📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ

ධම්මසඞ්ගණී-අනුටීකා

වීසතිගාථාවණ්ණනා

1. අභිධම්මසංවණ්ණනාය අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො තස්සා ආදිගාථාය තාව පයොජනසම්බන්ධාභිධානපුබ්බඞ්ගමං අත්ථං නිද්ධාරෙන්තො උළාරජ්ඣාසයානං නිසම්මකාරීනං පටිපත්ති පරෙසං විවිධහිතසුඛනිප්ඵාදනප්පයොජනාති ආචරියස්සාපි ධම්මසංවණ්ණනාය ආදිම්හි සත්ථරි නිපච්චකාරස්ස අන්තරායවිසොසනත්ථතා විය සත්ථරි ධම්මෙ ච පරෙසං අච්චන්තසුඛප්පටිලාභසංවත්තනියසද්ධාරතනුප්පාදනත්ථතාපි සියාති දස්සෙතුං ‘‘ධම්මසංවණ්ණනාය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මොති සාමඤ්ඤවචනොපි ධම්ම-සද්දො සද්දන්තරසන්නිධානෙන ඉධ පරියත්තිවිසෙසවිසයො. සංවණ්ණීයති අත්ථො එතායාති සංවණ්ණනා, අට්ඨකථා.

තිවිධයානමුඛෙන විමුත්තිධම්මං යථාරහමනුසාසතීති සත්ථා. පණමනං පණාමො, කායවාචාචිත්තෙහි සත්ථු ගුණනින්නතා. කිරියා කරණං, පණාමස්ස කරණං පණාමකරණං, වන්දනාපයොගො. සො ච කිඤ්චාපි ‘‘ඉදානි අධිප්පෙතං පණාමං කරොන්තො’’තිආදිනා ‘‘තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා’’තිආදිකස්ස අධිප්පෙතපණාමභාවං දස්සෙස්සති, ‘‘කරුණා වියා’’තිආදිකස්ස පන සබ්බස්ස ථොමනාවසෙන වුත්තස්සපි වසෙන වෙදිතබ්බො. සො හි සත්ථු මහාකරුණාදිගුණවිසෙසකිත්තනවසෙන පවත්තො මහාකරුණාදිගුණවිසෙසාවිනාභාවිනා සංවණ්ණියමානසංවණ්ණනාධම්මවිභාවිතෙන ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතභාවෙන ස්වාක්ඛාතධම්මෙ සත්ථරි අනුප්පන්නසද්ධානං සද්ධාජනනාය, උප්පන්නසද්ධානඤ්ච භිය්යොභාවාය හොති. සත්ථුනො ච අවිපරීතධම්මදෙසනභාවෙන අවිතථදෙසනාභූතෙ ධම්මෙති එතෙන සත්ථුනො මහාකරුණාදිගුණානංයෙව ච ඵලවිසෙසනිප්ඵාදනසමත්ථතාය පසාදාවහතං ආහ. ධම්මෙන හි සත්ථුසිද්ධි, සත්ථාරා ච ධම්මසිද්ධි, ධම්මසම්පත්තියාපි සත්ථුගුණතාය සත්ථුගුණවිභාවනෙන සම්පජ්ජතීති.

එවං සත්ථරි පණාමකරණස්ස එකං පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්බන්ධං විභාවෙති ‘‘තදුභයප්පසාදා හී’’තිආදිනා. න හි සත්ථරි ධම්මෙ වා අප්පසන්නො සංවණ්ණියමානෙ තදධිගන්තබ්බෙ ච ධම්මෙ සම්මා පටිපජ්ජති, නාපි සීලාදිඅනුපාදාපරිනිබ්බානන්තං මහන්තං අත්ථං සාධෙති, තස්මා ධම්මසංවණ්ණනාසු පරෙසං සම්මාපටිපත්තිආකඞ්ඛාය තථාරූපධම්මපටිග්ගාහකෙහි ච විනියොජිතෙන සත්ථරි ධම්මෙ ච පසාදුප්පාදනං සත්ථරි පණාමකරණං විහිතන්ති අධිප්පායො.

භගවතො ගුණසංකිත්තනං තස්ස ධම්මසඞ්ඝානම්පි ථොමනා හොතියෙවාති වුත්තං ‘‘රතනත්තයපණාමවචන’’න්ති. තථා ච වක්ඛති ‘‘භගවතො ථොමනෙනෙවා’’තිආදි (ධ. ස. මූලටී. 6). වක්ඛමානං වා ‘‘සද්ධම්මඤ්චස්ස පූජෙත්වා’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. විඤ්ඤාපනත්ථං පරෙසං විඤ්ඤූනන්ති වා සම්බන්ධනීයං. අවිඤ්ඤූනං අප්පමාණතාය අභාජනතාය ච විඤ්ඤූනං ගහණං. තෙ හි බුද්ධාදීසු සගාරවස්ස පමාණභූතතං ජානන්තා තස්ස වචනං සොතබ්බං සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤන්ති, සම්මදෙව ච නං අනුතිට්ඨන්තා තදධිප්පායං පූරෙන්ති. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො පසාදවිඤ්ඤාපනාදිමුඛෙනපි සම්මාපටිපත්තිආකඞ්ඛාය පවෙදිතත්තා.

එත්ථ ච පඨමො අත්ථවිකප්පො සද්ධානුසාරීනං පුග්ගලානං වසෙන වුත්තො, දුතියො ධම්මානුසාරීනං. පඨමො වා අසංසිද්ධසත්ථුධම්මානං වසෙන වුත්තො, දුතියො සංසිද්ධසත්ථුධම්මානං. තථා පඨමො පඨමෙ රතනෙ පණාමකිරියාදස්සනපරො, දුතියො ඉතරෙසුපීති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

පණාමො කරීයති එතායාති පණාමකරණං, පණාමකිරියාභිනිප්ඵාදිකා චෙතනා. සා හි ඛෙත්තසම්පත්තියා ආචරියස්ස ච අජ්ඣාසයසම්පත්තියා දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස බලානුප්පදානවසෙන පුරිමකම්මනිප්ඵන්නස්ස විපාකසන්තානස්ස අන්තරා වෙමජ්ඣෙ ආයන්ති ආපතන්තීති අන්තරායාති ලද්ධනාමානං රොගාදිඅනත්ථානං විධායකස්ස උපපීළකස්ස උපච්ඡෙදකස්ස වා කම්මස්ස විද්ධංසනසමත්ථො පුඤ්ඤාතිසයොති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘රතනත්තයපණාම…පෙ… විසෙසභාවතො’’ති. එවඤ්ච කත්වා රාගාදිපරියුට්ඨානාභාවවචනෙන අන්තරායස්ස කාරණභූතාය පයොගවිපත්තියා අභාවස්ස, අත්ථලාභාදිවචනෙන අනන්තරායතාහෙතුභූතාය පයොගසම්පත්තියා සබ්භාවස්ස, ‘‘සබ්යාපජ්ඣාය පජාය අබ්යාපජ්ඣො විහරතී’’ති (අ. නි. 6.10; 11.11) වචනෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ සුඛවිහාරිතාය ච පකාසනං මහානාමසුත්තංයෙව උදාහටං.

ගුණවිසෙසදස්සනත්ථන්ති එතෙන සතිපි කායමනොපණාමානං අන්තරායවිසොසනසමත්ථභාවෙ තෙහි පණාමවිසයස්ස පණාමාරහභාවවිභාවනෙන සාතිසයො වචීපණාමො විහිතොති දස්සෙති. ගුණවිසෙසවා හීතිආදිනා ආචරියස්ස යුත්තපත්තකාරිතං දස්සෙති. දෙසනා විනයපිටකෙති එත්ථ නනු විනයපිටකස්සපි දෙසනාභාවතො දෙසනාවිනයපිටකානං භෙදවචනං න යුත්තන්ති? නො න යුත්තං ‘‘තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) එත්ථ විය සමුදායදෙසනාය අවයවදෙසනානං ආධාරභාවතො. දෙසනාකාලෙ වා මනසා වවත්ථාපිතාය විනයතන්තියා විනයපිටකභාවතො තදත්ථපඤ්ඤාපනස්ස ච දෙසනාභාවතො භෙදවචනං. අථ වා දෙසීයති එතෙනාති දෙසනා, දෙසනාසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො, තස්ස ච විනයපිටකවිසයො කරුණාපුබ්බඞ්ගමො ච සොති එවමෙත්ථ භෙදවචනොපපත්ති දට්ඨබ්බා. සුත්තන්තපිටකෙතිආදීසුපි එසෙව නයො.

කථං පන භගවතො දෙසනා විනයපිටකෙ කරුණාප්පධානා, සුත්තාභිධම්මපිටකෙසු ච පඤ්ඤාකරුණාපඤ්ඤාප්පධානාති විඤ්ඤායතීති? යතො උක්කංසපරියන්තගතහිරොත්තප්පොපි භගවා ලොකියසාධුජනෙහිපි පරිහරිතබ්බානි ‘‘සිඛරණී’’තිආදීනි වචනානි යථාපරාධඤ්ච ගරහවචනානි විනයපිටකදෙසනායං මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො මහාපරිසමජ්ඣෙ අභාසි, තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාරණාපෙක්ඛාය වෙරඤ්ජාදීසු සාරීරිකඤ්ච ඛෙදමනුභොසි, තස්මා කිඤ්චාපි භූමන්තරපච්චයාකාරසමයන්තරකථානං විය විනයපඤ්ඤත්තියාපි සමුට්ඨාපිකා පඤ්ඤා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අතිසයකිච්චවතී, තතොපි කරුණාය කිච්චං අධිකන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘විනයපිටකෙ කරුණාප්පධානා’’ති. කරුණාබ්යාපාරාධිකතාය හි දෙසනාය කරුණාප්පධානතා, සුත්තන්තදෙසනාය මහාකරුණාසමාපත්තිබහුලො වෙනෙය්යසන්තානෙසු තදජ්ඣාසයානුලොමෙන ගම්භීරමත්ථපදං පතිට්ඨපෙසීති කරුණාපඤ්ඤාප්පධානතා, අභිධම්මදෙසනාය පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විසයභාවප්පහොනකො රූපාරූපපරිච්ඡෙදො ධම්මසභාවානුරොධෙන පවත්තිතොති පඤ්ඤාප්පධානතා. තෙනෙව ච කාරණෙනාතිආදිනා දෙසනානුරූපතංතංසංවණ්ණනාය ථොමනා ආචරියස්ස පකතීති දස්සෙති.

කුසලා රූපං චක්ඛුමා දස දාළිමාදි සමූහවසෙන අත්ථානවබොධනත්ථො විය අත්ථාවබොධනත්ථො හි සද්දප්පයොගො අත්තපරාධීනො කෙවලො අත්ථපදත්ථකො, සො පදත්ථවිපරියෙසකාරිනා ඉති-සද්දෙන සද්දපදත්ථකො ජායතීති ආහ ‘‘කරුණා වියාති නිදස්සනවචන’’න්ති. නිදස්සනඤ්හි නාම නිදස්සිතබ්බධම්මෙ තෙන ච සම්බන්ධෙ සති හොති, නාඤ්ඤථාති තස්ස නිදස්සනභාවං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස යථා…පෙ… පවත්තිත්ථාති අත්ථො’’ති.

‘‘තත්ථ කරුණා වියාති නිදස්සනවචන’’න්තිආදිනා නිදස්සනනිදස්සිතබ්බධම්මානං ආධාරවිසයබ්යාපාරෙහි සවිසෙසනෙහි සහ පකාසනවසෙන ගාථාය අත්ථතත්වං දස්සෙත්වා අවයවභෙදවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කිරතීති කරුණා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිච්ඡන්දරාගානං භූතපුබ්බගතියා වා සත්තතා වෙදිතබ්බා. එකස්සපි ධම්මස්ස අනෙකසාමඤ්ඤාකාරවන්තතාය ‘‘යථාසභාවං පකාරෙහී’’ති වුත්තං. තථා හි වුත්තං – ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙනා’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5) ධම්මානං අඤ්ඤෙය්යත්තං පටික්ඛිපති ඤාතුං අසක්කුණෙය්යත්තාභාවතො. එතෙන තස්සා පඤ්ඤාය අකිච්ඡවුත්තිතං ආහ. යථෙව හි ‘‘ඤෙය්යෙසු සබ්බෙසු පවත්තිත්ථා’’ති එත්තාවතා අධිප්පෙතත්ථෙ සිද්ධෙ තෙසං අත්තත්තනියතාවිරහසංසූචනත්ථං පරෙසං සත්තාදිමිච්ඡාගාහපටිසෙධනෙන ධම්ම-සද්දෙන ඤෙය්යා විසෙසිතබ්බා, එවං ‘‘ධම්මෙසු සබ්බෙසු පවත්තිත්ථා’’ති එත්තාවතා ච අධිප්පෙතත්ථෙ සිද්ධෙ ධම්මෙසු තස්සා පඤ්ඤාය ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධතාය අකිච්ඡවුත්තිතං දස්සෙතුං අඤ්ඤෙය්යත්තපටිසෙධනෙන ඤෙය්ය-සද්දෙන ධම්මා විසෙසිතාති. ඤෙය්යධම්ම-සද්දා නීලුප්පලසද්දා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං භෙදාභෙදයුත්තාති ‘‘ඤෙය්යා ච තෙ ධම්මා චා’’ති වුත්තං. යා යාති යථා-සද්දස්සත්ථං දස්සෙති. බ්යාපනිච්ඡායඤ්හි අයං යථා-සද්දො, තප්පභෙදා පඤ්ඤා පවත්තිත්ථාති සම්බන්ධොති.

භගවති පවත්තාවාති ඉදං යෙභුය්යෙන උපමානොපමෙය්යත්ථානං භින්නාධාරතාය භින්නාධාරස්ස ච උපමානත්ථස්ස ඉධ අසම්භවතො වුත්තං. භගවතො කරුණාය අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවො සත්තෙ සංසාරදුක්ඛතො උද්ධරිත්වා අච්චන්තසුඛෙ නිබ්බානෙ පතිට්ඨපෙතුං අත්තනො සරීරජීවිතපරිච්චාගෙනපි එකන්තහිතජ්ඣාසයතාවසෙන වෙදිතබ්බො, යතො විනෙය්යානං කොසොහිතවත්ථගුය්හපහූතජිව්හාවිදංසනම්පි කතං, යඤ්ච යදිමෙ සත්තා ජානෙය්යුං, භගවතො සාසනෙන රහදමිව සීතලං සම්පජ්ජලිතං අග්ගික්ඛන්ධම්පි සමොගාහෙය්ය. අඤ්ඤෙසං පස්සන්තානන්ති සම්බන්ධො. උද්ධටාති පදං අපෙක්ඛිත්වා මහොඝපක්ඛන්දානං සත්තානන්ති කම්මත්ථෙ සාමිවචනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කාමාදිමහොඝපක්ඛන්දෙ සත්තෙ තතො උද්ධටා නත්ථඤ්ඤො කොචි මං ඨපෙත්වාති පස්සතො යථා භගවතො කරුණාය ආවිසනං හොති, න එවං අඤ්ඤෙසං තථාදස්සනස්සෙව අභාවතො. අථ වා අඤ්ඤෙසං පස්සන්තානන්ති යදිපි පරෙ පස්සෙය්යුං, තථාපි න තෙසං භගවතො විය කරුණොක්කමනං අත්ථි අප්පටිපත්තිතො අත්තහිතමත්තපටිපත්තිතො චාති අත්ථො.

අනාවරණා තීසු කාලෙසු සබ්බත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය, අසාධාරණා සබ්බධම්මානං නිරවසෙසහෙතුපච්චයපරිග්ගහවසෙන තෙසඤ්ච සභාවකිච්චාදිඅවත්ථාවිසෙසාදිපරිජානනෙන ආයූහනවෙලායමෙව තංතංකම්මානං තංතංඵලවිසෙසහීනමජ්ඣිමපණීතාදිවිභාගස්ස ඉන්ද්රියබද්ධෙසු අනින්ද්රියබද්ධෙසු ච අතිසුඛුමතිරොහිතවිදූරවුත්තිඅතීතානාගතාදිභෙදභින්නානං රූපධම්මානං තංතංකාරණසමවායවිභාවනෙනෙව තංතංඵලෙසු වණ්ණසණ්ඨානගන්ධරසඵස්සාදිවිසෙසස්ස නිරවසෙසතො පටිවිජ්ඣනෙන වෙදිතබ්බා. අයඤ්ච අත්ථො භගවතො අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං ඤාණාදිවසෙන වෙදිතබ්බො. යථා ච පස්සන්තස්සාති ඉදං රාගග්ගිආදීහි ලොකසන්නිවාසස්ස ආදිත්තතාදිආකාරදස්සනං භගවතො මහාකරුණොක්කමනුපායං සන්ධාය වුත්තං. තං පන බහුකෙහි ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ‘‘ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො…පෙ… උය්යුත්තො…පෙ… පයාතො…පෙ… කුම්මග්ගප්පටිපන්නො…පෙ… උපනීයති ලොකො අධුවො…පෙ… අතාණො ලොකො අනභිස්සරො…පෙ… අස්සකො ලොකො සබ්බං පහාය ගමනීයං…පෙ… ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.117) පටිසම්භිදාමග්ගෙ පරොසතං ආකාරෙහි දස්සිතන්ති ගන්ථවිත්ථාරං පරිහරිතුං සංවණ්ණයිතුඤ්ච උපායං දස්සෙතුං ආහ ‘‘තං සබ්බං පටිසම්භිදාමග්ගෙ මහාකරුණාඤාණවිභඞ්ගවසෙන ජානිතබ්බ’’න්ති. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසය යමකපාටිහාරිය සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානි සෙසාසාධාරණඤාණානි. තෙසම්පි හි විභඞ්ගො ‘‘ඉධ තථාගතො සත්තෙ පස්සති අප්පරජක්ඛෙ’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.111) පටිසම්භිදාමග්ගෙ නානප්පකාරෙන දස්සිතොති පුරිමනයෙනෙව අතිදිසති. ආදි-සද්දෙන තත්ථ විභත්තානං පටිසම්භිදාසච්චඤාණාදීනං සඞ්ගහො කතොති වෙදිතබ්බො.

නිප්පදෙසසප්පදෙසවිසයා කරුණා විය භගවතො පඤ්ඤාපි ඉධ නිප්පදෙසසප්පදෙසවිසයා නිරවසෙසා අධිප්පෙතාති තස්සා කතිපයභෙදදස්සනෙන නයතො තදවසිට්ඨභෙදා ගහෙතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ඤාග්ගහණෙන චා’’තිආදිමාහ. තෙ පන සීලසමාධි පඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සන, ද්වාචත්තාලීසසතදුකධම්ම, බාවීසතිතිකධම්ම, චතුසතිපට්ඨාන සම්මප්පධාන ඉද්ධිපාද සාමඤ්ඤඵල අරියවංසාදි, පඤ්චගති පඤ්චපධානියඞ්ගපඤ්චඞ්ගිකසමාධි ඉන්ද්රිය බල නිස්සාරණීයධාතු විමුත්තායතන විමුත්තිපරිපාචනීයධම්මසඤ්ඤාදි, ඡසාරණීයධම්ම අනුස්සතිට්ඨාන අගාරවගාරව නිස්සාරණියධාතු සතතවිහාර අනුත්තරිය නිබ්බෙධභාගියපඤ්ඤාදි, සත්තඅපරිහානියධම්ම අරියධන බොජ්ඣඞ්ග සප්පුරිසධම්මනිජ්ජරවත්ථු සඤ්ඤා දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලඛීණාසවබලාදි, අට්ඨපඤ්ඤාපටිලාභහෙතු මිච්ඡත්ත සම්මත්ත ලොකධම්ම අරියානරියවොහාර ආරම්භවත්ථු කුසීතවත්ථු අක්ඛණ මහාපුරිසවිතක්ක අභිභායතන විමොක්ඛාදි, නවයොනිසොමනසිකාරමූලධම්මපාරිසුද්ධිපධානියඞ්ග සත්තාවාස ආඝාතවත්ථු ආඝාතපටිවිනය සඤ්ඤානානත්ත අනුපුබ්බවිහාරාදි, දසනාථකරධම්ම කසිණායතන අකුසලකම්මපථ කුසලකම්මපථ මිච්ඡත්ත සම්මත්ත අරියවාස දසබලඤාණ අසෙක්ඛධම්මාදි, එකාදසමෙත්තානිසංස සීලානිසංස ධම්මතා බුද්ධිහෙතු, ද්වාදසායතනපටිච්චසමුප්පාද ධම්මචක්කාකාර, තෙරසධුතගුණ, චුද්දසබුද්ධඤාණ, පඤ්චදසචරණවිමුත්තිපරිපාචනීයධම්ම, සොළසආනාපානස්සති සච්චාකාර සුත්තන්තපට්ඨාන, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මධාතු භෙදකරවත්ථු, එකූනවීසතිපච්චවෙක්ඛණ, චතුවීසතිපච්චය, අට්ඨවීසතිසුත්තන්තපට්ඨාන, පණ්ණාසඋදයබ්බයදස්සන, පරොපණ්ණාසකුසලධම්ම, ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගත, අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතාදිභෙදානං ධම්මානං පටිවිජ්ඣනදෙසනාකාරප්පවත්තා, යෙ ච චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණප්පභෙදා, යෙ ච අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයදෙසනාකාරප්පවත්තා, යෙ ච අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයානුසයචරිතාදිවිභාවනාකාරප්පවත්තාති එවංපකාරා භගවතො පඤ්ඤාපභෙදා, සබ්බෙපි ඉධ ආදි-සද්දෙන නයතො සඞ්ගය්හන්තීති වෙදිතබ්බං. කො හි සමත්ථො භගවතො පඤ්ඤාය පභෙදෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙව භගවන්තං ඨපෙත්වා පඤ්ඤවන්තානං අග්ගභූතො ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පතිඅනුයුත්තො ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) ආහාති.

සංසාරමහොඝපක්ඛන්දානං සත්තානං තතො සන්තාරණත්ථං පටිපන්නො තෙහි පයොජිතො නාම හොති අසතිපි තෙසං තථාවිධෙ අභිසන්ධියන්ති වුත්තං ‘‘සත්තා හි මහාබොධිං පයොජෙන්තී’’ති. එතෙන සබ්බෙනාති මහාබොධිමූලාදිදස්සනෙන. අපගමනං නිරුපක්කිලෙසන්ති යොජෙතබ්බං. ජාතසංවද්ධභාවදස්සනෙන ‘‘අනාදි අනිධනො ච සත්තො’’ති එවංපකාරා මිච්ඡාවාදා පටිසෙධිතා හොන්ති. සමඤ්ඤා…පෙ… දස්සෙති සත්තෙ පරමත්ථතො අසතිපි සත්තපඤ්ඤත්තිවොහාරසූචනතො. කරුණා ආදිපඤ්ඤා පරියොසානන්ති ඉදං සම්භරණනිප්ඵත්තිකාලාපෙක්ඛාය වුත්තං, න පරිච්ඡෙදවන්තතාය. තෙනෙවාහ ‘‘තන්නිදානභාවතො තතො උත්තරිකරණීයාභාවතො’’ති. සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි අනවසෙසතො බුද්ධගුණදස්සනුපායො යදිදං නයග්ගාහණං. පරධනහරණාදිතොපි විරති පරෙසං අනත්ථපරිහරණවසප්පවත්තියා සියා කරුණූපනිස්සයාති කරුණානිදානං සීලං. තතො එව ‘‘තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො’’ති වුත්තං.

2. යස්සා සංවණ්ණනන්තිආදිනා ‘‘දයායා’’තිආදිථොමනාය සම්බන්ධං දස්සෙති. පයොජනං පන වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අබ්භන්තරං නියකජ්ඣත්තං, තතො බහිභූතං බාහිරං. දයාති කරුණා අධිප්පෙතාති දයා-සද්දස්ස මෙත්තාකරුණානං වාචකත්තා වක්ඛමානඤ්ච අනුයොගං මනසි කත්වා වුත්තං. තාය හි සමුස්සාහිතො, න මෙත්තායාති අධිප්පායො. පුබ්බෙ වුත්තස්ස පටිනිද්දෙසො හොතීති ත-සද්දස්ස අත්ථං ආහ. තන්ති පඤ්ඤං විසෙසෙත්වා උපමාභාවෙන විනිවත්තා චරිතත්ථතාය. පටිනිද්දෙසං නාරහති පධානාපධානෙසු පධානෙ කිච්චදස්සනතො. ද්වින්නං පදානං…පෙ… වතොති කරුණාවාචිනා දයා-සද්දෙන එකාධිකරණභාවෙන වුච්චමානො ත-සද්දො තතො අඤ්ඤධම්මවිසයො භවිතුං න යුත්තොති අධිප්පායො. අපරියායසද්දානං සමානාධිකරණභාවො විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙ සති හොති, නාඤ්ඤථාති ආහ ‘‘සමානා…පෙ… හොතී’’ති. සමානාධිකරණභාවෙන හෙත්ථ විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවො සාධීයති, සා ච සමානාධිකරණතා විසිට්ඨවිභත්තිකානං න හොතීති සමානවිභත්තිතායපි තමෙව සාධීයතීති ‘‘දයා…පෙ… චිද’’න්ති ඉදං දයාය විසෙසිතබ්බභාවෙ කාරණවචනං. පධානතාය හි සාමඤ්ඤතාය ච සා විසෙසිතබ්බා ජාතා. තත්ථ භගවතො තදඤ්ඤෙසඤ්ච කරුණානං වාචකත්තා සාමඤ්ඤතා වෙදිතබ්බා. තස්ස චාති දයා-සද්දස්ස. ‘‘පධානඤ්ච පඤ්ඤ’’න්තිආදිනා කිඤ්චාපි පුරිමගාථාය පඤ්ඤාප්පධානා, ‘‘තායා’’ති පන කෙවලං අවත්වා දයාවිසෙසනභාවෙන වුත්තත්තා අප්පධානායපි කරුණාය පටිනිද්දෙසො යුත්තොති දස්සෙති. අප්පධානතා ච කරුණාය පුරිමගාථාය වසෙන වුත්තා, ඉධ පන පධානා එව. තථා ච වුත්තං ‘‘දයාසමුස්සාහිනීති පධානා’’ති (ධ. ස. මූලටී. 2).

කථං පන…පෙ… ඤාතබ්බාති වක්ඛමානඤ්ඤෙව අත්ථං හදයෙ ඨපෙත්වා චොදෙති. යදි එවන්ති යදි අට්ඨකථාය අධිප්පායං අග්ගහෙත්වා වචනමත්තමෙව ගණ්හසි. මෙත්තාති ච න යුජ්ජෙය්යාති යථා ‘‘මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො’’ති එතිස්සා අට්ඨකථාය වසෙන න දයා කරුණා , එවං ‘‘නික්කරුණතං ආපන්නො’’ති එතිස්සා අට්ඨකථාය වසෙන න දයා මෙත්තාති වචනමත්තග්ගහණෙ අට්ඨකථානම්පි විරොධං දස්සෙති. ‘‘අධිප්පායවසෙන යොජෙතබ්බො’’ති වත්වා තමෙව අධිප්පායං දයා-සද්දො හීතිආදිනා විවරති. අක්ඛරචින්තකා හි දයා-සද්දං දානගතිරක්ඛණෙසු පඨන්ති. අනුරක්ඛණඤ්ච මෙත්තාකරුණානං හිතූපසංහාරදුක්ඛාපනයනාකාරවුත්තීනං සමානකිච්චං, තස්මා උභයත්ථ දයා-සද්දො පවත්තතීති වුත්තං. අන්තොනීතන්ති අන්තොගධං, රුක්ඛත්ථො විය ධවඛදිරාදීනං අනුරක්ඛණත්ථො මෙත්තාකරුණානං සාමඤ්ඤන්ති අත්ථො, අධිප්පායො පන ‘‘දයාපන්නො’’ති එත්ථ සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති අනන්තරං කරුණාය වුත්තත්තා දයා-සද්දො මෙත්තාපරියායොති විඤ්ඤායති. මෙත්තාපි හි කරුණා විය පාණාතිපාතවිරතියා කාරණන්ති. ‘‘අදයාපන්නො’’ති එත්ථ පන කාරුණිකො අවිහිං සජ්ඣාසයත්තා පරෙසං විහෙසාමත්තම්පි න කරොති, කො පන වාදො පාණාතිපාතනෙති නික්කරුණතාය පාණාතිපාතිතා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. එතමෙවත්ථං සන්ධාය ‘‘එවඤ්හි අට්ඨකථානං අවිරොධො හොතී’’ති ආහ. යදි දයා-සද්දො මෙත්තාකරුණානං වාචකො, එවම්පිකථං පන කරුණා ‘‘දයා’’ති ජානිතබ්බාති අනුයොගො තදවත්ථො එවාති චොදනං මනසි කත්වා කරුණා ච දෙසනායාතිආදිනා කරුණාය එව ගහණෙ කාරණමාහ.

නනු තායාතිආදිනා සාමත්ථියතොපි පකරණං බලවන්ති පකරණවසෙනෙව කරුණාවිසයස්ස ඤාතතං දස්සෙති. යථාරුචි පවත්තිත්ථාති එතං පුරිමගාථාය සප්පදෙසනිප්පදෙසසත්තවිසයාය කරුණාය ගහිතභාවස්ස කාරණවචනං. යථාරුචිපවත්ති හි එකස්මිං අනෙකෙසු ච ඉච්ඡානුරූපප්පවත්තීති. ‘‘ඉධ පන නිප්පදෙසසත්තවිසයතං ගහෙතු’’න්ති එතෙන සිද්ධෙ සති ආරම්භො ඤාපකත්ථො හොතීති පුන ‘‘සත්තෙසූ’’ති වචනං ඉමමත්ථවිසෙසං බොධෙතීති දස්සෙති. න දෙවෙසුයෙවාතිආදිනාපි දයාසාධනස්ස සමුස්සාහනස්ස සත්තවිසයභාවෙ සාමත්ථියලද්ධෙපි ‘‘සත්තෙසූ’’ති වචනං තස්ස නිප්පදෙසසත්තවිසයභාවො අධිප්පෙතොති ඉමං විසෙසං ඤාපෙතීති දස්සෙති.

කාලදෙසදෙසකපරිසාදිපරිදීපනං බාහිරනිදානන්ති කාලාදීනි නිද්ධාරෙන්තො ‘‘යස්මිං කාලෙ’’තිආදිමාහ. අවසානම්හි වසන්තො තිදසාලයෙති වචනතොති එතෙන තස්ස පාටිහාරියස්ස සද්දන්තරසන්නිධානෙන අවච්ඡින්නතං දස්සෙති. තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කාති පුථුජ්ජනසන්තානෙපි රාගාදිපටිපක්ඛහරණස්ස අභාවතො නිච්ඡන්දරාගෙසු සත්තවොහාරො විය පුථුජ්ජනසන්තානෙ රාගාදිපටිපක්ඛහරණවසෙන පවත්තං තදභාවෙපි භගවතො සන්තානෙ රුළ්හීවසෙන පාටිහාරියන්ත්වෙව වුච්චතීති න සක්කා වත්තුන්ති අධිප්පායො. දිට්ඨිහරණවසෙන යෙ සම්මාදිට්ඨිකා ජාතා අචෙලකකස්සපාදයො විය, දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන අප්පටිභානභාවාදිප්පත්තියා සච්චකාදයො විය.

3. සීතපබ්බතා නාම ‘‘සිනෙරුං පරිවාරෙත්වා ඨිතා යුගන්ධරො…පෙ… ගිරි බ්රහා’’ති (විසුද්ධි. 1.137; පාරා. අට්ඨ. 1.1 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා) එවං වුත්තපබ්බතා.

4-5. සබ්බසො චක්කවාළසහස්සෙහි සබ්බසො ආගම්ම සබ්බසො සන්නිසින්නෙනාති සම්බන්ධවසෙන තයො විකප්පා යුත්තා, සබ්බසො චක්කවාළසහස්සෙහි දසහි දසහීති පන අනිට්ඨසාධනතො පටිසෙධිතො. වජ්ජිතබ්බෙති යෙ වජ්ජෙතුං සක්කා ‘‘අතිසම්මුඛා අතිසමීපං උන්නතප්පදෙසො’’ති, එතෙ. ඉතරෙ පන තස්සා පරිසාය මහන්තභාවෙන න සක්කා පරිහරිතුං.

‘‘සබ්බඤෙය්ය…පෙ… සමත්ථා’’ති වත්වා තෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරජානනසමත්ථාති වචනං අත්තනා පටිවිද්ධාකාරස්ස ධම්මසාමිනාපි පරෙසං දෙසෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වුත්තං. අඤ්ඤථා සබ්බෙපි සත්තා දිට්ඨසච්චා එව භවෙය්යුං. සබ්බඤෙය්යධම්මානං යථාසභාවජානනසමත්ථතාදියෙව යථාවුත්තබලං. තෙසං ගහණසමත්ථතං දීපෙති, අධිකවචනමඤ්ඤමත්ථං බොධෙතීති අධිප්පායො.

6. තථාගතො වන්දනීයොතිආදිනා ‘‘නමස්සිත්වා’’තිආදිකිරියාවිසෙසානං තංතංසුත්තානුරොධෙන පවත්තිතමාහ. සරීරසොභග්ගාදීති ආදි-සද්දෙන කල්යාණවාක්කරණතාආධිපච්චපරිවාරසම්පත්තිආදි සඞ්ගය්හති.

7. අන්තරධාපෙත්වාති නිරොධෙත්වා. නිරොධනඤ්චෙත්ථ උප්පාදකහෙතුපරිහරණවසෙන තෙසං අනුප්පත්තිකරණන්ති වෙදිතබ්බං. අත්ථං පකාසයිස්සාමීති සම්බන්ධොති ‘‘සොසෙත්වා’’ති පුබ්බකාලකිරියාය අපරකාලකිරියාපෙක්ඛතාය වුත්තං.

8. දුක්කරභාවංදීපෙතුන්ති අදුක්කරස්ස තථාඅභියාචෙතබ්බතාභාවතොති අධිප්පායො. පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං සීලවිපත්තිභාවතො ථුල්ලච්චයාදීනඤ්ච යෙභුය්යෙන ආචාරවිපත්තිභාවතො ආචාරසීලානං තථා යොජනා කතා, තථා චාරිත්තසීලස්ස ආචාරසභාවත්තා ඉතරං සභාවෙනෙව ගහෙත්වා දුතියා. අසක්කුණෙය්යන්ති විසුද්ධාචාරාදිගුණසමන්නාගතෙන සබ්රහ්මචාරිනා සද්ධම්මචිරට්ඨිතත්ථං සාදරං අභියාචිතෙන තෙන ච අභිධම්මත්ථප්පකාසනෙ සමත්ථොති යාථාවතො පමාණිතෙන තබ්බිමුඛභාවො න සුකරොති අධිප්පායො.

9. දෙවදෙව-සද්දස්ස අත්ථො පට්ඨානසංවණ්ණනාටීකායං විපඤ්චිතොති න විත්ථාරයිම්හ.

13. පඨමසඞ්ගීතියං යා අට්ඨකථා සඞ්ගීතාති වචනෙන සා භගවතො ධරමානකාලෙපි අට්ඨකථා සංවිජ්ජති, තෙන පාඨො විය භගවංමූලිකාවාති විඤ්ඤායති. ‘‘අභිධම්මස්සා’’ති පදං ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතදපෙක්ඛන්ති ‘‘කස්ස පන සා අට්ඨකථා’’ති පුච්ඡිත්වා අධිකාරවසෙන තමෙව අභිධම්මපදං ආකඩ්ඪති. ආවුත්තිආදිවසෙන වා අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො.

16. අරියමග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගවිසෙසං පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙතීතිආදිනයප්පවත්තො තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදො ආදි-සද්දෙන විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්ති, පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතීති එවමාදයො මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරතිපිටකචූළාභයත්ථෙරවාදාදයො සඞ්ගය්හන්ති. තප්පකාසනෙනෙවාති අභිධම්මස්ස අත්ථප්පකාසනෙනෙව. සොති මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයො. තථාති අසම්මිස්සානාකුලභාවෙන. අසම්මිස්සානාකුලභූතො වා විනිච්ඡයො මහාවිහාරවාසීනං සන්තකභාවෙන, එතෙන අභිධම්මස්ස අත්ථප්පකාසනෙනෙව මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයො ඉධ අභිනිප්ඵාදීයතීති දස්සෙති. අථ වා තප්පකාසනෙනෙවාති අසම්මිස්සානාකුලභාවප්පකාසනෙනෙව . සොති පකාසියමානො අභිධම්මත්ථො. තථාති මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයභාවෙන. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ ‘‘අසම්මිස්සං අනාකුලං අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති සම්බන්ධනීයං.

17. අඤ්ඤඤ්චසබ්බං අත්ථප්පකාසනං හොතීති තොසනං හොතීති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බෙන තෙන තොසනං කතං හොතී’’ති. යුත්තරූපා යොජනා.

වීසතිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානකථාවණ්ණනා

පරිච්ඡෙදො සත්තප්පකරණභාවො. සන්නිවෙසො සත්තන්නං පකරණානං තදවයවානඤ්ච වවත්ථානං. සාගරෙහි තථා චින්තාති ‘‘ඉමස්ස අභිධම්මස්ස ගම්භීරභාවවිජානනත්ථං චත්තාරො සාගරා වෙදිතබ්බා’’තිආදිනා නයෙන ජලසාගරාදීහි සහ නයසාගරවිචාරො. ‘‘සතභාගෙන සහස්සභාගෙන ධම්මන්තරා ධම්මන්තරං සඞ්කමිත්වා සඞ්කමිත්වා දෙසෙසී’’තිආදිනා දෙසනාභෙදෙහි අභිධම්මස්ස ගම්භීරභාවකථා දෙසනාහි ගම්භීරතා.

‘‘එවං තෙමාසං නිරන්තරං දෙසෙන්තස්සා’’තිආදිනා දෙසනාකාලෙ භගවතො සරීරස්ස යාපිතාකාරවිචාරො දෙසනා…පෙ… ගහණං. තථා ථෙරස්ස…පෙ…පි චාති ‘‘අභිධම්මෙ වාචනාමග්ගො නාමා’’තිආදිනා අභිධම්මෙ වාචනාමග්ගස්ස සාරිපුත්තත්ථෙරසම්බන්ධිතතා තස්ස ච තෙනෙව උප්පාදිතතා. යො හි භගවතා දෙවතානං දෙසිතාකාරො, සො අපරිච්ඡින්නවාරනයතන්තිතාය අනන්තො අපරිමාණො න භික්ඛූනං වාචනායොග්ගො, යො ච ථෙරස්ස දෙසිතාකාරො, සො අතිසංඛිත්තතාය. නාතිසඞ්ඛෙපනාතිවිත්ථාරභූතො පන පාඨනයො ථෙරප්පභාවිතො වාචනාමග්ගොති.

වචනත්ථවිජානනෙනාතිආදිනා කුසලා ධම්මාතිආදිපදානඤ්ඤෙව අත්ථවණ්ණනං අකත්වා අභිධම්ම-සද්දවිචාරස්ස සම්බන්ධමාහ. ‘‘යෙ තෙ මයා ධම්මා අභිඤ්ඤා දෙසිතා. සෙය්යථිදං – චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… සික්ඛිතං සික්ඛිංසු ද්වෙ භික්ඛූ අභිධම්මෙ නානාවාදා’’තිආදිසුත්තවසෙන කිඤ්චාපි බොධිපක්ඛියධම්මා ‘‘අභිධම්මො’’ති වුච්චන්ති, ධම්ම-සද්දො ච සමාධිආදීසු දිට්ඨප්පයොගො, පරියත්තිධම්මො එව පන ඉධ අධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘සුත්තන්තාධිකා පාළීති අත්ථො’’ති ආහ. තත්ථ ධම්මබ්යභිචාරභාවෙන විසෙසතො අභිධම්මො විය සුත්තන්තොපි ‘‘ධම්මො’’ති වුච්චති. ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.216) අඤ්ඤත්ථ ච සම්භවතො අභි-සද්දෙන නිවත්තෙතබ්බත්ථං දීපෙතුං ‘‘සුත්තන්තා’’ති වුත්තං. නනු ච අතිරෙකවිසෙසට්ඨා භින්නසභාවා යතො තෙ යථාක්කමං අධිකවිචිත්තපරියායෙහි බොධිතා, තස්මා ‘‘ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙහී’’ති බහුවචනෙන භවිතබ්බං, න එකවචනෙනාති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘ද්වින්නම්පි…පෙ… එකවචනනිද්දෙසො කතො’’ති.

පයොගමෙව නාරහති උපසග්ග-සද්දානං ධාතු-සද්දස්සෙව පුරතො පයොජනීයත්තා. අථාපි පයුජ්ජෙය්ය අතිමාලාදීසු අති-සද්දාදයො විය. එවම්පි යථා ‘‘අතිමාලා’’ති එත්ථ සමාසවසෙන අනාවිභූතාය කමනකිරියාය විසෙසකො අති-සද්දො, න මාලාය, එවමිධාපි අභි-සද්දො න ධම්මවිසෙසකො යුත්තොති අධිප්පායො. අඤ්ඤස්සපි හි උපසග්ගස්සාති ඉදං රුළ්හීවසෙන, අත්ථෙ උපසජ්ජතීති වා උපසග්ගස්ස අන්වත්ථසඤ්ඤතං ගහෙත්වා වුත්තං. අතිඡත්තාදීසු හි අති-සද්දො ඉධ උපසග්ගොති අධිප්පෙතො. තත්ථ යථා කල්යාණො පූජිතො වා පුරිසො අතිපුරිසොති භවති, එවං අතිරෙකවිසෙසට්ඨානම්පි කල්යාණපූජිතත්ථභාවසම්භවතො කල්යාණං වා පූජිතං වා ඡත්තං අතිඡත්තන්ති සද්දනයො වෙදිතබ්බො. කල්යාණපූජිතභාවා හි ගුණවිසෙසයොගෙන ඉච්ඡිතබ්බා. ගුණවිසෙසො චෙස යදිදං පමාණාතිරෙකො ච විචිත්තරූපතා ච. එවඤ්ච පන කත්වා ‘‘අකිරියායපී’’ති වචනං සමත්ථිතං භවති. යථා ච අතිඡත්තාදීසු, එවං අභිධම්ම-සද්දෙපි දට්ඨබ්බං. අනෙකත්ථා හි නිපාතාති. තබ්භාවදීපකත්තාති අතිරෙකවිසෙසභාවදීපකත්තා.

එකතො අනාගතත්තාති ඉදං සුත්තන්තෙ එකතො ආගතානං ඛන්ධායතනාදීනං සුත්තන්තභාජනීයස්ස දිට්ඨත්තා ‘‘ඡ ඉමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.495-496) චක්ඛාදීනං ඡන්නං ඉත්ථින්ද්රියාදීනං තිණ්ණං සුඛින්ද්රියාදීනං පඤ්චන්නං සද්ධින්ද්රියාදීනං පඤ්චන්නං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනඤ්ච තිණ්ණං වසෙන විසුං විසුං සුත්තන්තභාවෙන ආගතත්තා එකසුත්තභාවෙන අනාගතානං බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං සුත්තන්තභාජනීයස්ස අදිට්ඨත්තා ච වුත්තං, න සුත්තන්තෙ එකතො ආගමනස්ස සුත්තන්තභාජනීයස්ස කාරණත්තා. සුත්තන්තෙ එකතො සබ්බෙන සබ්බඤ්ච අනාගතා හි භූමන්තරපරිච්ඡෙදපටිසම්භිදා සුත්තන්තභාජනීයවසෙන විභත්තා දිස්සන්ති, එකතො ආගතානි ච සික්ඛාපදානි තථා න විභත්තානි. වෙරමණීනං විය පන සභාවකිච්චාදිවිභාගවිනිමුත්තො බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං සමානො විභජනප්පකාරො නත්ථි, යො සුත්තන්තභාජනීයං සියාති ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථීති යුත්තං සියා.

යදිපි පච්චයධම්මවිනිමුත්තො පච්චයභාවො නාම නත්ථි, යථා පන පවත්තො පච්චයධම්මො පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයො හොති, සො තස්ස පවත්තිආකාරවිසෙසො හෙතුආදිභාවො තතො අඤ්ඤො විය පච්චයධම්මස්ස පච්චයභාවොති වුත්තො, සො ච ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’තිආදීසු පධානභාවෙන වුත්තො. තත්ථ ච ගුණීභූතා හෙතුහෙතුඵලභූතා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදයොති වුත්තං ‘‘පච්චයභාවො උද්දිට්ඨො’’ති. උද්දිට්ඨධම්මානන්තිආදි උද්දෙසෙන පරිච්ඡින්නානංයෙව ඛන්ධාදීනං ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු පඤ්හපුච්ඡකනයො දස්සිතො, න ඉතො අඤ්ඤථාති කත්වා වුත්තං.

සුත්තන්තෙ සඞ්ගීතිසුත්තන්තාදිකෙ. පඤ්ච සික්ඛාපදානි පාණාතිපාතා…පෙ… පමාදට්ඨානා වෙරමණීති එවං උද්දිට්ඨානි. අඤ්ඤො පන වෙරමණීනං විභජිතබ්බප්පකාරො නත්ථීති ඉදං අතීතානිච්චාදිවිභාගො වෙරමණීනං ඛන්ධායතනාදීසු අන්තොගධත්තා තබ්බසෙනෙව විජානිතබ්බො, තතො පන අඤ්ඤො අභිධම්මනයවිධුරො වෙරමණීනං විභජිතබ්බප්පකාරො නත්ථීති අධිප්පායෙන වුත්තං. තථා ච පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘චක්ඛුං අනිච්චං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්ච’’න්ති අනුපදධම්මසම්මසනකථායං න වෙරමණියො උද්ධටා.

නනු ධම්මසඞ්ගණීධාතුකථාදීනම්පි වසෙන අභිධම්මපාළියා අතිරෙකවිසෙසභාවො දස්සෙතබ්බොති? සච්චමෙතං, සො පන එකන්තඅභිධම්මනයනිස්සිතො අවුත්තොපි සිද්ධොති කත්වා න දස්සිතො. එතෙන වා නිදස්සනෙන සොපි සබ්බො නෙතබ්බො. අභිධම්මනයසාමඤ්ඤෙන වා අභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකෙහි සො වුත්තො එවාති න වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

පඤ්හවාරාති පුච්ඡනවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තා පාළිනයා. එත්ථෙවාති ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ එව. අපෙක්ඛාවසිකත්තා අප්පමහන්තභාවස්ස යතො අප්පමත්තිකා මහාධාතුකථාතන්ති ධම්මහදයවිභඞ්ගවචනවසෙන අවසෙසා, තං දස්සනත්ථං ‘‘ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ අනාගන්ත්වා මහාධම්මහදයෙ ආගතතන්තිතො’’ති වුත්තං. ධම්මහදය…පෙ… ආගතතන්තිතො රූපකණ්ඩධාතුවිභඞ්ගාදීසු අනාගන්ත්වා මහාධාතුකථායං ආගතතන්ති අප්පමත්තිකාවාති සම්බන්ධො . අථ ධාතුකථාය විත්ථාරකථා මහාධාතුකථා ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ අනාගන්ත්වා මහාධම්මහදයෙ ආගතතන්තිතො ධාතුකථායං අනාගන්ත්වා මහාධාතුකථාය ආගතතන්ති අප්පමත්තිකාවාති යොජෙතබ්බං.

උපලබ්භතීති අනුලොමපච්චනීයපඤ්චකස්ස, නුපලබ්භතීති පච්චනීයානුලොමපඤ්චකස්ස උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං. සච්චිකට්ඨං නිස්සයන්ති ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදිනා දෙසාදිඅනාමසනෙන රූපාදිසත්තපඤ්ඤාසධම්මප්පභෙදං සච්චිකට්ඨමෙව නිස්සයභූතං. සබ්බත්ථාති එත්ථාපි ‘‘උපලබ්භති නුපලබ්භතීති පටිඤ්ඤාය ගහිතාය පටික්ඛෙපග්ගහණත්ථ’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධනීයං, තථා සබ්බදා සබ්බෙසූති එත්ථාපි. යදි ඛන්ධායතනාදයො ගහිතා අට්ඨකථායං ආගතනයෙන, අථ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යො සච්චිකට්ඨොති සච්චිකට්ඨනිස්සයං උපලක්ඛෙති. එතෙහීති එතෙහි වචනෙහි. සච්චිකට්ඨදෙසකාලප්පදෙසෙහි කථං සච්චිකට්ඨාදීනං පදෙසො එකදෙසභූතො සබ්බොති වුච්චති? පදෙසානං පුථුත්තා. ‘‘සබ්බෙසු පදෙසෙසූ’’ති පච්චෙකං භෙදාමසනවසෙන චායං පඤ්හො පවත්තොති න පුරිමෙහි අවසෙසො.

උපලබ්භති…පෙ… මිච්ඡාති එකන්ති උපලබ්භතීති පටිඤ්ඤාග්ගහණපටික්ඛෙපග්ගහණනිග්ගණ්හනානං අනුලොමපටිලොමතො පටිඤ්ඤාඨපනනිග්ගහපාපනාරොපනානඤ්ච වසෙන පවත්තා තන්ති පඨමපඤ්චකස්ස එකං අඞ්ගං එකො අවයවොති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි නෙතබ්බං. නිග්ගහස්ස සුනිග්ගහභාවං ඉච්ඡතො සකවාදිනො ‘‘ත්වං චෙ පන මඤ්ඤසි වත්තබ්බෙ ඛො පුග්ගලො නුපලබ්භතී’’තිආදිනා (කථා. 3) පටිඤ්ඤාඨපනෙන, තෙන ‘‘තව තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තො හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ අථ තං නිග්ගණ්හාම සුනිග්ගහිතො ච හොතී’’ති වත්වා ‘‘හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භතී’’තිආදිනා (කථා. 2) පරවාදිනො අත්තනො පටිකම්මං යථා සකවාදී න නිබ්බෙඨෙති, එවං කරණං පටිකම්මවෙඨනං. පරවාදිනො පටිකම්මස්ස දුප්පටිකම්මභාවං ඉච්ඡතො සකවාදිනො තංනිදස්සනෙන ‘‘එසො චෙ දුන්නිග්ගහිතො හෙව’’න්ති පටිකම්මනිදස්සනෙන, ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො පුග්ගලො උපලබ්භති…පෙ… පරමත්ථෙනාති (කථා. 1). නො ච මයං තයා තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තො හෙවං නිග්ගහෙතබ්බා. අථ අම්හෙ නිග්ගණ්හාසි දුන්නිග්ගහිතා ච හොමා’’ති වත්වා ‘‘හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භතී’’තිආදිනා (කථා. 5) නිග්ගහස්ස දුන්නිග්ගහිතභාවදස්සනෙන අනිග්ගහිතභාවකරණං නිග්ගහනිබ්බෙඨනං. ‘‘තෙන හි යං නිග්ගණ්හාසි හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භතී’’තිආදිං වත්වා ‘‘තෙන හි යෙ කතෙ නිග්ගහෙ සෙ නිග්ගහෙ දුක්කටෙ සුකතෙ පටිකම්මෙ සුකතා පටිපාදනා’’ති සකවාදිනො නිග්ගහස්ස, අනිග්ගහභාවාරොපනෙන අත්තනො පටිකම්මස්ස සුපටිකම්මභාවකරණෙන ච සකවාදිනො නිග්ගහස්ස ඡෙදො විනාසනං පුග්ගලවාදනිසෙධනවසෙන සමුට්ඨිතත්තා. ධම්මතාය අනුලොමනවසෙන උට්ඨහිත්වා තබ්බිලොමනවසෙන පවත්තො අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකො වුත්තවිපරියායෙන දුතියපඤ්චකො වෙදිතබ්බො.

තදාධාරොති තෙ සච්චිකට්ඨපරමත්ථා රූපාදයො ආධාරා එතස්සාති තදාධාරො. එතෙන ‘‘රූපස්මිං අත්තා’’ති එවංපකාරො පුග්ගලවාදො දස්සිතො හොති. තෙසං වා ආධාරභූතොති එතෙන ‘‘අත්තනි රූප’’න්ති එවංපකාරො. අඤ්ඤත්ර වා තෙහීති තෙහි රූපාදීහි විනා. ආධාරාධෙය්යාදිභාවෙන අසංසට්ඨො විසුංයෙව විනා. තෙන සත්තාදිගුණෙහි අවොකිණ්ණො පුරිසොති එවමාදිකො. තංසාමිභූතතාය වා තදධීනභාවෙන ‘‘අඤ්ඤත්ර වා තෙහී’’ති වුත්තන්ති ‘‘රූපවා අත්තා’’ති එවංපකාරො පුග්ගලවාදො දස්සිතොති වෙදිතබ්බො. අනඤ්ඤොති එතෙන ‘‘රූපං අත්තා’’ති එවංපකාරො. රුප්පනාදිසභාවො රූපක්ඛන්ධාදීනං විසෙසලක්ඛණං, සප්පච්චයාදිසභාවො සාමඤ්ඤලක්ඛණං. රූපාදිතො අඤ්ඤො අනඤ්ඤො වා අඤ්ඤත්තෙ ච තදාධාරාදිභූතො උපලබ්භමානො ආපජ්ජතීති අනුයුඤ්ජති සකවාදී පකාරන්තරස්ස අසම්භවතො. පුග්ගලවාදී පුග්ගලස්ස රූපාදීහි න අඤ්ඤත්තං ඉච්ඡති රූපාදි විය පච්චක්ඛතො අනුමානතො වා ගාහයිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තස්ස ච කාරකවෙදකභාවස්ස අයුජ්ජමානකත්තා. නාපි අනඤ්ඤත්තං රුප්පනසප්පච්චයාදිසභාවප්පසඞ්ගතො පුග්ගලස්සෙව අභාවප්පසඞ්ගතො ච. යථෙව හි න විනා ඉන්ධනෙන අග්ගි පඤ්ඤාපියති, න ච අඤ්ඤං ඉන්ධනතො අග්ගිං සක්කා පටිජානිතුං, නාපි අනඤ්ඤං. යදි හි අඤ්ඤො සියා, න උණ්හං ඉන්ධනං සියා. අථ අනඤ්ඤො, නිද්දහිතබ්බංයෙව දාහකං සියා. එවමෙව න විනා රූපාදීහි පුග්ගලො පඤ්ඤාපියති, න ච තෙහි අඤ්ඤො, නාපි අනඤ්ඤො සස්සතුච්ඡෙදභාවප්පසඞ්ගතොති ලද්ධියං ඨත්වා පුග්ගලවාදී ‘‘න හෙවා’’ති පටික්ඛිපති. තත්ථ අග්ගින්ධනොපමා තාව යදි ලොකවොහාරෙන වුත්තා, අපළිත්තං කට්ඨාදිඉන්ධනං නිද්දහිතබ්බඤ්ච, පළිත්තං භාසුරුණ්හං අග්ගි දාහකඤ්ච, තඤ්ච ඔජට්ඨමකරූපං පුරිමපච්ඡිමකාලිකං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, යදි එවං පුග්ගලො රූපාදීහි අඤ්ඤො අනිච්චො ච ආපන්නො. අථ පරමත්ථතො, තස්මිංයෙව කට්ඨාදිකෙ පළිත්තෙ යං උසුමං සො අග්ගි, තංසහජාතානි තීණි භූතානි ඉන්ධනං, එවම්පි සිද්ධං ලක්ඛණභෙදතො අග්ගින්ධනානං අඤ්ඤත්තන්ති අග්ගි විය ඉන්ධනතො රූපාදීහි අඤ්ඤො පුග්ගලො අනිච්චො ච ආපන්නොති බ්යාහතාති වෙදිතබ්බං.

පුග්ගලො උපලබ්භතීති පටිජානන්තස්ස පකාරන්තරස්ස අසම්භවතො වුත්තෙසු පකාරෙසු එකෙන පකාරෙන උපලබ්භමානො උපලබ්භතීති ‘‘ආපන්න’’න්ති වුත්තං ‘‘පටිඤ්ඤාය එකත්තාපන්න’’න්ති. එකත්තාපන්නත්තා එව අප්පටික්ඛිපිතබ්බං, පුග්ගලෙ පටිසිද්ධෙ තදභිනිවෙසොපි අයාථාවතො පුග්ගලවාදිනො ගහිතාකාරසුඤ්ඤතාවිභාවනෙන සකට්ඨානතො චාවිතො පටිසෙධිතො එව නාම හොතීති වුත්තං ‘‘පුග්ගලදිට්ඨිං පටිසෙධෙන්තො’’ති. පුග්ගලොයෙව වා තථා පස්සිතබ්බත්තා දිට්ඨි. ‘‘සාමී නිවාසී කාරකො වෙදකො නිච්චො ධුවො’’ති අභිනිවෙසවිසයභූතො හි පරිකප්පමත්තසිද්ධො පුග්ගලො ඉධ පටික්ඛිපීයති, ‘‘න චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා’’තිආදිනා වුත්තවොහාරපුග්ගලොති අනනුයොගො ආකාසකුසුමස්ස රත්තනීලාදිභාවවිචාරණා වියාති අත්ථො. පුබ්බෙ ‘‘නුපලබ්භතී’’ති පටිජානිත්වා විසෙසචොදනාය අනාපජ්ජනතො පුන ‘‘න හෙවා’’ති පටික්ඛෙපො පටිඤ්ඤාය ආපජ්ජනලෙසො. වඤ්ඣාපුත්තකස්ස දීඝරස්සතානුයොගස්ස විය සබ්බෙන සබ්බං පරමත්ථතො අනුපලබ්භමානස්ස පුග්ගලස්ස රූපාදීහි අඤ්ඤානඤ්ඤතානුයොගස්ස අනනුයොගභාවො එව ඉධ අවිපරීතත්ථො.

යංකාරණාති එතෙන ‘‘යතොනිදාන’’න්ති එත්ථ විභත්තිඅලොපො දට්ඨබ්බොති දස්සෙති. අජ්ඣාචරන්තීති අභිභවන්ති. අභිනන්දනාදයො තණ්හාදීහි යථාසඞ්ඛ්යං යොජෙතබ්බා, තණ්හාදිට්ඨීහි වා අභිනන්දනජ්ඣොසානානි, තීහිපි අභිවදනං අවිසෙසෙන වා තීහිපි තයො යොජෙතබ්බා. එත්ථ චෙ නත්ථි අභිනන්දිතබ්බන්තිආදිනා අභිනන්දනාදීනං අභාවසූචනෙන ඵලූපචාරතො අභිනන්දනාදීනං සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිභූතං මග්ගඵලං වුච්චති, තං පච්චාමසනඤ්ච එසෙවාති ඉදන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘අභි…පෙ… ඵලං වා’’ති.

‘‘ඤායතීති ජාන’’න්ති උක්කංසගතිවිජානනෙන නිරවසෙසං ඤෙය්යජාතං පරිග්ගය්හතීති තබ්බිසයාය ජානාතිකිරියාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව කරණං භවිතුමරහතීති ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බං ජානාතී’’ති වුත්තං. අථ වා පකරණවසෙන, ‘‘භගවා’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන වා අයං අත්ථො විභාවෙතබ්බො. පස්සං පස්සතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ජානන්තාපි විපල්ලාසවසෙන ජානන්ති තිත්ථියා පඨමජ්ඣානඅරූපජ්ඣානෙහි කාමරූපපරිඤ්ඤාවාදිනො. ජානන්තො ජානාතියෙව භගවා අනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙහි තංපරිඤ්ඤාවාදිතාය. අයඤ්ච අත්ථො දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවසෙන (ම. නි. 1.163, 175 ආදයො) විභාවෙතබ්බො. පඤ්ඤාචක්ඛුනා උප්පන්නත්තා වා චක්ඛුභූතො. ඤාණභූතොතිආදීසුපි එසෙව නයො. අථ වා දිබ්බචක්ඛුආදිකං පඤ්චවිධම්පි චක්ඛුං භූතො පත්තොති චක්ඛුභූතො. එවං ඤාණභූතොතිආදීසුපි දට්ඨබ්බං. සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනාය සාතිසයො භගවතො වත්තුආදිභාවොති වුත්තං ‘‘චතුසච්චධම්මෙ වදතීති වත්තා’’තිආදි. ‘‘පවත්තා’’ති එත්ථ ප-කාරස්ස පකට්ඨත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘චිරං…පෙ… පවත්තා’’ති ආහ. නිද්ධාරෙත්වා නෙතා නින්නෙතා.

‘‘එකූනනවුති චිත්තානී’’ති වුත්තා චිත්තසහචරියාය යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති. තෙසඤ්ච පාළිපදෙසානං එකෙකං පදං උද්ධරිත්වාපි කිඤ්චාපි කුසලත්තිකපදානියෙව උද්ධරිත්වා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ චිත්තානි විභත්තානි, කුසලත්තිකෙන පන සභාවධම්මසඞ්ගහිතානං සෙසත්තිකදුකපදානං අසඞ්ගහිතානං අභාවතො කුසලත්තිකපදුද්ධාරෙන නයදස්සනභූතෙන ඉතරත්තිකදුකපදානිපි උද්ධටානෙවාති වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා මාතිකාග්ගහණං සමත්ථිතං භවති.

සො ච ධම්මොති ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’තිආදීසු (ධ. ස. 1060) පුරිමාය පුරිමාය පාළියා පච්ඡිමා පච්ඡිමා අත්ථනිද්දෙසොති වුත්තං. ‘‘සමානෙන්තී’’තිසද්දස්ස පටපටායති-සද්දස්ස විය සද්දනයො දට්ඨබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘සමානං කරොන්තී’’ති වුත්තං. සමානකරණඤ්ච ඌනපක්ඛිපනෙන අධිකාපනයනෙන වා හොති, ඉධ ඌනපක්ඛිපනෙනාති දස්සෙතුං ‘‘පූරෙන්තී’’ති වුත්තං. සමානෙතබ්බන්ති එත්ථාපීති ‘‘පට්ඨානං සමානෙතබ්බ’’න්ති එත්ථ.

බලවතා ඤාණවෙගෙන අභිධම්මපච්චවෙක්ඛණවසප්පවත්තෙන. බලවතො ඤාණවෙගස්ස සබ්බකිලෙසක්ඛෙපනවසප්පවත්තස්ස. ගම්භීරමෙව ගම්භීරගතං දිට්ඨිගතන්තිආදීසු විය. නිරවසෙසෙනාති න කඤ්චි අවසෙසෙත්වා. පඤ්චඛීලරහිතෙනාති පඤ්චචෙතොඛීලරහිතෙන.

එකාධිකෙසුඅට්ඨසු කිලෙසසතෙසූති ‘‘ජාතිමදො’’තිආදිනා එකකවසෙන ආගතා තෙසත්තති, ‘‘කොධො ච උපනාහො චා’’තිආදිනා දුකවසෙන ඡත්තිංස, ‘‘තීණි අකුසලමූලානී’’තිආදිනා තිකවසෙන පඤ්චාධිකං සතං, ‘‘චත්තාරො ආසවා’’තිආදිනා චතුක්කවසෙන ඡප්පඤ්ඤාස, ‘‘පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානී’’තිආදිනා පඤ්චකවසෙන පඤ්චසත්තති, ‘‘ඡ විවාදමූලානී’’තිආදිනා ඡක්කවසෙන චතුරාසීති, ‘‘සත්ත අනුසයා’’තිආදිනා සත්තකවසෙන එකූනපඤ්ඤාස, ‘‘අට්ඨ කිලෙසවත්ථූනී’’තිආදිනා අට්ඨකවසෙන චතුසට්ඨි, ‘‘නව ආඝාතවත්ථූනී’’තිආදිනා නවකවසෙන එකාසීති, ‘‘දස කිලෙසවත්ථූනී’’තිආදිනා දසකවසෙන සත්තති, ‘‘අජ්ඣත්තිකස්සුප්පාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානී’’තිආදිනා අට්ඨාරසකවසෙන අට්ඨසතන්ති එවං එකාධිකෙසු අට්ඨසු කිලෙසසතෙසු. සෙසා තෙනවුතාධිකං ඡසතං කිලෙසා. තෙ බ්රහ්මජාලසුත්තාගතාහි ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීහි සහ පඤ්චපඤ්ඤාසාධිකං සත්තසතං හොන්ති.

අථ වා චුද්දසෙකන්තාකුසලා, පඤ්චවීසති කුසලාබ්යාකතසාධාරණා, චුද්දස කුසලත්තිකසාධාරණා, උපචයාදිද්වයං එකං කත්වා සත්තවීසති රූපානි චාති ඉමෙ අසීති ධම්මා, ඉමෙසු භාවද්වයෙ එකං ඨපෙත්වා අජ්ඣත්තිකා එකූනාසීති, බාහිරා එකූනාසීතීති සබ්බෙපි අට්ඨපඤ්ඤාසාධිකං සතං හොන්ති. ඉමෙසු එකෙකස්මිං දසන්නං දසන්නං කිලෙසානං උප්පජ්ජනතො අසීතිඅධිකං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං හොන්ති.

අථ වා තෙපඤ්ඤාස අරූපධම්මා, අට්ඨාරස රූපරූපානි, ආකාසධාතු, ලක්ඛණරූපානි චාති පඤ්චසත්තති ධම්මා අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො පඤ්ඤාසසතං හොන්ති. තත්ථ එකෙකස්මිං දස දස කිලෙසාතිපි දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං. තථා එත්ථ වෙදනං සුඛින්ද්රියාදිවසෙන පඤ්චවිධං කත්වා සත්තපඤ්ඤාස අරූපධම්මා, අට්ඨාරස රූපරූපානි චාති පඤ්චසත්තති විපස්සනූපගධම්මා අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො පඤ්ඤාසසතං හොන්ති. එතෙසු එකෙකස්මිං දස දස කිලෙසාතිපි දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං.

අපරො නයො – ද්වාදසඅකුසලචිත්තුප්පාදෙසු පඨමෙ ඡ කිලෙසා, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ, චතුත්ථෙ සත්ත, පඤ්චමෙ ඡ, ඡට්ඨෙ සත්ත, සත්තමෙ ඡ, අට්ඨමෙ සත්ත, නවමෙ පඤ්ච, දසමෙ ඡ, එකාදසමෙ පඤ්ච, ද්වාදසමෙ චත්තාරොති සබ්බෙ ද්වාසත්තති, ඉමෙ පඤ්චද්වාරිකා පඤ්චසු රූපාදීසු ආරම්මණෙසු එකෙකස්මිං ද්වාසත්තතීති සට්ඨිඅධිකානි තීණි සතානි, මනොද්වාරිකා පන ඡසු ආරම්මණෙසු එකෙකස්මිං ද්වාසත්තති ද්වාසත්තතීති කත්වා ද්වත්තිංසාධිකානි චත්තාරි සතානි, සබ්බානිපි ද්වානවුතිඅධිකානි සත්තසතානි, තානි අජ්ඣත්තබහිද්ධාවිසයතාය චතුරාසීතිඅධිකං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං හොන්තීති වෙදිතබ්බං.

අථ වා රූපාරම්මණාදීනි පඤ්ච, අවසෙසරූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණවසෙන පඤ්ච ධම්මාරම්මණකා සෙසා චාති දස, තෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො වීසති, පඤ්ඤත්ති චාති එකවීසතියා ආරම්මණෙසු ද්වාසත්තති ද්වාසත්තති කිලෙසාති ද්වාදසාධිකං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං හොන්ති.

අථ වා ද්වාදසසු අකුසලචිත්තුප්පාදෙසු පඨමෙ වීසති ධම්මා, දුතියෙ ද්වාවීසති, තතියෙ වීසති, චතුත්ථෙ ද්වාවීසති, පඤ්චමෙ එකූනවීසති, ඡට්ඨෙ එකූනවීසති, සත්තමෙ එකූනවීසති, අට්ඨමෙ එකවීසති, නවමෙ එකූනවීසති, දසමෙ එකවීසති, එකාදසමෙ සොළස, ද්වාදසමෙ සොළසාති සබ්බෙ අකුසලධම්මා ඡත්තිංසාධිකානි ද්වෙ සතානි, ඉමෙ ඡසු ආරම්මණෙසු පච්චෙකං ඡත්තිං සාධිකානි ද්වෙ සතානි, සබ්බෙ සොළසාධිකානි චත්තාරි සතානි ච සහස්සං හොන්තීති එවම්පි දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං වෙදිතබ්බං.

ඉතරෙසන්ති තණ්හාවිචරිතානං ‘‘අතීතානි ඡත්තිංසා’’තිආදිනා අතීතාදිභාවාමසනතො. ඛෙපනෙති අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දනෙ. ‘‘දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා’’ති හි වුත්තං. පරමත්ථතො අතීතාදීනං මග්ගෙන අප්පහාතබ්බත්තා ‘‘අතීතාදිභාවාමසනා අග්ගහණං ඛෙපනෙ’’ති වුත්තං. යං පන පට්ඨානෙ ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බො ධම්මො දස්සනෙන පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා තිකෙ, තථා දස්සනෙන පහාතබ්බාතීතතිකතිකෙ ‘‘අතීතා දස්සනෙන පහාතබ්බා’’තිආදිනා ච තීසු කාලෙසු දස්සනාදිපහාතබ්බවචනං කතං, තං අතීතාදීනං සංකිලිට්ඨතාය අපායගමනීයතාය ච දස්සනපහාතබ්බෙහි නිරතිසයත්තා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

න භාසිතත්ථවචනන්ති ඉදං ‘‘හිතපරියායවචන’’න්ති එතෙන නිවත්තිතස්ස එකදෙසකථනං. යථා හි අයං අත්ථ-සද්දො න භාසිතත්ථවචනං, එවං විසයප්පයොජනාදිවචනම්පි න හොතීති. යථාවුත්තස්සාති හිතපරියායස්ස. ‘‘න හඤ්ඤදත්ථත්ථිපසංසලාභා’’ති පදස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘අත්තත්ථො වා පරත්ථො වා’’තිආදිනා (මහානි. 69) කිඤ්චාපි සුත්තනිරපෙක්ඛං අත්තත්ථාදයො වුත්තා සුත්තත්ථභාවෙන අනිද්දිට්ඨත්තා, තෙසු පන එකොපි අත්ථප්පභෙදො සුත්තෙන දීපෙතබ්බතං නාතික්කමතීති ආහ ‘‘තෙ සුත්තං සූචෙතී’’ති. ඉමස්මිං විකප්පෙ අත්ථ-සද්දො භාසිතත්ථවචනම්පි හොති. පුරිමකා හි පඤ්ච අත්ථප්පභෙදා හිතපරියායා, තතො පරෙ ඡ භාසිතත්ථප්පභෙදා, පච්ඡිමකා පන උභයසභාවා. තත්ථ දුරධිගමතාය විභාවනෙ අලද්ධගාධො ගම්භීරො, න විවටො ගුළ්හො, මූලුදකාදයො විය පංසුනා අක්ඛරසන්නිවෙසාදිනා තිරොහිතො පටිච්ඡන්නො, නිද්ධාරෙත්වා ඤාපෙතබ්බො නෙය්යො, යථාරුතවසෙනෙව වෙදිතබ්බො නීතො. අනවජ්ජනික්කිලෙසවොදානා පරියායවසෙන වුත්තා, කුසලවිපාකකිරියධම්මවසෙන වා . පරමත්ථො නිබ්බානං, අවිපරීතසභාවො එව වා. සාතිසයං පකාසිතානි තප්පරභාවෙන පකාසිතත්තා. ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්න’’න්ති (පාචි. 1242), ‘‘සකවාදෙ පඤ්චසුත්තසතානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) ච එවමාදීසු සුත්ත-සද්දො උපචරිතොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඉදමෙව අත්ථානං සූචනතො සුත්තන්ති වුත්ත’’න්ති. එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනාති ඉදම්පි විනෙය්යානං හිතසම්පාපනෙ සුත්තන්තදෙසනාය තප්පරභාවංයෙව සන්ධාය වුත්තං. තප්පරභාවො ච විනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමතො දට්ඨබ්බො, තථා අත්තත්ථාදිප්පකාසනපධානතාපි. ඉතරෙහීති විනයාභිධම්මෙහි.

රත්තිආදීසූති රත්තිරාජවිනයෙසු විසයභූතෙසු. නනු ච ‘‘අභිරත්තී’’ති අවුත්තත්තා රත්තිග්ගහණං න කත්තබ්බං, ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’ති ච ඤාණලක්ඛණකිරියාවිසෙසකො අභි-සද්දොති? න, ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’ති අභි-සද්දවිසිට්ඨානං ඤාතලක්ඛිතසද්දානං රත්තිසද්දෙන සමානාධිකරණතාය රත්තිවිසයත්තා. එත්ථ ච වාචකසද්දසන්නිධානෙ නිපාතානං තදත්ථජොතකමත්තත්තා ලක්ඛිතසද්දත්ථජොතකො අභි-සද්දො ලක්ඛණෙ වත්තතීති වුත්තො. අභිලක්ඛිතසද්දපරියායො ච අභිඤ්ඤාතසද්දොති දට්ඨබ්බො, අභිවිනයසද්දස්ස පන අභිපුරිසස්ස විය සමාසසිද්ධි දට්ඨබ්බා. අනෙකත්ථා හි නිපාතා, අනෙකත්ථභෙදො ච සද්දානං පයොගවිසයොති.

කිඤ්චාපි දෙසනාදයො දෙසෙතබ්බාදිනිරපෙක්ඛා න සන්ති, ආණාදයො පන විසෙසතො දෙසකාදිඅධීනාති තංතංවිසෙසයොගවසෙන තෙසං භෙදො වුත්තො. යථා හි ආණාවිධානං විසෙසතො ආණාරහාධීනං තත්ථ කොසල්ලයොගතො, එවං වොහාරපරමත්ථවිධානානි ච විධායකාධීනානීති ආණාදිවිධිනො දෙසකායත්තතා වුත්තා. අපරාධජ්ඣාසයානුරූපං විය ධම්මානුරූපම්පි සාසනං විසෙසතො තථාවිනෙතබ්බපුග්ගලාපෙක්ඛන්ති වුත්තං ‘‘සාසිතබ්බ…පෙ… තබ්බභාවෙනා’’ති. සංවරාසංවරනාමරූපානං විය විනිවෙඨෙතබ්බාය දිට්ඨියාපි කථනං සති වාචාවත්ථුස්මිං, නාසතීති විසෙසතො තදධීනන්ති ආහ ‘‘කථෙතබ්බස්ස…පෙ… කථා’’ති. උපාරම්භාදීති උපාරම්භනිස්සරණධම්මකොසරක්ඛණානි. පරියාපුණනාදීති පරියාපුණනසුප්පටිපත්තිදුප්පටිපත්තියො.

තන්තිසමුදායො අවයවතන්තියා ආධාරො යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. න චොදෙතබ්බමෙතං සමුඛෙන, විසයවිසයිමුඛෙන වා විනයාදීනංයෙව ගම්භීරභාවස්ස වුත්තත්තාති අධිප්පායො. ධම්මො හි විනයාදයො, තෙසඤ්ච විසයො අත්ථො, ධම්මත්ථවිසයා ච දෙසනාපටිවෙධාති. ‘‘පටිවෙධස්සා’’තිආදිනා ධම්මත්ථානං දුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාය උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා පටිවෙධස්ස උප්පාදෙතුඤ්ච පටිවිජ්ඣිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යත්තා දුක්ඛොගාහතං දස්සෙති.

ධම්මානුරූපං යථාධම්මන්ති ච අත්ථො යුජ්ජති. දෙසනාපි හි පටිවෙධො විය අවිපරීතං සවිසයවිභාවනතො ධම්මානුරූපං පවත්තති යතො ‘‘අවිපරීතාභිලාපො’’ති වුච්චති. ධම්මනිරුත්තිං දස්සෙතීති එතෙන දෙසනාසද්දසභාවාති දීපෙති. තථා හි නිරුත්තිපටිසම්භිදාය පරිත්තාරම්මණාදිභාවො පාළියං වුත්තො, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තංතංසභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා’’තිආදිනා සද්දාරම්මණතා. ඉමස්ස අත්ථස්ස අයං සද්දො වාචකොති වචනවචනීයං වවත්ථපෙත්වා තංතංවචනීයවිභාවනවසෙන පවත්තිතො හි සද්දො දෙසනාති. නනු ච ‘‘ධම්මො තන්තී’’ති ඉමස්මිං පක්ඛෙ ධම්මස්සපි සද්දසභාවත්තා ධම්මදෙසනානං විසෙසො න සියාති? න, තෙසං තෙසං අත්ථානං බොධකභාවෙන ඤාතො උග්ගහිතාදිවසෙන ච පුබ්බෙ පවත්තිතො සද්දප්පබන්ධො ධම්මො, පච්ඡා පරෙසං අවබොධනත්ථං පවත්තිතො තදත්ථප්පකාසනකො සද්දො දෙසනාති. අථ වා යථාවුත්තසද්දසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො දෙසනා මුසාවාදාදයො විය. වචනස්ස පවත්තනන්ති ච යථාවුත්තචිත්තුප්පාදමාහ. සො හි වචනං පවත්තෙති, තං වා එතෙන පවත්තීයතීති පවත්තනං. දෙසීයති අත්ථො එතෙනාති දෙසනා. පකාරෙහි ඤාපීයති එතෙන, පකාරතො ඤාපෙතීති වා පඤ්ඤත්තීති වුච්චතීති. තෙනෙවාහ ‘‘අධිප්පායො’’තිආදි. අභිසමෙති, අභිසමීයති වා එතෙනාති අභිසමයොති එවම්පි අභිසමයත්ථො සම්භවති. අභිසමෙතබ්බතො පන අභිසමයොති දුතියවිකප්පෙ පටිවෙධොයෙවාති.

වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බාති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං ධම්මත්ථානං දුප්පටිවිජ්ඣතාය දුක්ඛොගාහතා, තෙසං පඤ්ඤාපනස්ස දුක්කරභාවතො තංදෙසනාය පටිවෙධනසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස උප්පාදනවිසයිකරණානං අසක්කුණෙය්යතාය දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා.

කාරණෙ ඵලවොහාරෙන තෙ ධම්මා දුක්ඛාය සංවත්තන්තීති වුත්තන්ති ආහ ‘‘උපාරම්භ…පෙ… හෙතුභාවෙනා’’ති. අඤ්ඤං අත්ථන්ති උපාරම්භං නිස්සරණඤ්ච. නිට්ඨාපෙත්වාති කථනවසෙන පරියොසාපෙත්වා. තස්ස ‘‘ආරද්ධ’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. උද්දානසඞ්ගහාදිභෙදො සඞ්ගීතොති පාඨො යුත්තො, ‘‘සඞ්ගීතියා’’ති පන ලිඛන්ති. පුරිමං වා සඞ්ගීතියාති භාවෙන භාවලක්ඛණෙ භුම්මං, පච්ඡිමං අධිකරණෙ. පිටකාදීති පිටකනිකායඞ්ගධම්මක්ඛන්ධානි.

තත්ථ අඞ්ගෙසු සුත්තඞ්ගමෙව න සම්භවති ‘‘සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) වුත්තත්තා, මඞ්ගලසුත්තාදීනඤ්ච සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය, ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා සගාථකත්තා සගාථාවග්ගස්ස විය, තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකපදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –

සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො. (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා);

සබ්බස්සපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තෙනෙවාහ ආයස්මා මහාකච්චායනො නෙත්තියං ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර). ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං (පාචි. 1242) සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) එවමාදි ච එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං, තදෙකදෙසෙසු පන ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතත්තා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං වා චුණ්ණියගන්ථං ‘‘ගෙය්ය’’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි බ්යාකරණන්ති වුච්චති. බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණන්ති.

එවං සන්තෙ සගාථකානම්පි පඤ්හවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති වෙය්යාකරණාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො ‘‘ගාථාවිරහෙ පන සතී’’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තෙසු ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිවචනසම්බන්ධෙසු අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තකඅබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා. සතිපි පඤ්හවිස්සජ්ජනභාවෙ සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යඞ්ගාදයො. යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතොති.

නනු ච සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථාති? න, සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණභාවස්ස නිමිත්තන්ති. යඤ්ච වුත්තං ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තං න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීසු සුත්තභාවො. න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, කින්තු සුත්තභාවෙනෙව. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං සුත්තනාමකන්ති නාමග්ගහණං කතං. යං පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා’’ති, තදපි නත්ථි. යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහ ගාථාහීති සගාථකං, සහභාවො ච නාම අත්තතො අඤ්ඤෙන හොති, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තප්පදෙසො අත්ථි, යො ‘‘සහ ගාථාහී’’ති වුච්චෙය්ය, න ච සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. යදපි වුත්තං ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි න, අඤ්ඤතො. අඤ්ඤා එව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො.

ජිනසාසනං අභිධම්මො. පටිවිද්ධට්ඨානං පටිවෙධභූමි පටිවෙධාවත්ථා, පටිවෙධහෙතු වා. ‘‘සො එවං පජානාමි සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිත’’න්ති (සං. නි. 5.11-12) වුත්තං. පාළියං පන ‘‘සො එවං පජානාමි මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිත’’න්ති ආගතං (සං. නි. 5.11-12). පච්චයාදීහීති පච්චයසභාවවූපසමතදුපායාදීහි. පරවාදිචොදනං පත්වාති අට්ඨකථායං ආගතං පරවාදිචොදනං පත්වා. අධිග…පෙ… රූපෙනාති අධිගන්තබ්බො ච සො දෙසෙතබ්බො චාති අධිගන්තබ්බදෙසෙතබ්බො, සො එව ධම්මො, තදනුරූපෙන. එත්ථ ච යථාධම්මසාසනත්තා යථාධිගතධම්මදෙසනාභාවතො අභිධම්මස්ස අභිසම්බොධි අධිගමනිදානං. දෙසකාලාදියෙව දෙසනානිදානං. යං පන අට්ඨකථායං ‘‘දෙසනානිදානං යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා’’ති වුත්තං, තං අභිධම්මදෙසනාවිසෙසෙන ධම්මචක්කප්පවත්තනන්ති කත්වා වුත්තං. ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තෙ වා දෙසිතෙහි අරියසච්චෙහි සකලාභිධම්මපදත්ථසඞ්ගහතො, පරමත්ථතො අභිධම්මභූතානං වා සම්මාදිට්ඨිආදීනං තත්ථ දෙසිතත්තා වුත්තං. තත්තකානංයෙව දෙසනාරුළ්හතාය අඩ්ඪඡක්කෙසු ජාතකසතෙසු පරිපාචනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි එත්තකාසු එව ජාතීසු පුඤ්ඤාදිසම්භාරසම්භරණං , කිං පන කාරණං එත්තකා එව ජාතියො දෙසිතාති? තදඤ්ඤෙසං අට්ඨුප්පත්තියා අභාවතො.

සුමෙධකථාවණ්ණනා

උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තතො අත්තානං සෙය්යතො වා සදිසතො වා දහන්තො ඣානාභිඤ්ඤාහි පරිහායති, න තථා සුමෙධපණ්ඩිතො අට්ඨාසීති තස්ස ඣානාභිඤ්ඤාහි අපරිහානි දට්ඨබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘තාපසෙහි අසමො’’ති. යථා නිබ්බානං, අඤ්ඤං වා නිච්චාභිමතං අවිපරීතවුත්තිතාය සබ්බකාලං තථාභාවෙන ‘‘සස්සත’’න්ති වුච්චති, එවං බුද්ධානං වචනන්ති තස්ස සස්සතතා වුත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අවිපරීතමෙවා’’ති. උපපාරමීආදිවිභාගෙන අනෙකප්පකාරතා. සමාදානාධිට්ඨානන්ති සමාදානස්ස අධිට්ඨානං පවත්තනං කරණන්ති අත්ථො. ඤාණතෙජෙනාති පාරමීපවිචයඤාණප්පභාවෙන. මහානුභාවඤ්හි තං ඤාණං බොධිසම්භාරෙසු අනාවරණං අනාචරියකං මහාබොධිසමුප්පත්තියා අනුරූපපුබ්බනිමිත්තභූතං. තථා හි තං මනුස්සපුරිසභාවාදිආධාරමෙව ජාතං. කායාදීසු අසුභසඤ්ඤාදිභාවෙන සුද්ධගොචරා. ‘‘අඤ්ඤථා’’ති පදස්ස පකරණපරිච්ඡින්නං අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ලීනතා’’ති ආහ. ලීනතාති ච සඞ්කොචො වීරියහානි වීරියාරම්භස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ ‘‘එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති.

නිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.