📜

දුකමාතිකාපදවණ්ණනා

1-6. සමානදෙසග්ගහණානං එකස්මිංයෙව වත්ථුස්මිං ගහෙතබ්බානං, එකවත්ථුවිසයානං වා. අථ වා සමානදෙසානං එකවත්ථුකත්තා සමානගහෙතබ්බභාවානං එකුප්පාදිතොති අත්ථො. යෙ ධම්මා හෙතුසහගතා, තෙ හෙතූහි සහ සඞ්ගය්හන්ති. යො ච තෙසං සහෙතුකභාවො, සො සහජාතාදීහි හෙතූහි කතොති කත්වා වුත්තං ‘‘සමා…පෙ… සබ්භාව’’න්ති. ආදි-සද්දෙන චෙත්ථ සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනාදිහෙතුබ්යාපාරෙ පරිග්ගණ්හාති. එකීභාවූපගමනන්ති එකකලාපභාවෙන පවත්තමානානං චිත්තචෙතසිකානං සංසට්ඨතාය සමූහඝනභාවෙන දුවිඤ්ඤෙය්යනානාකරණතංයෙව සන්ධාය වුත්තං. ධම්මනානත්තාභාවෙපීති සභාවත්ථභෙදාභාවෙපි. පදත්ථනානත්තෙනාති නානාපදාභිධෙය්යතාභෙදෙන. එතෙන පකාරන්තරාපෙක්ඛං දුකන්තරවචනන්ති දස්සෙති. අනෙකප්පකාරා හි ධම්මා. තෙනෙව ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) වුත්තං. අයඤ්ච අත්ථො තිකෙසුපි දට්ඨබ්බො. යෙසං විනෙය්යානං යෙහි පකාරවිසෙසෙහි ධම්මානං විභාවනෙ කතෙ පටිවෙධො හොති, තෙසං තප්පකාරභෙදෙහි ධම්මානං විභාවනං. යෙසං පන යෙන එකෙනෙව පකාරෙන විභාවනෙ පටිවෙධො හොති, තෙසම්පි තං වත්වා ධම්මිස්සරත්තා තදඤ්ඤනිරවසෙසප්පකාරවිභාවනඤ්ච දෙසනාවිලාසොති ආහ ‘‘දෙසෙතබ්බප්පකාරජානන’’න්තිආදි. නනු එකෙන පකාරෙන ජානන්තස්ස තදඤ්ඤප්පකාරවිභාවනං අඵලං හොතීති? න හොති පටිසම්භිදාප්පභෙදස්ස උපනිස්සයත්තා. තෙ පකාරා එතෙසන්ති තප්පකාරා, තබ්භාවො තප්පකාරතා. ඉමිනා ධම්මානං විජ්ජමානස්සෙව පකාරවිසෙසස්ස විභාවනං දෙසනාවිලාසොති දස්සෙති.

අඤ්ඤත්ථාපීති ‘‘අහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’’තිආදීසු. යථා පඨමදුකෙකදෙසෙ ගහෙත්වා දුතියතතියදුකෙහි සද්ධිං ඡට්ඨදුකනයෙ යොජනා ‘‘හෙතූ ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපී’’තිආදයො තයො දුකා ලබ්භන්ති, එවං දුතියතතියදුකෙකදෙසෙ ගහෙත්වා පඨමදුකෙන සද්ධිං යොජනාය ‘‘සහෙතුකා ධම්මා හෙතූපි න හෙතූපි, අහෙතුකා ධම්මා හෙතූපි න හෙතූපි, හෙතුසම්පයුත්තා ධම්මා හෙතූපි න හෙතූපි, හෙතුවිප්පයුත්තා ධම්මා හෙතූපි න හෙතූපී’’ති චත්තාරො දුකා ලබ්භන්ති, තෙ පන වුත්තනයෙනෙව සක්කා දස්සෙතුන්ති න දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. අථ වා පාළියං වුත්තෙහි චතුත්ථපඤ්චමෙහි අට්ඨකථායං දස්සිතෙහි පුරිමෙහි ද්වීහි නින්නානාකරණතො එතෙ න වුත්තා. සන්නිවෙසවිසෙසමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසොති. තෙනෙව හි නින්නානත්ථත්තා පාළියං ආගතදුකෙසු යථානිද්ධාරිතදුකානං යථාසම්භවං අවරොධනෙන අවුත්තතං දස්සෙතුං ‘‘එතෙසු පනා’’තිආදිමාහ.

අථ වා ‘‘එතෙන වා ගතිදස්සනෙනා’’තිආදිනා වක්ඛමානනයෙන ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා චා’’තිආදීනං සම්භවන්තානං දුකානං සඞ්ගහෙ සති එතෙසම්පි සඞ්ගහො සියා. යතො වා දුකතො පදං නිද්ධාරෙත්වා දුකන්තරං වුච්චති, තෙන සති ච නානත්තෙ දුකන්තරං ලබ්භති, න චෙත්ථ කොචි විසෙසො යථාවුත්තදුකෙහීති සංවණ්ණනාසු න දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච යථා සහෙතුකදුකතො හෙතුසම්පයුත්තදුකස්ස, හෙතුසහෙතුකදුකතො ච හෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකස්ස පදත්ථමත්තතො නානත්තං, න සභාවත්ථතො. එවං සන්තෙපි සහෙතුකහෙතුසහෙතුකදුකෙ වත්වා ඉතරෙපි වුත්තා, එවං හෙතුසම්පයුත්තහෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකාදීහි සභාවත්ථනානත්තාභාවෙපි පදත්ථනානත්තසම්භවතො ධම්මනානත්තාභාවෙපි පදත්ථනානත්තෙන දුකන්තරං වුච්චතීති වුත්තත්තා ‘‘හෙතුසහගතා ධම්මා, න හෙතුසහගතා ධම්මා, හෙතුසහජාතා ධම්මා, න හෙතුසහජාතා ධම්මා. හෙතුසංසට්ඨා ධම්මා, හෙතුවිසංසට්ඨා ධම්මා. හෙතුසමුට්ඨානා ධම්මා, න හෙතුසමුට්ඨානා ධම්මා. හෙතුසහභුනො ධම්මා, න හෙතුසහභුනො ධම්මා’’තිආදීනං, තථා ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා හෙතුසහගතා චා’’තිආදීනං, ‘‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා හෙතුසහගතාපි, න හෙතුසහගතාපී’’තිආදීනඤ්ච සම්භවන්තානං අනෙකෙසං දුකානං සඞ්ගහො අනුඤ්ඤාතො විය දිස්සති. තථා හි වක්ඛති ‘‘එතෙන වා ගතිදස්සනෙනා’’තිආදි. එවං ආසවගොච්ඡකාදීසුපි අයමත්ථො යථාසම්භවං වත්තබ්බො. ධම්මානං වා සභාවකිච්චාදිං බොධෙතබ්බාකාරඤ්ච යාථාවතො ජානන්තෙන ධම්මසාමිනා යත්තකා දුකා වුත්තා, තත්තකෙසු ඨාතබ්බං. අද්ධා හි තෙ දුකා න වත්තබ්බා, යෙ භගවතා න වුත්තාති වෙදිතබ්බං. න හෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකො ඡට්ඨදුකෙන නින්නානත්ථොති අධිප්පායො. තෙසූති පඨමදුකතතියදුකෙසු. යදි දුකන්තරෙහි දුකන්තරපදෙහි ච සමානත්ථත්තා එතෙසං දුකානං දුකන්තරපදානඤ්ච අවචනං , එවං සති ඡට්ඨදුකෙ පඨමපදම්පි න වත්තබ්බං චතුත්ථදුකෙ දුතියපදෙන සමානත්ථත්තා. තථා ච ඡට්ඨදුකොයෙව න හොතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘චතුත්ථදුකෙ’’තිආදි. දුකපූරණත්ථන්ති ඉදං සමානත්ථතංයෙව සන්ධාය වුත්තං, දෙසනාවිසෙසො පන විජ්ජතියෙව. අත්ථන්තරතාභාවෙපි පකාරභෙදහෙතුකං දුකන්තරවචනන්ති දස්සිතො හි අයමත්ථොති. එතෙන ගතිදස්සනෙනාති අත්ථවිසෙසාභාවෙපි ඡට්ඨදුකපූරණසඞ්ඛාතෙන නයදස්සනෙන. පඨමදුකෙ…පෙ… දස්සිතො පාළියං වුත්තෙහි චතුත්ථපඤ්චමෙහි, අට්ඨකථායං දස්සිතෙහි පුරිමෙහි ද්වීහි, ඉධ දස්සිතෙහි චතූහි. තෙසූති දුතියතතියදුකෙසු. පඨමදුකපක්ඛෙපෙන දස්සිතො පාළියං ඡට්ඨදුකෙන ඉතරත්ර ච ඉතරදුකෙහීති වෙදිතබ්බං.

7-13. පච්චයභාවමත්තෙන…පෙ… අත්ථිතන්ති එතෙන න පටිලද්ධත්තතාසඞ්ඛාතා සසභාවතාව අත්ථිතා, අථ ඛො පටිපක්ඛෙන අනිරොධො අප්පහීනතා අනිප්ඵාදිතඵලතා කාරණාසමුග්ඝාතෙන ඵලනිබ්බත්තනාරහතා චාති ඉමමත්ථං දස්සෙති. තථා හි ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’ති එත්ථ ‘‘සතී’’ති ඉමිනා වචනෙන යෙන විනා යං න හොති, තං අතීතාදිපි කාරණං සඞ්ගහිතමෙවාති. තෙනෙවාහ ‘‘න සහෙතු…පෙ… කාලානමෙවා’’ති. සමෙ…පෙ… දීපෙති සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතන්ති සඞ්ඛතන්ති. අයමෙතෙසං විසෙසොති අයං පච්චයනිබ්බත්තානං පච්චයවන්තතා අනෙකපච්චයනිප්ඵාදිතතා ච දුකද්වයෙ පුරිමපදත්ථානං භෙදො, ඉතරෙසං පන පුරිමපදසඞ්ගහිතධම්මවිධුරසභාවතායාති. අවිනි…පෙ… ඨපනතොති ‘‘එත්තකා’’ති පභෙදපරිච්ඡෙදනිද්ධාරණවසෙන අභිධම්මමාතිකායං ධම්මානං අවුත්තත්තා වුත්තං. සුත්තන්තමාතිකායං පන නිද්ධාරිතසරූපසඞ්ඛාවිසෙසත්තා විනිච්ඡිතත්ථපරිච්ඡෙදායෙව අවිජ්ජාදයො වුත්තාති. ‘‘පථවීආදි රූප’’න්ති එතස්මිං අත්ථවිකප්පෙ අනෙකහෙතුකෙසු චිත්තුප්පාදෙසු හෙතූනං සහෙතුකභාවො විය සබ්බෙසං පථවීආදීනං රූපිභාවො සිද්ධොති ආහ ‘‘පුරිම…පෙ… පජ්ජතී’’ති. න හි තෙසු නියතො කත්ථචි සංසාමිභාවොති. අනිච්චානුපස්සනාය වා ලුජ්ජති ඡිජ්ජති විනස්සතීති ගහෙතබ්බො ලොකොති තංගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. තෙනෙවාති දුක්ඛසච්චභාවෙන පරිඤ්ඤෙය්යභාවෙනාති අත්ථො.

දුකබහුතාආපජ්ජතීති කස්මා වුත්තං, නනු වීසති දුකා විභත්තා, ‘‘අවුත්තොපි යථාලාභවසෙන වෙදිතබ්බො’’ති ච වක්ඛතීති දුකබහුතා ඉච්ඡිතා එවාති? සච්චමෙතං, තංයෙව පන දුකබහුතං අනිච්ඡන්තො එවමාහ. අපිච දුකබහුතා ආපජ්ජති, සා ච ඛො විඤ්ඤාණභෙදානුසාරිනී, තත්රාපි කාමාවචරකුසලතො ඤාණසම්පයුත්තානි, තථා මහාකිරියතො මනොද්වාරාවජ්ජනන්ති එවංපකාරානං සබ්බධම්මාරම්මණවිඤ්ඤාණානං අනාමසනතො න බ්යාපිනීති දස්සෙති ‘‘දුකබහුතා’’තිආදිනා. අබ්යාපිභාවෙ පන දොසං දස්සෙන්තො ‘‘තථා ච…පෙ… සියා’’ති ආහ. නිද්දෙසෙන ච විරුද්ධන්ති ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා’’තිආදිනා රූපායතනාදීනං පච්චෙකචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිනා කෙනචි විඤ්ඤෙය්යතං, සොතවිඤ්ඤාණාදිනා කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යතඤ්ච දස්සෙන්තෙන නික්ඛෙපරාසිනිද්දෙසෙන ‘‘ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තතො දුකො හොතී’’ති ඉදං වචනං විරුද්ධං, තථා අත්ථුද්ධාරනිද්දෙසෙනපි අත්ථතො න සමෙතීති අත්ථො. තත්ථාති තස්සං නික්ඛෙපරාසිසංවණ්ණනායං. යො ච පටිසෙධො කතො අත්ථනානත්තතො දුකං දස්සෙතුන්ති අධිප්පායො. න හි සම…පෙ… සෙධෙතුන්ති එතෙන ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා’’ති එත්තකෙසු නිද්දෙසපදෙසු දුකපදද්වයප්පවත්ති පාළිතො එව විඤ්ඤායතීති දස්සෙති.

තථෙවාති උභින්නං කෙචින-සද්දානං අනියමතො චක්ඛුසොතාදිනිස්සයවොහාරෙන චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණාදිකො භින්නසභාවොයෙව ධම්මො අත්ථොති දස්සනවසෙන. රූපායතනමෙව හි චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යාවිඤ්ඤෙය්යභාවතො ‘‘කෙනචි විඤ්ඤෙය්යං කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ච වුච්චතීති. යදි එවං ඉමස්මිම්පි පක්ඛෙ දුකබහුතා ආපජ්ජතීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘න චෙත්ථා’’තිආදි. විඤ්ඤාතබ්බභෙදෙනාති විඤ්ඤාතබ්බවිසෙසෙන, විඤ්ඤෙය්යෙකදෙසෙනාති අත්ථො. දුකභෙදොති දුකවිසෙසො, කෙනචි විඤ්ඤෙය්යදුකො, තප්පභෙදොයෙව වා. සමත්තො පරියත්තො පරිපුණ්ණොති අත්ථො. යත්තකා විඤ්ඤාතබ්බා තත්තකා දුකාති දුකභෙදාපජ්ජනප්පකාරදස්සනං. එවඤ්ච සතීතිආදිනා ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය ලද්ධගුණං දස්සෙති. ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා’’ති රූපායතනස්සෙව වුත්තත්තා අත්ථභෙදාභාවතො කථමයං දුකො හොතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණනානත්තෙනා’’තිආදි. යදි පන සබ්බවිඤ්ඤාතබ්බසඞ්ගහෙ දුකොසමත්තො හොති, නික්ඛෙපරාසිනිද්දෙසො කථං නීයතීති ආහ ‘‘එතස්ස පනා’’තිආදි.

එත්ථ පන යථා විඤ්ඤාණනානත්තෙන විඤ්ඤාතබ්බං භින්දිත්වා දුකෙ වුච්චමානෙ සතිපි විඤ්ඤාතබ්බානං බහුභාවෙ යත්තකා විඤ්ඤාතබ්බා, තත්තකා දුකාති නත්ථි දුකබහුතා දුකසඞ්ගහිතධම්මෙකදෙසෙසු දුකපදද්වයප්පවත්තිදස්සනභාවතො. එවං ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තෙන දුකෙ වුච්චමානෙපි යත්තකානි විඤ්ඤාණානි, තත්තකා දුකාති නත්ථි දුකබහුතා දුකසඞ්ග…පෙ… භාවතො එව. න හි එකංයෙව විඤ්ඤාණං ‘‘කෙනචි කෙනචී’’ති වුත්තං, කින්තු අපරම්පීති සබ්බවිඤ්ඤාණසඞ්ගහෙ දුකො සමත්තො හොති, න ච කත්ථචි දුකස්ස පච්ඡෙදො අත්ථි ඉන්ද්රියවිඤ්ඤාණානං විය මනොවිඤ්ඤාණස්සපි විසයස්ස භින්නත්තා. න හි අතීතාරම්මණං විඤ්ඤාණං අනාගතාදිආරම්මණං හොති, අනාගතාරම්මණං වා අතීතාදිආරම්මණං, තස්මා යථාලද්ධවිසෙසෙන විසිට්ඨෙසු මනොවිඤ්ඤාණභෙදෙසු තස්ස තස්ස විසයස්ස ආලම්බනානාලම්බනවසෙන දුකපදද්වයප්පවත්ති න සක්කා නිවාරෙතුං. තෙනෙව ච අට්ඨකථායං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණෙන පන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යඤ්චෙව අවිඤ්ඤෙය්යඤ්චාති අයමත්ථො අත්ථි, තස්මා සො අවුත්තොපි යථාලාභවසෙන වෙදිතබ්බො’’ති භූමිභෙදවසෙන යථාලාභං දස්සෙස්සති. ‘‘වවත්ථානාභාවතො’’ති ඉදම්පි අනාමට්ඨවිසෙසං මනොවිඤ්ඤාණසාමඤ්ඤමෙව ගහෙත්වා වුත්තං. පාළි පන ඉන්ද්රියවිඤ්ඤාණෙහි නයදස්සනවසෙන ආගතාති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ඉමිස්සාපි අත්ථවණ්ණනාය ‘‘කෙනචී’’ති පදං අනියමෙන සබ්බවිඤ්ඤාණසඞ්ගාහකන්ති සිද්ධං හොති, නිද්දෙසෙන ච න කොචි විරොධො. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යනසොතවිඤ්ඤෙය්යභාවෙහි දුකපදද්වයප්පවත්ති දස්සිතා, න පන චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාචක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙහි විසෙසකාරණාභාවතො. කිඤ්ච ‘‘යෙ වා පනා’’ති පදන්තරසම්පිණ්ඩනතොපි ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… න තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා’’ති (ධ. ස. 1101) එත්තාවතා දුකපදද්වයප්පවත්ති දස්සිතාති විඤ්ඤායති. පදන්තරභාවදස්සනත්ථො හි යෙවාපන-සද්දො යථා ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’තිආදීසු (යම. 1.මූලයමක.1). අඤ්ඤථා ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා. යෙ තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා’’ති පාළි අභවිස්ස. යං පන වදන්ති ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… න තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති ඉමිනා අත්ථතො ද්වෙ දුකා වුත්තා හොන්තී’’ති, තදපි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාචක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යතං සොතවිඤ්ඤෙය්යාසොතවිඤ්ඤෙය්යතඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, න පන ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යනසොතවිඤ්ඤෙය්යතං සොතවිඤ්ඤෙය්යනචක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යතඤ්චා’’ති දට්ඨබ්බං. එතෙන පාළිපටිසෙධනඤ්ච නිවාරිතං දට්ඨබ්බං පටිසෙධනස්සෙව අභාවතො. තථා යස්ස ආරම්මණස්ස විජානනභාවෙන යො අත්ථො වුච්චමානො අනියමදස්සනත්ථං ‘‘කෙනචී’’ති වුත්තො, සොයෙව තතො අඤ්ඤස්ස අවිජානනභාවෙන වුච්චමානො අනියමදස්සනත්ථං පුන ‘‘කෙනචී’’ති වුත්තොති තදත්ථදස්සනෙ තෙනෙවාති අයං පදත්ථො න සම්භවතීති න සක්කා වත්තුන්ති. එවමෙත්ථ යථා අට්ඨකථා අවට්ඨිතා, තථා අත්ථො යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

14-19. සන්තානස්ස අජඤ්ඤමලීනභාවකරණතො කණ්හකම්මවිපාකහෙතුතො ච අපරිසුද්ධත්තා ‘‘අසුචිභාවෙන සන්දන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථාති වණෙ. පග්ඝරණක…පෙ… සද්දොති එතෙන ආසවො විය ආසවොති අයම්පි අත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. ගොත්රභු…පෙ… වුත්තානීති එතෙන ගොත්රභුග්ගහණං උපලක්ඛණං යථා ‘‘කාකෙහි සප්පි රක්ඛිතබ්බ’’න්ති දස්සෙති. ගොත්රභුසදිසා ගොත්රභූති පන අත්ථෙ සති ගුණප්පධානත්ථානං එකෙන සද්දෙන අවචනීයත්තා වොදානාදයොව වුත්තා භවෙය්යුං. අථ වා ගොත්රභූති එකසෙසෙන සාමඤ්ඤෙන වා අයං නිද්දෙසොති වෙදිතබ්බං. අභිවිධිවිසයං අවධින්ති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා වත්තබ්බං.

සම්පයුත්තෙහි ආසවෙහි තංසහිතතා ආසවසහිතතා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා සහෙතුකානං සම්පයුත්තෙහි හෙතූහි සහෙතුකතා, න එවං සාසවාති වුත්තධම්මානං සම්පයුත්තෙහි ආසවෙහි සාසවතා, අථ ඛො විප්පයුත්තෙහීති. දුකන්තරෙ අවුත්තපදභාවොයෙවෙත්ථ දුකයොජනාය ඤායාගතතා. යදි එවං හෙතුගොච්ඡකෙ කථන්ති ආහ ‘‘හෙතුගොච්ඡකෙ පනා’’තිආදි. පඨමෙ දුකෙ දුතියස්ස පක්ඛෙපෙ එකොති චතුත්ථදුකමාහ. පඨමෙ දුකෙ තතියස්ස පක්ඛෙපෙ ද්වෙති ‘‘ආසවා චෙව ධම්මා ආසවවිප්පයුත්තා ච, ආසවවිප්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච ආසවා’’ති ඉමිනා සද්ධිං පඤ්චමදුකමාහ. පඨමස්ස දුතියෙ දුකෙ පක්ඛෙපෙ එකොති ‘‘නො ආසවා ධම්මා සාසවාපි අනාසවාපී’’ති අයමෙකො. තතියෙ පඨමස්ස පක්ඛෙපෙ ද්වෙති ‘‘ආසවා ධම්මා ආසවසම්පයුත්තාපි ආසවවිප්පයුත්තාපි, නො ආසවාධම්මා ආසවසම්පයුත්තාපි ආසවවිප්පයුත්තාපී’’ති ඉමෙ ද්වෙ. තතියෙ දුතියස්ස පක්ඛෙපෙ එකොති ‘‘සාසවා ධම්මා ආසවසම්පයුත්තාපි ආසවවිප්පයුත්තාපී’’ති එකො. දුතියෙ තතියස්ස පක්ඛෙපෙ එකොති ඡට්ඨදුකමාහ. තීහීති චතුත්ථපඤ්චමඡට්ඨෙහි. ඉතරෙති තදවසිට්ඨා පඤ්ච. තෙ පන පඨමෙ තතියදුකදුතියපදපක්ඛෙපෙ එකො, දුතියෙ පඨමදුකදුතියපදපක්ඛෙපෙ එකො, තතියෙ පඨමස්ස එකෙකපදපක්ඛෙපෙ ද්වෙ, තතියෙ දුතියදුකපඨමපදපක්ඛෙපෙ එකොති එවං වෙදිතබ්බා. ‘‘සාසවා ධම්මා ආසවාපි නො ආසවාපි. ආසවසම්පයුත්තා ධම්මා ආසවාපි නො ආසවාපි. ආසවවිප්පයුත්තා ධම්මා ආසවාපි නො ආසවාපී’’ති එතෙසම්පි, ‘‘ආසවසහගතා ධම්මා නො ආසවසහගතා ධම්මා’’ති එවමාදීනඤ්ච අග්ගහණෙ කාරණං ගහණනයො ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

එසනයොති යො එස පඨමදුකෙ දුතියදුකපක්ඛෙපාදිකො උපායො ඉධ ආසවගොච්ඡකෙ වුත්තො, එස නයො සංයොජනගොච්ඡකාදීසු දුකන්තරනිද්ධාරණෙති අත්ථො. තත්ථ පාළියං අනාගතදුකා සංයොජනගොච්ඡකෙ තාව ‘‘සංයොජනා චෙව ධම්මා සංයොජනවිප්පයුත්තා ච, සංයොජනවිප්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච සංයොජනා, සංයොජනා ධම්මා සංයොජනසම්පයුත්තාපි සංයොජනවිප්පයුත්තාපි, නො සංයොජනා ධම්මා සංයොජනසම්පයුත්තාපි සංයොජනවිප්පයුත්තාපි, නො සංයොජනා ධම්මා සංයොජනියාපි අසංයොජනියාපි, සංයොජනියා ධම්මා සංයොජනසම්පයුත්තාපි සංයොජනවිප්පයුත්තාපී’’ති පඤ්ච. එවං ගන්ථඔඝයොගඋපාදානගොච්ඡකෙසු පච්චෙකං පඤ්ච. නීවරණගොච්ඡකෙ පන නීවරණානං නීවරණවිප්පයුත්තභාවාභාවතො ‘‘නො නීවරණා ධම්මා නීවරණියාපි අනීවරණියාපි, නො නීවරණා ධම්මා නීවරණසම්පයුත්තාපි නීවරණවිප්පයුත්තාපි, නීවරණියා ධම්මා නීවරණසම්පයුත්තාපි නීවරණවිප්පයුත්තාපී’’ති තයො. තථා පරාමාසගොච්ඡකෙ ‘‘නො පරාමාසා ධම්මා පරාමට්ඨාපි අපරාමට්ඨාපි, නො පරාමාසා ධම්මා පරාමාසසම්පයුත්තාපි පරාමාසවිප්පයුත්තාපි, පරාමට්ඨා ධම්මා පරාමාසසම්පයුත්තාපි පරාමාසවිප්පයුත්තාපී’’ති. කිලෙසගොච්ඡකෙ ‘‘නො කිලෙසා ධම්මා සංකිලෙසිකාපි අසංකිලෙසිකාපි, නො කිලෙසා ධම්මා සංකිලිට්ඨාපි අසංකිලිට්ඨාපි, නො කිලෙසා ධම්මා කිලෙසසම්පයුත්තාපි කිලෙසවිප්පයුත්තාපි, සංකිලෙසිකා ධම්මා සංකිලිට්ඨාපි අසංකිලිට්ඨාපි, සංකිලෙසිකා ධම්මා කිලෙසසම්පයුත්තාපි කිලෙසවිප්පයුත්තාපි, අසංකිලිට්ඨා ධම්මා සංකිලෙසිකාපි අසංකිලෙසිකාපී’’ති ඡ දුකාති එවං වෙදිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

20-25. පච්චයභාවෙනාති සංයොජනත්ථං දස්සෙති. යථාසකං පච්චයභාවො එව හි කාමරාගාදීනං වට්ටසංයොජනන්ති. යදි එවං කථං කාමරාගාදීනංයෙව සංයොජනභාවොති ආහ ‘‘සතිපී’’තිආදි. අඤ්ඤෙසන්ති සංයොජනෙහි අඤ්ඤෙසං කිලෙසාභිසඞ්ඛාරාදීනං. තප්පච්චයභාවෙති තෙසං කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං පච්චයභාවෙ. ඔරම්භාගියුද්ධංභාගියභාවෙන සඞ්ගහිතා පරිච්ඡින්නා ඔර…පෙ… සඞ්ගහිතා, තෙහි කාමරාගාදීහි විසෙසපච්චයභූතෙහි. කාමකම්මභවාදීනං කාමූපපත්තිභවාදිනිප්ඵාදනෙපි නියමොති කත්වා ආහ ‘‘තංතං…පෙ… හොතී’’ති. තෙන සංයොජනානං භාවෙ යථාවුත්තනියමානං කම්මූපපත්තිභවානං භාවං දස්සෙත්වා තදභාවෙ අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘න චා’’තිආදිමාහ. බන්ධනං අසෙරිභාවකරණං අන්දුබන්ධනාදයො විය. ගන්ථකරණං අවච්ඡින්නතාකරණං. චක්කලකං පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලං. න චොදෙතබ්බන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුනා පචුරජනස්ස පස්සිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා යථාවුත්තවිසෙසස්ස සද්ධෙය්යතං ආහ. තිවිධො හි අත්ථො කොචි පච්චක්ඛසිද්ධො යො රූපාදිධම්මානං පච්චත්තවෙදනීයො අනිද්දිසිතබ්බාකාරො, සබ්බධම්මානං සභාවලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. කොචි අනුමානසිද්ධො යො ඝටාදීසු පටාදීසු ච පසිද්ධෙන පච්චයායත්තභාවෙන ඝටපට-සද්දාදීනං අනිච්චතාදිආකාරො, කොචි ඔකප්පනසිද්ධො යො පචුරජනස්ස අච්චන්තමදිට්ඨො සද්ධාවිසයො සග්ගනිබ්බානාදි. තත්ථ යස්ස සත්ථුනො වචනං පච්චක්ඛසිද්ධෙ අනුමානසිද්ධෙ ච අත්ථෙ න විසංවාදෙති අවිපරීතප්පවත්තියා, තස්ස වචනෙන සද්ධෙය්යත්ථසිද්ධීති තථාරූපො ච භගවාති ‘‘ධම්මානං සභාව…පෙ… න චොදෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු.

26-37. යථා සරභෙහි අතික්කමිතබ්බා පබ්බතරාජි සරභනියා, එවං ඔඝනියාති සද්දසිද්ධීති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි.

50-54. විපරියෙසග්ගාහො පරාමසනන්ති ‘‘පරතො’’ති එත්ථ න ධම්මසභාවතො අඤ්ඤථාමත්තං පරන්ති අධිප්පෙතං, අථ ඛො තබ්බිපරියායොති ආහ ‘‘පරතොති නිච්චාදිතො’’ති.

55-68. යදි සභාවතො අවිජ්ජමානං, කථමාරම්මණභාවොති ආහ ‘‘විචිත්තසඤ්ඤාය සඤ්ඤිත’’න්ති, පරිකප්පනාමත්තසිද්ධන්ති අත්ථො. දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තතාය නිරන්තරභාවූපගමනං සංසට්ඨභාවොති ‘‘සුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තත්තා න සංසට්ඨතා’’ති වුත්තං. තෙසං අරූපක්ඛන්ධානං. ඉතරෙහි රූපනිබ්බානෙහි. කිං පන කාරණං සමානුප්පාදනිරොධානං එකකලාපභූතානං අරූපධම්මානමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසට්ඨතා වුච්චති, න පන තථාභූතානම්පි රූපධම්මානන්ති ආහ ‘‘එස හි තෙසං සභාවො’’ති. තෙන යදිපි කෙචි අරූපධම්මා විසුං ආරම්මණං හොන්ති, දන්ධප්පවත්තිකත්තා පන රූපධම්මානංයෙව සුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තං, න අරූපධම්මානන්ති තෙසං සංසට්ඨභාවො තදභාවො ච ඉතරෙසං සභාවසිද්ධොති දස්සෙති. සමූහඝනතාය වා දුබ්බිභාගතරත්තා නත්ථි අරූපධම්මානං විසුං ආරම්මණභාවොති දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තත්තා තෙසංයෙව සංසට්ඨතා. අමුඤ්චිත්වා තදධීනවුත්තිතාය ගහෙතබ්බතො බුද්ධියා.

83-100. කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපෙන යථා රූපභවො රූපං. එවං සෙසෙසුපි. ආරම්මණකරණවසෙනාති එතෙන කාමරූපාරූපතණ්හානං විසයභාවො යථාක්කමං කාමරූපාරූපාවචරතාය කාරණන්ති දස්සෙති. අවස්සඤ්චෙතමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා කාමාවචරාදිභාවො අපරිපුණ්ණවිසයො සියා. යදි හි ආලම්බිතබ්බධම්මවසෙන භූමිපරිච්ඡෙදො, එවං සති අනාරම්මණානං සඞ්ගහො න සියා. අථ විපාකදානවසෙන, එවම්පි අවිපාකානං සඞ්ගහො න සියා, තස්මා ආරම්මණකරණවසෙන පරියාපන්නානං භූමිපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. එවඤ්හි සති කාමාවචරාදිභාවො පරිපුණ්ණවිසයො සියා. තෙනෙවාහ ‘‘එවඤ්හි සතී’’තිආදි. අපරියාපන්නානං පන ලොකතො උත්තිණ්ණභාවෙන අනුත්තරභූමිතා. අකාමාවචරාදිතා නාපජ්ජතීති අබ්යාපිතදොසං පරිහරති, කාමාවචරාදිතා නාපජ්ජතීති අතිබ්යාපිතදොසං. නනු ච ඉමස්මිං පක්ඛෙ කාමතණ්හා කතමා, කාමාවචරධම්මාරම්මණා තණ්හා, කාමාවචරධම්මා කතමෙ, කාමතණ්හාවිසයාති ඉතරීතරනිස්සයතා දොසොති? න, අවීචිආදිඑකාදසොකාසනින්නතාය කිඤ්චි තණ්හං කාමතණ්හාභාවෙන ගහෙත්වා තංසභාවාය විසයභාවෙන කාමාවචරධම්මානං උපලක්ඛෙතබ්බත්තා.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාඨෙන සමත්ථෙන්තො ‘‘නික්ඛෙපකණ්ඩෙපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ හි කාමතණ්හාය ආලම්බිතබ්බත්තා කාමධාතුපරියාපන්නධම්මා ච කාමභවසඞ්ඛාතෙ කාමෙ ඔගාළ්හා හුත්වා චරන්ති, නාඤ්ඤත්ථාති එත්ථාවචරාති වුත්තන්ති. විසෙසත්ථිනා විසෙසො අනුපයුජ්ජතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලොකස්ස වසෙන පරියාපන්නනිච්ඡයතො’’ති. තෙන ලොකියධම්මෙසු පරියාපන්න-සද්දස්ස නිරුළ්හතං දස්සෙති භගවතො තදුච්චාරණානන්තරං විනෙය්යානං තදත්ථපටිපත්තිතො. පරිච්ඡෙදකාපෙක්ඛා පරිච්ඡින්නතාති ‘‘පරිච්ඡෙදකාරිකාය තණ්හායා’’ති වුත්තං. සා හි ධම්මානං කාමාවචරාදිභාවං පරිච්ඡින්දති. පරි-සද්දො චෙත්ථ ‘‘උපාදින්නා’’තිආදීසු උප-සද්දො විය සසාධනං කිරියං දීපෙතීති අයමත්ථො වුත්තොති දට්ඨබ්බං.

නිය්යානකරණසීලා නිය්යානිකා යථා ‘‘අපූපභක්ඛනසීලො ආපූපිකො’’ති, නිය්යානසීලා එව වා. රාගදොසමොහාව ගහිතාති ඤායති, ඉතරථා පහානෙකට්ඨතාවචනං නිප්පයොජනං සියා. ‘‘රණොහතා න ජොතන්ති, චන්දසූරියා සතාරකා’’තිආදීසු රණ-සද්දස්ස රෙණුපරියායතා දට්ඨබ්බා. සම්පහාරපරියායත්තා යුද්ධ-සද්දස්ස සම්පහාරො ච පහරිතබ්බාධාරොති අකුසලසෙනාව ‘‘සරණා’’ති වුත්තා. දුක්ඛාදීනන්ති ඵලභූතානං දුක්ඛවිඝාතඋපායාසපරිළාහානං සභාගභූතාය ච මිච්ඡාපටිපදාය. තන්නිබ්බත්තකසභාවානං අකුසලානන්ති එතෙන සබ්බෙසම්පි අකුසලානං සරණතං දස්සෙති.

අභිධම්මදුකමාතිකාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකාපදවණ්ණනා

101-108. විජ්ජාසභාගතාය, න සඞ්කප්පාදයො විය විජ්ජාය උපකාරකභාවතො. ‘‘අභෙජ්ජං…පෙ… රුහතී’’ති උභයම්පි අනවසෙසප්පහානමෙව සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චාපි හි හෙට්ඨිමමග්ගෙහිපි පහීයමානා කිලෙසා තෙන තෙන ඔධිනා අනවසෙසමෙව පහීයන්ති, යෙ පන අවසිට්ඨා භින්දිතබ්බා, තෙ ලොභාදිකිලෙසභාවසාමඤ්ඤතො පුන විරුළ්හා විය හොන්ති. අරහත්තමග්ගෙ පන උප්පන්නෙ න එවං අවසිට්ඨාභාවතො. තදුපචාරෙන නිස්සයවොහාරෙන. කුසලෙහි තාපෙතබ්බාති වා තපනියා, තදඞ්ගාදිවසෙන බාධිතබ්බා පහාතබ්බාති අත්ථො. සමානත්ථානි අධිවචනාදීනං සඞ්ඛාදිභාවතො. ‘‘සබ්බෙව ධම්මා අධිවචනපථා’’තිආදිනා අධිවචනාදීනං විසයභාවෙ න කොචි ධම්මො වජ්ජිතො, වචනභාවො එව ච අධිවචනාදීනං වක්ඛමානෙන නයෙන යුජ්ජතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘සබ්බඤ්ච වචනං අධිවචනාදිභාවං භජතී’’ති.

109-118. අඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා සයමෙව අත්තනො නාමකරණසභාවො නාමකරණට්ඨොති, තෙන අරූපධම්මානං විය ඔපපාතිකනාමතාය පථවීආදීනම්පි නාමභාවො සියාති ආසඞ්කාය නිවත්තනත්ථං ‘‘නාමන්තරානාපජ්ජනතො’’ති ආහ. න හි විනා පථවීආදිනාමෙනපි රූපධම්මා විය කෙසාදිනාමෙහි විනා වෙදනාදිනාමෙහි අඤ්ඤෙන නාමෙන අරූපධම්මා පිණ්ඩාකාරතො වොහරීයන්තීති. යං පන පරස්ස නාමං කරොති, තස්ස අඤ්ඤාපෙක්ඛං නාමකරණන්ති නාමකරණසභාවතා නත්ථීති සාමඤ්ඤනාමාදිකරණානං නාමභාවො නාපජ්ජති. යස්ස චඤ්ඤෙහි නාමං කරීයති, තස්ස නාමකරණසභාවතාය අභාවොයෙවාති නත්ථි නාමභාවො. යෙ පන අනාපන්නනාමන්තරා සභාවසිද්ධනාමා ච, තෙ වෙදනාදයොව නාමං නාමාති දස්සෙන්තො ‘‘අත්තනාවා’’තිආදිමාහ. ඵස්සාදීනං ආරම්මණාභිමුඛතා තං අග්ගහෙත්වා අප්පවත්තියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අවිනාභාවතො’’ති වුත්තං. අධිවචනසම්ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො, සො නාමමන්තරෙන ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය පාකටොති නිදස්සනභාවෙන වුත්තො. රුප්පනසභාවෙනාති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. පකාසකපකාසිතබ්බභාවෙනපි හි විනාපි නාමෙන රූපධම්මා පාකටා හොන්තීති. අථ වා පකාසකපකාසිතබ්බභාවො විසයිවිසයභාවො චක්ඛුරූපාදීනං සභාවො, සො රුප්පනසභාවෙ සාමඤ්ඤෙ අන්තොගධොති දට්ඨබ්බං.

119-123. ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මන්තිආදිනා සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතා විය සමාපත්තිකුසලතාපි ඣානලාභීනංයෙව හොතීති වුත්තං විය දිස්සති. ‘‘ඉතරෙසම්පි අනුස්සවවසෙන සමාපත්තීනං අප්පනාපරිච්ඡෙදපඤ්ඤා ලබ්භතී’’ති වදන්ති. ‘‘එවං සීලවිසොධනාදිනා සමාපත්තිං අප්පෙතීති ජානනකපඤ්ඤා සහ පරිකම්මෙන අප්පනාපරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා’’ති කෙචි. වුට්ඨානෙ කුසලභාවො වුට්ඨානවසිතා. පුබ්බෙති සමාපජ්ජනතො පුබ්බෙ.

124-134. සොභනෙ රතො සුරතො, තස්ස භාවො සොරච්චන්ති ආහ ‘‘සොභනකම්මරතතා’’ති. සුට්ඨු වා ඔරතො විරතො සොරතො , තස්ස භාවො සොරච්චන්ති. අයං පනත්ථො අට්ඨකථායං වුත්තො එව. අප්පටිසඞ්ඛානං මොහො. කුසලභාවනා බොධිපක්ඛියධම්මානං වඩ්ඪනා. සඤ්ඤාණං උපලක්ඛණං. සවිග්ගහං සබිම්බකං. උපලක්ඛෙතබ්බාකාරං ධම්මජාතං, ආරම්මණං වා. අවික්ඛෙපොති චිත්තවික්ඛෙපපටිපක්ඛො. උජුවිපච්චනීකතාය හි පහානවුට්ඨානෙන ච අවික්ඛෙපො වික්ඛෙපං පටික්ඛිපති, පවත්තිතුං න දෙතීති.

135-142. කාරණසීලං ලොකියං. ඵලසීලං ලොකුත්තරං තෙන සිජ්ඣතීති කත්වා, ලොකියස්සපි වා සීලස්ස කාරණඵලභාවො පුබ්බාපරභාවෙන දට්ඨබ්බො. සම්පන්නසමුදායස්ස පරිපුණ්ණසමූහස්ස. අකුසලා සීලා අකුසලා සමාචාරා. සීලසම්පදා සීලසම්පත්ති සීලගුණාති අත්ථො. සහොත්තප්පං ඤාණන්ති ඔත්තප්පස්ස ඤාණප්පධානතං ආහ, න පන ඤාණස්ස ඔත්තප්පසහිතතාමත්තං. න හි ඔත්තප්පරහිතං ඤාණං අත්ථීති. අධිමුත්තතා අභිරතිවසෙන නිරාසඞ්කාපවත්ති. නිස්සටතා විසංයුත්තතා. එත්ථ ච අධිමුත්තතානිස්සටතාවචනෙහි තදුභයපරියායා ද්වෙ විමුත්තියො එකසෙසනයෙන ඉධ ‘‘විමුත්තී’’ති වුත්තාති දස්සෙති. තථා හි වුත්තං ‘‘චිත්තස්ස ච අධිමුත්ති නිබ්බානඤ්චා’’ති. උප්පජ්ජති එතෙනාති උප්පාදො, න උප්පාදොති අනුප්පාදො, තබ්භූතෙ අනුප්පාදපරියොසානෙ විමොක්ඛන්තෙ අනුප්පාදස්ස අරියමග්ගස්ස කිලෙසානං වා අනුප්පජ්ජනස්ස පරියොසානෙති ඨානඵලෙහි අරියඵලමෙව උපලක්ඛීයතීති දට්ඨබ්බං.

මාතිකාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.