ්ඤායතීති ‘‘පුරිමා පුරිමා පච්ඡිමාය පච්ඡිමායා’’ති වත්තබ්බං සියා. තථා ච සති ධාතුවිසෙසෙන චිත්තවිසෙසෙ දස්සනං යං කාතුං ආරද්ධො, තං වොච්ඡිජ්ජෙය්ය. ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොධාතුයා’’ති ඉදම්පි න සක්කා වත්තුං නියාමාභාවතො, ‘‘මනොධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති ච තථෙව න සක්කා. න හි මනොධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයායෙව අනන්තරපච්චයොති නියාමො අත්ථි, තස්මා පාකටා පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුයො ආදිං කත්වා යාව ධාතුවිසෙසනියාමො අත්ථි, තාව නිදස්සනෙන නයං දස්සෙත්වා පුන නිරවසෙසදස්සනත්ථං ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා’’තිආදිමාහ. සදිසකුසලානන්ති වෙදනාය වා හෙතූහි වා සදිසකුසලානං අනුරූපකුසලානන්ති වා අත්ථො. තෙන භූමිභින්නානම්පි පච්චයභාවො වුත්තො හොති. භවඞ්ගග්ගහණෙන කුසලාකුසලමූලකෙසු චුතිපි ගහිතාති දට්ඨබ්බං, අබ්යාකතමූලකෙ තදාරම්මණම්පි.

කාමාවචරකිරියාවජ්ජනස්සාති කාමාවචරකිරියාය ආවජ්ජනස්සාති ආවජ්ජනග්ගහණෙන කාමාවචරකිරියං විසෙසෙතීති දට්ඨබ්බං. කාමාවචරවිපාකො කාමාවචරකිරියරාසිස්ස ච අනන්තරපච්චයො හොති, හොන්තො ච ආවජ්ජනස්සෙවාති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. ආවජ්ජනග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ වොට්ඨබ්බනම්පි ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

6. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති ¶ අඤ්ඤො අඤ්ඤස්සා’’ති පොරාණපාඨො. පාළියං පන ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථ වුත්තස්ස ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති ඉමස්ස අත්ථො වත්තබ්බො ¶ , න අවුත්තස්ස ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්සා’’ති ඉමස්ස, න ච සමානත්ථස්සපි සද්දන්තරස්ස අත්ථෙ වුත්තෙ සද්දන්තරස්ස අත්ථො වුත්තො හොති, තස්මා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්සා’’ති පඨන්ති. ඔක්කන්තීති පඤ්චවොකාරපටිසන්ධියෙව වුච්චති, න ඉතරාති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘පඤ්චවොකාරභවෙ පටිසන්ධික්ඛණෙ’’ති. රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානන්ති ඉදං යදිපි පුබ්බෙ ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූප’’න්ති වුත්තං, තථාපි න තෙන ඛණන්තරෙ පච්චයභාවො රූපීනං නිවාරිතොති තන්නිවාරණත්ථං වුත්තං. කඤ්චි කාලෙති කෙචි කිස්මිඤ්චි කාලෙති වා අත්ථො. තෙන රූපිනො ධම්මා කෙචි වත්ථුභූතා කිස්මිඤ්චි පටිසන්ධිකාලෙති රූපන්තරානං වත්ථුස්ස ච කාලන්තරෙ අරූපීනං සහජාතපච්චයං පුබ්බෙ අනිවාරිතං නිවාරෙති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කඤ්චි කාල’’න්ති වා ‘‘කිස්මිඤ්චි කාලෙ’’ති වා වත්තබ්බෙ විභත්තිවිපල්ලාසො කතො. තෙන හි ‘‘කඤ්චී’’ති උපයොගෙකවචනං ‘‘රූපිනො ධම්මා’’ති එතෙන සහ සම්බන්ධෙන පච්චත්තබහුවචනස්ස ආදෙසො, ‘‘කාලෙ’’ති ඉමිනා සම්බන්ධෙන භුම්මෙකවචනස්සාති විඤ්ඤායති. පුරිමෙන ච ‘‘එකො ඛන්ධො වත්ථු ච තිණ්ණන්නං ඛන්ධාන’’න්තිආදිනා නාමසහිතස්සෙව වත්ථුස්ස ‘‘නාමස්ස පච්චයො’’ති වත්තබ්බත්තෙ ආපන්නෙ එතෙන කෙවලස්සෙව තථා වත්තබ්බතං දස්සෙති.

තයො න අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙනාති ලබ්භමානෙපි කත්ථචි අඤ්ඤමඤ්ඤසහජාතපච්චයභාවෙ වචනෙන අසඞ්ගහිතත්තා තස්ස එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. චතුසමුට්ඨානිකස්ස රූපස්ස එකදෙසභූතෙ කම්මසමුට්ඨානරූපෙ සමුදායෙකදෙසවසෙන සාමිවචනං දට්ඨබ්බං, නිද්ධාරණෙ වා.

සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

8. නිස්සයපච්චයනිද්දෙසෙ ‘‘රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කිස්මිඤ්චි කාලෙ’’ති ඉදං න ලබ්භති. යං පනෙත්ථ ලබ්භති ‘‘රූපිනො ධම්මා කෙචී’’ති, තත්ථ ¶ තෙ එව ධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛායතන’’න්තිආදි වුත්තන්ති. ‘‘වත්ථුරූපං පඤ්චවොකාරභවෙ’’ති වුත්තත්තා ‘‘ඨපෙත්වා ආරුප්පවිපාක’’න්ති ¶ ඉදං න වත්තබ්බන්ති චෙ? න, ‘‘තෙභූමකවිපාකස්සා’’ති වුත්තෙ පඤ්චවොකාරභවෙ අනුප්පජ්ජනකං ඨපෙතබ්බං අජානන්තස්ස තස්ස පකාසෙතබ්බත්තා.

නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

9. තෙ තයොපි රාසයොති උපනිස්සයෙ තයො අනෙකසඞ්ගාහකතාය රාසයොති වදති. එතස්මිං පන උපනිස්සයනිද්දෙසෙ යෙ පුරිමා යෙසං පච්ඡිමානං අනන්තරූපනිස්සයා හොන්ති, තෙ තෙසං සබ්බෙසං එකන්තෙනෙව හොන්ති, න කෙසඤ්චි කදාචි, තස්මා යෙසු පදෙසු අනන්තරූපනිස්සයො සඞ්ගහිතො, තෙසු ‘‘කෙසඤ්චී’’ති න සක්කා වත්තුන්ති න වුත්තං. යෙ පන පුරිමා යෙසං පච්ඡිමානං ආරම්මණපකතූපනිස්සයා හොන්ති, තෙ තෙසං න සබ්බෙසං එකන්තෙන හොන්ති, යෙසං උප්පත්තිපටිබාහිකා පච්චයා බලවන්තො හොන්ති, තෙසං න හොන්ති, ඉතරෙසං හොන්ති. තස්මා යෙසු පදෙසු අනන්තරූපනිස්සයො න ලබ්භති, තෙසු ‘‘කෙසඤ්චී’’ති වුත්තං. සිද්ධානං පච්චයධම්මානං යෙහි පච්චයුප්පන්නෙහි අකුසලාදීහි භවිතබ්බං, තෙසං කෙසඤ්චීති අයඤ්චෙත්ථ අත්ථො, න පන අවිසෙසෙන අකුසලාදීසු කෙසඤ්චීති.

පුරිමා පුරිමා කුසලා…පෙ… අබ්යාකතානං ධම්මානන්ති යෙසං උපනිස්සයපච්චයෙන භවිතබ්බං, තෙසං අබ්යාකතානං පච්ඡිමානන්ති දට්ඨබ්බං. න හි රූපාබ්යාකතං උපනිස්සයං ලභතීති. කථං? ආරම්මණානන්තරූපනිස්සයෙ තාව න ලභති අනාරම්මණත්තා පුබ්බාපරනියමෙන අප්පවත්තිතො ච, පකතූපනිස්සයඤ්ච න ලභති අචෙතනෙන රූපසන්තානෙන පකතස්ස අභාවතො. යථා හි අරූපසන්තානෙන සද්ධාදයො නිප්ඵාදිතා උතුභොජනාදයො ච උපසෙවිතා, න එවං රූපසන්තානෙන. යස්මිඤ්ච උතුබීජාදිකෙ කම්මාදිකෙ ච සති රූපං පවත්තති, න තං තෙන පකතං හොති. සචෙතනස්සෙව හි උප්පාදනුපත්ථම්භනුපයොගාදිවසෙන චෙතනං පකප්පනං පකරණං, රූපඤ්ච අචෙතනන්ති. යථා ච නිරීහකෙසු පච්චයායත්තෙසු ධම්මෙසු කෙසඤ්චි සාරම්මණසභාවතා හොති, කෙසඤ්චි න, එවං ¶ සප්පකරණසභාවතා නිප්පකරණසභාවතා ච දට්ඨබ්බා. උතුබීජාදයො පන ¶ අඞ්කුරාදීනං තෙසු අසන්තෙසු අභාවතො එව පච්චයා, න පන උපනිස්සයාදිභාවතොති. පුරිමපුරිමානංයෙව පනෙත්ථ උපනිස්සයපච්චයභාවො බාහුල්ලවසෙන පාකටවසෙන ච වුත්තො. ‘‘අනාගතෙ ඛන්ධෙ පත්ථයමානො දානං දෙතී’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 2.18.8) පන අනාගතාපි උපනිස්සයපච්චයා හොන්ති, තෙ පුරිමෙහි ආරම්මණපකතූපනිස්සයෙහි තංසමානලක්ඛණතාය ඉධ සඞ්ගය්හන්තීති දට්ඨබ්බා.

පුග්ගලොපි සෙනාසනම්පීති පුග්ගලසෙනාසනග්ගහණවසෙන උපනිස්සයභාවං භජන්තෙ ධම්මෙ දස්සෙති, පි-සද්දෙන චීවරාරඤ්ඤරුක්ඛපබ්බතාදිග්ගහණවසෙන උපනිස්සයභාවං භජන්තෙ සබ්බෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීසු හි ‘‘සෙනාසනං කායිකස්ස සුඛස්සා’’තිආදිවචනෙන සෙනාසනග්ගහණෙන උපනිස්සයභාවං භජන්තාව ධම්මා උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තෙන පුග්ගලාදීසුපි අයං නයො දස්සිතො හොතීති. පච්චුප්පන්නාපි ආරම්මණපකතූපනිස්සයා පච්චුප්පන්නතාය සෙනාසනසමානලක්ඛණත්තා එත්ථෙව සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. වක්ඛති හි ‘‘පච්චුප්පන්නං උතුං භොජනං සෙනාසනං උපනිස්සාය ඣානං උප්පාදෙතී’’තිආදිනා සෙනාසනස්ස පච්චුප්පන්නභාවං විය පච්චුප්පන්නානං උතුආදීනං පකතූපනිස්සයභාවං, ‘‘පච්චුප්පන්නං චක්ඛුං…පෙ… වත්ථුං පච්චුප්පන්නෙ ඛන්ධෙ ගරුං කත්වා අස්සාදෙතී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 2.18.4) චක්ඛාදීනං ආරම්මණූපනිස්සයභාවඤ්චාති. පච්චුප්පන්නානම්පි ච තාදිසානං පුබ්බෙ පකතත්තා පකතූපනිස්සයතා දට්ඨබ්බා.

කසිණාරම්මණාදීනි ආරම්මණමෙව හොන්ති, න උපනිස්සයොති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘එකච්චායා’’ති ආහ.

අරූපාවචරකුසලම්පි යස්මිං කසිණාදිම්හි ඣානං අනුප්පාදිතං, තස්මිං අනුප්පන්නඣානුප්පාදනෙ සබ්බස්ස ච උප්පන්නඣානස්ස සමාපජ්ජනෙ ඉද්ධිවිධාදීනං අභිඤ්ඤානඤ්ච උපනිස්සයොති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘තෙභූමකකුසලො චතුභූමකස්සපි කුසලස්සා’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අරූපාවචරං සද්ධං උපනිස්සාය රූපාවචරං ඣානං විපස්සනං මග්ගං අභිඤ්ඤං සමාපත්තිං උප්පාදෙතී’’ති (පට්ඨා. 4.13.285). කාමාවචරකුසලං රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකානම්පි තදුප්පාදකකුසලානං උපනිස්සයභාවවසෙන ¶ , පටිසන්ධිනියාමකස්ස චුතිතො පුරිමජවනස්ස ච වසෙන උපනිස්සයො, රූපාවචරකුසලං අරූපාවචරවිපාකස්ස, අරූපාවචරකුසලඤ්ච රූපාවචරවිපාකස්ස ¶ තදුප්පාදකකුසලූපනිස්සයභාවෙනාති එවං පච්චෙකං තෙභූමකකුසලානං චතුභූමකවිපාකස්ස තෙභූමකකිරියස්ස ච යථායොගං පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. පාළියම්පි හි පකතූපනිස්සයො නයදස්සනමත්තෙනෙව පඤ්හාවාරෙසු විස්සජ්ජිතොති.

ඉමිනා පන නයෙනාති ලොකුත්තරනිබ්බත්තනං උපනිස්සාය සිනෙහුප්පාදනලෙසෙනාති අත්ථො. ලොකුත්තරා පන ධම්මා අකුසලානං න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො හොන්තීති න ඉදං සාරතො දට්ඨබ්බන්ති අධිප්පායො. කාමාවචරාදිතිහෙතුකභවඞ්ගං කායිකසුඛාදි ච රූපාවචරාදිකුසලානං උපනිස්සයො, අරූපාවචරවිපාකො රූපාවචරකුසලස්ස තං පත්ථෙත්වා තන්නිබ්බත්තකකුසලුප්පාදනත්ථං උප්පාදියමානස්ස, රූපාවචරකිරියස්ස ච පුබ්බෙ නිවුට්ඨාදීසු අරූපාවචරවිපාකජානනත්ථං ඣානාභිඤ්ඤායො උප්පාදෙන්තස්ස අරහතො, චතුභූමකවිපාකානං පන තදුප්පාදකකුසලූපනිස්සයභාවවසෙන සො සො විපාකො උපනිස්සයො. තෙනාහ ‘‘තථා තෙභූමකවිපාකො’’ති. යදිපි අරහත්තඵලත්තං ඣානවිපස්සනා උප්පාදෙති අනාගාමී, න පන තෙන තං කදාචි දිට්ඨපුබ්බං පුථුජ්ජනාදීහි සොතාපත්තිඵලාදීනි විය, තස්මා තානි විය තෙසං ඣානාදීනං ඉමස්ස ච අග්ගඵලං න ඣානාදීනං උපනිස්සයො. උපලද්ධපුබ්බසදිසමෙව හි අනාගතම්පි උපනිස්සයොති. තෙනාහ ‘‘උපරිට්ඨිමං කුසලස්සපී’’ති.

කිරියඅත්ථපටිසම්භිදාදිම්පි පත්ථෙත්වා දානාදිකුසලං කරොන්තස්ස තෙභූමකකිරියාපි චතුභූමකස්සපි කුසලස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. යොනිසොමනසිකාරෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තං උපනිස්සාය රාගාදිඋප්පාදනෙ අකුසලස්ස, කුසලාකුසලූපනිස්සයභාවමුඛෙන චතුභූමකවිපාකස්ස. එවං කිරියස්සපි යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘කිරියසඞ්ඛාතොපි පකතූපනිස්සයො චතුභූමකානං කුසලාදිඛන්ධානං හොතියෙවා’’ති. නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මෙසු පන උතුභොජනසෙනාසනානමෙව තිණ්ණං රාසීනං පකතූපනිස්සයභාවදස්සනං නයදස්සනමෙවාති. ඉමස්මිං පට්ඨානමහාපකරණෙ ආගතනයෙනාති ඉදං ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති න උපනිස්සයපච්චයා, කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති ¶ (පට්ඨා. 1.1.91) එවමාදිකං උපනිස්සයපටික්ඛෙපං, අනුලොමෙ ච අනාගමනං සන්ධාය වුත්තං. සුත්තන්තිකපරියායෙනාති ‘‘විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූපං, නාමරූපනිසං සළායතන’’න්තිආදිකෙන (සං. නි. 2.23),

‘‘යථාපි ¶ පබ්බතො සෙලො, අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙ;

තං රුක්ඛා උපනිස්සාය, වඩ්ඪන්තෙ තෙ වනප්පතී’’ති (අ. නි. 3.49). –

ආදිකෙන ච.

උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

10. නයදස්සනවසෙන යානි විනා ආරම්මණපුරෙජාතෙන න වත්තන්ති, තෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ආරම්මණපුරෙජාතදස්සනෙන මනොද්වාරෙපි යං යදාරම්මණපුරෙජාතෙන වත්තති, තස්ස තදාලම්බිතං සබ්බම්පි රූපරූපං ආරම්මණපුරෙජාතන්ති දස්සිතමෙව හොති, සරූපෙන පන අදස්සිතත්තා ‘‘සාවසෙසවසෙන දෙසනා කතා’’ති ආහ. චිත්තවසෙන කායං පරිණාමයතො ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාය ච අට්ඨාරසසු යංකිඤ්චි ආරම්මණපුරෙජාතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

තදාරම්මණභාවිනොති එත්ථ පටිසන්ධිභාවිනො වත්ථුපුරෙජාතාභාවෙන ඉතරස්සපි අභාවා අග්ගහණං. භවඞ්ගභාවිනො පන ගහණං කාතබ්බං න වා කාතබ්බං පටිසන්ධියා විය අපරිබ්යත්තස්ස ආරම්මණස්ස ආරම්මණමත්තභාවතො, ‘‘මනොධාතූනඤ්චා’’ති එත්ථ සන්තීරණභාවිනො මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපි.

පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

11. තස්සෙවාති ¶ ¶ ඉදං කාමාවචරරූපාවචරවිපාකානං නිරවසෙසදස්සිතපුරෙජාතදස්සනවසෙන වුත්තං, රූපාවචරවිපාකො පන ආහාරසමුට්ඨානස්ස න හොතීති.

පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

12. පගුණතරබලවතරභාවවිසිට්ඨන්ති එතෙන විපාකාබ්යාකතතො විසෙසෙති.

ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

13. චෙතනාසම්පයුත්තකම්මං අභිජ්ඣාදි කම්මපච්චයො න හොතීති ‘‘චෙතනාකම්මමෙවා’’ති ආහ. සතිපි හි විපාකධම්මධම්මත්තෙ න චෙතනාවජ්ජා එවංසභාවාති. අත්තනො ඵලං උප්පාදෙතුං සමත්ථෙනාති කම්මස්ස සමත්ථතා තස්ස කම්මපච්චයභාවො වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

පඤ්චවොකාරෙයෙව, න අඤ්ඤත්ථාති එතෙන කාමාවචරචෙතනා එකවොකාරෙ රූපම්පි න ජනෙතීති දස්සෙති.

කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

14. විපාකපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ යෙසං එකන්තෙන විපාකො විපාකපච්චයො හොති, තෙසං වසෙන නයදස්සනං කතං. න හි ආරුප්පෙ භූමිද්වයවිපාකො රූපස්ස පච්චයො හොති.

විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15. ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

15. කබළං ¶ කරිත්වා අජ්ඣොහරිතොවාති අසිතපීතාදිවත්ථූහි සහ අජ්ඣොහරිතොවාති වුත්තං හොති. පාතබ්බසායිතබ්බානිපි හි සභාවවසෙන කබළායෙව හොන්තීති.

සෙසතිසන්තතිසමුට්ඨානස්ස අනුපාලකොව හුත්වාති එත්ථ චිත්තසමුට්ඨානස්ස ආහාරපච්චයභාවො විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බො. න හි චිත්තසමුට්ඨානො කබළීකාරො ආහාරො නොචිත්තසමුට්ඨානො තදුභයඤ්ච චිත්තසමුට්ඨානකායස්ස ආහාරපච්චයො වුත්තො, තිවිධොපි පන සො නොචිත්තසමුට්ඨානකායස්ස වුත්තොති.

ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

16. අරූපජීවිතින්ද්රියම්පි සඞ්ගහිතන්ති මිස්සකත්තා ජීවිතින්ද්රියං න සබ්බෙන සබ්බං වජ්ජිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

අවිනිබ්භුත්තධම්මානන්ති එත්ථ අයං අධිප්පායො – රූපාරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනිබ්භුත්තවොහාරො නත්ථීති අරූපානං ඉන්ද්රියපච්චයභූතානි පච්චයන්තරාපෙක්ඛානි චක්ඛාදීනි අත්තනො ¶ විජ්ජමානක්ඛණෙ අවිනිබ්භුත්තධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයතං අඵරන්තානිපි ඉන්ද්රියපච්චයා සියුං. යො පන නිරපෙක්ඛො ඉන්ද්රියපච්චයො අවිනිබ්භුත්තධම්මානං හොති, සො අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ තෙසං ඉන්ද්රියපච්චයතං අඵරන්තො නාම නත්ථි. යදි ච ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානි ඉන්ද්රියපච්චයො ලිඞ්ගාදීනං සියුං, අවිනිබ්භුත්තානං තෙසම්පි සියුං. න හි රූපං රූපස්ස, අරූපං වා අරූපස්ස විනිබ්භුත්තස්ස ඉන්ද්රියපච්චයො අත්ථීති. සති චෙවං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියෙහි අවිනිබ්භුත්තත්තා කලලාදිකාලෙ ච ලිඞ්ගාදීනි සියුං, යෙසං තානි ඉන්ද්රියපච්චයතං ඵරෙය්යුං, න ච ඵරන්ති. තස්මා න තෙහි තානි අවිනිබ්භුත්තකානි, අවිනිබ්භුත්තත්තාභාවතො ච තෙසං ඉන්ද්රියපච්චයතං න ඵරන්ති. අඤ්ඤෙසං පන යෙහි තානි සහජාතානි, තෙසං අබීජභාවතොයෙව න ඵරන්ති, තස්මා ආපන්නවිනිබ්භුත්තභාවානං තෙසං ලිඞ්ගාදීනං අවිනිබ්භුත්තානං අඤ්ඤෙසඤ්ච සමානකලාපධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයතාය ¶ අඵරණතො තානි ඉන්ද්රියපච්චයො න හොන්තීති. යෙසං බීජභූතානි ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි, තෙසං ලිඞ්ගාදීනං අපරමත්ථභාවතොති කෙචි, තෙ පන කලලාදිකාලෙපි ලිඞ්ගාදීනං තදනුරූපානං අත්ථිතං ඉච්ඡන්ති.

ජාතිභූමිවසෙන වුත්තෙසු භෙදෙසු කුසලජාතියං රූපාවචරකුසලමෙව ආරුප්පෙ ඨපෙතබ්බන්ති ‘‘ඨපෙත්වා පන රූපාවචරකුසලං අවසෙසා කුසලාකුසලා’’ති වුත්තං. පඨමලොකුත්තරං පන දොමනස්සයුත්තඤ්ච විසුං එකා ජාති භූමි වා න හොතීති ආරුප්පෙ අලබ්භමානම්පි න ඨපිතං. හෙතුආදීසුපි ‘‘තථා අපරියාපන්නකුසලහෙතු, තථා අකුසලහෙතූ’’තිආදීසු (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.1) එස නයො යොජෙතබ්බො.

ඨිතික්ඛණෙති ඉදං රූපජීවිතින්ද්රියස්ස සහජාතපච්චයත්තාභාවං සන්ධාය වුත්තං. උප්පාදක්ඛණෙපි පන තස්ස ඉන්ද්රියපච්චයතා න සක්කා නිවාරෙතුං. වක්ඛති හි ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච…පෙ… අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… ඉන්ද්රියපච්චයං කම්මපච්චයසදිස’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.66). න හි අසඤ්ඤසත්තානං ඉන්ද්රියපච්චයා උප්පජ්ජමානස්ස රූපස්ස රූපජීවිතින්ද්රියතො අඤ්ඤො ඉන්ද්රියපච්චයො අත්ථි, පඤ්චවොකාරෙ පවත්තෙ ච කටත්තාරූපස්ස. පටිච්චවාරාදයො ච ඡ උප්පාදක්ඛණමෙව ගහෙත්වා පවත්තා, එවඤ්ච කත්වා පච්ඡාජාතපච්චයො එතෙසු අනුලොමතො න තිට්ඨතීති.

ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

17. ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

17. විතක්කවිචාරපීතිසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසඞ්ඛාතානීති ¶ එත්ථ යදිපි සොමනස්සදොමනස්සසඞ්ඛාතානි ඣානඞ්ගානි නත්ථි, සුඛදුක්ඛසඞ්ඛාතානි පන සොමනස්සදොමනස්සභූතානෙව ඣානඞ්ගානි, න කායිකසුඛදුක්ඛභූතානීති ඉමස්ස දස්සනත්ථං සොමනස්සදොමනස්සග්ගහණං කතං. නනු ච ‘‘ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජෙසූ’’ති වචනෙනෙව කායිකසුඛදුක්ඛානි වජ්ජිතානීති සුඛදුක්ඛග්ගහණමෙව කත්තබ්බන්ති? න, ඣානඞ්ගසුඛදුක්ඛානං ඣානඞ්ගභාවවිසෙසනතො. ‘‘ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජෙසු සුඛදුක්ඛුපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසඞ්ඛාතානී’’ති හි වුත්තෙ ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාහි සද්ධිං කායිකසුඛදුක්ඛානිපි ¶ වජ්ජිතානීති එත්තකමෙව විඤ්ඤායති, න පන යානි සුඛදුක්ඛානි ඣානඞ්ගානි හොන්ති, තෙසං ඣානඞ්ගභූතො සුඛභාවො දුක්ඛභාවො ච විසෙසිතො, තස්මා සොමනස්සදොමනස්සභාවවිසිට්ඨොයෙව සුඛදුක්ඛභාවො සුඛදුක්ඛානං ඣානඞ්ගභාවොති දස්සනත්ථං සොමනස්සදොමනස්සග්ගහණං කරොති. තෙන ‘‘ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජෙසූ’’ති වචනෙන වජ්ජියමානානම්පි සුඛදුක්ඛානං සොමනස්සදොමනස්සභාවාභාවතො ඣානඞ්ගභාවාභාවොති දස්සිතං හොති. යථාවජ්ජිතා පන සුඛදුක්ඛොපෙක්ඛෙකග්ගතා කස්මා වජ්ජිතාති? යත්ථ ඣානඞ්ගානි උද්ධරීයන්ති චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ, තත්ථ ච ඣානඞ්ගන්ති අනුද්ධටත්තා. කස්මා පන න උද්ධටාති තං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චන්නං පන විඤ්ඤාණකායාන’’න්තිආදිමාහ.

අභිනිපාතමත්තත්තාති එතෙන ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනමත්තායපි චින්තනාපවත්තියා අභාවං දස්සෙති. ‘‘තෙසු විජ්ජමානානිපි උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛානී’’ති පොරාණපාඨො. තත්ථ උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛෙහෙව තංසමානලක්ඛණාය චිත්තෙකග්ගතායපි යථාවුත්තෙනෙව කාරණෙන අනුද්ධටභාවො දස්සිතොති දට්ඨබ්බො. පුබ්බෙ පන සත්ත අඞ්ගානි දස්සෙන්තෙන චත්තාරි අඞ්ගානි වජ්ජිතානීති තෙසං වජ්ජනෙ කාරණං දස්සෙන්තෙන න සමානලක්ඛණෙන ලෙසෙන දස්සෙතබ්බං. අට්ඨකථා හෙසාති. යදි ච ලෙසෙන දස්සෙතබ්බං, යථාවුත්තෙසුපි තීසු එකමෙව වත්තබ්බං සියා, තිණ්ණං පන වචනෙන තතො අඤ්ඤස්ස ඣානඞ්ගන්ති උද්ධටභාවො ආපජ්ජති, යථාවුත්තකාරණතො අඤ්ඤෙන කාරණෙන අනුද්ධටභාවො වා, තස්මා තංදොසපරිහරණත්ථං ‘‘උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසුඛදුක්ඛානී’’ති පඨන්ති. යෙ පන ‘‘ඣානඞ්ගභූතෙහි සොමනස්සාදීහි සුඛදුක්ඛෙන අවිභූතභාවෙන පාකටතාය ඉන්ද්රියකිච්චයුත්තතාය ච සමානානං සුඛාදීනං ඣානඞ්ගන්ති අනුද්ධටභාවෙ කාරණං වත්තබ්බං, න චිත්තෙකග්ගතායාති ¶ සා එත්ථ න ගහිතා’’ති වදන්ති, තෙසං තං රුචිමත්තං. යදි ඣානඞ්ගසමානානං ඣානඞ්ගන්ති අනුද්ධටභාවෙ කාරණං වත්තබ්බං, චිත්තෙකග්ගතා චෙත්ථ ඣානඞ්ගභූතාය විචිකිච්ඡායුත්තමනොධාතුආදීසු චිත්තෙකග්ගතාය සමානාති තස්සා අනුද්ධටභාවෙ කාරණං වත්තබ්බමෙවාති. සෙසාහෙතුකෙසුපි ඣානඞ්ගං උද්ධටමෙව උද්ධරණට්ඨානෙ චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙති අධිප්පායො.

ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

18. පඤ්ඤා ¶ විතක්කො සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා වීරියං සති සමාධි මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවාති ඉමානි ද්වාදසඞ්ගානීති එත්ථ දුවිධම්පි සඞ්කප්පං වීරියං සමාධිඤ්ච විතක්කවීරියසමාධිවචනෙහි සඞ්ගණ්හිත්වා ‘‘අයමෙව ඛො, ආවුසො, අට්ඨඞ්ගිකො මිච්ඡාමග්ගො අබ්රහ්මචරියං. සෙය්යථිදං – මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… මිච්ඡාසමාධී’’තිආදීහි (සං. නි. 5.18) සුත්තවචනෙහි මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවෙසුපි මග්ගඞ්ගවොහාරසිද්ධිතො තෙහි සහ ද්වාදසඞ්ගානි ඉධ ලබ්භමානානි ච අලබ්භමානානි ච මග්ගඞ්ගවචනසාමඤ්ඤෙන සඞ්ගණ්හිත්වා වුත්තානි. එවඤ්හි සුත්තන්තවොහාරොපි දස්සිතො හොති, එවං පන දස්සෙන්තෙන ‘‘මග්ගපච්චයනිද්දෙසෙ මග්ගඞ්ගානී’’ති එවං උද්ධරිත්වා තස්ස පාඨගතස්ස මග්ගඞ්ගසද්දස්ස අත්ථභාවෙන ඉමානි ද්වාදසඞ්ගානි න දස්සෙතබ්බානි. න හි පාළියං මග්ගඞ්ගසද්දස්ස මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවොති අත්ථො වත්තබ්බො. තෙහි සම්මාවාචාදීහි පටිපක්ඛා චෙතනාධම්මා තප්පටිපක්ඛභාවතොයෙව ‘‘මිච්ඡාමග්ගඞ්ගානී’’ති සුත්තෙ වුත්තානි, න පන මග්ගපච්චයභාවෙන. මග්ගඞ්ගානි මග්ගපච්චයභූතානි ච ඉධ පාළියං ‘‘මග්ගඞ්ගානී’’ති වුත්තානි, න ච අඤ්ඤං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤස්ස අත්ථො වත්තබ්බො. පරියායනිප්පරියායමග්ගඞ්ගදස්සනත්ථං පන ඉච්ඡන්තෙන පාළිගතමග්ගඞ්ගසද්දපතිරූපකො අඤ්ඤො මග්ගඞ්ගසද්දො උභයපදත්ථො උද්ධරිතබ්බො යථා ‘‘අධිකරණං නාම චත්තාරි අධිකරණානී’’ති (පාරා. 386, 405). ඉධ පන ‘‘මග්ගපච්චයනිද්දෙසෙ මග්ගඞ්ගානී’’ති පාළිගතොයෙව මග්ගඞ්ගසද්දො උද්ධටො, න ච අත්ථුද්ධරණවසෙන දස්සෙත්වා අධිප්පෙතත්ථනියමනං කතං, තස්මා පාළියං මග්ගඞ්ගසද්දස්ස මිච්ඡාවාචාදීනං අත්ථභාවො මා හොතූති ‘‘සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පවාචාකම්මන්තාජීවවායාමසතිසමාධිමිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසමාධයොති ¶ ඉමානි ද්වාදසඞ්ගානී’’ති පඨන්ති. නනු එවං ‘‘අහෙතුකචිත්තුප්පාදවජ්ජෙසූ’’ති න වත්තබ්බං. න හි තෙසු සම්මාදිට්ඨිආදයො යථාවුත්තා සන්ති, යෙ වජ්ජෙතබ්බා සියුන්ති? න, උප්පත්තිට්ඨානනියමනත්ථත්තා. අහෙතුකචිත්තුප්පාදවජ්ජෙස්වෙව එතානි උප්පජ්ජන්ති, නාහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසු. තත්ථුප්පන්නානි ද්වාදසඞ්ගානීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

20. විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

20. සම්පයොගාසඞ්කාය ¶ අභාවතොති එතෙන සම්පයොගාසඞ්කාවත්ථුභූතො උපකාරකභාවො විප්පයුත්තපච්චයතාති දස්සෙති.

විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

21. කුසලාදිවසෙන පඤ්චවිධො අත්ථිපච්චයො වුත්තො, න නිබ්බානං. යො හි අත්ථිභාවාභාවෙන අනුපකාරකො අත්ථිභාවං ලභිත්වා උපකාරකො හොති, සො අත්ථිපච්චයො හොති. නිබ්බානඤ්ච නිබ්බානාරම්මණානං න අත්තනො අත්ථිභාවාභාවෙන අනුපකාරකං හුත්වා අත්ථිභාවලාභෙන උපකාරකං හොති. උප්පාදාදියුත්තානං වා නත්ථිභාවොපකාරකතාවිරුද්ධො උපකාරකභාවො අත්ථිපච්චයතාති න නිබ්බානං අත්ථිපච්චයො.

සති ච යෙසං පච්චයා හොන්ති, තෙහි එකතො පුරෙතරං පච්ඡා ච උප්පන්නත්තෙ සහජාතාදිපච්චයත්තාභාවතො ආහ ‘‘ආහාරො ඉන්ද්රියඤ්ච සහජාතාදිභෙදං න ලභතී’’ති. තදභාවො ච එතෙසං ධම්මසභාවවසෙන දට්ඨබ්බො.

අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

22-23-24. නත්ථිවිගතඅවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

22-23. පච්චයලක්ඛණමෙව ¶ හෙත්ථ නානන්ති එතෙන නත්ථිවිගතපච්චයෙසු අත්ථිඅවිගතපච්චයෙසු ච බ්යඤ්ජනමත්තෙයෙව නානත්තං, න අත්ථෙති ඉදං යො පච්චයොති අත්ථො, තස්මිං නානත්තං නත්ථි, බ්යඤ්ජනසඞ්ගහිතෙ පච්චයලක්ඛණමත්තෙයෙව නානත්තන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති විඤ්ඤායති.

නත්ථිවිගතඅවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසපකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

‘‘ලොභදොසමොහා ¶ විපාකපච්චයාපි න හොන්ති, සෙසානං සත්තරසන්නං පච්චයානං වසෙන පච්චයා හොන්තී’’තිආදිමපාඨො. එත්ථ ච ලොභදොසමොහානං පච්චෙකං සත්තරසහි පච්චයෙහි පච්චයභාවො වුත්තො, සබ්බෙ හෙතූ සහ අග්ගහෙත්වා එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවදස්සනත්ථං අමොහාදීනං විසුං ගහිතත්තාති දොසස්සපි සත්තරසහි පච්චයභාවො ආපජ්ජති, තථා ච සති දොසස්සපි ගරුකරණං පාළියං වත්තබ්බං සියා. ‘‘අකුසලො පන ආරම්මණාධිපති නාම ලොභසහගතචිත්තුප්පාදො වුච්චතී’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.4) එත්ථාපි ලොභදොසසහගතචිත්තුප්පාදාති වත්තබ්බං සියා, න පන වුත්තං, තස්මා දොසස්ස අධිපතිපච්චයතාපි නිවාරෙතබ්බා. න ච ‘‘සෙසාන’’න්ති වචනෙන අධිපතිපච්චයො නිවාරිතො, අථ ඛො සඞ්ගහිතො පුරෙජාතාදීහි යථාවුත්තෙහි සෙසත්තාති තන්නිවාරණත්ථං දොසං ලොභමොහෙහි සහ අග්ගහෙත්වා විසුඤ්ච අග්ගහෙත්වා ‘‘දොසො අධිපතිපච්චයොපි න හොති, සෙසානං පච්චයානං වසෙන පච්චයො හොතී’’ති පඨන්ති. ඉමිනා නයෙනාති එතෙන ඵොට්ඨබ්බායතනස්ස සහජාතාදිපච්චයභාවං, සබ්බධම්මානං යථායොගං හෙතාදිපච්චයභාවඤ්ච දස්සෙති. න හි එතං එකපච්චයස්ස අනෙකපච්චයභාවදස්සනන්ති රූපාදීනං පකතූපනිස්සයභාවො ච එතෙන දස්සිතොති දට්ඨබ්බො.

චතුන්නං ඛන්ධානං භෙදා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයොති භෙදං අනාමසිත්වා තෙ එව ගහෙත්වා ආහ ¶ ‘‘චතූසු ඛන්ධෙසූ’’ති. මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවා තෙහි චෙව කම්මාහාරපච්චයෙහි චාති එකූනවීසතිධාති ඉදමෙවං න සක්කා වත්තුං. න හි මිච්ඡාවාචාදයො මිච්ඡාදිට්ඨි විය මග්ගපච්චයා හොන්ති චෙතනාය මග්ගපච්චයත්තාභාවතො. යදි ච භවෙය්ය, පඤ්හාවාරෙ ‘‘කම්මපච්චයා මග්ගෙ තීණී’’ති වත්තබ්බං සියා, තස්මා මිච්ඡාවාචාදීනං මග්ගපච්චයභාවො න වත්තබ්බො. පට්ඨානසංවණ්ණනා හෙසා. සෙසපච්චයභාවො ච චෙතනාය අනෙකපච්චයභාවවචනෙන වුත්තොයෙවාති න ඉදං පඨිතබ්බන්ති න පඨන්ති. ‘‘අහිරිකං…පෙ… මිද්ධං උද්ධච්චං විචිකිච්ඡා’’තිආදිමපාඨො, විචිකිච්ඡා පන අධිපතිපච්චයො න හොතීති තං තත්ථ අපඨිත්වා ‘‘විචිකිච්ඡාඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි තතො අධිපතිපච්චයං අපනෙත්වා’’ති එවමෙත්ථ පඨන්ති.

‘‘චත්තාරි ¶ මහාභූතානි ආරම්මණ…පෙ… පුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන දසධා පච්චයා හොන්ති, පුන තථා හදයවත්ථූ’’ති පුරිමපාඨො, මහාභූතානි පන විප්පයුත්තපච්චයා න හොන්තීති ‘‘පුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවධා පච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයං පක්ඛිපිත්වා දසධා වත්ථු’’න්ති පඨන්ති. එත්තකමෙවෙත්ථ අපුබ්බන්ති එතස්මිං පුරෙජාතපච්චයෙ සහජාතනිස්සයෙහි අපුබ්බං රූපසද්දගන්ධරසායතනමත්තමෙවාති අත්ථො, ආරම්මණානි පනෙතානි ආරම්මණපච්චයධම්මානං අනෙකපච්චයභාවෙ වුත්තානීති සබ්බාතික්කන්තපච්චයාපෙක්ඛා එතෙසං අපුබ්බතා නත්ථීති. ඉන්ද්රියාදීසු අපුබ්බං නත්ථීති රූපජීවිතින්ද්රියස්සපි අරූපජීවිතින්ද්රියතො අපුබ්බස්ස පච්චයභාවස්ස අභාවං මඤ්ඤමානෙන අපුබ්බතා න වුත්තා. තස්ස පන පුරෙජාතපච්චයභාවතො අපුබ්බතා. කබළීකාරාහාරස්ස ච පුරෙජාතෙන සද්ධිං සත්තධා පච්චයභාවො යොජෙතබ්බො.

ආකාරොති මූලාදිආකාරො. අත්ථොති තෙනාකාරෙන උපකාරකතා. ‘‘යෙනාකාරෙනා’’ති එතස්ස වා අත්ථවචනං ‘‘යෙනත්ථෙනා’’ති. විපාකහෙතූසුයෙව ලබ්භතීති එත්ථ අමොහවිපාකහෙතුස්ස අධිපතිපච්චයභාවො ච ලොකුත්තරවිපාකෙයෙව ලබ්භතීති. එවං සබ්බත්ථ ලබ්භමානාලබ්භමානං සල්ලක්ඛෙතබ්බං. විප්පයුත්තං අපඨිත්වා ‘‘ඡහාකාරෙහී’’ති පුරිමපාඨො, තං පන පඨිත්වා ‘‘සත්තහාකාරෙහී’’ති පඨන්ති. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො හෙත්ථ වුච්චති, න ච යං ආරම්මණං නිස්සයො හොති, තං විප්පයුත්තං න හොතීති.

අනන්තරසමනන්තරෙසු යං කම්මපච්චයො හොති, තං න ආසෙවනපච්චයො. යඤ්ච ආසෙවනපච්චයො හොති, න තං කම්මපච්චයොති දට්ඨබ්බං. ‘‘පකතූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොවා’’ති වුත්තං ¶ , කම්මපච්චයොපි පන සො හොති, තස්මා ‘‘කම්මපච්චයො චා’’ති පඨන්ති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – පකතූපනිස්සයො යෙභුය්යෙන පකතූපනිස්සයොව හොති, කොචි පනෙත්ථ කම්මපච්චයො ච හොතීති. ‘‘ආරම්මණපුරෙජාතෙ පනෙත්ථ ඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයතා න ලබ්භතී’’ති වුත්තං. තත්ථ ආරම්මණපුරෙජාතන්ති යදි කඤ්චි ආරම්මණභූතං පුරෙජාතං වුත්තං, ආරම්මණභූතස්ස වත්ථුස්ස විප්පයුත්තපච්චයතා ලබ්භතීති සා න ලබ්භතීති න වත්තබ්බා. අථ පන ¶ වත්ථුපුරෙජාතතො අඤ්ඤං වත්ථුභාවරහිතාරම්මණමෙව ‘‘ආරම්මණපුරෙජාත’’න්ති වුත්තං, තස්ස නිස්සයපච්චයතා න ලබ්භතීති ‘‘නිස්සයින්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයතා න ලබ්භතී’’ති වත්තබ්බං. ඉතො උත්තරිපීති පුරෙජාතතො පරතොපීති අත්ථො, ඉතො වා ඉන්ද්රියවිප්පයුත්තතො නිස්සයින්ද්රියවිප්පයුත්තතො වා උත්තරි ආරම්මණාධිපතිආදි ච ලබ්භමානාලබ්භමානං වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො වත්තබ්බො. කම්මාදීසු පන ලබ්භමානාලබ්භමානං න වක්ඛතීති පුරිමොයෙවෙත්ථ අත්ථො අධිප්පෙතො.

‘‘කබළීකාරො ආහාරො ආහාරපච්චයොවා’’ති පුරිමපාඨො, අත්ථිඅවිගතපච්චයොපි පන සො හොති, තෙන ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ආහාරපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙහිපි ද්වීහාකාරෙහි අනෙකපච්චයභාවං ගච්ඡතී’’ති පඨන්ති.

‘‘යථානුරූපං ඣානපච්චයෙ වුත්තානං දසන්නං හෙතුඅධිපතීනඤ්චාති ඉමෙසං වසෙනා’’ති පුරිමපාඨො, ‘‘යථානුරූපං ඣානපච්චයෙ වුත්තානං මග්ගවජ්ජානං නවන්නං හෙතුඅධිපතිඣානානඤ්චාති ඉමෙසං වසෙනා’’ති පච්ඡිමපාඨො, තෙසු විචාරෙත්වා යුත්තො ගහෙතබ්බො.

සමනන්තරනිරුද්ධතාය ආරම්මණභාවෙන ච සදිසො පච්චයභාවො පච්චයසභාගතා, විරුද්ධපච්චයතා පච්චයවිසභාගතා. ‘‘ඉමිනා උපායෙනා’’ති වචනතො හෙතුආදීනං සහජාතානං සහජාතභාවෙන සභාගතා, සහජාතාසහජාතානං හෙතුආරම්මණාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගතාති එවමාදිනා උපායෙන සභාගතා විසභාගතා යොජෙතබ්බා.

ජනකායෙව, න අජනකාති ජනකභාවප්පධානායෙව හුත්වා පච්චයා හොන්ති, න උපත්ථම්භකභාවප්පධානාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. යෙසං හෙතුආදයො පච්චයා හොන්ති, තෙ තෙහි විනා නෙව උප්පජ්ජන්ති, න ච පවත්තන්තීති තෙසං උභයප්පධානතා වුත්තා. න හි තෙ අනන්තරාදයො විය ජනනෙනෙව පවත්තිං කරොන්තීති.

සබ්බෙසං ¶ ඨානං කාරණභාවො සබ්බට්ඨානං, තං එතෙසං අත්ථීති සබ්බට්ඨානිකා. උපනිස්සයං භින්දන්තෙන තයොපි උපනිස්සයා වත්තබ්බා, අභින්දිත්වා ¶ වා උපනිස්සයග්ගහණමෙව කාතබ්බං. තත්ථ භින්දනං පකතූපනිස්සයස්ස රූපානං පච්චයත්තාභාවදස්සනත්ථං, ආරම්මණානන්තරූපනිස්සයානං පන පුබ්බෙ ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරග්ගහණෙහි ගහිතත්තා තෙසු එකදෙසෙන අනන්තරූපනිස්සයෙන ඉතරම්පි දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. පුරෙජාතපච්ඡාජාතාපි අසබ්බට්ඨානිකා අරූපරූපානඤ්ඤෙව යථාක්කමෙන පච්චයභාවතොති එත්ථ පුරෙජාතපච්චයො අනන්තරාදීසු එව වත්තබ්බො තංසමානගතිකත්තා, න ච යුගළභාවො පච්ඡාජාතෙන සහ කථනෙ කාරණං අසබ්බට්ඨානිකදස්සනමත්තස්ස අධිප්පෙතත්තාති තං තත්ථ පඨිත්වා ‘‘පච්ඡාජාතොපි අසබ්බට්ඨානිකො රූපානංයෙව පච්චයභාවතො’’ති පඨන්ති.

පච්චයනිද්දෙසපකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාවාරො

1. පච්චයානුලොමවණ්ණනා

එකෙකං තිකදුකන්ති එකෙකං තිකං දුකඤ්චාති අත්ථො, න තිකදුකන්ති.

පච්චයා චෙවාති යෙ කුසලාදිධම්මෙ පටිච්චාති වුත්තා, තෙ පටිච්චත්ථං ඵරන්තා කුසලාදිපච්චයා චෙවාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘තෙ ච ඛො සහජාතාවා’’ති. යෙහි පන හෙතාදිපච්චයෙහි උප්පත්ති වුත්තා, තෙ සහජාතාපි හොන්ති අසහජාතාපීති. එත්ථ පටිච්චසහජාතවාරෙහි සමානත්ථෙහි පටිච්චසහජාතාභිධානෙහි සමානත්ථං බොධෙන්තෙන භගවතා පච්ඡිමවාරෙන පුරිමවාරො, පුරිමවාරෙන ච පච්ඡිමවාරො ච බොධිතොති වෙදිතබ්බො. එස නයො පච්චයනිස්සයවාරෙසු සංසට්ඨසම්පයුත්තවාරෙසු ච, එවඤ්ච නිරුත්තිකොසල්ලං ජනිතං හොතීති.

‘‘තෙ තෙ පන පඤ්හෙ උද්ධරිත්වා පුන කුසලො හෙතු හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති ලිඛිතං. ‘‘කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.401) පඤ්හාවාරපාඨොති පමාදලෙඛා ¶ එසාති පාළියං ආගතපාඨමෙව පඨන්ති. පුරිමවාරෙසු සහජාතනිස්සයසම්පයුත්තපච්චයභාවෙහි කුසලාදිධම්මෙ නියමෙත්වා තස්මිං නියමෙ කුසලාදීනං හෙතුපච්චයාදීහි උප්පත්තිං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං, න තත්ථ ‘‘ඉමෙ නාම තෙ ධම්මා හෙතාදිපච්චයභූතා’’ති විඤ්ඤායන්ති, තස්මා තත්ථ ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය ¶ හෙතුපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.25) එවමාදීහි සඞ්ගහිතෙ පටිච්චත්ථාදිඵරණකභාවෙ හෙතාදිපච්චයපච්චයුප්පන්නෙසු හෙතාදිපච්චයානං නිච්ඡයාභාවතො පඤ්හා නිජ්ජටා නිග්ගුම්බා ච කත්වා න විභත්තා, ඉධ පන ‘‘සියා කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවමාදීහි සඞ්ගහිතා හෙතාදිපච්චයභූතා කුසලාදයො පච්චයුප්පන්නා ච නිච්ඡිතා, න කොචි පුච්ඡාසඞ්ගහිතො අත්ථො අනිච්ඡිතො නාම අත්ථීති ආහ ‘‘සබ්බෙපි තෙ පඤ්හා නිජ්ජටා නිග්ගුම්බා ච කත්වා විභත්තා’’ති. පඤ්හා පන උද්ධරිත්වා විස්සජ්ජනං සබ්බත්ථ සමානන්ති න තං සන්ධාය නිජ්ජටතා වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

උප්පත්තියා පඤ්ඤාපිතත්තාති පුච්ඡාමත්තෙනෙව උප්පත්තියා ඨපිතත්තා පකාසිතත්තා, නානප්පකාරෙහි වා ඤාපිතත්තාති අත්ථො.

25-34. පරිකප්පපුච්ඡාති විධිපුච්ඡා. කිං සියාති එසො විධි කිං අත්ථීති අත්ථො. කිං සියා, අථ න සියාති සම්පුච්ඡනං වා පරිකප්පපුච්ඡාති වදති. කිමිදං සම්පුච්ඡනං නාම? සමෙච්ච පුච්ඡනං, ‘‘කිං සුත්තන්තං පරියාපුණෙය්ය, අථ අභිධම්ම’’න්ති අඤ්ඤෙන සහ සම්පධාරණන්ති අත්ථො. යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා, සො කුසලං ධම්මං පටිච්ච සියාති එතස්මිං අත්ථෙ සති පච්ඡාජාතවිපාකපච්චයෙසුපි සබ්බපුච්ඡානං පවත්තිතො ‘‘යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය පච්ඡාජාතපච්චයා විපාකපච්චයා, සො කුසලං ධම්මං පටිච්ච සියා’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායෙය්ය, තථා ච සති පච්ඡාජාතපච්චයා විපාකපච්චයාති උප්පජ්ජමානං නිද්ධාරෙත්වා තස්ස කුසලං ධම්මං පටිච්ච භවනස්ස පුච්ඡනතො කුසලානං තෙහි පච්චයෙහි උප්පත්ති අනුඤ්ඤාතාති ආපජ්ජති, න ච තංතංපච්චයා උප්පජ්ජමානානං කුසලාදීනං කුසලාදිධම්මෙ පටිච්ච භවනමත්ථිතා එත්ථ පුච්ඡිතා, අථ ඛො උප්පත්ති, එවඤ්ච කත්වා විස්සජ්ජනෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’ති උප්පත්තියෙව විස්සජ්ජිතාති, තස්මා අයමත්ථො සදොසොති ‘‘අථ වා’’ති අත්ථන්තරවචනං වුත්තං.

තත්ථ ¶ ‘‘කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති උප්පත්තිං අනුජානිත්වා ‘‘හෙතුපච්චයා සියා එත’’න්ති තස්සා හෙතුපච්චයා භවනපුච්ඡනං, ‘‘උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති හෙතුපච්චයා උප්පත්තිං අනුජානිත්වා තස්සා ‘‘සියා එත’’න්ති භවනපුච්ඡනඤ්ච න යුත්තං. අනුඤ්ඤාතඤ්හි නිච්ඡිතමෙවාති. තස්මා අනනුජානිත්වා ¶ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එවං යථාවුත්තං උප්පජ්ජනං කිං සියාති පුච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. උප්පජ්ජෙය්යාති වා ඉදම්පි සම්පුච්ඡනමෙව, කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො කිං උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයාති අත්ථො. සියාති යථාපුච්ඡිතස්සෙව උප්පජ්ජනස්ස සම්භවං පුච්ඡති ‘‘කිං එවං උප්පජ්ජනං සියා සම්භවෙය්යා’’ති, අයං නයො සියාසද්දස්ස පච්ඡායොජනෙ. යථාඨානෙයෙව පන ඨිතා ‘‘සියා’’ති එසා සාමඤ්ඤපුච්ඡා, තාය පන පුච්ඡාය ‘‘ඉදං නාම පුච්ඡිත’’න්ති න විඤ්ඤායතීති තස්සායෙව පුච්ඡාය විසෙසනත්ථං ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති පුච්ඡති, එවං විසෙසිතබ්බවිසෙසනභාවෙන ද්වෙපි පුච්ඡා එකායෙව පුච්ඡාති දට්ඨබ්බා.

ගමනුස්සුක්කවචනන්ති ගමනස්ස සමානකත්තුකපච්ඡිමකාලකිරියාපෙක්ඛවචනන්ති අත්ථො. යදිපි පටිගමනුප්පත්තීනං පුරිමපච්ඡිමකාලතා නත්ථි, පච්චයපච්චයුප්පන්නානං පන සහජාතානම්පි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං පුරිමපච්ඡිමභාවෙනෙව හොතීති ගහණප්පවත්තිආකාරවසෙන පච්චයායත්තතාඅත්තපටිලාභසඞ්ඛාතානං පටිගමනුප්පත්තිකිරියානම්පි පුරිමපච්ඡිමකාලවොහාරො හොතීති දට්ඨබ්බො. ගමනං වා උප්පත්ති එවාති ගච්ඡන්තස්ස පටිගමනං උප්පජ්ජන්තස්ස පටිඋප්පජ්ජනං සමානකිරියා. පටිකරණඤ්හි පටිසද්දත්ථොති. තස්මා ‘‘කුසලං ධම්ම’’න්ති උපයොගනිද්දිට්ඨං පච්චයං උප්පජ්ජමානං පටිච්ච තදායත්තුප්පත්තියා පටිගන්ත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො, තෙන පටිච්චාති සහජාතපච්චයං කත්වාති වුත්තං හොති. සහජාතපච්චයකරණඤ්හි උප්පජ්ජමානාභිමුඛඋප්පජ්ජමානං පටිගමනං, තං කත්වාති පටිච්චසද්දස්ස අත්ථොති.

35-38. තාසු පාළියං ද්වෙයෙව දස්සිතාති හෙතාරම්මණදුකෙ ද්වින්නං පුච්ඡානං දස්සිතත්තා වුත්තං. එත්ථ ච එකමූලකාදිභාවො පුච්ඡානං වුත්තොති වෙදිතබ්බො, පච්චයානං පන වසෙන සබ්බපඨමො පච්චයන්තරෙන අවොමිස්සකත්තා සුද්ධිකනයො, දුතියො ආරම්මණාදීසු එකෙකස්ස හෙතු එව එකමූලකන්ති කත්වා එකමූලකනයො. එවං හෙතාරම්මණදුකාදීනං අධිපතිආදීනං මූලභාවතො දුකමූලකාදයො නයා වෙදිතබ්බා. තෙවීසතිමූලකනයො ච තතො පරං මූලස්ස අභාවතො ‘‘සබ්බමූලක’’න්ති පාළියං වුත්තො. තත්ථ නපුංසකනිද්දෙසෙන එක…පෙ… සබ්බමූලකං පච්චයගමනං ¶ පාළිගමනං වාති විඤ්ඤායති, එක…පෙ… සබ්බමූලකං නයං අසම්මුය්හන්තෙනාති උපයොගො වා ¶ , ඉධ ච සබ්බමූලකන්ති ච තෙවීසතිමූලකස්සෙව වුත්තත්තා පච්චනීයෙ වක්ඛති ‘‘යථා අනුලොමෙ එකෙකස්ස පදස්ස එකමූලකං…පෙ… යාව තෙවීසතිමූලකං, එවං පච්චනීයෙපි විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.42-44).

39-40. ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයාති එත්තාවතා ආරම්මණපච්චයං ආදිං කත්වා හෙතුපච්චයපරියොසානො එකමූලකනයො දස්සිතො’’ති වුත්තං, එවං සති විනයෙ විය චක්කබන්ධනවසෙන පාළිගති ආපජ්ජති, න හෙට්ඨිමසොධනවසෙන. හෙට්ඨිමසොධනවසෙන ච ඉධ අභිධම්මෙ පාළි ගතා, එවඤ්ච කත්වා විස්සජ්ජනෙ ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුයා තීණි, අධිපතිපච්චයා තීණි, අධිපතිපච්චයා හෙතුයා නව, ආරම්මණෙ තීණී’’තිආදිනා හෙට්ඨිමං සොධෙත්වාව පාළි පවත්තා. යො චෙත්ථ ‘‘එකමූලකනයො’’ති වුත්තො, සො සුද්ධිකනයොව. සො ච විසෙසාභාවතො ආරම්මණමූලකාදීසු න ලබ්භති. න හි ආරම්මණාදීසු තස්මිං තස්මිං ආදිම්හි ඨපිතෙපි පච්චයන්තරෙන සම්බන්ධාභාවෙන ආදිම්හි වුත්තසුද්ධිකතො විසෙසත්ථො ලබ්භති, තෙනෙව විස්සජ්ජනෙපි ආරම්මණමූලකාදීසු සුද්ධිකනයො න දස්සිතොති, තස්මා ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා…පෙ… ආරම්මණපච්චයා අවිගතපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.39) අයං හෙට්ඨිමසොධනවසෙන එකස්මිං ආරම්මණපච්චයෙ හෙතුපච්චයාදිකෙ යොජෙත්වා වුත්තො එකමූලකනයො දට්ඨබ්බො. ‘‘ආරම්මණපච්චයා…පෙ… අවිගතපච්චයා’’ති වා එකමූලකෙසු අනන්තරපච්චයස්ස මූලකං ආරම්මණං දස්සෙත්වා එකමූලකාදීනි සංඛිපිත්වා සබ්බමූලකස්සාවසානෙන අවිගතපච්චයෙන නිට්ඨාපිතන්ති දට්ඨබ්බං. අධිපතිපච්චයා අනන්තරපච්චයා සමනන්තරපච්චයා සහජාතපච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාති ඉදං මූලමෙව දස්සෙත්වා එකමූලකාදීනං සංඛිපනං දට්ඨබ්බං, න සුද්ධිකදස්සනං, නාපි සබ්බමූලකෙ කතිපයපච්චයදස්සනං.

41. තතො නිස්සයාදීනි මූලානිපි සංඛිපිත්වා අවිගතමූලකනයං දස්සෙතුං ‘‘අවිගතපච්චයා හෙතුපච්චයා’’තිආදි ආරද්ධං. එතස්මිඤ්ච සුද්ධිකස්ස අදස්සනෙන ආරම්මණමූලකාදීසු විසුං විසුං සුද්ධිකනයො න ලබ්භතීති ඤාපිතො හොති. න හි ආදි කත්ථචි සංඛෙපන්තරගතො හොති. ආදිඅන්තෙහි මජ්ඣිමානං දස්සනඤ්හි සඞ්ඛෙපො, ආදිතො පභුති කතිචි ¶ වත්වා ගතිදස්සනං වාති. දුතියචතුක්කං වත්වා ‘‘විගතපච්චයා’’ති පදං උද්ධරිත්වා ඨපිතං ¶ . තෙන ඔසානචතුක්කං දස්සෙති. තතියචතුක්කතො පභුති වා පඤ්චකමූලානි සංඛිපිත්වා සබ්බමූලකස්ස අවසානෙන නිට්ඨපෙති.

එත්ථ ච දුකමූලකාදීසු යථා හෙතුආරම්මණදුකෙන සද්ධිං අවසෙසා පච්චයා යොජිතා, හෙතාරම්මණාධිපතිතිකාදීහි ච අවසෙසාවසෙසා, එවං හෙතුඅධිපතිදුකාදීහි හෙතුඅධිපතිඅනන්තරතිකාදීහි ච අවසෙසාවසෙසා යොජෙතබ්බා සියුං. යදි ච සබ්බෙසං පච්චයානං මූලභාවෙන යොජිතත්තා හෙතුමූලකෙ හෙතුඅධිපතිආදිදුකානං අධිපතිමූලකාදීසු අධිපතිහෙතුආදිදුකෙහි විසෙසො නත්ථි. තෙ එව හි පච්චයා උප්පටිපාටියා වුත්තා, තථාපි ආරම්මණමූලකාදීසු ආරම්මණාධිපතිදුකාදීනං අවසෙසාවසෙසෙහි, හෙතුමූලකෙ ච හෙතුඅධිපතිඅනන්තරතිකාදීනං අවසෙසාවසෙසෙහි යොජනෙ අත්ථි විසෙසොති. යස්මා පන එවං යොජියමානෙසුපි සුඛග්ගහණං න හොති, න ච යථාවුත්තාය යොජනාය සබ්බා සා යොජනා පඤ්ඤවතා න සක්කා විඤ්ඤාතුං, තස්මා තථා අයොජෙත්වා අනුපුබ්බෙනෙව යොජනා කතාති දට්ඨබ්බා. ධම්මානං දෙසනාවිධානෙ හි භගවාව පමාණන්ති. ගණනාගාථා ආදිමපාඨෙ කාචි විරුද්ධා, තස්මා සුට්ඨු ගණෙත්වා ගහෙතබ්බා.

‘‘ද්වාවීසතියා තිකෙසු එකෙකං තිකං දුකානං සතෙන සතෙන සද්ධිං යොජෙත්වා’’ති වුත්තං, තං දුකතිකපට්ඨානෙ කෙසඤ්චි පොත්ථකානං වසෙන වුත්තං. කෙසුචි පන එකෙකො දුකො ද්වාවීසතියා ද්වාවීසතියා තිකෙහි යොජිතො, තඤ්ච ගමනං යුත්තං. න හි තත්ථ තිකස්ස යොජනා අත්ථි, අථ ඛො තිකානං එකෙකෙන පදෙන දුකස්සාති. තත්ථ ඡසට්ඨියා තිකපදෙසු එකෙකෙන සංසන්දිත්වා ඡසට්ඨි හෙතුදුකා, තථා සහෙතුකදුකාදයො චාති දුකානං ඡසතාධිකානි ඡසහස්සානි හොන්ති. තෙසු එකෙකස්මිං පටිච්චවාරාදයො සත්ත වාරා නයා පුච්ඡා ච සබ්බා දුකපට්ඨානෙ හෙතුදුකෙන සමානා.

‘‘දුකසතෙ එකෙකං දුකං ද්වාවීසතියා තිකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා’’ති ච වුත්තං, තම්පි තිකදුකපට්ඨානෙ කෙසඤ්චි පොත්ථකානං වසෙන වුත්තං. වුත්තනයෙන පන යුත්තගමනෙසු එකෙකො තිකො දුකසතෙන යොජිතො. තත්ථ හෙතුපදං පක්ඛිපිත්වා වුත්තො එකො කුසලත්තිකො, තථා නහෙතුපදං…පෙ… අරණපදන්ති කුසලත්තිකානං ද්වෙ ¶ සතානි හොන්ති, තථා වෙදනාත්තිකාදීනම්පීති සබ්බෙසං චතුසතාධිකානි චත්තාරි සහස්සානි හොන්ති. තෙසු එකෙකස්මිං වාරනයපුච්ඡා තිකපට්ඨානෙ කුසලත්තිකෙන සමානා.

‘‘ඡ ¶ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති වචනතො පනාති එතෙන ඉදං දස්සෙති – ‘‘අනුලොමම්හී’’ති ‘‘තිකාදයො ඡනයා’’ති ච අවිසෙසෙන වුත්තත්තා පටිච්චවාරාදිවසෙන සත්තවිධම්පි අනුලොමං සහ ගහෙත්වා ‘‘ඡ අනුලොමම්හී’’ති වුත්තං, අනුලොමාදිවසෙන චතුබ්බිධං තිකපට්ඨානං සහ ගහෙත්වා ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවර’’න්ති, තථා චතුබ්බිධානි දුකපට්ඨානාදීනි සහ ගහෙත්වා ‘‘දුකුත්තම’’න්තිආදිං වත්වා ‘‘ඡ නයා සුගම්භීරා’’ති වුත්තන්ති ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ඉමස්මිං පච්චයානුලොමෙ සත්තප්පභෙදෙ ඡපි එතෙ පට්ඨානා පට්ඨානනයා චතුප්පභෙදා පුච්ඡාවසෙන උද්ධරිතබ්බාති. එවඤ්හි සබ්බස්මිං පට්ඨානෙ සබ්බො පච්චයානුලොමො දස්සිතො හොතීති. පච්චනීයගාථාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච දුකතිකපට්ඨානාදීසු විසෙසිතබ්බෙහි තිකෙහි පට්ඨානං තිකපට්ඨානං. දුකානං තිකපට්ඨානං දුකතිකපට්ඨානං. දුකවිසෙසිතා වා තිකා දුකතිකා, දුකතිකානං පට්ඨානං දුකතිකපට්ඨානන්ති ඉමිනා නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. දුකාදිවිසෙසිතස්ස චෙත්ථ තිකාදිපදස්ස දුකාදිභාවො දට්ඨබ්බො. දුකපට්ඨානමෙව හි තිකපදසංසන්දනවසෙන දුකපදසංසන්දනවසෙන ච පවත්තං දුකතිකපට්ඨානං දුකදුකපට්ඨානඤ්ච, තථා තිකපට්ඨානමෙව දුකපදසංසන්දනවසෙන තිකපදසංසන්දනවසෙන ච පවත්තං තිකදුකපට්ඨානං තිකතිකපට්ඨානඤ්චාති.

පච්චයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා

42-44. තෙවීසතිමූලකන්ති ඉදඤ්චෙත්ථ දුමූලකංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ඉදං දුකමූලකෙ පුච්ඡානං මූලභූතා තෙවීසති දුකා සම්භවන්තීති තස්ස ‘‘තෙවීසතිමූලක’’න්ති නාමං කත්වා යාව යත්තකො පභෙදො අත්ථි, තාව තත්තකං තෙවීසතිමූලකං යථානුලොමෙ විත්ථාරිතං. එවං පච්චනීයෙපි විත්ථාරෙතබ්බන්ති දුකමූලකෙන තිකමූලකාදීසු නයං දස්සෙතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තං සියා. යදි පන යාව තෙවීසතිමං මූලං යථා විත්ථාරිතන්ති අයමත්ථො අධිප්පෙතො, ‘‘යාව තෙවීසතිමං මූල’’න්ත්වෙව පාඨෙන භවිතබ්බං ¶ සියා. න හි ‘‘තෙවීසතිමූලක’’න්ති එතස්ස බ්යඤ්ජනස්ස තෙවීසතිමං මූලකන්ති අයමත්ථො සම්භවති. යථා අනුලොමෙ ‘‘එකෙකපදස්සා’’තිආදිනා පන එකමූලාදිසබ්බමූලකපරියොසානං තත්ථ නයදස්සනවසෙන දස්සිතං එකෙකස්ස පදස්ස විත්ථාරං දස්සෙතීති ¶ සබ්බමූලකමෙව චෙත්ථ ‘‘තෙවීසතිමූලක’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තඤ්හි තෙවීසතියා පච්චයානං අවසෙසස්ස පච්චයස්ස මූලභාවතො ‘‘තෙවීසතිමූලක’’න්ති ච තතො පරං මූලස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො ‘‘සබ්බමූලක’’න්ති ච වුච්චති.

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

45-48. අනුලොමෙ වුත්තෙසු සබ්බෙසු එකමූලකාදීසු එකෙකං පදං පරිහාපෙත්වාති තත්ථ එකමූලකෙ චතුවීසති පච්චයපදානි ඉධ එකමූලකෙ තෙවීසති, එකො පන පච්චයො මූලභාවෙන ඨිතො අපුබ්බතාභාවතො අගණනූපගො. තත්ථ දුමූලකෙ තෙවීසති පච්චයපදානි ගණනූපගානි, ඉධ දුමූලකෙ ද්වාවීසතීති එවං පරිහාපෙත්වාති අත්ථො.

අනුලොමතො ඨිතස්ස පච්චනීයතො අලබ්භමානානං සුද්ධිකපච්චයානඤ්ච අලබ්භමානතං සන්ධාය ‘‘ලබ්භමානපදාන’’න්ති වුත්තං. න හි අඤ්ඤථා පුච්ඡාවසෙන කොචි පච්චයො අලබ්භමානො නාම අත්ථීති. විස්සජ්ජනාවසෙනෙව වා පවත්තං අනුලොමපච්චනීයදෙසනං සන්ධාය ‘‘ලබ්භමානපදාන’’න්ති වුත්තං.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. කුසලත්තිකං

1. පටිච්චවාරවණ්ණනා

1. පච්චයානුලොමං

(1) විභඞ්ගවාරො

53. යා ¶ කුසලත්තිකෙ ලභන්ති, න තායෙව වෙදනාත්තිකාදීසූති තිකපදනානත්තමත්තෙන විනා මූලාවසානවසෙන සදිසතං සන්ධාය ‘‘න ¶ තායෙවා’’ති වුත්තං, න ච කෙවලං තිකන්තරෙයෙව, කුසලත්තිකෙපි පන යා පටිච්චවාරෙ ලභන්ති, න තායෙව පච්චයවාරාදීසූති සබ්බපුච්ඡාසමාහරණං ඉධ කත්තබ්බමෙව. ධම්මානුලොමපච්චනීයෙ ච තිකපට්ඨානෙ විතක්කත්තිකපීතිත්තිකානං විස්සජ්ජනෙ සබ්බාපෙතා විස්සජ්ජනං ලභන්තීති එත්ථ පීතිත්තිකග්ගහණං න කාතබ්බං. න හි තත්ථ එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡා විස්සජ්ජනං ලභන්තීති.

තෙන සද්ධින්ති තෙන සහජාතපච්චයභූතෙන සද්ධින්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘යාව නිරොධගමනා උද්ධං පජ්ජතී’’ති ච ‘‘උප්පාදාදයො වා පාපුණාතී’’ති ච වචනෙහි ඛණත්තයසමඞ්ගී උප්පජ්ජතීති වුච්චතීති අනුඤ්ඤාතං විය හොති, උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගීයෙව පන එවං වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

යස්මා පන එකො ඛන්ධො එකස්සාතිආදි ඉධ කුසලවචනෙන ගහිතෙ ඛන්ධෙ සන්ධාය වුත්තං. වෙදනාත්තිකාදීසු පන එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වින්නං, ද්වෙ පටිච්ච එකස්සපි, හෙතුදුකාදීසු ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසං පටිච්ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙකදෙසස්සපි උප්පත්ති වුත්තාති සහ උප්පජ්ජමානානං සබ්බෙසං ධම්මානං පච්චයො හොන්තො එකෙකස්සපි දුකතිකාදිභෙදානඤ්ච පච්චයො නාම හොතියෙව, තථා දුකාදිභෙදානඤ්චාති.

‘‘රූපෙන සද්ධිං අනුප්පත්තිතො ආරුප්පවිපාකඤ්ච න ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං පන න සබ්බස්මිං එතස්මිං වචනෙ ගහෙතබ්බං, අථ ඛො ‘‘චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්ති එත්ථෙව. න කෙවලඤ්ච ¶ ආරුප්පවිපාකොව, අථ ඛො ලොකුත්තරවිපාකකිරියාබ්යාකතම්පි ආරුප්පෙ උප්පජ්ජමානං එත්ථ න ගහෙතබ්බං. ‘‘විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’ති එත්ථ පන න කිඤ්චි රූපෙන විනා සහ වා උප්පජ්ජමානං සහෙතුකං විපාකකිරියාබ්යාකතං අග්ගහිතං නාම අත්ථි. තත්ථ පන යං රූපෙන සහ උප්පජ්ජති, තස්ස පච්චයුප්පන්නවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්ති වුත්තං.

‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති එත්තකෙ වත්තබ්බෙ පච්චයභූතස්ස වත්ථුස්ස ‘‘කටත්තා ච රූප’’න්ති එතස්මිං සාමඤ්ඤවචනෙ පච්චයුප්පන්නභාවෙන අග්ගහිතතාපත්තිං නිවාරෙතුං ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූ’’ති වුත්තං. ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධාති වා වත්ථුඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභූතානං පච්චයභාවවිසෙසදස්සනත්ථං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛං වචනද්වයං වුත්තං සාමඤ්ඤෙන ගහිතම්පි විසුං උද්ධටං.

මහාභූතෙපි ¶ පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්තන්ති යං චිත්තසමුට්ඨානරූපං කටත්තාරූපඤ්ච උපාදාරූපං උපාදාරූපග්ගහණෙන විනා ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, තස්ස මහාභූතෙපි පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්ථන්ති අත්ථො. එතස්මිං පන දස්සනෙ ඛන්ධපච්චයසහිතාසහිතඤ්ච සබ්බං උපාදාරූපං ඉතො පරෙසු සහජාතපච්චයාදීසු සඞ්ගහිතන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘කටත්තාරූපං පටිසන්ධියම්පී’’ති පි-සද්දො වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපන්ති වුත්තනයෙනාති ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති එත්ථ අත්ථතො අයං නයො වුත්තොති සන්ධායාහ.

54. රූපමිස්සකා පහායාති යාසු පුච්ඡාසු රූපෙන විනා පච්චයුප්පන්නං න ලබ්භති, අථ ඛො රූපමිස්සකමෙව ලබ්භති, තා පහායාති අධිප්පායො.

57. ‘‘තිණ්ණං සන්නිපාතා ගබ්භස්ස අවක්කන්ති හොතී’’ති වචනතොති ගබ්භසෙය්යකපටිසන්ධියා පඤ්චක්ඛන්ධසබ්භාවෙන තාය සමානලක්ඛණා සබ්බාපි පඤ්චවොකාරපටිසන්ධි ඔක්කන්තිනාමකාති සාධෙති. පරිපුණ්ණධම්මානං විස්සජ්ජනං එත්ථ අත්ථීති පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනා.

එත්ථ ¶ ච ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො…පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.53) එත්තාවතා පඤ්චවොකාරෙ සබ්බං චිත්තකම්මසමුට්ඨානරූපං දස්සිතං. අවසෙසං පන දස්සෙතුං ‘‘බාහිර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ බාහිරන්ති එතෙන අනින්ද්රියබද්ධරූපං දස්සෙති, පුන ආහාරසමුට්ඨානං උතුසමුට්ඨානන්ති එතෙහි සබ්බං ඉන්ද්රියබද්ධං ආහාරඋතුසමුට්ඨානරූපං. තත්ථ ‘‘උතුසමුට්ඨානං එක’’න්තිආදිනා අසඤ්ඤසත්තානම්පි උතුසමුට්ඨානං වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. න හි තත්ථ තස්ස වජ්ජනෙ කාරණං අත්ථීති. ආදිම්හි පන ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්චා’’තිආදි අවිසෙසවචනං සහජාතං අරූපම්පි පච්චයං හෙතාදිකෙ ච පච්චයෙ බහුතරෙ ලභන්තං චිත්තසමුට්ඨානකටත්තාරූපද්වයං සහ සඞ්ගණ්හිත්වා වුත්තං, එවඤ්ච කත්වා තස්ස පරියොසානෙ ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානරූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති වුත්තං, තස්මා තත්ථ කටත්තාරූපං චිත්තසමුට්ඨානසම්බන්ධං තංසමානගතිකං පඤ්චවොකාරෙ වත්තමානමෙව ගහිතන්ති අග්ගහිතං කටත්තාරූපං දස්සෙතුං ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්චා’’තිආදි වුත්තං, තස්මා උපාදාරූපං ඉධපි ¶ කම්මපච්චයවිභඞ්ගෙ විය ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.63) කටත්තාරූපභාවවිසිට්ඨං උපාදාරූපං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. න හි වුත්තස්ස උතුසමුට්ඨානස්ස පුනවචනෙ පයොජනං අත්ථීති.

කස්මා පන යථා බාහිරාදීසු ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූප’’න්ති අවිසෙසෙත්වා උපාදාරූපං වුත්තං, එවං අවත්වා චිත්තකම්මජඋපාදාරූපානි ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති හෙතුපච්චයාදීසු සහ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං රූපං උපාදාරූපං අසඤ්ඤසත්තානං…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති අධිපතිපච්චයාදීසු විසුං චිත්තසමුට්ඨානරූපභාවකටත්තාරූපභාවෙහි විසෙසෙත්වාව වුත්තානීති? තත්ථ බාහිරග්ගහණාදීහි විය එත්ථ මහාභූතානං කෙනචි අවිසෙසිතත්තා. අපිච ඉද්ධිචිත්තනිබ්බත්තානං කම්මපච්චයානඤ්ච ඉට්ඨානිට්ඨානං බාහිරරූපායතනාදීනං චිත්තං කම්මඤ්ච හෙතාදීසු න කොචි පච්චයො, ආහාරඋතුසමුට්ඨානානං පන චිත්තං පච්ඡාජාතභාවෙන උපත්ථම්භකමෙව, න ජනකං, මහාභූතානෙව පන තෙසං සහජාතාදිභාවෙන ජනකානි, තස්මා සතිපි චිත්තෙන කම්මෙන ච විනා අභාවෙ හෙතාදිපච්චයභූතෙහි අරූපෙහි උප්පජ්ජමානානි චිත්තසමුට්ඨානරූපකටත්තාරූපභූතානෙව උපාදාරූපානි හොන්ති, න අඤ්ඤානීති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං චිත්තකම්මජෙස්වෙව උපාදාරූපෙසු විසෙසනං කතං. අඤ්ඤානි වා සමානජාතිකෙන රූපෙන සමුට්ඨානානි පාකටවිසෙසනානෙවාති න විසෙසනං අරහන්ති, එතානි පන අසමානජාතිකෙහි අරූපෙහි සමුට්ඨිතානි විසෙසනං අරහන්තීති විසෙසිතානීති වෙදිතබ්බානි. යථා වා චිත්තකම්මානි චිත්තකම්මසමුට්ඨානානං සවිසෙසෙන පච්චයභාවෙන ¶ පච්චයා හොන්ති සහජාතාදිපච්චයභාවතො මූලකරණභාවතො ච, න එවං උතුආහාරා තංසමුට්ඨානානන්ති චිත්තකම්මජානෙව විසුං විසෙසනං අරහන්ති. ඉතරානි පන මහාභූතවිසෙසෙනෙව විසෙසිතානි, ඉධ උපාදාරූපවිසෙසනෙන මහාභූතානි විය. න හි අඤ්ඤතරවිසෙසනං උභයවිසෙසනං න හොතීති.

58. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධාති ඛන්ධවත්ථූනං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතාදස්සනෙන පුබ්බෙ විසුං පච්චයභාවෙන දස්සිතානං ඛන්ධානං එකතො පච්චයභාවො දස්සිතො හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ‘‘චතුන්නම්පි ඛන්ධානං එකතො වත්ථුනා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතං දස්සෙතුං වුත්ත’’න්ති. ‘‘ඛන්ධෙ ¶ පටිච්ච වත්ථූ’’ති ඉදං පන චතුන්නම්පි ඛන්ධානං එකතො පටිච්චත්ථඵරණතාදස්සනත්ථං, ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති වත්ථුස්ස. න කෙවලඤ්ච ඛන්ධානං ඉධෙව, හෙතුපච්චයාදීසුපි අයමෙව නයො. තත්ථ සබ්බෙසං ඛන්ධානං විසුං පටිච්චත්ථඵරණතං දස්සෙත්වා පුන ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති වත්ථුස්සපි දස්සිතාය ‘‘එකං ඛන්ධඤ්ච වත්ථුඤ්ච පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා ඛන්ධවත්ථූනඤ්ච දස්සිතායෙව හොතීති දට්ඨබ්බා.

කස්මා පනෙත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා, කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානා මහාභූතා’’ති එවමාදි න වුත්තං, නනු යදෙව පටිච්චත්ථං ඵරති, න තෙනෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන භවිතබ්බං හෙතුපච්චයාදීහි විය. න හි යං ‘‘එකං තයො ද්වෙ ච ඛන්ධෙ පටිච්චා’’ති වුත්තං, තෙ හෙතුපච්චයභූතා එව හොන්ති. එස නයො ආරම්මණපච්චයාදීසුපි. පච්චයවාරෙ ච ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පච්චයා කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.256) වුත්තං, න වත්ථු කුසලානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොති, අථ ච පන තංපච්චයා ඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පත්ති වුත්තා එව. යදිපි කුසලා ඛන්ධා මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා න හොන්ති, තථාපි තෙ පටිච්ච තෙසං උප්පත්ති වත්තබ්බා සියාති? න වත්තබ්බා ඛන්ධසහජාතානං මහාභූතානං ඛන්ධානං පච්චයභාවාභාවතො. අඤ්ඤමඤ්ඤසද්දො හි න හෙතාදිසද්දො විය නිරපෙක්ඛො, සහජාතාදිසද්දො විය වා අඤ්ඤතරාපෙක්ඛො, අථ ඛො යථාවුත්තෙතරෙතරාපෙක්ඛො. පච්චයපච්චයුප්පන්නා ච ඛන්ධා මහාභූතා ඉධ යථාවුත්තා භවෙය්යුං, තෙසු ච මහාභූතා ඛන්ධානං න කොචි පච්චයො. යස්ස ච සයං පච්චයො, තතො තෙන තන්නිස්සිතෙන වා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන උප්පජ්ජමානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පජ්ජතීති වත්තබ්බතං අරහති, යථා ඛන්ධෙ පටිච්ච ඛන්ධා, වත්ථුං පච්චයා ඛන්ධා. තස්මා අත්තනො පච්චයස්ස ¶ පච්චයත්තාභාවතො තදපෙක්ඛත්තා ච අඤ්ඤමඤ්ඤසද්දස්ස ඛන්ධෙ පටිච්ච පච්චයා ච මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පත්ති න වුත්තා, න අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා ච වුත්තා. ඛන්ධා පන වත්ථුං පච්චයා උප්පජ්ජමානා වත්ථුස්ස පච්ඡාජාතපච්චයා හොන්ති, තන්නිස්සිතෙන ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන උප්පජ්ජන්ති. තස්මා වත්ථුං පච්චයා ඛන්ධානං කුසලාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පත්ති වුත්තාති.

59. න ¶ සා ගහිතාති චක්ඛායතනාදීනි නිස්සයභූතානි පටිච්චාති න වුත්තන්ති අධිප්පායො. නිස්සයපච්චයභාවෙන පන න චක්ඛායතනාදීනි ආරම්මණපච්චයභාවෙන රූපායතනාදීනි විය න ගහිතානීති.

60. ද්වීසු උපනිස්සයෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි, ආරම්මණූපනිස්සයම්පි පන යෙ ලභන්ති, තෙසං වසෙන ආරම්මණපච්චයසදිසන්ති එවං වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’ති ආහ. තත්ථ ‘‘න සබ්බෙ අකුසලා අබ්යාකතා ආරම්මණූපනිස්සයං ලභන්තී’’ති පුරිමපාඨො. කුසලාපි පන මහග්ගතා එකන්තෙන, කාමාවචරා ච කදාචි න ලභන්තීති ‘‘න සබ්බෙ කුසලාකුසලාබ්යාකතා’’ති පඨන්ති.

61. පුරෙජාතපච්චයෙ යථා අඤ්ඤත්ථ පච්චයං අනිද්දිසිත්වාව දෙසනා කතා, එවං අකත්වා කස්මා ‘‘වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයා’’ති වුත්තන්ති? නියමසබ්භාවා. හෙතුආදීසු හි නියමො නත්ථි. න හි තෙහි උප්පජ්ජමානානං අලොභාදීසු කුසලාදීසු රූපාදීසු ච අයමෙව පච්චයොති නියමො අත්ථි, ඉධ පන වත්ථු න වත්ථුධම්මෙසු පුරෙජාතපච්චයා උප්පජ්ජමානානං ධම්මානං නියමතො ඡබ්බිධං වත්ථු පුරෙජාතපච්චයො හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං. ආරම්මණපුරෙජාතම්පි හි වත්ථුපුරෙජාතෙ අවිජ්ජමානෙ න ලබ්භති, එවඤ්ච කත්වා පටිසන්ධිවිපාකස්ස නපුරෙජාතපච්චයා එව උප්පත්ති වුත්තා, පච්චුප්පන්නාරම්මණස්සපි තස්ස පුරෙජාතපච්චයො න උද්ධටො. ‘‘නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මං පටිච්ච විපාකො ධම්මො උප්පජ්ජති පුරෙජාතපච්චයා’’ති එතස්සපි අලාභතො තත්ථ ‘‘පුරෙජාතෙ තීණී’’ති (පට්ඨා. 1.3.124) වුත්තන්ති.

63. තථා පටිසන්ධික්ඛණෙ මහාභූතානන්ති මහාභූතානං එකක්ඛණිකනානාක්ඛණිකකම්මපච්චයවසෙනෙව ¶ තදුපාදාරූපානම්පි වදතීති ච දට්ඨබ්බං. කටත්තාරූපානන්ති පවත්තියං කටත්තාරූපානන්ති අධිප්පායො.

64. යථාලාභවසෙනාති ඉන්ද්රියරූපෙසු යං යං පටිසන්ධියං ලබ්භති, තස්ස තස්ස වසෙන.

69. විප්පයුත්තපච්චයා උප්පජ්ජමානානම්පි කෙසඤ්චි නියමතො වත්ථු විප්පයුත්තපච්චයො, කෙසඤ්චි ඛන්ධා, න ච සමානවිප්පයුත්තපච්චයා එව කුසලාදිකෙ පටිච්ච උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්ති, අථ ඛො නානාවිප්පයුත්තපච්චයාපි, තස්මා තං ¶ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයා, ඛන්ධෙ විප්පයුත්තපච්චයා’’ති තත්ථ තත්ථ වුත්තං. තත්ථ තදායත්තවුත්තිතාය පච්චයුප්පන්නො පච්චයං පච්චයං කරොතීති ඉමස්සත්ථස්ස වසෙන උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. වත්ථුං ඛන්ධෙ විප්පයුත්තපච්චයකරණතොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘වත්ථුං පටිච්ච විප්පයුත්තපච්චයා, වත්ථුනා විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙනා’’ති අත්ථො වුත්තො, තත්ථ කුසලානං ඛන්ධානං වත්ථුං පටිච්ච උප්පත්ති නත්ථීති ‘‘වත්ථුං පටිච්චා’’ති න සක්කා වත්තුන්ති, ඉදං පන පටිච්චසද්දෙන අයොජෙත්වා ‘‘පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයා’’ති යොජෙත්වා තස්සත්ථො ‘‘වත්ථුනා විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙනා’’ති වුත්තොති දට්ඨබ්බො. කිං පන පටිච්චාති? යං ‘‘එකං ඛන්ධ’’න්තිආදිකං පාළියං පටිච්චාති වුත්තං. තමෙව අත්ථං පාකටං කත්වා ‘‘වත්ථුං විප්පයුත්තපච්චයාති ඛන්ධෙ පටිච්ච ඛන්ධා, වත්ථුනා විප්පයුත්තපච්චයතං සාධෙන්තෙනා’’ති පඨන්ති. අනන්තරත්තා පාකටස්ස අබ්යාකතචිත්තසමුට්ඨානස්සෙව ගහණං මා හොතූති ‘‘අබ්යාකතචිත්තසමුට්ඨානම්පි කුසලාකුසලචිත්තසමුට්ඨානම්පී’’ති ආහ. ආසන්නම්පි දූරම්පි සබ්බන්ති වුත්තං හොතීති.

71-72. ‘‘ඉමෙ වීසති පච්චයාති සංඛිපිත්වා දස්සිතානං වසෙනෙතං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යදි එකෙනපි දෙසනං සංඛිත්තං සංඛිත්තමෙව, ආදිම්හි පන තයො පච්චයා විප්පයුත්තපච්චයො එකම්පි පදං අපරිහාපෙත්වා විත්ථාරිතාති තෙ චත්තාරො පච්ඡාජාතඤ්ච වජ්ජෙත්වා ‘‘ඉමෙ එකූනවීසති පච්චයා’’ති වත්තබ්බං සියා. එත්තකා හි සංඛිපිත්වා දස්සිතාති. යෙ පන පාළියං විත්ථාරිතං අවිත්ථාරිතඤ්ච සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා වුත්තන්ති වදන්ති, තෙසං ‘‘ඉමෙ තෙවීසති පච්චයා’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං. ආදිම්හි පන තයො පච්චයෙ විත්ථාරිතෙ වජ්ජෙත්වා යතො පභුති සඞ්ඛෙපො ආරද්ධො, තතො චතුත්ථතො පභුති සංඛිත්තං විත්ථාරිතඤ්ච සහ ගහෙත්වා ‘‘ඉමෙ තෙවීසති පච්චයා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

විභඞ්ගවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(2) සඞ්ඛ්යාවාරො

73. තථා ¶ පුරෙජාතපච්චයෙති යථා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ විසෙසො විභඞ්ගෙ අත්ථි, තථා පුරෙජාතපච්චයෙපි අත්ථීති අත්ථො. ‘‘වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයා’’ති හි තත්ථ විසෙසො පටිසන්ධිඅභාවො චාති. විපාකානි චෙව ¶ වීථිචිත්තානි ච න ලබ්භන්තීති එතෙන ‘‘කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්චා’’තිආදිකෙ (පට්ඨා. 1.1.53) විභඞ්ගෙ විපාකාබ්යාකතාභාවං කිරියාබ්යාකතෙ ච අජවනස්ස සබ්බෙන සබ්බං අලබ්භමානතං විසෙසං දස්සෙති.

74. එකමූලකෙ දස්සිතාය දෙසනාය ලබ්භමානගණනඤ්ඤෙව ආදායාති ඉදං එතස්මිං අනුලොමෙ සුද්ධිකනයෙ දස්සිතගණනතො තතො පරෙසු නයෙසු අඤ්ඤිස්සා අභාවං සන්ධාය වුත්තං. අබහුගණනෙන යුත්තස්ස තෙන සමානගණනතා ච ඉමස්මිං අනුලොමෙයෙව දට්ඨබ්බා. පච්චනීයෙ පන ‘‘නහෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ එක’’න්තිආදිං (පට්ඨා. 1.1.104) වක්ඛතීති.

76-79. තෙ පන සඞ්ඛිපිත්වා තෙවීසතිමූලකොවෙත්ථ දස්සිතොති එත්ථ පච්ඡාජාතවිපාකානං පරිහීනත්තා ‘‘ද්වාවීසතිමූලකො’’ති වත්තබ්බං සියා සාසෙවනසවිපාකානං වසෙන. දුවිධම්පි පන ද්වාවීසතිමූලකං සහ ගහෙත්වා සඞ්ගහිතෙ තස්මිං උභයසබ්භාවතො ‘‘තෙවීසතිමූලකො’’ති ආහාති දට්ඨබ්බං. ආසෙවනවිපාකානං වා විරොධාභාවෙ සති පුච්ඡාය දස්සිතනයෙන තෙවීසතිමූලකෙන භවිතබ්බං, තස්ස ච නාමං ද්වාවීසතිමූලකෙ ආරොපෙත්වා ‘‘තෙවීසතිමූලකො’’ති වුත්තන්ති අයමෙත්ථ රුළ්හී.

ආරම්මණපදෙ චෙවාති එතෙන එකමූලකෙ අඤ්ඤපදානි වජ්ජෙති. න හි එකමූලකෙ හෙතාදීසු තයොවාති අධිප්පායො. සුද්ධිකනයො පන ආරම්මණමූලකාදීසු න ලබ්භතීති ආරම්මණමූලකෙ ‘‘නවා’’ති එතාය අධිකගණනාය අභාවදස්සනත්ථං ‘‘ආරම්මණෙ ඨිතෙන සබ්බත්ථ තීණෙව පඤ්හා’’ති වුත්තං. තත්ථ කාතබ්බාති වචනසෙසො. තීණෙවාති ච තතො උද්ධං ගණනං නිවාරෙති, න අධො පටික්ඛිපති. තෙන ‘‘විපාකෙ එක’’න්ති ගණනා න නිවාරිතාති දට්ඨබ්බා. තීසු එකස්ස අන්තොගධතාය ච ‘‘තීණෙවා’’ති වුත්තන්ති. ඉතීතිආදිනා ‘‘සබ්බත්ථ තීණෙවා’’ති වචනෙන අත්තනො වචනං දළ්හං කරොති.

80-85. යෙ ¶ …පෙ… තං දස්සෙතුන්ති එත්ථායමධිප්පායො – යදිපි අවිගතානන්තරං ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුයා තීණී’’ති වුත්තෙපි ඌනතරගණනෙන සද්ධිං සංසන්දනෙ යා ගණනා ලබ්භති, සා දස්සිතා හොති, තථාපි ¶ ඌනතරගණනෙහි සමානගණනෙහි ච සද්ධිං සංසන්දනෙ ඌනතරා සමානා ච හොති, න එවං ආවිකරණවසෙන දස්සිතා හොති, විපල්ලාසයොජනාය පන තථා දස්සෙති. වචනෙන වා හි ලිඞ්ගෙන වා අත්ථවිසෙසාවිකරණං හොතීති. තෙනෙතං ආවිකරොතීති එත්ථාපි එවමෙව අධිප්පායො යොජෙතබ්බො. පච්චනීයාදීසුපි පන ‘‘නාරම්මණපච්චයා නහෙතුයා එකං…පෙ… නොවිගතපච්චයා නහෙතුයා එක’’න්තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.107) මූලපදං ආදිම්හියෙව ඨපෙත්වා යොජනා කතා, න ච තත්ථ එතං ලක්ඛණං ලබ්භති, තස්මා මූලපදස්ස ආදිම්හි ඨපෙත්වා යොජනමෙව කමො, න චක්කබන්ධනන්ති ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුයා තීණී’’තිආදි යොජිතං, න ච විඤ්ඤාතෙ අත්ථෙ වචනෙන ලිඞ්ගෙන ච පයොජනමත්ථීති.

පච්චයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චවාරො

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා

86-87. ‘‘අහෙතුකං විපාකාබ්යාකතන්ති ඉදං රූපසමුට්ඨාපකවසෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං, සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන පනෙතං න න සක්කා යොජෙතුං.

93. සහජාතපුරෙජාතපච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති එත්ථ ච සහජාතා ච හෙතාදයො පුරෙජාතා ච ආරම්මණාදයො පච්චයා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. න හි නපච්ඡාජාතපච්චයා උප්පජ්ජමානා ද්වීහෙව සහජාතපුරෙජාතපච්චයෙහි උප්පජ්ජන්ති, අථ ඛො පච්ඡාජාතවජ්ජෙහි සබ්බෙහීති.

94-97. නාහාරපච්චයෙ එකච්චං රූපමෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නන්ති යං පටිච්ච උප්පජ්ජති, සො පච්චයො ¶ රූපමෙවාති කත්වා වුත්තං. යස්මා පන පච්චයා උප්පජ්ජති, සො අරූපම්පි හොති යථා කම්මං කටත්තාරූපස්ස.

99-102. නමග්ගපච්චයෙ යදිපි චිත්තසමුට්ඨානාදයො සබ්බෙ රූපකොට්ඨාසා ලබ්භන්ති, තථාපි යං මග්ගපච්චයං ලභති, තස්ස පහීනත්තා ‘‘එකච්චං රූපං ¶ පච්චයුප්පන්න’’න්ති වුත්තං, එවමෙව පන නහෙතුපච්චයාදීසුපි එකච්චරූපස්ස පච්චයුප්පන්නතා දට්ඨබ්බා.

107-130. නාහාරනඉන්ද්රියනඣානනමග්ගපච්චයා සබ්බත්ථ සදිසවිස්සජ්ජනාති ඉදං එතෙසු මූලභාවෙන ඨිතෙසු ගණනාය සමානතං සන්ධාය වුත්තං. මූලානඤ්හි ඉධ විස්සජ්ජනං ගණනායෙව, න සරූපදස්සනන්ති. නසහජාතාදිචතුක්කං ඉධාපි පරිහීනමෙවාති සුද්ධිකනයෙ විය මූලෙසුපි පරිහීනමෙවාති අත්ථො.

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයානුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

131-189. හෙතාධිපතිමග්ගපච්චයෙසු අනුලොමතො ඨිතෙසු…පෙ… අට්ඨ පච්චනීයතො න ලබ්භන්තීති තිණ්ණම්පි සාධාරණානං පච්චනීයතො අලබ්භමානානං සබ්බෙසං සඞ්ගහවසෙන වුත්තං, තස්මා මග්ගපච්චයෙ ඉතරෙහි සාධාරණා සත්තෙව යොජෙතබ්බා. අධිපතිපච්චයෙ අනුලොමතො ඨිතෙ හෙතුපච්චයොපි පච්චනීයතො න ලබ්භති, සො පන මග්ගෙන අසාධාරණොති කත්වා න වුත්තොති දට්ඨබ්බො. යෙහි විනා අරූපං න උප්පජ්ජති, තෙ එකන්තිකත්තා අරූපට්ඨානිකාති ඉධ වුත්තාති දට්ඨබ්බා, තෙන පුරෙජාතාසෙවනපච්චයා තෙහි විනාපි අරූපස්ස උප්පත්තිතො වජ්ජිතා හොන්ති. සබ්බට්ඨානිකා අඤ්ඤමඤ්ඤආහාරින්ද්රියා ච තෙහි විනා අරූපස්ස අනුප්පත්තිතො සඞ්ගහිතාති. ඌනතරගණනානංයෙව වසෙනාති යදි අනුලොමතො ඨිතා එකකාදයො ද්වාවීසතිපරියොසානා ඌනතරගණනා හොන්ති, තෙසං වසෙන පච්චනීයතො යොජිතස්ස තස්ස තස්ස ගණනා වෙදිතබ්බා. අථ පච්චනීයතො යොජිතො ඌනතරගණනො, තස්ස වසෙන අනුලොමතො ඨිතස්සපි ගණනා වෙදිතබ්බාති ¶ අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා නාරම්මණෙ එක’’න්තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.146) පන න ඉදං ලක්ඛණං එකන්තිකං.

පච්චයානුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයපච්චනීයානුලොමවණ්ණනා

190. සබ්බත්ථෙවාති ¶ න කෙවලං හෙතුම්හියෙව, අථ ඛො සබ්බෙසු පච්චයෙසු පච්චනීකතො ඨිතෙසූති අත්ථො. පුරෙජාතං ආසෙවනඤ්ච අලභන්තං කඤ්චි නිදස්සනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘පටිසන්ධිවිපාකො පනා’’තිආදිමාහ.

‘‘පුරෙජාතපච්ඡාජාතාසෙවනවිපාකවිප්පයුත්තෙසු පච්චනීකතො ඨිතෙසු එකං ඨපෙත්වා අවසෙසා අනුලොමතො ලබ්භන්තී’’ති ඉදං අවසෙසානං ලාභමත්තං සන්ධාය වුත්තං. න සබ්බෙසං අවසෙසානං ලාභන්ති දට්ඨබ්බං. යදිපි හි පච්ඡාජාතෙ පසඞ්ගො නත්ථි ‘‘අනුලොමතො සබ්බත්ථෙව න ලබ්භතී’’ති අපවාදස්ස කතත්තා, පුරෙජාතො පන විප්පයුත්තෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ අනුලොමතො ලබ්භතීති ඉදම්පි අවසෙසා සබ්බෙති අත්ථෙ ගය්හමානෙ ආපජ්ජෙය්ය. යම්පි කෙචි ‘‘විප්පයුත්තපච්චයරහිතෙ ආරුප්පෙපි ආරම්මණපුරෙජාතස්ස සම්භවං ඤාපෙතුං එවං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තම්පි තෙසං රුචිමත්තමෙව. න හි යත්ථ වත්ථුපුරෙජාතං න ලබ්භති, තත්ථ ආරම්මණපුරෙජාතභාවෙන උපකාරකං හොතීති දස්සිතොයං නයොති. යුජ්ජමානකවසෙනාති පච්චනීකතො ඨිතස්ස ඨපෙතබ්බත්තා වුත්තං, යුජ්ජමානකපච්චයුප්පන්නවසෙන වාති අත්ථො. ‘‘මග්ගපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ හෙතුපච්චයො අනුලොමතො න ලබ්භතී’’ති පුරිමපාඨො, අධිපතිපච්චයොපි පන න ලබ්භතීති ‘‘හෙතාධිපතිපච්චයා අනුලොමතො න ලබ්භන්තී’’ති පඨන්ති. අධිපතිපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ පච්ඡාජාතතො අඤ්ඤො අනුලොමතො අලබ්භමානො නාම නත්ථීති න විචාරිතං. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ පච්චනීකතො ඨිතෙ ‘‘අරූපානංයෙවා’’ති වුත්තා නව අනුලොමතො න ලබ්භන්ති, තම්පි පච්චනීකතො ඨිතෙහි ආරම්මණපච්චයාදීහි සදිසතාය සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති න විචාරිතං භවිස්සතීති.

191-195. යාව ¶ ආසෙවනා සබ්බං සදිසන්ති න අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ඝටිතස්ස මූලස්ස විත්ථාරිතත්තා තතො පරානි මූලානි සන්ධාය වුත්තං. තෙසු හි අනුලොමතො යොජෙතබ්බපච්චයා ච පඤ්හා චාති සබ්බං සදිසන්ති.

ඉමස්මිං පච්චනීයානුලොමෙති එතස්ස ‘‘ඉමෙසම්පි පකිණ්ණකානං වසෙනෙත්ථ ගණනවාරො අසම්මොහතො වෙදිතබ්බො’’ති එතෙන සහ සම්බන්ධො ¶ . තත්ථ එත්ථාති එතෙසු පච්චයෙසූති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පච්චනීයානුලොමෙ ලබ්භමානෙසු පච්චයුප්පන්නධම්මෙසුපීති වා යොජෙතබ්බං. තත්ථ පි-සද්දෙන ඉමමත්ථං දීපෙති – න කෙවලං පච්චයෙස්වෙව කිස්මිඤ්චි පච්චනීකතො ඨිතෙ කෙචි අනුලොමතො න ලබ්භන්ති, අථ ඛො පච්චයුප්පන්නධම්මෙසුපි කොචි එකච්චං පච්චයං ලභමානො කඤ්චි පච්චයං න ලභතීති. තත්ථ කම්මපච්චයං ලභමානො යෙභුය්යෙන ඉන්ද්රියපච්චයං ලභති, මග්ගපච්චයං ලභමානො යෙභුය්යෙන හෙතුපච්චයං, තථා ච ඣානපච්චයං ලභමානො මග්ගපච්චයන්ති එතෙස්වෙව ලාභාලාභා විචාරිතා. යත්ථාති පඤ්චවොකාරපවත්තෙ අසඤ්ඤෙසු ච. රූපධම්මාති යථාවුත්තානි කටත්තාරූපානෙව සන්ධාය වදති. න හි පඤ්චවොකාරපවත්තෙ සබ්බෙ රූපධම්මා හෙතාදීනි න ලභන්තීති. ‘‘හෙතාධිපතිවිපාකින්ද්රියපච්චයෙ න ලභන්තී’’ති පුරිමපාඨො, ඣානමග්ගෙපි පන න ලභන්තීති ‘‘හෙතාධිපතිවිපාකින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයෙ න ලභන්තී’’ති පඨන්ති. යෙ රූපධම්මානං පච්චයා හොන්ති, තෙසු අරූපට්ඨානිකවජ්ජෙසු එතෙයෙව න ලභන්තීති අධිප්පායො. පච්ඡාජාතාහාරවිප්පයුත්තපච්චයෙපි හි පවත්තෙ කටත්තාරූපං ලභතීති. ලබ්භමානාලබ්භමානපච්චයදස්සනමත්තඤ්චෙතං, න තෙහි පච්චයෙහි උප්පත්තිඅනුප්පත්තිදස්සනන්ති. එවං ඉන්ද්රියපච්චයාලාභො ජීවිතින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තො සියා. යථාවුත්තෙසු හි ධම්මවසෙන පච්ඡාජාතාදිත්තයම්පි අලභන්තං නාම කටත්තාරූපං නත්ථි. කො පන වාදො සබ්බට්ඨානිකකම්මෙසු. ඉන්ද්රියං පන අලභන්තං අත්ථි, කින්තං? ජීවිතින්ද්රියන්ති. යදි එවං උපාදාරූපානි සන්ධාය අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයම්පි න ලභන්තීති වත්තබ්බං, තං පන පාකටන්ති න වුත්තං සියා. අරූපින්ද්රියාලාභං වා සන්ධාය ඉන්ද්රියපච්චයාලාභො වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

196-197. නාරම්මණමූලකෙසු දුකාදීසු හෙතුයා පඤ්චාති යදිපි තිකාදීසු ‘‘හෙතුයා පඤ්චා’’ති ඉදං නත්ථි, තථාපි දුකාදීසු සබ්බත්ථ අනුත්තානං වත්තුකාමො ‘‘දුකාදීසූ’’ති සබ්බසඞ්ගහවසෙන වත්වා තත්ථ යං ආදිදුකෙ වුත්තං ‘‘හෙතුයා පඤ්චා’’ති, තං නිද්ධාරෙති. කෙචි පන ‘‘නාරම්මණමූලකෙ හෙතුයා පඤ්චා’’ති පාඨං වදන්ති. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤෙ එකන්ති භූතරූපමෙව සන්ධාය ¶ වුත්ත’’න්ති පුරිමපාඨො, වත්ථුපි පන ලබ්භතීති ‘‘භූතරූපානි චෙව වත්ථුඤ්ච සන්ධාය වුත්ත’’න්ති පඨන්ති. තිමූලකෙති ඉධාපි දුමූලකං තිමූලකන්ති වදන්ති.

203-233. නකම්මමූලකෙ ¶ හෙතුයා තීණීතිආදීසු චෙතනාව පච්චයුප්පන්නාති ඉදං ‘‘හෙතුයා තීණී’’ති එවංපකාරෙ චෙතනාමත්තසඞ්ගාහකෙ සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආදි-සද්දො හි පකාරත්ථොව හොතීති. සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාහාරඅත්ථිඅවිගතෙසු පන රූපම්පි ලබ්භතීති.

පච්චයපච්චනීයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සහජාතවාරවණ්ණනා

234-242. කුසලං ධම්මං සහජාතො, කුසලං එකං ඛන්ධං සහජාතොතිආදීසු සහජාතසද්දෙන සහජාතපච්චයකරණං සහජාතායත්තභාවගමනං වා වුත්තන්ති තස්ස කරණස්ස ගමනස්ස වා කුසලාදීනං කම්මභාවතො උපයොගවචනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. එස නයො පච්චයවාරාදීසුපි. තත්රාපි හි පච්චයසද්දෙන ච නිස්සයපච්චයකරණං නිස්සයායත්තභාවගමනං වා වුත්තං, සංසට්ඨසද්දෙන ච සම්පයුත්තපච්චයකරණං සම්පයුත්තායත්තභාවගමනං වාති තංකම්මභාවතො උපයොගවචනං කුසලාදීසු කතන්ති. සහජාතම්පි ච උපාදාරූපං භූතරූපස්ස පච්චයො න හොතීති ‘‘පටිච්චා’’ති ඉමිනා වචනෙන දීපිතො පච්චයො න හොතීති අත්ථො. ‘‘උපාදාරූපං භූතරූපස්සා’’ති ච නිදස්සනවසෙන වුත්තං. උපාදාරූපස්සපි හි උපාදාරූපං යථාවුත්තො පච්චයො න හොති, වත්ථුවජ්ජානි රූපානි ච අරූපානන්ති.

සහජාතවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පච්චයවාරවණ්ණනා

243. පච්චයාති ¶ එත්ථ පති අයො පච්චයො. පති-සද්දො පතිට්ඨත්ථං දීපෙති, අය-සද්දො ගතිං, පතිට්ඨාභූතා ගති නිස්සයො පච්චයොති වුත්තං හොති, තතො පච්චයා, පච්චයකරණතො තදායත්තභාවගමනතො වාති අත්ථො.

‘‘මහාභූතෙ ¶ පච්චයා චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.245) භූතුපාදාරූපානි සහ සඞ්ගණ්හිත්වා වුත්තං. අට්ඨකථායං පන චිත්තසමුට්ඨානෙ ච මහාභූතෙ නිස්සාය චිත්තසමුට්ඨානං උපාදාරූපන්ති සයං නිස්සයො අහුත්වා නිස්සයෙ උප්පජ්ජමානෙන උපාදාරූපෙන නිදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං.

255. අසඤ්ඤ…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූපන්ති එත්ථ යො පටිච්චවාරෙ සහජාතෙ කම්මඋතුජානං, කම්මෙ ච එකන්තානෙකන්තකම්මජානං වසෙන අත්ථො වුත්තො, සො නාධිප්පෙතො එව ‘‘කටත්තාරූප’’න්ති කම්මසමුට්ඨානරූපස්සෙව සබ්බස්ස ච ගහිතත්තාති තං පහාය යථාගහිතස්ස කටත්තාරූපස්ස විසෙසනවසෙන ‘‘උපාදාරූපසඞ්ඛාතං කටත්තාරූප’’න්ති අත්ථමාහ. මහාභූතෙ පන පටිච්ච පච්චයා ච මහාභූතානං උප්පත්ති න නිවාරෙතබ්බාති උපාදාරූපග්ගහණෙන කටත්තාරූපග්ගහණං අවිසෙසෙත්වා උපාදාරූපානං නිවත්තෙතබ්බානං අත්ථිතාය කටත්තාරූපග්ගහණෙනෙව උපාදාරූපග්ගහණස්ස විසෙසනං දට්ඨබ්බං.

269-276. ‘‘අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, කුසලං, අකුසල’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘අබ්යාකතෙන කුසලං, අකුසලං, අබ්යාකත’’න්ති, ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ච අකුසලො ච ධම්මා කුසලස්සාති අනාමසිත්වා’’ති ච පුරිමපාඨෙ පමාදලෙඛා දට්ඨබ්බා.

286-287. නහෙතුපච්චයා නපුරෙජාතෙ ද්වෙති එත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘ආරුප්පෙ පන අහෙතුකමොහස්ස අහෙතුකකිරියස්ස ච වසෙන ද්වෙති වුත්තා, නවිප්පයුත්තෙ ද්වෙති ආරුප්පෙ අහෙතුකාකුසලකිරියවසෙනා’’ති වුත්තං, තං ලබ්භමානෙසු එකදෙසෙන නිදස්සනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආරුප්පෙ පන අහෙතුකමොහස්ස අහෙතුකකිරියාය අහෙතුකපටිසන්ධියා එකච්චස්ස ච රූපස්ස වසෙන ද්වෙ වුත්තාති, නවිප්පයුත්තෙ ද්වෙති ආරුප්පෙ අහෙතුකාකුසලකිරියාඑකච්චරූපානං වසෙනාති වුත්තන්ති. ‘‘නොනත්ථිනොවිගතෙසු එකන්ති සබ්බරූපස්ස වසෙනා’’ති වුත්තං, නහෙතුමූලකත්තා ඉමස්ස ¶ නයස්ස හෙතුපච්චයං ලභන්තං න ලබ්භතීති ‘‘එකච්චස්ස රූපස්ස වසෙනා’’ති භවිතබ්බං. චක්ඛාදිධම්මවසෙන පන චිත්තසමුට්ඨානාදිකොට්ඨාසවසෙන වා සබ්බං ලබ්භතීති ‘‘සබ්බරූපස්සා’’ති වුත්තං සියා.

289-296. ආගතානාගතන්ති ¶ පඤ්හවසෙන වුත්තං, ලබ්භමානාලබ්භමානන්ති ආගතෙ ච පඤ්හෙ ලබ්භමානාලබ්භමානධම්මවසෙන.

පච්චයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. නිස්සයවාරවණ්ණනා

329-337. පච්චයවාරෙන නිස්සයපච්චයභාවන්ති නිස්සයවාරෙ වුත්තස්ස නිස්සයපච්චයභාවං නියමෙතුන්ති අත්ථො.

නිස්සයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සංසට්ඨවාරවණ්ණනා

351-368. සංසට්ඨවාරෙ පච්චනීයෙ ‘‘නවිප්පයුත්තෙ පටිසන්ධි නත්ථී’’ති ඉදං වත්ථුවිරහිතාය පටිසන්ධියා විසුං අනුද්ධරණතො වුත්තං. පටිච්චවාරාදීසු හි සහජාතස්ස පච්චයභාවදස්සනත්ථං සවත්ථුකා පටිසන්ධි උද්ධටා, සා ඉධාපි අධිපතිපුරෙජාතාසෙවනෙසු නකම්මනවිපාකනඣානනවිප්පයුත්තෙසු න ලබ්භති, අඤ්ඤෙසු ච අනුලොමතො පච්චනීයතො ච ලබ්භමානපච්චයෙසු ලබ්භතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං උද්ධටාති. සෙසා තෙරස න ලබ්භන්තීති එත්ථ ‘‘සෙසා චුද්දසා’’ති භවිතබ්බං. න ඣානෙ එකන්ති අහෙතුකපඤ්චවිඤ්ඤාණවසෙනාති පඤ්චවිඤ්ඤාණානං හෙතුපච්චයවිරහිතමත්තදස්සනත්ථං අහෙතුකග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං, ‘‘නමග්ගෙ එකන්ති අහෙතුකකිරියවසෙනා’’ති වුත්තං, ‘‘අහෙතුකවිපාකකිරියවසෙනා’’ති භවිතබ්බං.

369-391. හෙට්ඨා ¶ වුත්තනයෙනෙවාති පටිච්චවාරෙ අනුලොමපච්චනීයෙ වුත්තනයෙන. ‘‘නහෙතුපච්චයුප්පන්නෙසු අහෙතුකමොහොව ඣානමග්ගපච්චයං ලභති, සෙසා න ලභන්තී’’ති වුත්තං, සෙසෙසු පන පඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජාහෙතුකක්ඛන්ධා තංසමුට්ඨානා පච්චයුප්පන්නධම්මා ඣානපච්චයං ලභන්ති, න පච්චනීයානුලොමෙ ද්වින්නං පච්චයානං අනුලොමෙන සහ යොජනා අත්ථීති ඣානමග්ගපච්චයං සහිතං ලභතීති ච න සක්කා වත්තුං, තස්මා ‘‘අහෙතුකමොහොව මග්ගපච්චයං ලභතී’’ති වත්තබ්බං.

සංසට්ඨවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සම්පයුත්තවාරවණ්ණනා

392-400. සදිසං ¶ සම්පයුත්තං සංසට්ඨං වොකිණ්ණඤ්ච සංසට්ඨං න හොතීති උභයං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛං වුච්චමානං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස නියාමකං හොතීති.

සම්පයුත්තවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පඤ්හාවාරවිභඞ්ගවණ්ණනා

401-403. යෙහි පච්චයෙහි කුසලො කුසලස්ස පච්චයො හොති, තෙ පච්චයෙ පටිපාටියා දස්සෙතුන්ති යථාක්කමෙන ආගතාගතපටිපාටියා දස්සෙතුන්ති අත්ථො. කුසලො කුසලස්සාති නිදස්සනමත්තමෙතං, තෙන කුසලො කුසලාදීනං, අකුසලො අකුසලාදීනං, අබ්යාකතො අබ්යාකතාදීනං, කුසලාබ්යාකතා කුසලාදීනන්තිආදිකො සබ්බො පභෙදො නිදස්සිතො හොතීති යථානිදස්සිතෙ සබ්බෙ ගහෙත්වා ආහ ‘‘තෙ පච්චයෙ පටිපාටියා දස්සෙතු’’න්ති.

404. දත්වාති එත්ථ දා-සද්දො සොධනත්ථොපි හොතීති මන්ත්වා ආහ ‘‘විසුද්ධං කත්වා’’ති. තෙසඤ්හි තං චිත්තන්ති තෙසන්ති වත්තබ්බතාරහං සකදාගාමිමග්ගාදිපුරෙචාරිකං තං ගොත්රභුචිත්තන්ති අධිප්පායො ¶ . විපස්සනාකුසලං පන කාමාවචරමෙවාති පච්චයුප්පන්නං භූමිතො වවත්ථපෙති. තෙනෙවාති ධම්මවසෙනෙව දස්සනතො, දෙසනන්තරත්තාති අධිප්පායො.

405. අස්සාදනං සරාගස්ස සොමනස්සස්ස සසොමනස්සස්ස රාගස්ස ච කිච්චන්ති ආහ ‘‘අනුභවති චෙව රජ්ජති චා’’ති. අභිනන්දනං පීතිකිච්චසහිතාය තණ්හාය කිච්චන්ති ආහ ‘‘සප්පීතිකතණ්හාවසෙනා’’ති. දිට්ඨාභිනන්දනා දිට්ඨියෙව. එත්ථ පන පච්ඡිමත්ථමෙව ගහෙත්වා ‘‘අභිනන්දන්තස්ස අත්තා අත්තනියන්තිආදිවසෙන…පෙ… දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අභිනන්දනා පන දිට්ඨාභිනන්දනායෙවාති න සක්කා වත්තුං ‘‘භාවනාය පහාතබ්බො ධම්මො භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණ…පෙ… භාවනාය පහාතබ්බං රාගං අස්සාදෙති අභිනන්දතී’’ති (පට්ඨා. 2.8.72) වචනතො, තස්මා පුරිමොපි අත්ථො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. ද්වීසු පන සොමනස්සසහගතචිත්තෙසු යථාවුත්තෙන සොමනස්සෙන ¶ රාගෙන ච අස්සාදෙන්තස්ස තෙසුයෙව සප්පීතිකතණ්හාය චතූසුපි දිට්ඨාභිනන්දනාය අභිනන්දන්තස්ස ච දිට්ඨි උප්පජ්ජතීතිපි සක්කා යොජෙතුං. ජාතිවසෙනාති සුචිණ්ණසාමඤ්ඤවසෙනාති අත්ථො.

406. තදාරම්මණතාති තදාරම්මණභාවෙන. විභත්තිලොපො හෙත්ථ කතොති. භාවවන්තතො වා අඤ්ඤො භාවො නත්ථීති භාවෙනෙව විපාකං විසෙසෙති, විපාකො තදාරම්මණභාවභූතොති අත්ථො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවිපාකානං විය න කාමාවචරවිපාකානං නියොගතො වවත්ථිතං ඉදඤ්ච කම්මං ආරම්මණන්ති තං ලබ්භමානම්පි න වුත්තං. තදාරම්මණෙන පන කුසලාරම්මණභාවෙන සමානලක්ඛණතාය කම්මාරම්මණා පටිසන්ධිආදයොපි දස්සිතායෙවාති දට්ඨබ්බා. පටිලොමතො වා එකන්තරිකවසෙන වාති වදන්තෙන අනුලොමතො සමාපජ්ජනෙ යෙභුය්යෙන ආසන්නසමාපත්තියා ආරම්මණභාවො දස්සිතොති දට්ඨබ්බො. යථා පන පටිලොමතො එකන්තරිකවසෙන ච සමාපජ්ජන්තස්ස අනාසන්නාපි සමාපත්ති ආරම්මණං හොති, එවං අනුලොමතො සමාපජ්ජන්තස්සපි භවෙය්යාති. ‘‘චෙතොපරියඤාණස්සාතිආදීනි පරතො ආවජ්ජනාය යොජෙතබ්බානී’’ති වත්වා ‘‘යා එතෙසං ආවජ්ජනා, තස්සා’’ති අත්ථො වුත්තො, එවං සති ‘‘ඉද්ධිවිධඤාණස්සා’’තිපි වත්තබ්බං සියා. යස්මා පන කුසලා ඛන්ධා අබ්යාකතස්ස ඉද්ධිවිධඤාණස්ස ආරම්මණං න හොන්තීති තං න වුත්තං, චෙතොපරියඤාණාදීනඤ්ච හොන්තීති තානි වුත්තානි, තස්මා කිරියානං චෙතොපරියඤාණාදීනං යාය කායචි ආවජ්ජනාය ච කුසලාරම්මණාය කුසලා ඛන්ධා ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

407-409. විප්පටිසාරාදිවසෙන ¶ වාති ආදි-සද්දෙන ආදීනවදස්සනෙන සභාවතො ච අනිට්ඨතාමත්තං සඞ්ගණ්හාති, අක්ඛන්තිභෙදා වා.

410. රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්සාතිආදිනා විඤ්ඤාණකායෙහි නියතාරම්මණෙහි අබ්යාකතස්ස අබ්යාකතානං ආරම්මණපච්චයභාවං නිදස්සෙති. සබ්බස්ස හි වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා එකස්මිං සන්තානෙ ධම්මානං එකදෙසෙන නිදස්සනං කරොතීති.

413-416. චතුභූමකං ¶ කුසලං ආරම්මණාධිපතිපච්චයභාවෙන දස්සිතං, පච්චයුප්පන්නං පන කාමාවචරමෙව.

417. අපුබ්බතො චිත්තසන්තානතො වුට්ඨානං භවඞ්ගමෙව, තං පන මූලාගන්තුකභවඞ්ගසඞ්ඛාතං තදාරම්මණං පකතිභවඞ්ගඤ්ච. අනුලොමං සෙක්ඛාය ඵලසමාපත්තියාති එත්ථ කායචි සෙක්ඛඵලසමාපත්තියා අවජ්ජෙතබ්බත්තා වත්තබ්බං නත්ථීති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලං ඵලසමාපත්තියාති ඉමං නිබ්බිසෙසනං ඵලසමාපත්තිං උද්ධරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඵලසමාපත්තියාති අනාගාමිඵලසමාපත්තියා’’ති. කාමාවචරකිරියා දුවිධස්සපි වුට්ඨානස්සාති එත්ථ කිරියානන්තරං තදාරම්මණවුට්ඨානෙ යං වත්තබ්බං, තං චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ වුත්තමෙව.

තා උභොපි…පෙ… ද්වාදසන්නන්ති ඉදං සොමනස්සසහගතමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන වුත්තං, උපෙක්ඛාසහගතා පන යථාවුත්තානං දසන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං වොට්ඨබ්බනකිරියස්ස මනොධාතුකිරියස්ස චාති ද්වාදසන්නං හොතීති දට්ඨබ්බං.

423. දානාදිපුඤ්ඤකිරියායත්තා සබ්බසම්පත්තියො පටිවිජ්ඣිත්වාති සම්බන්ධො. න පනෙතං එකන්තෙන ගහෙතබ්බන්ති ‘‘බලවචෙතනාව ලබ්භති, න දුබ්බලා’’ති එතං එකන්තං න ගහෙතබ්බං, දළ්හං වා න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. කිං කාරණන්ති? බලවතො දුබ්බලස්ස වා කතොකාසස්ස අන්තරායං පටිබාහිත්වා විපච්චනතො ‘‘යංකඤ්චි යදි විපාකං ජනෙති, උපනිස්සයො න හොතී’’ති නවත්තබ්බත්තා චාති දස්සෙන්තො ‘‘කතොකාසඤ්හී’’තිආදිමාහ. විපාකත්තිකෙ පන පඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ‘‘විපාකධම්මධම්මො විපාකස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො, කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.3.93) කම්මපච්චයස්ස විසුං ¶ උද්ධටත්තා, වෙදනාත්තිකෙ ච පඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ‘‘නහෙතුපච්චයා නආරම්මණපච්චයා නඋපනිස්සයෙ අට්ඨා’’ති (පට්ඨා. 1.2.87) වුත්තත්තා ‘‘විපාකජනකම්පි කිඤ්චි කම්මං උපනිස්සයපච්චයො න හොතී’’ති සක්කා වත්තුන්ති.

තස්මිං වා විරුද්ධොති තංනිමිත්තං විරුද්ධො, විරුද්ධන්ති වා පාඨො. ඔමානන්ති පරස්ස පවත්තඔමානං. රාගො රඤ්ජනවසෙන පවත්තා කාමරාගතණ්හා, ‘‘ඉති මෙ චක්ඛුං සියා අනාගතමද්ධානං, ඉති රූපා’’ති අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තපණිදහනතණ්හා පත්ථනාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

තෙසු ¶ අඤ්ඤම්පීති තෙසු යංකිඤ්චි පුබ්බෙ හනිතතො අඤ්ඤම්පි පාණං හනතීති අත්ථො.

පුනප්පුනං ආණාපනවසෙන වාති මාතුඝාතකම්මෙන සදිසතාය පුබ්බෙ පවත්තායපි ආණත්තචෙතනාය මාතුඝාතකම්මනාමං ආරොපෙත්වා වදන්ති. එස නයො ද්වීහි පහාරෙහීති එත්ථාපි.

යථෙව හි…පෙ… උප්පාදෙති නාමාති රාගං උපනිස්සාය දානං දෙතීති රාගං උපනිස්සාය දානවසෙන සද්ධං උප්පාදෙතීති අයමත්ථො වුත්තො හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වදති. යථා රාගං උපනිස්සාය දානං දෙතීතිඑවමාදි හොති, එවං රාගාදයො සද්ධාදීනං උපනිස්සයපච්චයොති ඉදම්පි හොතීති දස්සෙති. කායිකං සුඛන්තිආදීනං එකතො දස්සනෙන විසුංයෙව න එතෙසං පච්චයභාවො, අථ ඛො එකතොපීති දස්සිතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

425. උපත්ථම්භකත්තෙන පච්චයත්තායෙවාති එතෙන ඉදං දස්සෙති – න පුරිමවාරෙසු විය ඉමස්මිං පච්චයෙන උප්පත්ති වුච්චති, අථ ඛො තස්ස තස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස තෙසං තෙසං ධම්මානං තංතංපච්චයභාවො, න ච පච්ඡාජාතක්ඛන්ධා උපත්ථම්භකත්තෙන පච්චයා න හොන්ති, තෙනෙස පච්ඡාජාතපච්චයො ඉධ අනුලොමතො ආගතොති.

427. චෙතනා වත්ථුස්සපි පච්චයොති අත්තනො පතිට්ඨාභූතස්සපි කම්මපච්චයොති අධිප්පායො.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ පච්චයවාරෙ විය නිස්සයඅත්ථිඅවිගතෙසු දුමූලකදුකාවසානා පඤ්හා න උද්ධටාති? අලබ්භමානත්තා. තත්ථ හි පච්චයුප්පන්නප්පධානත්තා දෙසනාය කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා එකතො උප්පජ්ජමානා කුසලාබ්යාකතපච්චයා ලබ්භන්තීති ‘‘කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පච්චයා කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.246) වුත්තං. යතො තතො වා උභයපච්චයතො පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්තිමත්තංයෙව හි තත්ථ අධිප්පෙතං, න උභයස්ස උභින්නං පච්චයභාවොති. ඉධ පන පච්චයප්පධානත්තා දෙසනාය කුසලාබ්යාකතා කුසලාබ්යාකතානං උභින්නං නිස්සයාදිභූතා න ලබ්භන්තීති ¶ ‘‘කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච ධම්මස්ස නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි න වුත්තං.

පඤ්හාවාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්හාවාරස්ස ඝටනෙ අනුලොමගණනා

439. ‘‘එත්ථ පන පුරෙජාතම්පි ලබ්භතී’’ති වුත්තං, යදි එවං කස්මා ‘‘තථා’’ති වුත්තන්ති? ‘‘තීණී’’ති ගණනමත්තසාමඤ්ඤතො.

440. ‘‘අධිපතිපච්චයෙ ඨපෙත්වා වීමංසං සෙසාධිපතිනො විසභාගා’’ති පුරිමපාඨො නිදස්සනවසෙන දට්ඨබ්බො. යස්මා පන හෙතුපච්චයස්ස විසභාගෙන එකෙන ආරම්මණෙන නිදස්සනං අකත්වා අනන්තරාදීනි වදන්තො සබ්බෙ විසභාගෙ දස්සෙති, තස්මා ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයා ච විසභාගා දස්සෙතබ්බාති ‘‘අධිපතින්ද්රියමග්ගපච්චයෙසු ඨපෙත්වා පඤ්ඤං සෙසා ධම්මා විසභාගා’’ති පඨන්ති. තථා භාවාභාවතො හෙතුපච්චයභාවෙ සහජාතාදිපච්චයභාවතො. නනු යථා අමොහවජ්ජානං හෙතූනං හෙතුපච්චයභාවෙ අධිපතින්ද්රියමග්ගපච්චයභාවො නත්ථීති පඤ්ඤාවජ්ජානං අධිපතිපච්චයාදීනං විසභාගතා, එවං කුසලාදිහෙතූනං හෙතුපච්චයභාවෙ විපාකපච්චයභාවාභාවතො හෙතුවජ්ජානං විපාකානං විසභාගතාය භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං, උභයපච්චයසහිතෙ චිත්තචෙතසිකරාසිම්හි හෙතුපච්චයභාවෙ විපාකපච්චයත්තාභාවාභාවතො. යථා හි හෙතුසහජාතපච්චයසහිතරාසිම්හි සතිපි හෙතුවජ්ජසබ්භාවෙ හෙතූනං හෙතුපච්චයභාවෙ සහජාතපච්චයත්තාභාවො ¶ නත්ථීති න හෙතුවජ්ජානං සහජාතානං හෙතුස්ස විසභාගතා වුත්තා, එවමිධාපීති. එස නයො විප්පයුත්තපච්චයෙපි. අපිච පච්චයුප්පන්නස්සෙව පච්චයා වුච්චන්තීති පච්චයුප්පන්නක්ඛණෙ තථා භාවාභාවවසෙන සභාගතාය වුච්චමානාය නානාක්ඛණවසෙන විසභාගතා තස්සෙව න වත්තබ්බාති.

කුසලා වීමංසාති ඉදං ‘‘කුසලා වීමංසාධිපතී’’ති එවං වත්තබ්බං. න හි අනධිපතිභූතා වීමංසා අධිපතිපච්චයො හොතීති.

441-443. ‘‘සචෙ ¶ පන විප්පයුත්තපච්චයො පවිසති, ඉතරානි ද්වෙ ලභතී’’ති පුරිමපාඨො, ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස චා’’ති ඉදං පන න ලබ්භතීති ‘‘කුසලො අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති ද්වෙ ලභතී’’ති පඨන්ති. ඌනතරගණනෙසූති යෙසු පවිට්ඨෙසු ඌනතරා ගණනා හොති, තෙසූති අත්ථො. තීණි ද්වෙ එකන්ති එවං ඌනතරගණනෙසු වා අඤ්ඤමඤ්ඤාදීසු පවිසන්තෙසු තෙසං වසෙන තිකතො ඌනං යථාලද්ධඤ්ච එකන්ති ගණනං ලභතීති අත්ථො.

අවිපාකානීති අනාමට්ඨවිපාකානීති අත්ථො, න විපාකහෙතුරහිතානීති.

තත්ථ සබ්බෙපි සහජාතවිපාකා චෙවාති තත්ථ යෙ සහජාතා පච්චයුප්පන්නා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි විපාකා චෙව විපාකසහජාතරූපා චාති අත්ථො. තංසමුට්ඨානරූපා චාති එත්ථ පටිසන්ධියං කටත්තාරූපම්පි තංසමුට්ඨානග්ගහණෙනෙව සඞ්ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘තංසමුට්ඨානරූපකටත්තාරූපා ච ලබ්භන්තී’’තිපි පඨන්ති. චතුත්ථෙ විපාකචිත්තසමුට්ඨානරූපමෙවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘කටත්තාරූපඤ්චා’’තිපි පන පඨන්ති.

එවම්පීති ‘‘එතෙසු පන ඝටනෙසු සබ්බපඨමානී’’තිආදිනා වුත්තනයෙනපි. ඝටනෙසු පන යො යො පච්චයො මූලභාවෙන ඨිතො, තංපච්චයධම්මානං නිරවසෙසඌනඌනතරඌනතමලාභක්කමෙන ඝටනා වුච්චති, නිරවසෙසලාභෙ ච පච්චයුප්පන්නානං නිරවසෙසලාභක්කමෙන. තථා ඌනලාභාදීසූති අයං කමො වෙදිතබ්බො.

හෙතුමූලකං නිට්ඨිතං.

445. වත්ථුවසෙන ¶ සනිස්සයං වක්ඛතීති න ඉදං ලබ්භමානස්සපි වත්ථුස්ස වසෙන ඝටනන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ආරම්මණවසෙනෙව වා’’ති.

446. සහජාතෙන පන සද්ධිං ආරම්මණාධිපති, ආරම්මණාධිපතිනා ච සද්ධිං සහජාතං න ලබ්භතීති ඉදං යථා සහජාතපුරෙජාතා එකො නිස්සයපච්චයො අත්ථිපච්චයො ච හොන්ති, එවං සහජාතාරම්මණාධිපතීනං එකස්ස අධිපතිපච්චයභාවස්ස අභාවතො වුත්තං ¶ . නිස්සයභාවො හි අත්ථිඅවිගතභාවො ච සහජාතපුරෙජාතනිස්සයාදීනං සමානො, න පනෙවං සහජාතාරම්මණාධිපතිභාවො සමානො. සහජාතො හි ආරම්මණභාවං අනුපගන්ත්වා අත්තනා සහ පවත්තනවසෙන අධිපති හොති, ඉතරො ආරම්මණං හුත්වා අත්තනි නින්නතාකරණෙන. සහජාතො ච විජ්ජමානභාවෙනෙව උපකාරකො, ඉතරො අතීතානාගතොපි ආරම්මණභාවෙනෙව, තස්මා සහජාතාරම්මණපච්චයා විය භින්නසභාවා සහජාතාරම්මණාධිපතිනොති න තෙ එකතො එව අධිපතිපච්චයභාවං භජන්ති, තෙනෙව පඤ්හාවාරවිභඞ්ගෙ ච ‘‘කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා කුසලස්ස ධම්මස්ස අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි න වුත්තන්ති.

447-452. සාහාරකඝටනානං පුරතො වීරියචිත්තවීමංසානං සාධාරණවසෙන අනාහාරකාමග්ගකානි සඉන්ද්රියඝටනානි වත්තබ්බානි සියුං ‘‘අධිපතිසහජාතනිස්සයඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතන්ති සත්ත. අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතන්ති තීණි. අධිපතිසහජාතනිස්සයඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතන්ති තීණි. අධිපතිසහජාතනිස්සයවිපාකඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතන්ති එකං. අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅවිගතන්ති එකං. අධිපතිසහජාතනිස්සයවිපාකඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතන්ති එක’’න්ති. කස්මා තානි න වුත්තානීති? ඉන්ද්රියභූතස්ස අධිපතිස්ස ආහාරමග්ගෙහි අඤ්ඤස්ස අභාවා. චිත්තාධිපති හි ආහාරො, වීරියවීමංසා ච මග්ගො හොති, න ච අඤ්ඤො ඉන්ද්රියභූතො අධිපති අත්ථි, යස්ස වසෙන අනාහාරකාමග්ගකානි සඉන්ද්රියඝටනානි වත්තබ්බානි සියුං, තස්මා තානි අවත්වා චිත්තාධිපතිආදීනං එකන්තෙන ආහාරමග්ගභාවදස්සනත්ථං සාහාරකසමග්ගකානෙව වුත්තානි. තෙසු ච සමග්ගකෙසු ද්වෙ පච්චයධම්මා ලබ්භන්ති, සාහාරකෙසු එකොයෙවාති සමග්ගකානි පුබ්බෙ වත්තබ්බානි සියුං. සඉන්ද්රියකානි පන යෙහි ආහාරමග්ගෙහි භින්දිතබ්බානි ¶ , තෙසං කමවසෙන පච්ඡා වුත්තානි. අට්ඨකථායං පන සදිසත්තාති සමග්ගකත්තෙන සමානත්තා, අනන්තරරූපත්තාති වා අත්ථො.

457-460. කුසලාබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති චත්තාරීති අබ්යාකතසහිතස්ස කුසලස්ස පච්චයභාවදස්සනවසෙන කුසලමූලකෙස්වෙව දුමූලකම්පි ආහරිත්වා වුත්තං. අබ්යාකතෙ වත්ථුරූපම්පීති ඉදං ‘‘කටත්තාරූපම්පී’’ති ¶ එවං වත්තබ්බං. ‘‘දුතියඝටනෙ අබ්යාකතවිස්සජ්ජනෙ රූපෙසු වත්ථුමෙව ලබ්භතී’’ති පුරිමපාඨො, භූතරූපම්පි පන ලබ්භතීති ‘‘වත්ථුඤ්ච භූතරූපඤ්ච ලබ්භතී’’ති පඨන්ති. ‘‘චතුත්ථෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙවා’’ති වුත්තං, ‘‘චිත්තසමුට්ඨානරූපං පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපඤ්චා’’ති පන වත්තබ්බං. සවිපාකෙසු පඨමෙ විපාකා චෙව විපාකචිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්චාති එත්ථ චතුත්ථෙ විපාකචිත්තසමුට්ඨානමෙවාති ඉධ ච කටත්තාරූපම්පි විපාකචිත්තසමුට්ඨානග්ගහණෙන ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘කටත්තාරූපඤ්චා’’තිපි පන පඨන්ති. එත්ථ පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථි අවිගතමූලකෙසු ඝටනෙසු හෙතුකම්මඣානමග්ගෙහි ඝටනානි න යොජිතානි, යථාවුත්තෙසු අත්ථිඅවිගතමූලවජ්ජෙසු ආහාරෙන, නිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවජ්ජෙසු අධිපතිඉන්ද්රියෙහි ච. කස්මාති? තෙසු හි යොජියමානෙසු තංතංචිත්තුප්පාදෙකදෙසභූතා හෙතුආදයො අරූපධම්මාව පච්චයභාවෙන ලබ්භන්ති. තෙන තෙහි ඝටනානි හෙතුමූලකාදීසු වුත්තසදිසානෙව රූපමිස්සකත්තාභාවෙන සුවිඤ්ඤෙය්යානීති න වුත්තානි. අත්ථිඅවිගතෙහි පන යොජියමානො ආහාරො නිස්සයාදීහි අධිපතිඉන්ද්රියානි ච රූපමිස්සකානි හොන්තීති අධිපතාහාරින්ද්රියමූලකෙසු වුත්තසදිසානිපි ඝටනානි අත්ථිඅවිගතමූලකෙසු නිස්සයාදිමූලකෙසු ච ආහාරෙන අධිපතින්ද්රියෙහි ච සුපාකටභාවත්ථං යොජිතානීති දට්ඨබ්බානීති.

462-464. නිස්සයමූලකෙ ‘‘ඡට්ඨෙ තීණීති කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානස්සා’’ති පුරිමපාඨො, චක්ඛාදීනි පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ලබ්භන්තීති ‘‘අබ්යාකතස්ස චක්ඛායතනාදීනි චා’’ති පඨන්ති.

466. උපනිස්සයමූලකෙ පකතූපනිස්සයවසෙන වුත්තෙසු ද්වීසු පඨමෙ ‘‘ලොකියකුසලාකුසලචෙතනා පච්චයභාවතො ගහෙතබ්බා’’ති වුත්තං, ලොකුත්තරාපි පන ගහෙතබ්බාව.

473-477. කම්මමූලකෙ ¶ පටිසන්ධියං වත්ථුපීති එත්ථ න පවත්තෙ විය ඛන්ධායෙව පච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහෙතබ්බාති අධිප්පායො. විපාකාවිපාකසාධාරණවසෙන වුත්තෙසු චතූසු පඨමෙ ‘‘අරූපෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානරූපං ලබ්භතී’’ති වුත්තං, කටත්තාරූපම්පි පන ලබ්භතෙව. ඉමස්මිං පන කම්මමූලකෙ ‘‘කම්මපච්චයා ආරම්මණෙ ද්වෙ’’ති, ආරම්මණමූලකෙ ච ‘‘ආරම්මණපච්චයා කම්මෙ ¶ ද්වෙ’’ති කස්මා න වුත්තං, නනු කුසලාකුසලචෙතනා කම්මාරම්මණානං පටිසන්ධියාදීනං කම්මපච්චයො ආරම්මණපච්චයො ච හොති. යථා ච ආරම්මණභූතං වත්ථුං ආරම්මණනිස්සයපච්චයභාවෙන වුච්චති, එවං කම්මම්පි ආරම්මණපච්චයභාවෙන වත්තබ්බන්ති? න, ද්වින්නං පච්චයභාවානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටික්ඛෙපතො. පච්චුප්පන්නඤ්හි වත්ථු නිස්සයභාවං අපරිච්චජිත්වා තෙනෙවාකාරෙන තන්නිස්සිතෙන ආලම්බියමානං නිස්සයභාවෙන ච නිස්සයපච්චයොති යුත්තං වත්තුං. කම්මං පන තස්මිං කතෙ පවත්තමානානං කතූපචිතභාවෙන කම්මපච්චයො හොති, නාරම්මණාකාරෙන, විසයමත්තතාවසෙන ච ආරම්මණපච්චයො හොති, න සන්තානවිසෙසං කත්වා ඵලුප්පාදනසඞ්ඛාතෙන කම්මපච්චයාකාරෙන, තස්මා කම්මපච්චයභාවො ආරම්මණපච්චයභාවං පටික්ඛිපති, ආරම්මණපච්චයභාවො ච කම්මපච්චයභාවන්ති ‘‘කම්මපච්චයො හුත්වා ආරම්මණපච්චයො හොතී’’ති, ‘‘ආරම්මණපච්චයො හුත්වා කම්මපච්චයො හොතී’’ති ච න සක්කා වත්තුන්ති න වුත්තං. එස ච සභාවො වත්තමානානඤ්ච ආරම්මණපුරෙජාතානං වත්ථුචක්ඛාදීනං, යං ආරම්මණපච්චයභාවෙන සහ නිස්සයාදිපච්චයා හොන්තීති වත්තබ්බතා, අතීතස්ස ච කම්මස්ස අයං සභාවො, යං ආරම්මණපච්චයභාවෙන සහ කම්මපච්චයො හොතීති නවත්තබ්බතා. යථා සහජාතපුරෙජාතනිස්සයානං සහ නිස්සයපච්චයභාවෙන වත්තබ්බතා සභාවො, සහජාතාරම්මණාධිපතීනඤ්ච සහ අධිපතිපච්චයභාවෙන නවත්තබ්බතා, එවමිධාපීති.

478-483. නිරාධිපතිවිඤ්ඤාණාහාරවසෙනාති අනාමට්ඨාධිපතිභාවස්ස විඤ්ඤාණාහාරස්ස වසෙනාති අධිප්පායො. වත්ථු පරිහායතීති අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ලභන්තස්ස වත්ථුස්ස වසෙන සබ්බස්ස කටත්තාරූපස්ස පරිහානං දස්සෙති.

484-495. ‘‘තතියෙ අරූපින්ද්රියානි රූපාන’’න්ති වුත්තං, චක්ඛාදීනි ච පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ලබ්භන්ති. තතො වීරියවසෙන මග්ගසම්පයුත්තානි ඡාති එත්ථ යදිපි වීමංසා ලබ්භති, වීරියස්ස පන වසෙන තංසමානගතිකා වීමංසාපි ගහිතාති ‘‘වීරියවසෙනා’’ති වුත්තං.

511-514. විප්පයුත්තමූලකෙ ¶ ‘‘දසමෙ කුසලාදයො චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති වුත්තං, පටිසන්ධියං පන ‘‘ඛන්ධා කටත්තාරූපානං වත්ථු ච ඛන්ධාන’’න්ති ඉදම්පි ලබ්භති. ‘‘එකාදසමෙ පටිසන්ධියං වත්ථු ඛන්ධාන’’න්ති වුත්තං, තං විපාකපච්චයස්ස ¶ අග්ගහිතත්තා යස්ස වත්ථුස්ස වසෙන ඝටනං කතං, තස්ස දස්සනවසෙන වුත්තං. ‘‘ඛන්ධා ච වත්ථුස්සා’’ති ඉදම්පි පන ලබ්භතෙව. ‘‘ද්වාදසමෙ පටිසන්ධියං ඛන්ධා කටත්තාරූපාන’’න්ති පුබ්බපාඨො, චිත්තසමුට්ඨානානි පන න වජ්ජෙතබ්බානීති ‘‘ද්වාදසමෙ ඛන්ධා පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපානං පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානඤ්චා’’ති පඨන්ති.

515-518. අත්ථිපච්චයමූලකෙ පඨමඝටනෙ ‘‘අරූපවත්ථාරම්මණමහාභූතඉන්ද්රියාහාරානං වසෙන සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතපච්චයා ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං, ‘‘ආහාරින්ද්රියපච්චයා චා’’තිපි පන වත්තබ්බං. න හි ඉන්ද්රියාහාරානං වසෙන සහජාතාදයො ලබ්භන්තීති. ‘‘දුතියෙ පච්ඡාජාතකබළීකාරාහාරා න ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං, සබ්බානිපි පන අලබ්භමානානි දස්සෙතුං ‘‘පච්ඡාජාතකබළීකාරාහාරරූපජීවිතින්ද්රියරූපාදිආරම්මණානි ච න ලබ්භන්තී’’ති පඨන්ති, ඡට්ඨං සබ්බෙසං ඉන්ද්රියානං වසෙන වුත්තං. සත්තමෙ තතො රූපජීවිතින්ද්රියමත්තං පරිහායතීති එවමෙතෙසං විසෙසො වත්තබ්බො. තතො එකාදසමෙති එත්ථ තතොති නවමතොති අත්ථො. තෙරසමෙ වත්ථාරම්මණාති එත්ථ වත්ථුග්ගහණෙන චක්ඛාදිවත්ථූනිපි ගහිතානි, තථා චුද්දසමෙ වත්ථුමෙවාති එත්ථාපි. ‘‘සත්තරසමෙ පන තදෙව ආරම්මණාධිපතිභාවෙන, අට්ඨාරසමෙපි තදෙව ආරම්මණූපනිස්සයවසෙනා’’ති පුරිමපාඨො, ‘‘ආරම්මණූපනිස්සයවසෙනා’’ති අයං පන සත්තරසමතො විසෙසො න හොති, වත්ථාරම්මණානං පන සත්තරසමෙ අට්ඨාරසමෙ ච වත්ථුස්සෙව පච්චයභාවො විසෙසොති ‘‘සත්තරසමෙ පන ආරම්මණාධිපතිභාවෙන චක්ඛාදීනි ච, අට්ඨාරසමෙ වත්ථුස්සෙව ආරම්මණූපනිස්සයවසෙනා’’ති පඨන්ති.

519. සහජාතානි විය සහජාතෙන කෙනචි එකෙන පච්චයෙන අනියමිතත්තා තානි පකිණ්ණකානීති වුත්තානීති එත්ථ පුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියානි සහජාතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අසාමඤ්ඤවසෙන විප්පකිණ්ණානි වුත්තානි. ආරම්මණමූලකෙ අනන්තරසමනන්තරපුරෙජාතාති එත්ථ උපනිස්සයොපි පඨිතබ්බො.

යෙසු පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායන්ති, තානි දස්සෙතුං ‘‘හෙතුමූලකාදීන’’න්තිආදිමාහ. අලොභාදිතංතංනාමවසෙන ¶ පන හෙතුආරම්මණාධිපතිආහාරින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයධම්මා එවං පාකටා හුත්වා න පඤ්ඤායෙය්යුන්ති තෙ ¶ පරිච්ඡෙදවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදසෙව හි හෙතූ’’තිආදිමාහ. තෙන ‘‘එත්තකායෙව පච්චයධම්මා’’ති නිච්ඡයං කත්වා පාකටො හුත්වා අපඤ්ඤායමානොපි තෙස්වෙව මග්ගිතබ්බොති දස්සෙති. තත්ථ ඡ ආරම්මණාති එතෙන ආරම්මණාධිපති රූපාදිආරම්මණභාවතො සඞ්ගහිතොති තං අග්ගහෙත්වා ‘‘චත්තාරො අධිපතයො’’ති වුත්තං. එකන්තෙන කුසලවිපාකාති ඉදං ඉන්ද්රියෙසු අඤ්ඤින්ද්රියවසෙන ලබ්භති. එකන්තෙන අකුසලවිපාකාති ඉදං පන න සක්කා ලද්ධුං. ඣානඞ්ගෙස්වපි හි දුක්ඛං අකුසලමෙව විපාකස්ස අඣානඞ්ගත්තා. චිත්තට්ඨිතිපි අකුසලවිපාකකිරියා හොතීති. අකුසලස්ස විපාකා අකුසලවිපාකාති එවං පන අත්ථෙ ගය්හමානෙ ඉන්ද්රියෙසු දුක්ඛින්ද්රියවසෙන ලබ්භෙය්ය, කුසලවිපාකාකුසලවිපාකවිසෙසෙන පන පච්චයයොජනා නත්ථීති අයමත්ථො අධිප්පෙතොති සක්කා වත්තුන්ති.

පඤ්හාවාරස්ස ඝටනෙ අනුලොමගණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයුද්ධාරවණ්ණනා

527. එකෙන ලක්ඛණෙනාති ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස නහෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති හෙතුපච්චයතො අඤ්ඤෙන පච්චයෙන පච්චයොති අත්ථො. හෙතුපච්චයතො ච අඤ්ඤෙ පච්චයා අග්ගහිතග්ගහණෙන අට්ඨ හොන්ති, තෙසු කුසලො කුසලස්ස තීහි පච්චයෙහි පච්චයො, අකුසලස්ස ද්වීහි, එවං තස්මිං තස්මිං පච්චයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ තතො අඤ්ඤෙ පච්චයා ඉමෙස්වෙව ආරම්මණාදීසු අට්ඨසු පච්චයෙසු යථායොගං යොජෙතබ්බාති ඉදමෙත්ථ ලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. එතෙසු ච අට්ඨසු පච්චයෙසු පුරිමපුරිමෙහි අසඞ්ගහිතෙ සඞ්ගහෙත්වා පච්ඡිමපච්ඡිමා වුත්තාති ආරම්මණතො අඤ්ඤෙසං ද්වින්නං වසෙන උපනිස්සයො, වත්ථුපුරෙජාතස්ස වසෙන පුරෙජාතං, සහජාතතො උපනිස්සයතො ච, අඤ්ඤිස්සා චෙතනාය වසෙන කම්මං, සහජාතතො අඤ්ඤස්ස කබළීකාරාහාරස්ස වසෙන ආහාරො, සහජාතතො පුරෙජාතතො ච අඤ්ඤස්ස රූපජීවිතින්ද්රියස්ස වසෙන ඉන්ද්රියං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතඋපනිස්සයපච්චයෙන ¶ පච්චයො’’තිච්චෙව (පට්ඨා. 1.1.404, 419, 423) වුත්තං ¶ , තදඤ්ඤාභාවා න වුත්තං ‘‘කම්මාහාරින්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති, තස්මා ‘‘ආරම්මණාධිපති ආරම්මණපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති එවං වත්තබ්බං. යං පන පරිත්තත්තිකෙ පඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ‘‘අප්පමාණො ධම්මො අප්පමාණස්ස ධම්මස්ස සහජාතඋපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.66, 74) එත්ථ ආරම්මණස්ස අවචනං, තං පුරිමෙහි අසඞ්ගහිතවසෙන වුත්තානං සඞ්ගහිතවිවජ්ජනාභාවතො උපනිස්සයතො අඤ්ඤාරම්මණාභාවතො ච, න පන ආරම්මණූපනිස්සයස්ස ආරම්මණෙ අසඞ්ගහිතත්තා.

අත්ථිඅවිගතපච්චයා යදිපි සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියානං වසෙන පඤ්චවිධාව, සහජාතපුරෙජාතානං පන පච්ඡාජාතාහාරානං පච්ඡාජාතින්ද්රියානඤ්ච සහාපි අත්ථිඅවිගතපච්චයභාවො හොති, න තිණ්ණං විප්පයුත්තතා විය විසුංයෙවාති ‘‘අත්ථිඅවිගතෙසු ච එකෙකස්ස වසෙන ඡහි භෙදෙහි ඨිතා’’ති අත්ථිඅවිගතපච්චයලක්ඛණෙසු එකෙකං සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං.

‘‘රූපින්ද්රියපච්චයො පන අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො දුවිධො’’ති වුත්තං, තං ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතො’’ති එවං වත්තබ්බං.

චතුවීසතියාපීති න සොළසන්නංයෙව, නාපි අට්ඨන්නංයෙව, අථ ඛො චතුවීසතියාපීති අත්ථො. ආරම්මණභූතානං අධිපතිඋපනිස්සයපච්චයානං උපනිස්සයෙ නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානඤ්ච පුරෙජාතෙ සඞ්ගහො අත්ථීති ආරම්මණපච්චයං ආරම්මණපච්චයභාවෙයෙව ඨපෙත්වා තදෙකදෙසස්ස තෙසඤ්ච උපනිස්සයාදීසු සඞ්ගහං වත්තුකාමො ‘‘ආරම්මණපච්චයෙ ආරම්මණපච්චයොව සඞ්ගහං ගච්ඡති, න සෙසා තෙවීසතී’’ති ආහ. චතුත්ථෙ පුරෙජාතපච්චයෙති එත්ථ යථා ‘‘උපනිස්සයපච්චයෙ අධිපතිභූතො ආරම්මණපච්චයො’’ති වුත්තං, එවං ‘‘පුරෙජාතභූතො ආරම්මණපච්චයො’’තිපි වත්තබ්බං, තං පන තත්ථ වුත්තනයෙන ගහෙතුං සක්කාති කත්වා න වුත්තං සියා. අථ පන ‘‘ආරම්මණතො අඤ්ඤං පුරෙජාතග්ගහණෙන ගහිත’’න්ති න වුත්තං, එවං සති උපනිස්සයග්ගහණෙනපි ආරම්මණතො අඤ්ඤස්ස ගහිතතාය භවිතබ්බන්ති ‘‘අධිපතිභූතො ආරම්මණපච්චයො උපනිස්සයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති න වත්තබ්බං සියාති.

යෙසු ¶ පඤ්හෙසු…පෙ… එකොව පච්චයො ආගතොති එත්ථ ආගතොවාති එවං එවසද්දො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො. තෙන ද්වාදසමචුද්දසමෙසු පඤ්හෙසු සහජාතපුරෙජාතෙසු එකෙකො පච්චයො න අනාගතො ¶ හොති, අථ ඛො ආගතොවාති තෙසු අඤ්ඤතරපටික්ඛෙපෙ තෙපි පඤ්හා පරිහායන්තීති දස්සිතං හොතීති. යස්මිං පන පඤ්හෙති දුතියඡට්ඨපඤ්හෙසු එකෙකවසෙන ගහෙත්වා එකවචනෙන නිද්දිසීයති. එවන්ති ආරම්මණඋපනිස්සයවසෙනාති අත්ථො. තෙන ද්වාදසමචුද්දසමෙ නිවත්තෙති. තෙසුපි හි ද්වෙ පච්චයා ආගතා, න පන ආරම්මණඋපනිස්සයවසෙනාති. අවසෙසානං වසෙනාති අවසෙසානං ලබ්භමානානං වසෙනාති දට්ඨබ්බං. න හි තෙරසමපන්නරසමෙසු පච්ඡාජාතෙපි පටික්ඛිත්තෙ ආහාරින්ද්රියානං වසෙන තෙ පඤ්හා ලබ්භන්ති, අථ ඛො සහජාතස්සෙව වසෙනාති. ඉදමෙව චෙත්ථ ලක්ඛණන්ති අට්ඨන්නං පච්චයානං සබ්බපච්චයසඞ්ගාහකත්තං, උක්කට්ඨවසෙන පඤ්හාපරිච්ඡෙදො, තෙ තෙ පච්චයෙ සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතපච්චයපරිච්ඡෙදො, තස්මිං තස්මිං පච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ තස්ස තස්ස පඤ්හස්ස පරිහානාපරිහානීති එතං සබ්බං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘ඉමිනා ලක්ඛණෙනා’’ති වුත්තං.

තත්රාති පභෙදපරිහානීසු. තීහි පච්චයෙහි එකූනවීසති පච්චයා දස්සිතාති ‘‘නහෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ ලබ්භමානපච්චයෙ සන්ධාය වුත්තං. අයං පන පච්චයුද්ධාරො සබ්බපච්චනීයස්ස සාධාරණලක්ඛණවසෙන වුත්තො, න ‘‘නහෙතුපච්චයා’’ති එත්ථෙව ලබ්භමානපච්චයදස්සනවසෙන. එවඤ්ච කත්වා හෙතුදුකපඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ‘‘හෙතුධම්මො හෙතුස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.43) වුත්තං, අඤ්ඤථා ‘‘නහෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ ලබ්භමානපච්චයදස්සනෙ ‘‘සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති න වත්තබ්බං සියා, තස්මා ඉධාපි සබ්බලබ්භමානපච්චයසඞ්ගහවසෙන පච්චයුද්ධාරස්ස වුත්තත්තා තීහි පච්චයෙහි වීසති පච්චයා දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. යං වුත්තං ‘‘තත්රායං විත්ථාරකථා’’ති, තත්ර පභෙදෙ විත්ථාරකථං වත්වා පරිහානීයං දස්සෙන්තො ‘‘තස්මිං පන පච්චයෙ…පෙ… තෙ පරතො වක්ඛාමා’’ති ආහ.

528. තථා අකුසලාදිකෙසුපි චතූසු පඤ්හෙසු තෙහි තෙහි පච්චයෙහි තෙ තෙයෙව පච්චයා දස්සිතාති කුසලාදිකෙසු දස්සිතෙහි ¶ අඤ්ඤෙසං අභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. න හි ‘‘අකුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්සා’’ති එත්ථ ද්වීහි පච්චයෙහි තයො පච්චයා දස්සිතා, අථ ඛො ද්වෙයෙව, අබ්යාකතස්සපි අකුසලො ආරම්මණාධිපතිපච්චයො න හොතීති.

530. සහජාතපච්චයා පන න හොන්ති වත්ථුමිස්සකත්තාති අසහජාතපච්චයෙන වත්ථුනා සහජාතපච්චයභාවෙන ¶ ගහිතත්තා තෙන සද්ධිං සහජාතපච්චයා න හොන්තීති දස්සෙති, න පන සුද්ධානං සහජාතපච්චයභාවං නිවාරෙති. වත්ථුනා පන සද්ධිං යෙන නිස්සයාදිනා පච්චයා හොන්ති, තමෙව නිස්සයාදිං විසෙසෙතුං සහජාතන්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තස්මා තෙස’’න්තිආදිමාහ.

ඉමස්මිං පන පච්චයුද්ධාරෙ ආරම්මණඋපනිස්සයකම්මඅත්ථිපච්චයෙසු චතූසු සබ්බපච්චයෙ සඞ්ගණ්හිත්වා කස්මා තෙසං වසෙන පච්චයුද්ධාරො න කතොති? මිස්සකාමිස්සකස්ස අත්ථිපච්චයවිභාගස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. න හි ‘‘අවිභාගෙන අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තෙ සක්කා විඤ්ඤාතුං ‘‘කිං සුද්ධෙන සහජාතඅත්ථිපච්චයෙන පුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියඅත්ථිපච්චයෙන වා, අථ සහජාතපුරෙජාතමිස්සකෙන පච්ඡාජාතාහාරමිස්සකෙන පච්ඡාජාතින්ද්රියමිස්සකෙන වා’’ති. අත්ථිපච්චයවිසෙසෙසු පන සහජාතාදීසු සරූපතො වුච්චමානෙසු යත්ථ සුද්ධානං සහජාතාදීනං පච්චයභාවො, තත්ථ ‘‘සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා සුද්ධානං, යත්ථ ච මිස්සකානං පච්චයභාවො, තත්ථ ‘‘සහජාතං පුරෙජාත’’න්තිආදිනා මිස්සකානං ගහණතො සුවිඤ්ඤෙය්යතා හොති, තස්මා අත්ථිපච්චයවිසෙසදස්සනත්ථං සහජාතාදයො ගහිතා, තෙන ච සබ්බපච්චයානං චතූසු පච්චයෙසු සඞ්ගහො දස්සිතො හොති.

කස්මා පන සහජාතපුරෙජාතෙ අග්ගහෙත්වා නිස්සයො, පුරෙජාතපච්ඡාජාතෙ අග්ගහෙත්වා විප්පයුත්තො වා අත්ථිපච්චයවිසෙසභාවෙන න වුත්තොති? අවත්තබ්බත්තා, නිස්සයො තාව න වත්තබ්බො සහජාතපුරෙජාතානං සුද්ධානං මිස්සකානඤ්ච නිස්සයපච්චයභාවතො විභජිතබ්බතාය අත්ථිපච්චයෙන අවිසිට්ඨත්තා, විප්පයුත්තපච්චයො ච සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතභාවතො අත්ථිපච්චයො විය විසෙසිතබ්බොති සො විය න වත්තබ්බො. සහජාතපුරෙජාතානඤ්ච මිස්සකානං අත්ථිපච්චයභාවො හොති, න ¶ විප්පයුත්තභාවො. තථා සහජාතපච්ඡාජාතානඤ්ච මිස්සකානං අත්ථිපච්චයභාවො හොති. වක්ඛති හි ‘‘අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො සහජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති (පට්ඨා. 1.4.84), න පන විප්පයුත්තපච්චයභාවො, තස්මා විප්පයුත්තග්ගහණෙන මිස්සකානං අත්ථිපච්චයභාවස්ස අග්ගහණතො න සො අත්ථිපච්චයවිසෙසො භවිතුං යුත්තොති භිය්යොපි න වත්තබ්බො.

නනු ච සහජාතපච්චයො ච හෙතුආදීහි විසෙසිතබ්බොති සොපි නිස්සයවිප්පයුත්තා විය අත්ථිපච්චයවිසෙසභාවෙන ¶ න වත්තබ්බොති? න, විරුද්ධපච්චයෙහි අවිසෙසිතබ්බත්තා. නිස්සයවිප්පයුත්තා හි අත්ථිපච්චයො විය උප්පත්තිකාලවිරුද්ධෙහි පච්චයෙහි විසෙසිතබ්බා, න පන සහජාතො. හෙතුආදයො හි සහජාතා එව, න උප්පත්තිකාලවිරුද්ධාති.

පච්චනීයුද්ධාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයගණනවණ්ණනා

නහෙතුමූලකවණ්ණනා

532. සුද්ධො ආරම්මණපච්චයො පරිහායතීති එත්ථ සුද්ධග්ගහණෙන න කිඤ්චි පයොජනං. ආරම්මණෙ හි පච්චනීයතො ඨිතෙ අධිපතිපච්චයාදිභූතො ආරම්මණපච්චයො පරිහායතියෙවාති. සුද්ධොති වා අට්ඨසු පච්චයෙසු කෙවලං ආරම්මණපච්චයො පරිහායති, න සෙසාති දස්සෙති. එකාදසන්නන්ති සහජාතෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තෙසු පන්නරසසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තෙ වජ්ජෙත්වා එකාදසන්නං වසෙන. තෙති තෙ සහජාතෙ අන්තොගධායෙව තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ අඤ්ඤෙනාකාරෙන විස්සජ්ජනං න ලභන්තීති දස්සෙති, අනන්තොගධා පන ආරම්මණාධිපතිපුරෙජාතනිස්සයාදයො ආරම්මණාදිආකාරෙන ලභන්තීති.

කිඤ්චාපි සහජාතපච්චයොයෙව නත්ථීති තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ ඉමෙ වාරා න ලබ්භෙය්යුං, අථ ඛො නිස්සයඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන එතෙ ලභිතබ්බා සියුන්ති අධිප්පායො. යස්මා පනාතිආදිනා යදිපි සහජාතපච්චයො නත්ථි ¶ , යස්මා පන සහජාතපච්චයධම්මෙ ඨිතා එතෙ න නිස්සයාදයො න හොන්ති, යස්මා ච සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ යෙ පටික්ඛිත්තා හොන්ති, තෙ ඉධ සහජාතපටික්ඛෙපෙන පටික්ඛිත්තා, තස්මා තෙපි වාරා න ලබ්භන්තීති දස්සෙති.

ඨපෙත්වා සහජාතපච්චයන්ති එතෙන නිස්සයාදිභූතඤ්ච සහජාතපච්චයං ඨපෙත්වාති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කුසලතො පවත්තමානෙසු කුසලාබ්යාකතෙසු කුසලස්ස කුසලො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොතීති ¶ ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මවසෙන පවත්තිසබ්භාවතො’’ති. යෙ ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයසඞ්ගහං ගතාති තෙසං තෙසං පච්චයුප්පන්නානං පච්චයභාවෙන වුච්චමානා යෙ ධම්මා අත්තනො පච්චයුප්පන්නභාවෙන වුච්චමානානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයොති සඞ්ගහං ගතාති අත්ථො. කුසලො ච කුසලස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයොති කත්වා කුසලාබ්යාකතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයසඞ්ගහං ගතෙහෙව ධම්මෙහි පච්චයො හොති, සමුදායභූතො එකදෙසභූතෙහීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. කුසලො පන කුසලස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභූතෙහෙව කුසලාබ්යාකතානං සහජාතාදීහි, න අඤ්ඤථාති අඤ්ඤමඤ්ඤෙ පටික්ඛිත්තෙ සො වාරො පරිහායතීති වත්තබ්බං.

චතුන්නං ඛන්ධානං එකදෙසොවාති සහජාතෙ සන්ධාය වුත්තං. අසහජාතා හි ආහාරින්ද්රියා රූපක්ඛන්ධෙකදෙසොව හොන්ති. තෙති තෙ විප්පයුත්තපච්චයධම්මා.

533. ‘‘දුමූලකාදිවසෙන පච්චයගණනං දස්සෙතු’’න්ති ලිඛිතං, ‘‘පච්චනීයගණනං දස්සෙතු’’න්ති පන වත්තබ්බං. පච්චනීයවාරගණනා හි දස්සිතාති.

‘‘විපාකං පනෙත්ථ නඋපනිස්සයපච්චයෙන සද්ධිං ඝටිතත්තා න ලබ්භතී’’ති වුත්තං, විපාකස්සපි පන කම්මං උපනිස්සයො අහුත්වාපි කම්මපච්චයො හොතීති විපාකත්තිකෙ දස්සිතමෙතන්ති.

නහෙතුමූලකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

534. සත්ත පඤ්ච තීණි ද්වෙ එකන්ති පරිච්ඡින්නගණනානීති සත්තාදිපරිච්ඡෙදෙහි පරිච්ඡින්නගණනානි විස්සජ්ජනානි හෙතුමූලකෙ දස්සිතානීති ආහ.

538. නනිස්සයපච්චයා ¶ නඋපනිස්සයපච්චයා නපච්ඡාජාතෙ තීණීති මූලකං සඞ්ඛිපිත්වා දසමූලකෙ ‘‘නපච්ඡාජාතෙ තීණී’’ති වුත්තං ගණනං උද්ධරති. ‘‘තෙසු කටත්තාරූපඤ්ච ආහාරසමුට්ඨානඤ්ච පච්චයුප්පන්න’’න්ති වුත්තං, ද්වීසු පන විපාකො තතියෙ තෙසමුට්ඨානිකකායො ච පච්චයුප්පන්නො හොතියෙව.

545. අබ්යාකතො ච සහජාතඅබ්යාකතස්සාති ‘‘අරූපාබ්යාකතො අරූපාබ්යාකතස්ස, රූපාබ්යාකතො ¶ ච රූපාබ්යාකතස්සා’’ති එතං ද්වයං සන්ධාය වුත්තං. රූපාබ්යාකතො පන අරූපාබ්යාකතස්ස, අරූපාබ්යාකතො ච රූපාබ්යාකතස්ස සහජාතපච්චයො හොන්තො විප්පයුත්තපච්චයො හොතියෙව. ‘‘අබ්යාකතො සහජාතාහාරින්ද්රියවසෙන අබ්යාකතස්සාති එවං පඤ්චා’’ති පන වත්තබ්බං.

546. නොඅත්ථිපච්චයා නහෙතුයා නවාති එත්ථ ‘‘එකමූලකෙකාවසානා අනන්තරපකතූපනිස්සයවසෙන ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං, අත්ථිපච්චයෙ පන පටික්ඛිත්තෙ අට්ඨසු පච්චයෙසු සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියානි පටික්ඛිත්තානි, ආරම්මණඋපනිස්සයකම්මානි ඨිතානීති තෙසං තිණ්ණං ඨිතානං වසෙන ලබ්භන්තීති වත්තබ්බං. සබ්බත්ථ හි අට්ඨසු පච්චයෙසු යෙ යෙ පටික්ඛිත්තා, තෙ තෙ අපනෙත්වා යෙ යෙ ඨිතා, තෙසං වසෙන තෙ තෙ වාරා ලබ්භන්තීති ඉදමෙත්ථ ලක්ඛණන්ති. යාව නිස්සයම්පීති න කෙවලං නාරම්මණෙයෙව ඨත්වා, අථ ඛො යාව නිස්සයං, තාව ඨත්වාපි නඋපනිස්සයෙ ද්වෙ කාතබ්බාති අත්ථො. නඋපනිස්සයතො හි පුරිමෙසු ච නවපි ලබ්භන්ති, නඋපනිස්සයෙ පන පවත්තෙ අත්ථිආරම්මණඋපනිස්සයපටික්ඛෙපෙන සත්ත පච්චයා පටික්ඛිත්තාති අවසිට්ඨස්ස කම්මස්ස වසෙන ද්වෙයෙවාති.

පච්චනීයගණනවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

550. සදිසවාරාති අනුරූපවාරාති අත්ථො. නඅඤ්ඤමඤ්ඤෙ ලද්ධෙසු හි එකාදසසු ‘‘කුසලො කුසලස්ස අකුසලො අකුසලස්සා’’ති ඉමෙ හෙතුයා ලද්ධෙසු සත්තසු ඉමෙහෙව ද්වීහි සමානා හොන්ති, අත්ථාභාවතො ¶ පන න අනුරූපාති. අථ වා වචනතො අත්ථතො ච උද්දෙසතො යථායොගං නිද්දෙසතො චාති සබ්බථා සමානතං සන්ධාය ‘‘සදිසවාරා’’ති ආහ.

551. පටිසන්ධිනාමරූපං සන්ධායාති පටිසන්ධියං හෙතුනාමපච්චයං වත්ථුරූපඤ්ච පච්චයුප්පන්නං සන්ධාය ¶ . තීණි කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානරූපස්සාති එත්ථ ‘‘අබ්යාකතො කටත්තාරූපස්ස චා’’ති ඉදම්පි වත්තබ්බං.

556. අධිපතිමූලකෙ නහෙතුයා දසාති ද්වින්නම්පි අධිපතීනං වසෙන වුත්තං, නාරම්මණෙ සත්තාති සහජාතාධිපතිස්ස, නසහජාතෙ සත්තාති ආරම්මණාධිපතිස්සාති එවං සබ්බත්ථ තස්මිං තස්මිං පච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ ඝටනෙසු ච තස්මිං තස්මිං පච්චයෙ ඝටිතෙ මූලභාවෙන ඨිතෙ පච්චයෙ යෙ ධම්මා පරිහායන්ති, යෙ ච තිට්ඨන්ති, තෙ සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා යෙ ධම්මා ඨිතා යෙසං පච්චයා හොන්ති, තෙසං වසෙන ගණනා උද්ධරිතබ්බා. අනුලොමෙ වුත්තඝටිතෙ හි මූලභාවෙන ඨපෙත්වා ඝටිතාවසෙසා පච්චයා පච්චනීයතො යොජිතාති තත්ථ ලද්ධායෙව පච්චනීයතො ඨිතපච්චයානං වසෙන සමානා ඌනා ච සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා

631. ඌනතරගණනෙන සද්ධිං අතිරෙකගණනස්සපි ගණනං පරිහාපෙත්වාති එත්ථ අනුලොමතො යොජියමානෙන පච්චයෙන සද්ධිං පච්චනීයතො ඨිතස්ස අතිරෙකගණනස්සපි ගණනං පරිහාපෙත්වාති අධිප්පායො. පරිහාපනගණනාය ඌනතරගණනෙන සද්ධිං සමානත්තඤ්ච න එකන්තිකං. නහෙතුනාරම්මණදුකස්ස හි ගණනා අධිපතිපච්චයෙන යොජියමානෙන ඌනතරගණනෙන සද්ධිං පරිහීනාපි අධිපතිපච්චයෙ ලද්ධගණනාය න සමානා, අථ ඛො තතොපි ඌනතරා හොතීති ආහ ‘‘න පනෙතං සබ්බසංසන්දනෙසු ගච්ඡතී’’ති.

නිස්සයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ සහජාතෙ ච අනුලොමතො අතිට්ඨමානානං හෙතුආදීනං සහජාතස්ස ච අට්ඨානං පාකටන්ති අපාකටමෙව ¶ දස්සෙන්තො ‘‘වත්ථුපුරෙජාතො අනුලොමතො න තිට්ඨතී’’ති ආහ. ආහාරෙ වාතිආදිනා ඉදං දස්සෙති – සහජාතෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ අනුලොමතො අතිට්ඨමානා ඣානමග්ගසම්පයුත්තා ආහාරෙ වා ඉන්ද්රියෙ වා පච්චනීයතො ඨිතෙ තිට්ඨන්තීති ¶ හෙතුආදයොපි තිට්ඨන්ති. සබ්බඣානමග්ගෙහි පන චතුක්ඛන්ධෙකදෙසභූතානං සම්පයුත්තෙන ච චතුක්ඛන්ධභූතානං සබ්බෙසං තෙසං අනුලොමතො ඨානං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං, ඉතරෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අධිපතිඋපනිස්සයාති ආරම්මණමිස්සානම්පි අනුලොමතො ඨානං දස්සෙති.

‘‘ඉන්ද්රියෙ එකන්ති රූපජීවිතින්ද්රියවසෙනා’’ති වුත්තං, ‘‘චක්ඛුන්ද්රියාදීනං රූපජීවිතින්ද්රියස්ස ච වසෙනා’’ති පන වත්තබ්බං. කමෙන ගන්ත්වා විප්පයුත්තෙ තීණීති ඉදං පාකටභාවත්ථං ‘‘නවමූලකාදීසු විප්පයුත්තෙ තීණී’’ති එවං කෙසුචි පොත්ථකෙසු උද්ධටං. ඉමානි ච ද්වෙ පච්ඡාජාතින්ද්රියවසෙනාති ඉදං ‘‘ඉමානි ච ද්වෙ පච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියවසෙනා’’ති ච වත්තබ්බං.

නහෙතුමූලකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

636. නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හෙතුයා තීණීති කුසලාදීනි චිත්තසමුට්ඨානානන්ති එත්ථ ‘‘පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානඤ්චා’’තිපි වත්තබ්බං. හෙතුයා වුත්තෙහි තීහීති වාරසාමඤ්ඤමෙව සන්ධාය වදති, තථා කම්මෙ තීණීති හෙතුයා වුත්තානෙවාති ච. පච්චයෙසු පන සබ්බත්ථ විසෙසො සල්ලක්ඛෙතබ්බො. අධිපතියා තීණීති නඅඤ්ඤමඤ්ඤනහෙතුනආරම්මණපච්චයා අධිපතියා තීණීති එතානි හෙට්ඨා හෙතුයා වුත්තානෙවාති.

644. යථා ච හෙට්ඨාති යථා නහෙතුමූලකෙ යාව නවිපාකා, තාව ගන්ත්වා නාහාරින්ද්රියෙසු එකෙකමෙව ගහිතං, තථා ඉධාපි නාරම්මණමූලකාදීසු එකෙකමෙව ගහිතන්ති අධිප්පායො.

648. නානාක්ඛණිකා කුසලාකුසලචෙතනා කම්මසමුට්ඨානරූපස්සාති එත්ථ ‘‘විපාකාන’’න්තිපි වත්තබ්බං. ආහාරින්ද්රියෙසු තීණි සහජාතසදිසානි රූපස්සපි පච්චයභාවතො, ඣානමග්ගාදීසු තීණි හෙතුසදිසානි අරූපානංයෙව පච්චයභාවතොති අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. ආදි-සද්දෙන ච ‘‘නවිප්පයුත්තනහෙතුනාරම්මණපච්චයා අධිපතියා තීණී’’තිආදීනි (පට්ඨා. 1.1.649) සඞ්ගණ්හාති.

650. යං ¶ ¶ පනාති යං පච්චයං සකට්ඨානෙ අනුලොමතො ලභන්තම්පි අග්ගහෙත්වා තතො පරෙතරා පච්චනීයතො ගය්හන්ති, සො පච්චයො පච්ඡා අනුලොමතොව යොජනං ලභතීති අත්ථො. යථා පන නහෙතුමූලකාදීසු නාහාරෙ ඝටිතෙ ඉන්ද්රියවසෙන, නින්ද්රියෙ ච ඝටිතෙ ආහාරවසෙන පඤ්හලාභො හොතීති තෙසු අඤ්ඤතරං පච්චනීයතො අයොජෙත්වා අනුලොමතො යොජිතං, එවං නොඅත්ථිනොඅවිගතමූලකෙසු උපනිස්සයෙ ඝටිතෙ කම්මවසෙන, කම්මෙ ච ඝටිතෙ උපනිස්සයවසෙන පඤ්හලාභො හොතීති තෙසු අඤ්ඤතරං පච්චනීයතො අයොජෙත්වා අනුලොමතො යොජිතන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙතස්මිං පච්චනීයානුලොමෙ සබ්බානි මූලානි ද්වෙධා භින්නානි නාහාරනින්ද්රියානි නඋපනිස්සයනකම්මානි ච පත්වාති.

පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කුසලත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වෙදනාත්තිකවණ්ණනා

1. වෙදනාරූපනිබ්බානානි පන තිකමුත්තකානි පටිච්චාදිනියමං පච්චයුප්පන්නවචනඤ්ච න ලභන්ති. පටිච්චවාරාදීසු පන ඡසු යතො හෙතුපච්චයාදිතො තිකධම්මානං උප්පත්ති වුත්තා, තත්ථ යථානුරූපතො ආරම්මණාදිපච්චයභාවෙන ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බානීති.

10. සබ්බඅරූපධම්මපරිග්ගාහකා පන සහජාතාදයො පච්චයාති ඉමිනා කුසලත්තිකෙපි පරිහීනං සහජාතං රූපාරූපධම්මපරිග්ගාහකත්තා ආදිම්හි ඨපෙත්වා ආදිසද්දෙන සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකවචනෙන ච පච්චයුප්පන්නවසෙන සබ්බඅරූපධම්මපරිග්ගාහකානං ආරම්මණාදීනං පරිහානිං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. තෙන කුසලත්තිකපරිහීනානං සබ්බට්ඨානිකානං චතුන්නං සබ්බතිකාදීසු පරිහානි දස්සිතා හොති. පච්ඡාජාතපච්චයඤ්ච විනාව උප්පත්තිතොති එතෙන පන පච්ඡාජාතපච්චයස්ස අනුලොමෙ පරිහානිං, පච්චනීයෙ ච ලාභං දස්සෙති. සහජාතාදයොති වා සහජාතමූලකා සහජාතනිබන්ධනා පටිච්චාදිං ඵරන්තෙහි සහජාතධම්මෙහි විනා පච්චයා අහොන්තාති වුත්තං හොති. කස්මා පන සහජාතනිබන්ධනා සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකා ච යෙ, තෙව ¶ පරිහායන්ති ¶ , න පන යො සහජාතානිබන්ධනො සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකො ච න හොති, සො පච්ඡාජාතොති තත්ථ කාරණං වදන්තො ‘‘සහජාතාදීහි විනා අනුප්පත්තිතො පච්ඡාජාතපච්චයඤ්ච විනාව උප්පත්තිතො’’ති ආහ. තත්ථ සහජාතාදීහි විනාති සහජාතනිබන්ධනෙහි සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකෙහි ච විනාති අත්ථො. අථ වා සහජාතනිබන්ධනානමෙව පරිහානි, න පච්ඡාජාතස්ස සහජාතානිබන්ධනස්සාති එත්ථෙව කාරණං වදන්තො ‘‘සහජාතාදීහි විනා අනුප්පත්තිතො පච්ඡාජාතපච්චයඤ්ච විනාව උප්පත්තිතො’’ති ආහ. සහජාතනිබන්ධනාපි පන සබ්බඅරූපධම්මපරිග්ගාහකායෙව පරිහායන්තීති දස්සිතමෙතන්ති.

17. නවිපාකෙපි එසෙව නයොති නයදස්සනමෙව කරොති, න ච පච්චයපච්චයුප්පන්නසාමඤ්ඤදස්සනං. සුඛාය හි අදුක්ඛමසුඛාය ච වෙදනාය සම්පයුත්තෙ ධම්මෙ පටිච්ච තාහි වෙදනාහි සම්පයුත්තා අහෙතුකකිරියධම්මා විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහජාතමොහො චාති අයඤ්හෙත්ථ නයොති. නවිප්පයුත්තෙ එකන්ති ආරුප්පෙ ආවජ්ජනවසෙන වුත්තන්ති ඉදං ආවජ්ජනාහෙතුකමොහානං වසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

25-37. අනුලොමපච්චනීයෙ යථා කුසලත්තිකං, එවං ගණෙතබ්බන්ති හෙතුමූලකාදීනං නයානං එකමූලකද්විමූලකාදිවසෙන ච යොජෙත්වා ගහෙතබ්බතාසාමඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං, න ගණනසාමඤ්ඤං. ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු එසෙව නයො. අහෙතුකස්ස පන චිත්තුප්පාදස්සාතිආදි නහෙතුමූලකං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘අහෙතුකස්ස පන චිත්තුප්පාදස්ස මොහස්ස චා’’ති පනෙත්ථ වත්තබ්බං. මොහස්ස චාපි හි අහෙතුකස්ස අධිපතිඅභාවතො අධිපතිනො නහෙතුමූලකෙ අනුලොමතො අට්ඨානන්ති. පරිවත්තෙත්වාපීති නහෙතුපච්චයා නඅධිපතිපච්චයා ආරම්මණෙ තීණීති එවං පුරතො ඨිතම්පි ආරම්මණාදිං පච්ඡතො යොජෙත්වාති අත්ථො.

39. පඤ්හාවාරෙ දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති එතෙන තංසම්පයුත්තෙ දස්සෙති. උපනිස්සයවිභඞ්ගෙ ‘‘සද්ධාපඤ්චකෙසු මානං ජප්පෙති දිට්ඨිං ගණ්හාතීති කත්තබ්බං, අවසෙසෙසු න කත්තබ්බ’’න්ති ඉදං පාඨගතිදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන රාගාදීහි මානදිට්ඨීනං අනුප්පත්තිතො. කුසලත්තිකෙපි හි රාගාදීසු ‘‘මානං ජප්පෙති දිට්ඨිං ගණ්හාතී’’ති පාළි න වුත්තා, ‘‘රාගො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි පත්ථනා රාගස්ස දොසස්ස මොහස්ස මානස්ස ¶ දිට්ඨියා පත්ථනාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.2.53) පන රාගාදීනං මානදිට්ඨිඋපනිස්සයභාවො වුත්තො. තථා ඉධාපි දට්ඨබ්බන්ති ¶ . ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තෙන පන චිත්තෙන ගාමඝාතං නිගමඝාතං කරොතී’’ති සොමනස්සසම්පයුත්තලොභසහගතචිත්තෙන ගාමනිගමවිලුප්පනං සන්ධාය වුත්තං.

62. සුද්ධානන්ති පච්චයපච්චයුප්පන්නපදානං අනඤ්ඤත්තං දස්සෙති. පුරෙජාතපච්ඡාජාතා පනෙත්ථ න විජ්ජන්ති.න හි පුරෙජාතා පච්ඡාජාතා වා අරූපධම්මා අරූපධම්මානං පච්චයා හොන්තීති එත්ථ පුරෙජාතාති ඉමස්මිං තිකෙ වුච්චමානා අධිකාරප්පත්තා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තාදයොව අරූපධම්මානං පුරෙජාතා හුත්වා පච්චයා න හොන්ති පුරෙජාතත්තාභාවතොති අධිප්පායො, තථා පච්ඡාජාතත්තාභාවතො පච්ඡාජාතා වා හුත්වා න හොන්තීති.

63-64. සාධිපතිඅමොහවසෙනාති අධිපතිභාවසහිතාමොහවසෙනාති අත්ථො.

83-87. නහෙතුපච්චයා…පෙ… නඋපනිස්සයෙ අට්ඨාති නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා නඋපනිස්සයෙ අට්ඨාති එවං සඞ්ඛිපිත්වා උද්ධරති. නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයවසෙන වෙදිතබ්බාති ඉදං ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තස්සා’’ති එතං වජ්ජෙත්වා අවසෙසෙසු අට්ඨසුපි නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයසම්භවං සන්ධාය වුත්තං. න හි සහජාතපච්චයො අට්ඨසුපි ලබ්භති, අථ ඛො තීස්වෙවාති.

වෙදනාත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. විපාකත්තිකවණ්ණනා

1-23. විපාකත්තිකෙ විපාකධම්මං පටිච්චාති විපාකං ධම්මං පටිච්ච. සමාසෙනපි හි සොයෙවත්ථො වුත්තොති පාළියං සමාසං කත්වා ලිඛිතං.

24-52. ‘‘නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මං ¶ පටිච්ච නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මො උප්පජ්ජති නවිපාකපච්චයා’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං උපාදාරූප’’න්ති එත්තකමෙව ¶ වුත්තං, න වුත්තං ‘‘කටත්තාරූප’’න්ති. තං ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජමානස්ස මහාභූතෙ පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්ථත්තා න වුත්තං. න හෙත්ථ කටත්තාරූපස්ස ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පත්ති අත්ථි, යස්ස මහාභූතෙ පටිච්ච උප්පත්ති වත්තබ්බා සියා. පවත්තියං පන කටත්තාරූපං ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං…පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති එතෙනෙව දස්සිතං හොති. එවඤ්ච කත්වා අසඤ්ඤසත්තානං රූපසමානගතිකත්තා නාහාරපච්චයෙ ච පවත්තියං කටත්තාරූපං න උද්ධටං. තම්පි හි උප්පාදක්ඛණෙ ආහාරපච්චයෙන විනා උප්පජ්ජතීති උද්ධරිතබ්බං සියාති.

විපාකත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. උපාදින්නත්තිකවණ්ණනා

15. උපාදින්නත්තිකෙ අනුපාදින්නඅනුපාදානියං ධම්මං පටිච්ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ධම්මො උප්පජ්ජති නාධිපතිපච්චයාති එතෙන සයං අධිපතිභූතත්තා අවිරහිතාරම්මණාධිපතීසුපි අධිපති දුවිධෙනපි අධිපතිපච්චයෙන උප්පජ්ජතීති න වත්තබ්බො, අයමෙතස්ස සභාවොති දස්සෙති.

72. උපාදින්නුපාදානියො කබළීකාරාහාරො උපාදින්නුපාදානියස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති එත්ථ කම්මජානං රූපානං අබ්භන්තරගතා ඔජා තස්සෙව කම්මජකායස්ස රූපජීවිතින්ද්රියං විය කටත්තාරූපානං අනුපාලනුපත්ථම්භනවසෙන පච්චයො, න ජනකවසෙනාති අයමත්ථො අට්ඨකථායං වුත්තො. එතස්මිං පන අත්ථෙ සති උපාදින්නුපාදානියො ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ච ධම්මා උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො පච්ඡාජාතින්ද්රියන්ති එත්ථ ‘‘ආහාර’’න්තිපි වත්තබ්බං, යදි ච කම්මජා ඔජා සකලාපරූපානමෙව ආහාරපච්චයො හොති, එවං සති ‘‘උපාදින්නුපාදානියො කබළීකාරාහාරො අනුපාදින්නුපාදානියස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්චිදං, තම්පි අනජ්ඣොහටාය සසන්තානගතාය උපාදින්නොජාය අනුපාදින්නුපාදානියස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්ච සති ¶ ‘‘උපාදින්නුපාදානියො ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ච ධම්මා අනුපාදින්නුපාදානියස්ස ¶ ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.4.85) අයම්පි පඤ්හො පච්ඡාජාතාහාරවසෙන උද්ධරිතබ්බො සියා, තස්මා අජ්ඣොහටස්ස උපාදින්නාහාරස්ස ලොකුත්තරක්ඛණෙ අභාවතො දුමූලකෙසු පඨමපඤ්හෙ ‘‘ආහාර’’න්ති න වුත්තං. දුතියපඤ්හො ච න උද්ධටො, න ඉතරස්ස උපාදින්නාහාරස්ස කාමභවෙ අසම්භවාභාවතොති අජ්ඣොහටමෙව මණ්ඩූකාදිසරීරගතං උපාදින්නාහාරං සන්ධාය ‘‘උපාදින්නුපාදානියො කබළීකාරාහාරො උපාදින්නුපාදානියස්ස ච අනුපාදින්නුපාදානියස්ස ච කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.4.74) වදන්තානං වාදො බලවතරො. න හි අජ්ඣොහටමත්තාව මණ්ඩූකාදයො කුච්ඡිවිත්ථතං න කරොන්ති, න ච බලං න උපජායන්ති, න ච රූපවිසෙසො න විඤ්ඤායතීති.

‘‘අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො සහජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති (පට්ඨා. 1.4.83) එවමාදීහි ඉධ වුත්තෙහි එකමූලකදුකතිකාවසානපඤ්හවිස්සජ්ජනෙහි ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො සහජාත’’න්තිආදිනා ඉධ දුතියදුකාවසානෙ විය විස්සජ්ජනං ලබ්භතීති විඤ්ඤායති. සුඛාවබොධනත්ථං පන තත්ථ සහජාතවසෙනෙව විස්සජ්ජනං කතං. පච්චනීයෙ පන සහජාතස්සෙව අපටික්ඛෙපෙ ලාභතො, පටික්ඛෙපෙ ච අලාභතො සහජාතපච්චයවසෙනෙව එකමූලකදුකාවසානා තත්ථ උද්ධටා, ඉධ පනෙතෙහි විස්සජ්ජනෙහි එකො ධම්මො සහජාතාදීසු අත්ථිපච්චයවිසෙසෙසු අනෙකෙහිපි අනෙකෙසං ධම්මානං එකො අත්ථිපච්චයො හොතීති දස්සිතං හොති. එකො හි ධම්මො එකස්ස ධම්මස්ස එකෙනෙව අත්ථිපච්චයවිසෙසෙන අත්ථිපච්චයො හොති, එකො අනෙකෙසං එකෙනපි අනෙකෙහිපි, තථා අනෙකො එකස්ස, අනෙකො අනෙකෙසං සමානත්තෙ පච්චයුප්පන්නධම්මානං, අත්ථිපච්චයවිසෙසෙසු පන පඤ්චසු සහජාතං පුරෙජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොති, අනඤ්ඤධම්මත්තෙ පච්ඡාජාතෙන ච, න නානාධම්මත්තෙ.

යදි සියා, ‘‘උපාදින්නුපාදානියො ච අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ච ධම්මා උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො පච්ඡාජාතං ඉන්ද්රිය’’න්ති එත්ථ ‘‘සහජාත’’න්තිපි වත්තබ්බං සියා. කම්මජානඤ්හි භූතානං සහජාතානං ¶ පච්ඡාජාතානඤ්ච ලොකුත්තරානං එකක්ඛණෙ ලබ්භමානානම්පි එකො අත්ථිපච්චයභාවො නත්ථි සහජාතපච්ඡාජාතානං නානාධම්මානං විරුද්ධසභාවත්තාති තං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා පච්චනීයෙ ච ‘‘නඉන්ද්රියෙ බාවීසා’’ති වුත්තං. අඤ්ඤථා හි ඉන්ද්රියපටික්ඛෙපෙපි සහජාතපච්ඡාජාතවසෙන තස්ස පඤ්හස්ස ¶ ලාභතො ‘‘තෙවීසා’’ති වත්තබ්බං සියාති. පුරෙජාතං සහජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොති, න ඉතරෙහි, තම්පි වත්ථු තංසහිතපුරෙජාතමෙව, න ඉතරං. කුසලත්තිකෙ හි පඤ්හාවාරෙ ‘‘නවිප්පයුත්තපච්චයා අත්ථියා පඤ්චා’’ති (පට්ඨා. 1.1.649) වුත්තං, සනිදස්සනත්තිකෙ පන ‘‘විප්පයුත්තෙ බාවීසා’’ති. යං පන තත්ථ අත්ථිවිභඞ්ගෙ පච්චයුද්ධාරෙ ච තිමූලකෙකාවසානං උද්ධටං, තං වත්ථුසහිතස්ස ආරම්මණපුරෙජාතස්ස සහජාතෙන, සහ පච්චයභාවතොති පච්ඡාජාතං ආහාරින්ද්රියෙහෙව, අනඤ්ඤධම්මත්තෙ ච සහජාතෙන ච, ආහාරො පච්ඡාජාතින්ද්රියෙහෙව, ඉන්ද්රියං පච්ඡාජාතාහාරෙනාති එවමෙතං අත්ථිපච්චයවිභාගං සල්ලක්ඛෙත්වා අනුලොමෙ පච්චනීයාදීසු ච ලබ්භමානා පඤ්හා උද්ධරිතබ්බා.

උපාදින්නත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. විතක්කත්තිකවණ්ණනා

22. විතක්කත්තිකෙ පටිච්චවාරානුලොමෙ අධිපතියා තෙවීසාති සත්තසු මූලකෙසු යථාක්කමං සත්ත පඤ්ච තීණි එකං තීණි තීණි එකන්ති එවං තෙවීස, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ අට්ඨවීස සත්ත පඤ්ච පඤ්ච තීණි චත්තාරි තීණි එකන්ති එවං, පුරෙජාතෙ එකාදස තීණි චත්තාරි ද්වෙ දුතියතතියදුමූලකෙසු එකං එකන්ති එවං, තථා ආසෙවනෙ. අඤ්ඤානි ගණනානි හෙතුආරම්මණසදිසානි.

31. පච්චනීයෙ නාධිපතිපච්චයෙ පඨමපඤ්හෙ ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච අවිතක්කවිචාරමත්තා අධිපතී’’ති වත්වා පුන ‘‘විපාකං අවිතක්කවිචාරමත්තං එකං ඛන්ධං පටිච්චා’’තිආදිනා විස්සජ්ජනං කතං, න පන අවිසෙසෙන. කස්මා? විපාකවජ්ජානං අවිතක්කවිචාරමත්තක්ඛන්ධානං එකන්තෙන සාධිපතිභාවතො ¶ . විපාකානං පන ලොකුත්තරානමෙව සාධිපතිභාවො, න ඉතරෙසන්ති තෙ විසුං නිද්ධාරෙත්වා වුත්තා. ලොකුත්තරවිපාකාධිපතිස්ස චෙත්ථ පුරිමකොට්ඨාසෙයෙව සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

38. නාසෙවනමූලකෙ ¶ අවිතක්කවිචාරමත්තං විපාකෙන සහ ගච්ඡන්තෙනාති එතං මූලං අවිතක්කවිචාරමත්තඅවිතක්කවිචාරපදෙහි අවිතක්කෙහි සහ යොජෙන්තෙන නපුරෙජාතසදිසං පාළිගමනං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. සදිසතා චෙත්ථ යෙභුය්යෙන විසදිසතා ච දට්ඨබ්බා. තත්ථ හි ආරුප්පෙ අවිතක්කවිචාරමත්තං ඉධ විපාකං අවිතක්කවිචාරමත්තන්තිආදි යොජෙතබ්බන්ති අයමෙත්ථ විසෙසො. ඉදඤ්ච නාසෙවනවිභඞ්ගානන්තරං ලිඛිතබ්බං, න ඣානානන්තරං, කෙසුචි පොත්ථකෙසු ලිඛිතං.

පච්චයවාරෙ පඨමඝටනෙ පවත්තිපටිසන්ධියොති දුමූලකෙසු පඨමෙ සත්තසුපි පඤ්හෙසු පවත්තිඤ්ච පටිසන්ධිඤ්ච යොජෙත්වාති වුත්තං හොති.

49. පච්චනීයෙ සත්තසු ඨානෙසු සත්ත මොහා උද්ධරිතබ්බා මූලපදෙසු එවාති සවිතක්කසවිචාරාදිපදෙසු මූලපදමෙව අවසානභාවෙන යෙසු පඤ්හෙසු යොජිතං, තෙසු සත්තසු පඤ්හෙසු සත්ත මොහා උද්ධරිතබ්බාති අත්ථො.

පඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තො ධම්මො අවිතක්කවිචාරමත්තස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණසහජාතඋපනිස්සයකම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති කෙසුචි පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති, උපනිස්සයෙන පන සඞ්ගහිතත්තා ‘‘කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති න සක්කා වත්තුං. උපාදින්නත්තිකපඤ්හාවාරපච්චනීයෙ හි ‘‘අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ධම්මො අනුපාදින්නඅනුපාදානියස්ස ධම්මස්ස සහජාතඋපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.4.58, 62) එත්තකමෙව වුත්තං. පරිත්තත්තිකපඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ච ‘‘මහග්ගතො ධම්මො මහග්ගතස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණසහජාතඋපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.57, 65, 73) එත්තකමෙව වුත්තන්ති. එත්තකමෙව ච අවිතක්කවිචාරමත්තං කම්මං අප්පමාණං මහග්ගතඤ්ච, තඤ්ච දුබ්බලං න හොතීති එතෙහියෙව වචනෙහි විඤ්ඤායතීති.

විතක්කත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකවණ්ණනා

දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ ¶ ¶ දස්සනෙන පහාතබ්බො ධම්මො භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස එකෙනපි පච්චයෙන පච්චයො න හොතීති ඉදං පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ විචාරිතනයෙන විචාරෙතබ්බන්ති.

දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාගණනගාථායො

කුසලාදි එකකත්තය-මථාදි අන්තෙන මජ්ඣිමන්තෙන;

ආදි ච මජ්ඣෙන දුකා, තයො තිකෙකො ච විඤ්ඤෙය්යො.

තෙස්වෙකෙකං මූලං කත්වා, තං සත්තසත්තකා පුච්ඡා;

එකෙකපච්චයෙ යථා, භවන්ති එකූනපඤ්ඤාස.

ඡසත්තතාධිකසතං, සහස්සමෙකඤ්ච සුද්ධිකෙ පුච්ඡා;

එස ච නයොනුලොමෙ, පච්චනීයෙ චාති නාඤ්ඤත්ථ.

රාසිගුණිතස්ස රාසිස්සඩ්ඪං, සහ රාසිකස්ස පිණ්ඩො සො;

රාසිස්ස වා සහෙකස්සඩ්ඪං, පුන රාසිනා ගුණිතං.

ඉති හෙතුමූලකාදුක-තිකාදයො ඡච්ච සත්තතිසතා ද්වෙ;

චතුවීසතෙත්ථ පුච්ඡා, අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සනහුතඤ්ච.

තාසං ¶ යස්මා සුද්ධික-නයො න පච්චෙකපච්චයෙ තස්මා;

චතුවීසතිගුණිතානං, සසුද්ධිකානං අයං ගණනා.

ලක්ඛත්තයං ද්විනහුතං, පඤ්ච සහස්සානි සත්ත ච සතානි;

ද්වාපඤ්ඤාසා එතා, අනුලොමෙ පිණ්ඩිතා පුච්ඡා.

අනුලොමසදිසගණනා, භවන්ති පුච්ඡානයෙ ච පච්චනීයෙ;

හාපෙත්වා පන සෙසෙ, නයද්වයෙ සුද්ධිකෙ ලද්ධා.

ඡප්පඤ්ඤාස භවන්ති පුච්ඡා, ඡසතසහිතඤ්ච ලක්ඛතෙරසකං;

පුච්ඡානයෙසු ගණිතා, පටිච්චවාරෙ චතූස්වපි.

සත්තහි ¶ ගුණිතා කුසලත්තිකෙ ද්වයං, නවුතිඤ්චෙව පඤ්චසතා;

චත්තාරි සහස්සානි ච, තථෙකනවුතෙ ච ලක්ඛකා.

නාද්වාවීසති ගුණිතා, තිකෙසු සබ්බෙසු වීසති ච කොටි;

ලක්ඛත්තයං සහස්සං, චතුවීසති චාපි විඤ්ඤෙය්යා.

තිකපට්ඨානං.

එකකපච්චයෙ පන, නව නව කත්වා සසොළසද්විසතං;

හෙතුදුකපඨමවාරෙ, පඨමනයෙ සුද්ධිකෙ පුච්ඡා.

හෙතාදිමූලකනයෙ-ස්වෙකෙකස්මිං දුකාදිභෙදයුතෙ;

චතුරාසීතිචතුසත-සහිතං සහස්සද්වයං පුච්ඡා.

තා චතුවීසතිගුණිතා, සසුද්ධිකා එත්ථ හොන්ති අනුලොමෙ;

ද්වත්තිංසට්ඨසතාධික-සහස්සනවකඩ්ඪලක්ඛකා.

එවං ¶ පච්චනීයෙ ද්වෙ, සුද්ධිකරහිතා චතූස්වතො හොන්ති;

ඡන්නවුතට්ඨසතට්ඨ-තිංසසහස්සද්විලක්ඛකානි.

තා පන සත්තගුණා ද්වෙ, සත්තතිසතද්වයං සහස්සානි;

ද්වාසත්තති හොන්ති තතො, සොළස ලක්ඛානි හෙතුදුකෙ.

තා සතගුණා දුකසතෙ, සතද්වයං සත්තවීසති සහස්සා;

ද්වාසත්තතිලක්ඛානි ච, සොළසකොටි තතො පුච්ඡා.

දුකපට්ඨානං.

දුකතිකපට්ඨානෙ තික-පක්ඛෙපො හොති එකමෙකදුකෙ;

තස්ස ඡසට්ඨිගුණෙන තෙ, ඡසට්ඨිසතං දුකා හොන්ති.

හෙතුදුකලද්ධපුච්ඡා, ගුණිතා තෙහි ච හොන්ති තිකපදමෙව;

දුකපට්ඨානෙ පුච්ඡා, තාසං ගණනා අයං ඤෙය්යා.

ද්වාපඤ්ඤාස සතානි ච, නවෙව නහුතානි නව ච සට්ඨිඤ්ච;

ලක්ඛානි තීහි සහිතං, සතං සහස්සඤ්ච කොටිනං.

දුකතිකපට්ඨානං.

තිකදුකපට්ඨානෙ ¶ තික-මෙකෙකං ද්විසතභෙදනං කත්වා;

ද්වාවීසද්විසතගුණා, ඤෙය්යා කුසලත්තිකෙ ලද්ධා.

පුච්ඡා අට්ඨසතාධික-චතුසහස්සද්විලක්ඛයුත්තානං;

කොටීනං ඡක්කමථො, කොටිසහස්සානි චත්තාරි.

තිකදුකපට්ඨානං.

තිකතිකපට්ඨානෙ ¶ , තෙසට්ඨිවිධෙකෙකභෙදනා තු තිකා;

තෙහි ච ගුණිතා කුසල-ත්තිකපුච්ඡාපි හොන්ති පුච්ඡා තා.

ද්වාදස පඤ්චසතා චතු-සට්ඨිසහස්සානි නවුති චෙකූනා;

ලක්ඛානමෙකසට්ඨි, ද්වාදසසතකොටියො චෙව.

තිකතිකපට්ඨානං.

ද්වයහීනද්වයසතගුණො, එකෙකො දුකදුකෙ තෙහි;

හෙතුදුකෙ ලද්ධා සඞ්ඛ්ය-භෙදෙහි ච වඩ්ඪිතා පුච්ඡා.

ඡසතයුතානි පඤ්චා-සීතිසහස්සානි ලක්ඛනවකඤ්ච;

එකාදසාපි කොටි, පුන කොටිසතානි තෙත්තිංස.

දුකදුකපට්ඨානං.

සම්පිණ්ඩිතා තු පුච්ඡා, අනුලොමෙ ඡබ්බිධෙපි පට්ඨානෙ;

ඡත්තිංසතිසතසහස්ස-ට්ඨකයුතසත්තනහුතානි.

ලක්ඛානි ඡච්ච චත්තා-ලීසෙව නවාථ කොටියො දස ච;

සත්තකොටිසතෙහි ච, කොටිසහස්සානි නව හොන්ති.

තා චතුගුණිතා පුච්ඡා, චතුප්පභෙදෙ සමන්තපට්ඨානෙ;

චතුචත්තාලීසසතත්තයං, සහස්සානි තෙරස ච.

සත්තාසීති ¶ ¶ ච ලක්ඛානං, කොටීනඤ්ච සත්තසත්තතියො;

හොන්තිට්ඨසතානිට්ඨ-තිංසසතසහස්සානි ඉති ගණනා.

පට්ඨානස්ස පුච්ඡාගණනගාථා.

පට්ඨානපකරණ-මූලටීකා සමත්තා.

ඉති භදන්තආනන්දාචරියකෙන කතා ලීනත්ථපදවණ්ණනා

අභිධම්මස්ස මූලටීකා සමත්තා.