📜

කාමාවචරකුසලපදභාජනීයවණ්ණනා

1. අප්පෙතුන්ති ¶ නිගමෙතුං. ‘‘පදභාජනීයං න වුත්ත’’න්ති පදභාජනීයාවචනෙන අප්පනාවරොධං සාධෙත්වා පදභාජනීයාවචනස්ස කාරණං වදන්තො ‘‘සරූපෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදීසු හොති-සද්දො අත්ථි-සද්දෙන අනානත්ථොති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘දුතියෙන හොති-සද්දෙනා’’ති. පුබ්බෙ අට්ඨකථාධිප්පායෙන වත්වා යථාවුත්තස්ස පාළිප්පදෙසස්ස අප්පනාවරොධො සමත්ථිතොති අත්තනො අධිප්පායං දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඛෙපෙනා’’තිආදිමාහ.

ඤාතුං ¶ ඉච්ඡිතොති ලක්ඛණස්ස පුච්ඡාවිසයතං දස්සෙතුං වුත්තං. යෙන කෙනචීති දස්සනාදිවිසෙසයුත්තෙන, ඉතරෙන වා. අවත්ථාවිසෙසො හි ඤාණස්ස දස්සනතුලනතීරණානි. ‘‘අදිට්ඨත’’න්තිආදීසු ආහාති යොජෙතබ්බං, සබ්බත්ථ ච ලක්ඛණස්සාති. තඤ්හෙත්ථ අධිකතන්ති. අදිට්ඨං ජොතීයති එතායාති එතෙන දිට්ඨං සංසන්දති එතායාති දිට්ඨසංසන්දනා. විමතිං ඡින්දති එතායාති විමතිච්ඡෙදනාති එතාසම්පි සද්දත්ථො නයතො දස්සිතො, අත්ථතො පන සබ්බාපි තථාපවත්තං වචනං, තදුප්පාදකො වා චිත්තුප්පාදොති වෙදිතබ්බං.

අඤ්ඤමඤ්ඤතො පභිජ්ජතීති පභෙදො, විසෙසො, තෙන පභෙදෙන. ධම්මානං දෙසනන්ති කිඤ්චාපි සමයභූමිජාතිආරම්මණසභාවාදිවසෙන අනවසෙසප්පභෙදපරිග්ගහතො නිද්දෙසදෙසනාව වත්තුං යුත්තා, තථාපි කුසලාදිමාතිකාපදසඞ්ගහිතවිසෙසොයෙව ඉධ පභෙදොති අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘පභෙද…පෙ… දෙසනං ආහා’’ති. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘කුසල…පෙ… දීපෙත්වාති ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. ධම්මුද්දෙසවාර ඵස්සපඤ්චමකරාසිවණ්ණනා). ‘‘ඵස්සො ඵුසනා’’තිආදිනා ච පභෙදවන්තොව සාතිසයං නිද්දිට්ඨා, න පන මාතිකායං වුත්තප්පභෙදොති පභෙදවන්තදස්සනං නිද්දෙසො. ඉදං වුත්තං හොතීතිආදිනා ‘‘පභෙදෙ…පෙ… දස්සනත්ථ’’න්ති ඉමස්ස වාක්යස්ස පිණ්ඩත්ථමාහ. යදි ධම්මා එව පුච්ඡිතබ්බා විස්සජ්ජෙතබ්බා ච, කස්මා කුසලාති පභෙදවචනන්ති ආහ ‘‘තෙ පනා’’තිආදි. න හි පභෙදෙහි විනා පභෙදවන්තො අත්ථීති. ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා’’ති එතෙන ‘‘ඵස්සො හොතී’’ති, ‘‘ඵස්සො ඵුසනා’’ති ච ආදිනා උද්දිට්ඨනිද්දිට්ඨානං ධම්මානං කුසලභාවො විස්සජ්ජිතො හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලාති විස්සජ්ජනෙපී’’ති ආහ. ඉමස්මිඤ්හීති හි-සද්දො කාරණත්ථො. තෙන යස්මා ධම්මාව දෙසෙතබ්බා, තෙ ච කුසලා…පෙ… භෙදා දෙසෙතබ්බා ¶ , තස්මාති එවං වා යොජනා. ධම්මානමෙවාති අවධාරණඵලං දස්සෙති ‘‘අවොහාරදෙසනාතො’’ති. අත්ථානඤ්චාති ච-සද්දෙන ‘‘ඵස්සො ඵුසනා’’ති එවමාදිසභාවනිරුත්තිං යථාවුත්තධම්මාදිඤාණඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ඉති එවං අයං පවත්තෙතබ්බො නිවත්තෙතබ්බො චා’’ති තථා තථා විධෙතබ්බභාවො ඉතිකත්තබ්බතා, තාය යුත්තො ඉති…පෙ… යුත්තො ¶ , තස්ස විධෙතබ්බස්සාති අත්ථො, විසෙසනත්තා පභෙදස්සාති අධිප්පායො.

ඉතිකත්තබ්බතායුත්තස්ස විසෙසිතබ්බත්තා උද්දෙසො ධම්මප්පධානො, තස්මා තත්ථ ධම්මස්ස විසෙසිතබ්බත්තා ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති අයං පදානුක්කමො කතො. පුච්ඡා සංසයිතප්පධානා අනිච්ඡිතනිච්ඡයනාය පවත්තෙතබ්බත්තා. තෙන සබ්බධම්මෙසු සමුග්ඝාටිතවිචිකිච්ඡානුසයානම්පි පුච්ඡා දෙසෙතබ්බපුග්ගලගතසංසයාපත්තිං අත්තනි ආරොපෙත්වා සංසයාපන්නෙහි විය පවත්තීයතීති දස්සෙති. කාමාවචරාදිභෙදො විය කුසලාදිභාවෙන කුසලාදිභෙදො ධම්මභාවෙන නියතොති ධම්මාති වුත්තෙ නිච්ඡයාභාවතො ‘‘කුසලා නු ඛො අකුසලා නු ඛො’’තිආදිනා සංසයො හොතීති ආහ ‘‘කුසලාදිභෙදො පන සංසයිතො’’ති. ධම්මභාවො පන කුසලාදීසු එකන්තිකත්තා නිච්ඡිතොයෙවාති වුත්තං ‘‘න ච ධම්මභාවො සංසයිතො’’ති. තෙන සංසයිතො නිච්ඡෙතබ්බභාවෙන පධානො එත්ථ කුසලභාවො, න තථා ධම්මභාවොති ධම්මා කුසලාති වුත්තන්ති දස්සෙති.

චිත්තුප්පාදසමයෙති චිත්තස්ස උප්පජ්ජනසමයෙ. ‘‘අථ විජ්ජමානෙ’’ති එත්ථ අථ-සද්දස්ස අත්ථමාහ ‘‘පච්ඡා’’ති. භොජනගමනාදීහි සමයෙකදෙසනානත්තං දස්සෙත්වා අවසෙසනානත්තං දස්සෙතුං ‘‘සමවායාදී’’ති වුත්තං. විසෙසිතාති එතෙන ‘‘නියමිතා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරති, තස්මා යථාවුත්තචිත්තවිසෙසිතබ්බතො සමයතොති අත්ථො. යථාධිප්පෙතානන්ති කාමාවචරාදිවිසෙසයුත්තානං. ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති චිත්තුප්පත්තියා විසෙසිතබ්බොපි සමයො යෙන චිත්තෙන උප්පජ්ජමානෙන විසෙසීයති, තස්සෙව චිත්තස්ස ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති එත්ථ සයං විසෙසනභාවං ආපජ්ජති. තථා ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති එත්ථ විසෙසනභූතං චිත්තං අත්තනා විසෙසිතබ්බසමයස්ස උපකාරත්ථං ‘‘යස්මිං සමයෙ…පෙ… චිත්ත’’න්ති විසෙසිතබ්බභාවං ආපජ්ජති. උපකාරොති ච අඤ්ඤමඤ්ඤං අවච්ඡෙදකාවච්ඡින්දිතබ්බභාවොති දට්ඨබ්බං. පුරිමධම්මානං භඞ්ගසමකාලං, භඞ්ගානන්තරමෙව වා පච්ඡිමධම්මානං උප්පත්ති පුරිමපච්ඡිමානං නිරන්තරතා කෙනචි අනන්තරිතතා. යාය භාවපක්ඛස්ස බලවභාවෙන පටිච්ඡාදිතො විය හුත්වා අභාවපක්ඛො න පඤ්ඤායතීති තදෙවෙතන්ති ගහණවසෙන පචුරජනො විපරියෙසිතො, සොයමත්ථො ¶ අලාතචක්කෙන සුපාකටො හොති. තෙනෙවාහ ‘‘එකීභූතානමිවා’’ති ¶ . එකසමූහවසෙන එකීභූතානමිව පවත්ති සමූහඝනතා, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යකිච්චභෙදවසෙන එකීභූතානමිව පවත්ති කිච්චඝනතාති යොජනා. එත්ථ ච පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන පවත්තමානානං අනෙකෙසං ධම්මානං කාලසභාවබ්යාපාරාරම්මණෙහි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යභෙදතාය එකීභූතානමිව ගහෙතබ්බතා යථාක්කමං සන්තතිඝනතාදයොති දට්ඨබ්බං.

සහකාරීකාරණසන්නිජ්ඣං සමෙතීති සමයො, සමවෙතීති අත්ථොති සමය-සද්දස්ස සමවායත්ථතං දස්සෙන්තො ‘‘පච්චයසාමග්ගි’’න්ති ආහ. සමෙති සමාගච්ඡති එත්ථ මග්ගබ්රහ්මචරියං තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙන්ති එත්ථ, එතෙන වා, සමාගච්ඡන්ති ධම්මා සහජාතධම්මෙහි උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං විය ච පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහො. පච්චයන්තරසමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සම්බන්ධො එති සවිසයෙ පවත්තති, සම්බන්ධා වා අයන්ති එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමයනං සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස නිරොධස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමො අප්පවත්තීති සමයො, පහානං. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එතබ්බො අභිසමෙතබ්බො අධිගන්තබ්බොති අවිපරීතො සභාවො අභිසමයො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා වා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, අවිරාධෙත්වා ධම්මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො. එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකො සමය-සද්දො එවාති සඋපසග්ගොපි වුත්තො. තානෙවාති පීළනාදීනෙව. විප්ඵාරිකතා සෙරිභාවෙන කිරියාසු උස්සාහනපරිනිප්ඵන්නො.

කෙසුචීති අකුසලවිපාකාදීසු. ඛණස්ස අසම්භවො තෙන විනාභාවොති ආහ ‘‘නනූ’’තිආදි. ධම්මෙනෙවාති විසෙසන්තරරහිතෙන. තංයෙව හි අවධාරණෙන නිවත්තිතං විසෙසං දස්සෙති ‘‘න තස්ස පවත්තිත්ථා’’තිආදිනා. යථා වා තථා වාති කාලෙන ලොකො පවත්තති නිවත්තතීති වා කාලො නාම භාවො වත්තනලක්ඛණො භාවානං පවත්තිඔකාසදායකොති ¶ වා යෙන තෙන පකාරෙන. ඉධ උත්තමහෙතුනො සම්භවො එව නත්ථීති හෙතුහෙතුසාධාරණහෙතූයෙව පටිසෙධෙති. තප්පච්චයතං අනෙකපච්චයතං.

පකතිස්සරවාදග්ගහණං ¶ නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. පජාපතිපුරිසකාලවාදාදයොපි ‘‘එකකාරණවාදො’’ති. වා-සද්දෙන වා තෙසම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අවයව…පෙ… දායො වුත්තො අවයවධම්මෙන සමුදායස්ස අපදිසිතබ්බත්තා, යථා ‘‘සමං චුණ්ණං, අලඞ්කතො දෙවදත්තො’’ති ච. අනිප්ඵාදනං නිප්ඵාදනාභාවො අහෙතුභාවො. නිප්ඵාදෙතුං අසමත්ථස්ස පන පච්චයන්තරානං සහස්සෙපි සමාගතෙ නත්ථෙව සමත්ථතාති ආහ ‘‘නිප්ඵාදනසමත්ථස්සා’’ති. එත්ථ ච සහකාරීකාරණායත්තා ඵලුප්පාදනා පච්චයධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාති වුත්තාති අපෙක්ඛා වියාති අපෙක්ඛා දට්ඨබ්බා.

නිබ්යාපාරෙසු අබ්යාවටෙසු. එකෙකස්මින්ති අට්ඨකථායං ආමෙඩිතවචනස්ස ලුත්තනිද්දිට්ඨතං දස්සෙති. සති ච ආමෙඩිතෙ සිද්ධො බහුභාවොති. අන්ධසතං පස්සතීති ච පච්චත්තවචනං නිද්ධාරණෙ භුම්මවසෙන පරිණාමෙත්වා ‘‘අන්ධසතෙ’’ති ආහ. තථා එකෙකස්මින්ති ඉමිනා විසුං අසමත්ථතා ජොතිතාති අන්ධසතං පස්සතීති සමුදිතං පස්සතීති අත්ථතො අයමත්ථො ආපන්නොති ආහ ‘‘අන්ධසතං සහිතං පස්සතීති අධිප්පායො’’ති. අඤ්ඤථාති යථාරුතවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ. යස්මා අසා…පෙ… සිද්ධො සිවිකුබ්බහනාදීසු, තස්මා නායමත්ථො සාධෙතබ්බො. ඉදානි තස්සත්ථස්ස සුපාකටභාවෙන අසාධෙතබ්බතං දස්සෙන්තො ‘‘විසු’’න්තිආදිමාහ.

එතෙනුපායෙනාති යොයං ඛණසඞ්ඛාතො සමයො කුසලුප්පත්තියා දුල්ලභභාවං දීපෙති. අත්තනො දුල්ලභතායාති එත්ථ ඛණත්ථො වා සමය-සද්දො ඛණසඞ්ඛාතො සමයොති අත්ථො වුත්තො. එතෙන උපායභූතෙන නයභූතෙන. යොජනා කාතබ්බාති එත්ථායං යොජනා – සමවාය…පෙ… වුත්තිං දීපෙති සයං පච්චයසාමග්ගිභාවතො, සමවායත්ථො වා සමය-සද්දො සමවායසඞ්ඛාතො සමයො. සො යාය පච්චයසාමග්ගියා සතීති ඉමස්ස අත්ථස්ස පකාසනවසෙන ධම්මානං අනෙකහෙතුතො වුත්තිං දීපෙති. කාල…පෙ… පරිත්තතං දීපෙති අත්තනො අතිපරිත්තතාය. සමූහ…පෙ… සහුප්පත්තිං දීපෙති සයං ධම්මානං සමුදායභාවතො. හෙතු…පෙ… වුත්තිතං දීපෙති සති එව අත්තනි අත්තනො ඵලානං ¶ සම්භවතොති. අත්ථපක්ඛෙ ච සද්දපක්ඛෙ ච යස්මිං අතිපරිත්තෙ කාලෙ යස්මිං ධම්මසමුදායෙ යම්හි හෙතුම්හි සතීති එතස්ස අත්ථස්ස ඤාපනවසෙන තදාධාරාය තදධීනාය ච කුසලධම්මප්පවත්තියා දුප්පටිවිජ්ඣතං අනෙකෙසං සහුප්පත්තිං පරාධීනප්පත්තිඤ්ච දීපෙතීති.

දළ්හධම්මා ධනුග්ගහාති දළ්හධනුනො ඉස්සාසා. දළ්හධනු නාම ද්විසහස්සථාමං වුච්චති. ද්විසහස්සථාමන්ති ච යස්ස ආරොපිතස්ස ජියාබද්ධො ලොහසීසාදීනං භාරො දණ්ඩෙ ගහෙත්වා යාව කණ්ඩප්පමාණා ¶ උක්ඛිත්තස්ස පථවිතො මුච්චති. සික්ඛිතාති දසද්වාදසවස්සානි ආචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පා. කතහත්ථාති ධනුස්මිං චිණ්ණවසීභාවා. කොචි සිප්පමෙව උග්ගණ්හාති, කතහත්ථො න හොති, ඉමෙ පන න තථාති දස්සෙති. කතුපාසනාති රාජකුලාදීසු දස්සිතසිප්පා. චතුද්දිසා ඨිතා අස්සූති එකස්මිංයෙව පදෙසෙ ථම්භං වා රුක්ඛං වා යං කිඤ්චි එකංයෙව නිස්සාය චතුද්දිසාභිමුඛා ඨිතා සියුන්ති අත්ථො. එවං වුත්තජවනපුරිසස්සාති න එවරූපො පුරිසො කොචි භූතපුබ්බො අඤ්ඤත්ර බොධිසත්තෙන. සො හි ජවනහංසකාලෙ එවරූපමකාසි. සුත්තෙ පන අභූතපරිකප්පනවසෙන උපමාමත්තං ආහටං. තප්පරභාවාති තප්පරභාවතො හෙතුසඞ්ඛාතස්ස සමයස්ස පරායත්තවුත්තිදීපනෙ එකන්තබ්යාවටසභාවතොති අත්ථො. යෙ පන ‘‘තප්පරභාවො’’ති පඨන්ති, තෙසං පච්චයායත්තවුත්තිදීපනතො තප්පරභාවො හෙතුසඞ්ඛාතස්ස සමයස්ස, තස්මා තස්ස පරායත්තවුත්තිදීපනතා වුත්තාති යොජනා. සමුදායායත්තතාදීපනෙ තප්පරො, තදෙකදෙසායත්තතාදීපනෙ තප්පරො න හොතීති ආහ ‘‘අතප්පරභාවතො’’ති.

නනු ච තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො කාලො වොහාරමත්තකො, සො කථං ආධාරො තත්ථ වුත්තධම්මානන්ති ආහ ‘‘කාලොපි හී’’තිආදි. යදි කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං, කා පනෙත්ථ ලක්ඛණකිරියාති ආහ ‘‘ඉහාපී’’තිආදි. ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා සත්තාසඞ්ඛාතාය ලක්ඛණකිරියාය යුත්තො සමයො, තස්මා තත්ථ භූමිනිද්දෙසොති.

උද්දානතොති යදි සඞ්ඛෙපතොති අත්ථො. නනු ච අවසිට්ඨකිලෙසාදයො විය කිලෙසකාමොපි අස්සාදෙතබ්බතාය වත්ථුකාමෙ සමවරුද්ධො ඤාණං විය ඤෙය්යෙති සඞ්ඛෙපතො එකොයෙව කාමො ¶ සියාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘කිලෙසකාමො’’තිආදි. සහිතස්සාති විසයවිසයිභාවෙන අවට්ඨිතස්ස. ‘‘උද්දානතො ද්වෙ කාමා’’ති කිඤ්චාපි සබ්බෙ කාමා උද්දිට්ඨා, ‘‘චතුන්නං අපායාන’’න්තිආදිනා පන විසයස්ස විසෙසිතත්තා ඔරම්භාගියකිලෙසභූතො කාමරාගො ඉධ කිලෙසකාමොති ගහිතොති ‘‘තෙනා’’තිආදිමාහ. චොදකො තස්ස අධිප්පායං අජානන්තො ‘‘නනු චා’’තිආදිනා අනුයුඤ්ජති. ඉතරො පන ‘‘බහලකිලෙසස්සා’’තිආදිනා අත්තනො අධිප්පායං විවරති.

කාමාවචරධම්මෙසු විමානකප්පරුක්ඛාදිප්පකාරෙසු පරිත්තකුසලාදීසු වා. නනු ච ‘‘චතුන්නං අපායාන’’න්ති විසයස්ස විසෙසිතත්තා රූපාරූපධාතුග්ගහණස්ස අසම්භවොයෙවාති? න, ‘‘උද්දානතො ¶ ද්වෙ කාමා’’ති නිරවසෙසතො කාමානං උද්දිට්ඨත්තා. උද්දිට්ඨෙපි හි කාමසමුදායෙ යථා තදෙකදෙසොව ගය්හති, තං දස්සෙතුං ‘‘දුවිධො’’තිආදිමාහ. කාමරාගො පඤ්චකාමගුණිකො රාගො. කාමතණ්හා කාමාවචරධම්මවිසයා තණ්හා. නිරොධතණ්හා උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො. ඉධාති එකාදසවිධෙ පදෙසෙ. යදි අනවසෙසප්පවත්ති අධිප්පෙතා, ‘‘දුවිධොපෙසො’’ති න වත්තබ්බං වත්ථුකාමෙකදෙසස්ස ඉධ අප්පවත්තනතොති අනුයොගෙන යෙභුය්යභාවතො අනවසෙසො විය අනවසෙසොති වා අත්ථො ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘වත්ථුකාමොපී’’තිආදිමාහ. අනවසෙසසදිසතා චෙත්ථ සභාවභින්නස්ස කස්සචි අනවසෙසතො. එවඤ්ච කත්වාති කිලෙසකාමවත්ථුකාමානං අනවසෙසපරිපුණ්ණභාවෙන අභිලක්ඛිතත්තාති අත්ථො. චාසද්දස්ස රස්සත්තං කතන්ති කාමාවචරසද්දෙ හෙතුකත්තුඅත්ථො අන්තොනීතොති දස්සෙති.

විසයෙති වත්ථුස්මිං අභිධෙය්යත්ථෙති අත්ථො. නිමිත්තවිරහෙති එතෙන රුළ්හීසු කිරියා විභාගකරණාය, න අත්තකිරියායාති දස්සෙති. කුසලභාවන්ති ජාතකබාහිතිකසුත්තඅභිධම්මපරියායෙන කථිතං කුසලත්තං. තස්සාති සුඛවිපාකභාවස්ස. තස්ස පච්චුපට්ඨානතං වත්තුකාමතායාති එතෙන ‘‘අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණ’’න්ති එත්ථ සුඛසද්දො ඉට්ඨපරියායො වුත්තොති දස්සෙති. සඤ්ඤාපඤ්ඤාකිච්චං සඤ්ඤාණකරණපටිවිජ්ඣනානි, තදුභයවිධුරා ආරම්මණූපලද්ධි ‘‘විජානාතී’’ති ඉමිනා වුච්චතීති ආහ ‘‘සඤ්ඤා…පෙ… ගහණ’’න්ති. නනු ච ඵස්සාදිකිච්චතොපි විසිට්ඨකිච්චං චිත්තන්ති? සච්චමෙතං, සො පන විසෙසො න තථා දුරවබොධො, යථා ¶ සඤ්ඤාපඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානන්ති සඤ්ඤාපඤ්ඤාකිච්චවිසිට්ඨලක්ඛණතාය විඤ්ඤාණලක්ඛණමාහ. අනන්තරධම්මානං පගුණබලවභාවස්ස කාරණභාවෙන පවත්තමානො සන්තානං චිනොති නාම. තථාපවත්ති ච ආසෙවනපච්චයභාවොති ආහ ‘‘ආසෙවනපච්චයභාවෙන චිනොතී’’ති.

චිත්තකතමෙවාති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණකතමෙව. නානත්තාදීනං වවත්ථානන්ති එත්ථ වවත්ථානං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. වවත්ථානං පරිච්ඡෙදො අසඞ්කරභාවො. තෙන ච ධම්මො නිච්ඡිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘නිච්ඡිතතා’’ති. ලිඞ්ගනානත්තාදීනීති එත්ථ ඉත්ථිපුරිසසණ්ඨානවසෙන ලිඞ්ගනානත්තං. දෙවමනුස්සතිරච්ඡානාදිවසෙන ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස පුථුත්තං, තථා පුරිසලිඞ්ගස්ස. දෙවාදිභෙදෙ ඉත්ථිලිඞ්ගෙ පච්චෙකං නානත්තකායතාසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසසභාවස්ස දෙසාදිභෙදභින්නස්ස ච විසෙසස්ස වසෙන පභෙදො වෙදිතබ්බො. තථා පුරිසලිඞ්ගෙ. ලිඞ්ගනිබ්බත්තකස්ස වා කම්මස්ස යථාවුත්තනානත්තාදිවසෙන ලිඞ්ගස්ස නානත්තාදීනි යොජෙතබ්බානි. ලිඞ්ගනානත්තාදීසු පවත්තත්තා සඤ්ඤාදීනං ¶ නානත්තාදීනි. තෙනෙවාහ ‘‘කම්මනානත්තාදීහි නිබ්බත්තානි හි තානී’’ති. අපදාදිනානාකරණදස්සනෙන ලිඞ්ගනානත්තං දස්සිතං. තස්මිඤ්ච දස්සිතෙ සඤ්ඤානානත්තාදයො දස්සිතා එවාති ආවත්තති භවචක්කන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනාග…පෙ… ඝටෙන්තො’’ති. ඉත්ථිලිඞ්ගපුරිසලිඞ්ගාදි විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතස්ස රූපක්ඛන්ධස්ස සන්නිවෙසවිසෙසො. සඤ්ඤාසීසෙන චත්තාරො ඛන්ධා වුත්තා. වොහාරවචනෙන ච පඤ්චන්නං ඛන්ධානං වොහරිතබ්බභාවෙන පවත්ති දීපිතා, යා සා තණ්හාදිට්ඨිඅභිනිවෙසහෙතූති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ලිඞ්ගාදි…පෙ… යොසානානී’’ති ආහ.

‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, ධම්මා අකුසලා අකුසලභාගියා, සබ්බෙතෙ මනොපුබ්බඞ්ගමා’’ති (අ. නි. 1.56-57), ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1, 2) ච එවමාදිවචනතො චිත්තහෙතුකං කම්මන්ති ආහ ‘‘කම්මඤ්හි චිත්තතො නිබ්බත්ත’’න්ති. යථාසඞ්ඛ්යන්ති කම්මතො ලිඞ්ගං ලිඞ්ගතො සඤ්ඤාති අත්ථො. න පුරිමවිකප්පෙ විය කම්මතො ලිඞ්ගසඤ්ඤා ලිඞ්ගතො ලිඞ්ගසඤ්ඤාති උභයතො උභයප්පවත්තිදස්සනවසෙන. ‘‘භෙදං ගච්ඡන්ති ඉත්ථායං පුරිසොති වා’’ති භෙදස්ස විසෙසිතත්තා ඉත්ථාදිභාවෙන වොහරිතබ්බභාවො ඉධ භෙදොති ‘‘ඉත්ථිපුරිසාදිවොහාරං ගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං. අද්ධද්වයවසෙනාති අතීතපච්චුප්පන්නද්ධද්වයවසෙන. ගුණාභිබ්යාපනං ¶ කිත්තීති ආහ ‘‘පත්ථටයසත’’න්ති. කම්මනානාකරණෙන විනා කම්මනිබ්බත්තනානාකාරණාභාවතො ‘‘කම්මජෙහි…පෙ… නානාකරණ’’න්ති වුත්තං. අවිපච්චනොකාසො අට්ඨානභූතා, ගතිකාලොපි වා. කාමාවචරං අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං රූපධාතුයා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිං ජනෙත්වා අනොකාසතාය තදාරම්මණං අජනෙන්තං එත්ථ නිදස්සෙතබ්බං. එකච්චචිත්තකරණස්ස අධිප්පෙතත්තා චක්ඛාදිවෙකල්ලෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අජනකං කම්මවිඤ්ඤාණං අවසෙසපච්චයවිකලෙ අනොගධං දට්ඨබ්බං. තදපි කාලගතිපයොගාදීති ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතන්ති. එත්ථ ච ‘‘සහකාරීකාරණවිකලං විපාකස්ස අච්චන්තං ඔකාසමෙව න ලභති, ඉතරං විපාකෙකදෙසස්ස ලද්ධොකාසන්ති, ඉදමෙතෙසං නානත්ත’’න්ති වදන්ති, තං විපාකස්ස ඔකාසලාභෙ සති සහායකාරණවිකලතාව නත්ථීති අධිප්පායෙන වුත්තං.

භවතු තාව භවිත්වා අපගතං භූතාපගතං, අනුභවිත්වා අපගතං පන කථන්ති ආහ ‘‘අනුභූතභූතා’’තිආදි. තෙන අනුභූත-සද්දෙන යො අත්ථො වුච්චති, තස්ස භූත-සද්දොයෙව වාචකො, න අනු-සද්දො, අනු-සද්දො පන ජොතකොති දස්සෙති. සාඛාභඞ්ගසදිසා හි නිපාතොපසග්ගාති. කිරියාවිසෙසකත්තඤ්ච උපසග්ගානං අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං තෙහි වත්තබ්බවිසෙසස්ස ජොතනභාවෙනෙව අවච්ඡින්දනන්ති යත්තකා ධාතුසද්දෙන අභිධාතබ්බා අත්ථවිසෙසා, තෙසං ¶ යං සාමඤ්ඤං අවිසෙසො, තස්ස විසෙසෙ අවට්ඨාපනං තස්ස තස්ස විසෙසස්ස ජොතනමෙවාති ආහ ‘‘සාමඤ්ඤ…පෙ… විසෙසීයතී’’ති. අනුභූත-සද්දො බහුලං කම්මත්ථෙ එව දිස්සතීති තස්ස ඉධ කත්තුඅත්ථවාචිතං දස්සෙතුං ‘‘අනුභූතසද්දො චා’’තිආදිමාහ. සතිපි සබ්බෙසං චිත්තුප්පාදානං සවෙදයිතභාවතො ආරම්මණානුභවනෙ, සවිපල්ලාසෙ පන සන්තානෙ චිත්තාභිසඞ්ඛාරවසෙන පවත්තිතො අබ්යාකතෙහි විසිට්ඨො කුසලාකුසලානං සාතිසයො විසයානුභවනාකාරොති අයමත්ථො ඉධාධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘වත්තුං අධිප්පායවසෙනා’’ති ආහ. භූතාපගතභාවාභිධානාධිප්පායෙනාති කුසලාකුසලස්ස ආකඩ්ඪනුපායමාහ.

උප්පතිතකිච්චනිප්ඵාදනතො උප්පතිතසදිසත්තා ‘‘උප්පතිත’’න්ති වුත්තං. උප්පජ්ජිතුං ආරද්ධොති අනාගතස්සපි තස්සෙව උප්පන්න-සද්දෙන වුත්තතාය කාරණමාහ. එත්ථ ච රජ්ජනාදිවසෙන ආරම්මණරසානුභවනං සාතිසයන්ති අකුසලඤ්ච කුසලඤ්ච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධතාසාමඤ්ඤෙන ‘‘සබ්බසඞ්ඛතං භූතාපගත’’න්ති ¶ වුත්තං. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘විපාකානුභවනවසෙන තදාරම්මණං. අවිපක්කවිපාකස්ස සබ්බථා අවිගතත්තා භවිත්වා විගතතාමත්තවසෙනකම්මඤ්ච භූතාපගත’’න්ති වුත්තං. තෙනෙව තත්ථ ඔකාසකතුප්පන්නන්ති විපාකමෙවාහ. ඉධ පන කම්මම්පීති. ආරම්මණකරණවසෙන භවති එත්ථ කිලෙසජාතන්ති භූමීති වුත්තා උපාදානක්ඛන්ධා. අග්ගිආහිතො වියාති භූමිලද්ධන්ති වත්තබ්බතාය උපායං දස්සෙති. එතෙනාති කම්මං. එතස්සාති විපාකො වුත්තොති දට්ඨබ්බං.

අවික්ඛම්භිතත්තාති අවිනොදිතත්තා. සභූමියන්ති සකභූමියං. විච්ඡින්දිත්වාති පුන උප්පජ්ජිතුං අදත්වා. ඛණත්තයෙකදෙසගතං ඛණත්තයගතන්ති වුත්තන්ති යථාවුත්තස්ස උදාහරණස්ස උපචාරභාවමාහ. තෙන උප්පන්නා ධම්මා පච්චුප්පන්නා ධම්මාති ඉදමෙත්ථ උදාහරණං යුත්තන්ති දස්සෙති. පධානෙනාති පධානභාවෙන. දෙසනාය චිත්තං පුබ්බඞ්ගමන්ති ලොකියධම්මෙ දෙසෙතබ්බෙ චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා දෙසනා භගවතා උචිතාති දස්සෙති. ධම්මසභාවං වා සන්ධායාති ලොකියධම්මානං අයං සභාවො යදිදං තෙ චිත්තජෙට්ඨකා චිත්තපුබ්බඞ්ගමා පවත්තන්තීති දස්සෙති. තෙන තෙසං තථාදෙසනාය කාරණමාහ, සබ්බෙ අකුසලා ධම්මා චිත්තවජ්ජාති අත්ථො. කෙචීති පදකාරා. ඵස්සාදයොපීති පි-සද්දෙන රාගාදයො සම්පිණ්ඩෙති. කාලභෙදාභාවෙපි පච්චයභාවෙන අපෙක්ඛිතො ධම්මො පුරිමනිප්ඵන්නො විය වොහරීයතීති ආහ ‘‘පඨමං උප්පන්නො වියා’’ති. අනුපචරිතමෙවස්ස පුබ්බඞ්ගමභාවං දස්සෙතුං ‘‘අනන්තරපච්චයමන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘ඛීණා භවනෙත්තී’’තිආදිවචනතො (දී. නි. 2.155; නෙත්ති. 114) නෙත්තිභූතාය ¶ තණ්හාය යුත්තං චිත්තං නායකන්ති ආහ ‘‘තණ්හාසම්පයුත්තං වා’’ති.

‘‘යං තස්මිං සමයෙ චෙතසිකං සාත’’න්ති නිද්දිට්ඨත්තා සොමනස්සවෙදනා සාතසභාවාති ආහ ‘‘සභාවවසෙන වුත්ත’’න්ති. නිප්පරියායෙන මධුර-සද්දො රසවිසෙසපරියායො, ඉට්ඨභාවසාමඤ්ඤෙන ඉධ උපචාරෙන වුත්තොතිආහ ‘‘මධුරං වියා’’ති. පරමත්ථතො තණ්හාවිනිමුත්තො නන්දිරාගො නන්දිරාගභාවො වා නත්ථීති ‘‘න එත්ථ සම්පයොගවසෙන සහගතභාවො අත්ථී’’ති, ‘‘නන්දිරාගසහගතා’’ති ච වුච්චති. තෙන විඤ්ඤායති ‘‘සහගතසද්දො තණ්හාය නන්දිරාගභාවං ජොතෙතී’’ති. අවත්ථාවිසෙසවාචකො වා ¶ සහ-සද්දො ‘‘සනිදස්සනා’’තිආදීසු විය, සබ්බාසුපි අවත්ථාසු නන්දිරාගසභාවාවිජහනදීපනවසෙන නන්දිරාගභාවං ගතා නන්දිරාගසහගතාති තණ්හා වුත්තා. ගත-සද්දස්ස වා ‘‘දිට්ඨිගත’’න්තිආදීසු විය අත්ථන්තරාභාවතො නන්දිරාගසභාවා තණ්හා ‘‘නන්දිරාගසහගතා’’ති වුත්තා, නන්දිරාගසභාවාති අත්ථො. ඉධාපීති ඉමිස්සං අට්ඨකථායං. ඉමස්මිම්පි පදෙති ‘‘සොමනස්සසහගත’’න්ති එතස්මිම්පි පදෙ. අයමෙවත්ථොති සංසට්ඨො එව. යථාදස්සිතසංසට්ඨසද්දොති අත්ථුද්ධාරප්පසඞ්ගෙන පාළිතො අට්ඨකථාය ආගතසංසට්ඨසද්දො. සහජාතෙති සහජාතත්ථෙ.

කාලවිසෙසානපෙක්ඛො කම්මසාධනො ආභට්ඨ-සද්දො භාසිතපරියායොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අභාසිතබ්බතා අනාභට්ඨතා’’ති. පාළියන්ති ඉමිස්සා පඨමචිත්තුප්පාදපාළියං. අභාසිතත්තා එවාති අසඞ්ඛාරිකභාවස්ස අවුත්තත්තා එව. කාරණපරියායත්තා වත්ථුසද්දස්ස පච්චයභාවසාමඤ්ඤතො ද්වාරභූතධම්මානම්පි සියා වත්ථුපරියායොති ආහ ‘‘ද්වාරං වත්ථූති වුත්ත’’න්ති. තෙන වත්ථු විය වත්ථූති දස්සෙති. මනොද්වාරභූතා ධම්මා යෙභුය්යෙන හදයවත්ථුනා සහ චරන්තීති ද්වාරෙන…පෙ… හදයවත්ථු වුත්තන්ති ආහ යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති. සකිච්චභාවෙනාති අත්තනො කිච්චභාවෙන, කිච්චසහිතතාය වා. අඤ්ඤාසාධාරණොති ස-සද්දස්ස අත්ථමාහ. සකො හි රසො සරසොති.

අනන්තරචිත්තහෙතුකත්තා චිත්තස්ස එකසමුට්ඨානතා වුත්තා, සහජාතචිත්තඵස්සහෙතුකත්තා චෙතසිකානං ද්විසමුට්ඨානතා. ‘‘චිත්තසමුට්ඨානා ධම්මා, ඵුට්ඨො භික්ඛවෙ වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) හි වුත්තං.

සුඛුමරජාදිරූපන්ති ¶ අණුතජ්ජාරිරූපමාහ. පරමාණුරූපෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. වත්ථුපරිත්තතායාති එතෙන අනෙකකලාපගතානි බහූනියෙව රූපායතනානි සමුදිතානි සංහච්චකාරිතාය සිවිකුබ්බහනඤායෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො, න එකං කතිපයානි වාති දස්සෙති. නනු ච එවං සන්තෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සමුදායාරම්මණං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති සමුදායස්සෙව අභාවතො. න හි පරමත්ථතො සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. වණ්ණායතනමෙව හි යත්තකං යොග්යදෙසෙ අවට්ඨිතං, සති ¶ පච්චයන්තරසමායොගෙ තත්තකං යථාවුත්තෙන ඤායෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො හොති අවිකප්පකත්තා තස්ස. තදභිනිහටං පන මනොවිඤ්ඤාණං අනෙකක්ඛත්තුං උප්පජ්ජමානං පුරිමසිද්ධකප්පනාවසෙන සමූහාකාරෙන සණ්ඨානාදිආකාරෙන ච පවත්තතීති කිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස එකං වණ්ණායතනං ආරම්මණං, උදාහු අනෙකානීති න චොදෙතබ්බමෙතං. න හි පච්චක්ඛවිසයෙ යුත්තිමග්ගනා යුත්තා. කිඤ්ච භිය්යො අච්ඡරාසඞ්ඝාතක්ඛණෙන අනෙකකොටිසඞ්ඛාය චිත්තුප්පත්තියා පවත්තනතො චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතාය සමානෙපි ඝටසරාවාදිවණ්ණානං යොග්යදෙසාවට්ඨානෙ පුරිමමනසිකාරානුරූපං ‘‘ඝටො’’ති වා ‘‘සරාවො’’ති වා පඨමං තාව එකො මනොවිඤ්ඤාණසන්තානෙන පරිච්ඡිජ්ජති, පච්ඡා ඉතරො චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා බ්යවහිතෙනාති අවිසෙසවිදුතාය පන ඝටසරාවාදිබුද්ධියා අභෙදාපත්තිපරිකප්පනාති. ඊදිසීපෙත්ථ චොදනා අචොදනාති දට්ඨබ්බා. ඛණපරිත්තතායාති පබන්ධක්ඛණස්ස ඉත්තරතාය. පබන්ධවසෙන හි පච්චෙකං රූපාරූපධම්මා විරොධිඅවිරොධිපච්චයසමායොගෙ ලහුං දන්ධඤ්ච නිරුජ්ඣනතො පරිත්තකාලා දීඝකාලා ච හොන්ති, සභාවලක්ඛණවසෙන පන එකපරිච්ඡෙදා එවාති. යථා ච රූපායතනං, එවං ඉතරානිපි. සද්දාදයොපි හි වත්ථුපරිත්තතාදිභාවෙන ලබ්භන්තීති. අච්චාසන්නාදිතායාති ආදි-සද්දෙන අනාවජ්ජනං කෙනචි පටිච්ඡන්නතාති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. විසයිධම්මං විසෙසතො සිනොති බන්ධතීති විසයොති අනඤ්ඤත්ථභාවාපෙක්ඛො විසයොති ආහ ‘‘විසයො අනඤ්ඤත්ථභාවෙනා’’ති. න හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො රූපායතනාදිතො අඤ්ඤස්මිං ආරම්මණෙ පවත්තන්තීති. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො වියාති ගොචරොති සම්බහුලචාරිතාපෙක්ඛො ගොචරොති ආහ ‘‘ගොචරො තත්ථ චරණෙනා’’ති. බහුලඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි රූපාදයො ගය්හන්ති, න තථා මනොවිඤ්ඤාණෙනාති. තෙසන්ති මනොවිඤ්ඤාණෙන ගය්හමානානං රූපායතනාදීනං. ‘‘වචනස්ස අනුපපත්තිතො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු පඤ්චද්වාරෙ පවත්තමනොවිඤ්ඤාණධාතුං සන්ධාය තෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතීති වචනං උපපජ්ජතියෙවාති? න, නියමාභාවතො. න හි පඤ්චද්වාරාභිනිහටංයෙව මනො ඉධ ‘‘මනො’’ති වුත්තන්ති නියමහෙතු අත්ථීති, එතංයෙව වා චොදනං මනසි ¶ කත්වා දිබ්බචක්ඛුඤාණාදිග්ගහණං කතං. එවංවණ්ණොතිආදිවචනතො පුබ්බෙනිවාසඅතීතානාගතංසඤාණාදයොපි ඉධ සම්භවන්ති. ඉතරථාති රූපං සද්දන්තිආදිනා.

භොජන ¶ …පෙ… උස්සාහාදීහීති ඉදං යාය කම්මඤ්ඤතාය රූපකායස්ස කල්ලතා හොති, තස්සා පච්චයනිදස්සනං. භොජනෙ හි සම්මාපරිණතෙ සප්පායෙ ච උතුභොජනෙ සම්මුපයුත්තෙ සම්මාපයොගසඞ්ඛාතෙ කායිකචෙතසිකවීරියෙ ච සමාරද්ධෙ ලහුතාදිසබ්භාවෙන කායො කම්මක්ඛමො හොති සබ්බකිරියානුකූලොති. අථ වා භොජන…පෙ… උස්සාහාදීහීති ඉදං කායස්ස කල්යතාය විය උපද්දුතතායපි කාරණවචනං. විසමභොජනාපරිණාමාදිතො හි කායස්ස උපද්දවකරා වාතාදයො උප්පජ්ජන්තීති. අනුවත්තන්තස්සාති පදං ‘‘ජයං වෙරං පසවතී’’තිආදීසු (ධ. ප. 201) විය හෙතුඅත්ථවසෙන වෙදිතබ්බං. ජාගරණනිමිත්තඤ්හි ඉධ අනුවත්තනං අධිප්පෙතන්ති. අථ වා අනුවත්තන්තස්සාති ඉදං පකතියා දිට්ඨාදිවසෙන ආපාථගමනුපනිස්සයානං කල්යතාදිනිබ්බත්තානං කායිකසුඛාදීනං සම්භවදස්සනං. කායකල්යතාදිං අනනුවත්තන්තස්ස හි යථාවුත්තඋපනිස්සයාභොගාභාවෙන වුත්තප්පකාරං ආපාථගමනං න සියාති. යථානුභූතෙ රූපාදිවිසයෙ චිත්තස්ස ඨපනං ආවජ්ජනං චිත්තපණිදහනං. යථානුභූතෙන රූපාදිනා සදිසං අසදිසං සම්බන්ධඤ්ච සදිසාසදිසසම්බන්ධං, තස්ස දස්සනාදි සදිසාසදිසසම්බන්ධදස්සනාදි, චිත්තපණිදහනඤ්ච සදිසාසදිස…පෙ… දස්සනාදි ච චිත්ත…පෙ… දස්සනාදයො තෙ පච්චයාති යොජෙතබ්බං. ධාතුක්ඛොභාදීති ආදි-සද්දෙන දෙවතූපසංහාරාදිං සඞ්ගණ්හාති. තංසදිසතා දිට්ඨසුතසදිසතා. තංසම්පයුත්තතා දිට්ඨසුතපටිබද්ධතා. කෙනචි වුත්තෙති ඉමිනා සද්ධාය අනුස්සවනිබ්බත්තතං ආහ. ආකාරවිචාරණන්ති තෙසං තෙසං අත්ථානං උපට්ඨානාකාරවිචාරණං. කත්ථචි අත්ථෙ.

නියමිතස්සාති කුසලමෙව මයා උප්පාදෙතබ්බන්ති එවං නියමිතස්ස. පසාදසිනෙහාභාවො දොසබහුලතාය හොතීති ලූඛපුග්ගලා දොසබහුලාති ආහ.

ආයතනභාවතොති කාරණභාවතො.

විජ්ජමානවත්ථුස්මින්ති එතෙන ‘‘විනාපි දෙය්යධම්මපරිච්චාගෙන චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව දානමයං කුසලං උපචිතං හොතී’’ති කෙසඤ්චි අතිධාවනං නිවත්තිතං හොතීති.

ධම්මසවනස්ස ¶ ¶ ඝොසනං ධම්මසවනඝොසනං. තස්සාති ‘‘සද්දදානං දස්සාමී’’ති සද්දවත්ථූනං ඨානකරණභෙරිආදීනං සසද්දප්පවත්තිකරණස්ස. චින්තනං තථා තථා චිත්තුප්පාදනං. අඤ්ඤත්ථාති සුත්තෙසු. අපරත්ථාති අභිධම්මපදෙසු. අපරියාපන්නාති පදස්ස අත්ථවණ්ණනා ‘‘පරිභොගරසො’’තිආදිකාය අත්ථවණ්ණනාය පරතො බහූසු පොත්ථකෙසු ලිඛීයති, යථාඨානෙයෙව පන ආනෙත්වා වත්තබ්බා. තත්ථ පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා ලක්ඛණපඤ්ඤත්තියො අඤ්ඤායතනත්තා ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි අසඞ්ගහිතා ධම්මායතනෙනාති යොජෙතබ්බං.

‘‘එකද්වාරිකකම්මං අඤ්ඤස්මිං ද්වාරෙ උප්පජ්ජතී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු රූපාදීසු එකාරම්මණං චිත්තං යථා න අඤ්ඤාරම්මණං හොති චිත්තවිසෙසස්ස අධිප්පෙතත්තා, එවං කම්මවිසෙසෙ අධිප්පෙතෙ කායද්වාරාදීසු එකද්වාරිකකම්මං අඤ්ඤස්මිං ද්වාරෙ න උප්පජ්ජති තත්ථෙව පරියොසිතත්තා, අථ කම්මසාමඤ්ඤං අධිප්පෙතං, රූපාදීසු එකාරම්මණන්ති ඉදං උදාහරණං න සියාති? න, අසදිසභාවවිභාවනවසෙන උදාහටත්තා, ඉතරථා මනොවිඤ්ඤාණභූතං ඉදං චිත්තං ඡසුපි විසයෙසු පවත්තනතො අනිබද්ධාරම්මණන්ති ආරම්මණං සදිසූදාහරණභාවෙන වුච්චෙය්ය ආරම්මණං විය ද්වාරම්පි අනිබද්ධන්ති. යස්මා පන සතිපි කම්මානං ද්වාරන්තරචරණෙ යෙභුය්යෙන වුත්තියා තබ්බහුලවුත්තියා ච ද්වාරකම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථානං වක්ඛති, තස්මා පාණාතිපාතාදිභාවසාමඤ්ඤෙන කම්මං එකත්තනයවසෙන ගහෙත්වා තස්ස වචීද්වාරාදීසු පවත්තිසබ්භාවතො කම්මස්ස අනිබද්ධත්තාති වුත්තන්ති ආහ ‘‘කායද්වාරාදීසු එකද්වාරිකකම්මං අඤ්ඤස්මිං ද්වාරෙ න නුප්පජ්ජතී’’ති. රූපාදීසු පන එකාරම්මණං චිත්තං තෙනෙවාරම්මණෙන පරිච්ඡින්නන්ති විසිට්ඨමෙව ගහිතන්ති ආරම්මණමෙව නිබද්ධන්ති වුත්තන්ති චිත්තවිසෙසො එව ගහිතො, න චිත්තසාමඤ්ඤං. ‘‘නනු ච රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනා’’ති ආරම්මණම්පි අනියමෙනෙව වුත්තන්ති? සච්චමෙතං, තත්ථ පන යං රූපාදීසු එකාරම්මණං චිත්තං, තං තෙන විනා නප්පවත්තති, කම්මං පන කායද්වාරිකාදිභෙදං වචීද්වාරාදීසු න නප්පවත්තතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස ජොතනත්ථං පාළියං ආරම්මණමෙව ගහිතං, ද්වාරං න ගහිතන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘ආරම්මණමෙව නිබද්ධ’’න්තිආදිනා. වචීද්වාරෙ උප්පජ්ජමානම්පි පාණාතිපාතාදීති අත්ථො.

කාමාවචරකුසලං

කායකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා

කම්මද්වාරානන්තිආදිනා ¶ ¶ පකාසෙතබ්බස්ස සරූපං පකාසනුපායඤ්ච දස්සෙති. නියතරූපරූපවසෙනාති ධම්මසඞ්ගහෙ නිද්දිට්ඨනියතරූපරූපවසෙන. අඤ්ඤථා කම්මසමුට්ඨානිකකායෙ හදයවත්ථුපි ගහෙතබ්බං සියා. එකසන්තතිපරියාපන්නො උපාදින්නකකායො ඉධ ගහිතොති චක්ඛායතනාදීති වුත්තෙසු එකො භාවො හදයවත්ථු ච ගහිතන්ති න සක්කා වත්තුං ‘‘චක්ඛායතනාදීනි ජීවිතපරියන්තානී’’ති සන්නිවෙසස්ස විභාවිතත්තා.

විප්ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරං විඤ්ඤත්තිග්ගහණස්ස ඉච්ඡිතත්තා චලනාකාරාව වායොධාතු විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාති කදාචි ආසඞ්කෙය්යාති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘පඨමජවනසමුට්ඨිතා’’ති ආහ. දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චාලෙතුන්ති එතෙන දෙසන්තරුප්පත්ති චලනං, තංනිමිත්තෙ ච කත්තුභාවො උපචරිතොති දස්සෙති, අඤ්ඤථා ඛණිකතා අබ්යාපාරතා ච ධම්මානං න සම්භවෙය්යාති. තදභිමුඛභාවවිකාරවතීති තංදිසමභිමුඛො තදභිමුඛො, තස්ස භාවො තදභිමුඛභාවො, සො එව විකාරො, තංසමඞ්ගිනී වායොධාතු තදභිමුඛභාවවිකාරවතී. ඉදානි තදභිමුඛභාවවිකා රස්ස විඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිප්පායසහභාවී’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා ඉමිස්සා අත්ථවණ්ණනාය ලද්ධගුණං දස්සෙති. තත්ථ ආවජ්ජනස්සාති මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස. යතො බාත්තිංසාතිආදිනා තස්ස විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකතා න සක්කා පටිසෙධෙතුන්ති දස්සෙති.

පච්චයො භවිතුං සමත්ථොති එතෙන යථාවුත්තවායොධාතුයා ථම්භනචලනසඞ්ඛාතකිච්චනිප්ඵාදනෙ තස්ස ආකාරවිසෙසස්ස සහකාරීකාරණභාවමාහ. අනිදස්සනසප්පටිඝතාදයො විය මහාභූතානං අවත්ථාවිසෙසමත්තං සො ආකාරවිසෙසොති පරමත්ථතො න කිඤ්චි හොතීති ‘‘පරමත්ථතො අභාවං දස්සෙතී’’ති ආහ. පරමත්ථතො චිත්තසමුට්ඨානභාවො පටිසෙධිතො. කම්මසමුට්ඨානාදිභාවස්ස පන සම්භවොයෙව නත්ථීති යථාවුත්තවිකාරස්ස පරමත්ථතො සබ්භාවෙ නකුතොචිසමුට්ඨිතත්තා අප්පච්චයත්තං ආපන්නං. න හි රූපං අප්පච්චයං අත්ථි, අප්පච්චයත්තෙ ච සති නිච්චභාවො ආපජ්ජති, න ච නිබ්බානවජ්ජො අත්ථො සභාවධම්මො ¶ නිච්චො අත්ථි. චිත්තසමුට්ඨානභාවො වියාති විඤ්ඤත්තියා චිත්තසමුට්ඨානඋපාදාරූපභාවො උපචාරසිද්ධොති දස්සෙති.

විඤ්ඤත්තියා ¶ කරණභූතාය. යං කරණන්ති යං චිත්තකිරියං චිත්තබ්යාපාරං. විඤ්ඤත්තියා විඤ්ඤාතත්තන්ති ඉදමෙස කාරෙතීති යදෙතං අධිප්පායවිභාවනං, එතං විඤ්ඤත්තිවිකාරරහිතෙසු රුක්ඛචලනාදීසු න දිට්ඨං, හත්ථචලනාදීසු පන දිට්ඨං, තස්මා විප්ඵන්දමානවණ්ණවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි කායිකකරණසඞ්ඛාතස්ස අධිප්පායස්ස ඤාපකොති විඤ්ඤායති. ඤාපකො ච හෙතු ඤාපෙතබ්බමත්ථං සයං ඤාතොයෙව ඤාපෙති, න සබ්භාවමත්තෙනාති වණ්ණග්ගහණානන්තරං විකාරග්ගහණම්පි විඤ්ඤායති. තථා හි විසයභාවමාපන්නො එව සද්දො අත්ථං පකාසෙති, නෙතරො. තෙනෙවාහ ‘‘න හි විඤ්ඤත්තී’’තිආදි. යදි පන චිත්තජරූපානං චලනාකාරො විඤ්ඤත්ති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විප්ඵන්දමානවණ්ණාරම්මණත්තා තෙනපි සා ගහිතා සියාති ආසඞ්කාය නිවත්තනත්ථං ආහ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්සා’’තිආදි.

තාලපණ්ණාදිරූපානීතිආදිනාපි විඤ්ඤත්තියා විඤ්ඤාතබ්බතං මනොවිඤ්ඤාණෙනෙව ච විඤ්ඤාතබ්බතං දස්සෙති. සඤ්ජානාති එතෙනාති සඤ්ඤාණං, තස්ස උදකාදිනො සඤ්ඤාණං තංසඤ්ඤාණං, තස්ස ආකාරො තංසඤ්ඤාණාකාරො, උදකාදිසහචාරිප්පකාරො ච සො තංසඤ්ඤාණාකාරො චාති උදකා…පෙ… කාරො, තං ගහෙත්වා ජානිත්වා. තදාකාරස්සාති උදකාදිඤාපනාකාරස්ස. යදි යථාවුත්තවිකාරග්ගහණංයෙව කාරණං අධිප්පායග්ගහණස්ස, අථ කස්මා අග්ගහිතසඞ්කෙතස්ස අධිප්පායග්ගහණං න හොතීති? න කෙවලං විකාරග්ගහණමෙව අධිප්පායග්ගහණස්ස කාරණං, කිඤ්චරහීති ආහ ‘‘එතස්ස පනා’’තිආදි.

අථ පනාතිආදිනා විඤ්ඤත්තියා අනුමානෙන ගහෙතබ්බතං දස්සෙති. සාධිප්පාය…පෙ… නන්තරන්ති අධිප්පායසහිතවිකාරෙන සහජාතවණ්ණායතනග්ගහණසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුද්වාරිකවිඤ්ඤාණසන්තානස්ස අනන්තරං. අධිප්පායග්ගහණස්සාති අධිප්පායවවත්ථාපකස්ස තතියවාරෙ ජවනස්ස. අධිප්පායසහභූ විකාරාභාවෙ අභාවතොති එතෙන යථාවුත්තවිකාරං අධිප්පායග්ගහණෙන අනුමිනොති. එවං සතීතිආදිනා යථානුමිතමත්ථං නිගමනවසෙන දස්සෙති. තත්ථ උදකාදිග්ගහණෙනෙවාති තාලපණ්ණාදීනං වණ්ණග්ගහණානන්තරෙන පුරිමසිද්ධසම්බන්ධානුග්ගහිතෙන උදකාදීනං තත්ථ අත්ථිභාවවිජානනෙනෙව. යථා තාලපණ්ණාදීනං උදකාදිසහචාරිප්පකාරතං ¶ සඤ්ඤාණාකාරො විඤ්ඤාතොයෙව හොති නානන්තරියකත්තා, එවං විප්ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරෙන පුරිමසිද්ධසම්බන්ධානුග්ගහිතෙන ගන්තුකාමතාදිඅධිප්පායවිජානනෙනෙව විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාතා හොති තදභාවෙ අභාවතොති උපමායොජනා.

සභාවභූතන්ති ¶ අන්වත්ථභූතං. ද්විධාති විඤ්ඤාපනතො විඤ්ඤෙය්යතො ච. කායවිඤ්ඤත්තියා තථාපවත්තමානාය චෙතනාසඞ්ඛාතස්ස කම්මස්ස කායකම්මභාවො නිප්ඵජ්ජති තාය උපලක්ඛිතබ්බත්තා, න පන චතුවීසතියා පච්චයෙසු කෙනචි පච්චයභාවතොති දස්සෙන්තො ‘‘තස්මිං ද්වාරෙ සිද්ධා’’තිආදිමාහ. තෙන වචීද්වාරුප්පන්නාපි පාණාතිපාතාදයො සඞ්ගහිතාති තෙසං සඞ්ගහිතභාවං දස්සෙති. අථ වා කායද්වාරුප්පන්නාය කායකම්මභූතාය චෙතනාය වසෙන ‘‘තෙන ද්වාරෙන විඤ්ඤාතබ්බභාවතො’’ති වුත්තං, තස්සායෙව ද්වාරන්තරුප්පන්නාය වසෙන ‘‘තෙන ද්වාරෙන නාමලාභතො’’ති. මනොද්වාරාවජ්ජනස්සපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකභාවො නිච්ඡිතොති ‘‘එකාදසන්නං කිරියචිත්තාන’’න්ති ආහ.

ද්වාරන්තරචාරිනොති ද්වාරන්තරභාවෙන පවත්තනකා. ද්වාරසම්භෙදාති ද්වාරානං සඞ්කරණතො. ද්වාරානඤ්හි ද්වාරන්තරභාවප්පත්තියා සති කායද්වාරස්ස වචීද්වාරාදිභාවො, වචීද්වාරස්ස ච කායද්වාරාදිභාවො ආපජ්ජතීති තංතංද්වාරුප්පන්නකම්මානම්පි සඞ්කරො සියා. තෙනාහ ‘‘කම්මසම්භෙදොපී’’ති. එවං සති කායකම්මං…පෙ… වවත්ථානං න සියා. යදි කම්මානි කම්මන්තරචාරීනි හොන්ති, කායකම්මාදිකස්ස වචීකම්මාදිකභාවාපත්තිතො ‘‘කම්මසම්භෙදා ද්වාරසම්භෙදොපී’’ති කායකම්මං කායකම්මද්වාරන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවවත්ථානං න සියාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘කම්මානම්පි කම්මන්තරචරණෙ එසෙව නයො’’ති. කම්මන්තරචරණං කම්මන්තරූපලක්ඛණතා. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වාරභාවෙනා’’ති. ද්වාරන්තරචරණං ද්වාරන්තරුප්පත්ති. ද්වාරෙති අත්තනො ද්වාරෙ. අඤ්ඤස්මින්ති ද්වාරන්තරෙ. කම්මානීති තංතංද්වාරිකකම්මානි. අඤ්ඤානීති අඤ්ඤද්වාරිකකම්මානි. ද්වාරෙ ද්වාරානි න චරන්තීති ද්වාරන්තරභාවෙන නප්පවත්තන්ති, ද්වාරන්තරං වා න සඞ්කමන්ති. කිඤ්චාපි විඤ්ඤත්තියා චතුවීසතියා පච්චයෙසු යෙන කෙනචි පච්චයෙන චෙතනාය පච්චයභාවො නත්ථි, තථා පන විඤ්ඤත්තියා පවත්තමානාය එව පාණාතිපාතාදි හොති, නාඤ්ඤථාති සියා විඤ්ඤත්තියා හෙතුභාවො චෙතනායාති වුත්තං ‘‘ද්වාරෙහි කාරණභූතෙහී’’ති. කායකම්මං වචීකම්මන්ති කම්මවවත්ථානස්සෙව වා ¶ කාරණභාවං සන්ධාය ‘‘ද්වාරෙහි කාරණභූතෙහී’’ති වුත්තං. යදිපි ‘‘ද්වාරෙහි කම්මානී’’ති වුත්තං, ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා’’ති පන වුත්තත්තා කම්මෙහිපි ද්වාරානි වවත්ථිතානීති අයමත්ථොපි සිද්ධොයෙවාති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. අද්වාරචාරීහීති ද්වාරානං සයං වවත්ථිතභාවමාහ, න පන අවවත්ථානං, වවත්ථානමෙවාති අධිප්පායො. ඉදානි තං වවත්ථානං විභාවෙති කම්මානපෙක්ඛාතිආදිනා. තත්ථ සමයනියමිතෙන චිත්තෙන සමයො විය ද්වාරනියමිතෙහි කම්මෙහි ද්වාරානි නියමිතානීති අයං සඞ්ඛෙපත්ථො.

එවංසභාවත්තාති ¶ ද්වාරභූතෙහි කායාදීහි උපලක්ඛණීයසභාවත්තා. ආණත්ති…පෙ… මානස්සාති කායවචීකම්මානං වචීකායවිඤ්ඤත්තීහි පකාසෙතබ්බතං ආහ. කායාදීහීති කායවචීවිඤ්ඤත්තීහි. තස්මාති යස්මා ද්වාරන්තරෙ චරන්තානිපි කම්මානි සකෙන ද්වාරෙන උපලක්ඛිතානෙව චරන්ති, තස්මා. නාපි කම්මං ද්වාරස්සාති යස්මිං ද්වාරන්තරෙ කම්මං චරති, තස්ස ද්වාරස්ස අනත්තනියස්ස. තංතංද්වාරමෙවාති සකද්වාරමෙව. කම්මස්සාති සකසකකම්මස්ස. යදි කම්මෙහි ද්වාරානි වවත්ථිතානි, ‘‘කම්මස්ස අනිබද්ධත්තා’’ති ඉදං කථං නීයතීති ආහ ‘‘පුබ්බෙ පනා’’තිආදි.

සාති විඤ්ඤත්ති. තස්සාති කම්මස්ස. කෙනචි පකාරෙනාති චතුවීසතියා පච්චයප්පකාරෙසු කෙනචි පකාරෙන. තංසහජාතාති එතෙන කායවිඤ්ඤත්තියා සබ්භාවෙයෙව කායකම්මස්ස සබ්භාවො, නාඤ්ඤථාති පරියායෙන විඤ්ඤත්තියා කම්මස්ස කාරණභාවං විභාවෙති. තෙනෙවාහ ‘‘උප්පත්තිට්ඨානභාවෙන වුත්තා’’ති. යථාවුත්තනියමෙනාතිආදිනා කම්මස්ස උප්පත්තිට්ඨානභාවෙ බ්යභිචාරාභාවමාහ. තත්ථ යථාවුත්තනියමෙනාති අට්ඨකථායං වුත්තප්පකාරෙන වවත්ථානයුත්තිසඞ්ඛාතෙන නියමෙන. ද්වාරචරණෙති අඤ්ඤද්වාරචරණෙ.

කායකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වචීකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා

චතූහි අඞ්ගෙහීති එත්ථ ‘‘සුභාසිතංයෙව භාසති, නො දුබ්භාසිතං. ධම්මංයෙව, පියංයෙව, සච්චංයෙව භාසති, නො අලික’’න්ති (සං. නි. 1.213; සු. නි. සුභාසිතසුත්ත) යානි අඞ්ගානි සුත්තෙ ¶ වුත්තානි, තෙසං චෙතනාසභාවං දස්සෙතුං ‘‘සුභාසිතභාසනා’’තිආදි වුත්තං. තථාපවත්තාති සුභාසිතභාසනාදිභාවෙන පවත්තා. සහ සම්භූතත්තාති සහෙව උප්පන්නත්තා. න හි වචීවිඤ්ඤත්ති සද්දරහිතා අත්ථි. තථා හි ‘‘යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තං. ‘‘වාචාගිරා බ්යපථො’’තිආදිනා (ධ. ස. 636) නාතිසුඛුමංයෙව සද්දවාචං වත්වා ‘‘යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්තී’’ති, තාය සද්ධිං යොජෙත්වා වචීවිඤ්ඤත්තියා වුත්තත්තා රූපායතනං විය වත්ථුපරිත්තතාදිනා ¶ සද්දායතනම්පි අනින්ද්රියගොචරො අත්ථීති ච අධිප්පායෙන ‘‘යා තාය…පෙ… විඤ්ඤායතී’’ති ආහ.

ඉදානි අවිසෙසෙන චිත්තසමුට්ඨානසද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණාරම්මණතා පාළියං වුත්තාති විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති මහාඅට්ඨකථාවාදස්ස පාළියා විරොධං දස්සෙතුං ‘‘චිත්තසමුට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං. එවං සඞ්ගහකාරස්ස අධිප්පායෙ ඨත්වා මහාඅට්ඨකථාවාදස්ස පටිසෙධෙතබ්බතං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො අධිප්පායෙ ඨත්වා තං පරිහරිතුං ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පනා’’තිආදිමාහ. සඞ්ඝට්ටනාකාරෙන පවත්තානං භූතානං සද්දස්ස නිස්සයභාවතො සඞ්ඝට්ටනෙන සහෙව සද්දො උප්පජ්ජති. තප්පච්චයභාවොති උපාදින්නකඝට්ටනස්ස පච්චයභාවො. චිත්තජපථවීධාතුයා උපාදින්නකඝට්ටනෙ පච්චයො භවිතුං සමත්ථො චිත්තසමුට්ඨානමහාභූතානං එකො ආකාරවිසෙසො අත්ථි. තදාකාරත්තා හි තෙසං පථවීධාතු උපාදින්නකං ඝට්ටෙතීති ඉමමත්ථං වුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බත්තා ‘‘වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති වත්වා තමෙව වුත්තනයං ‘‘තබ්බිකාරාන’’න්තිආදිනා විභාවෙති. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චයභාවො තප්පච්චයභාවො වුත්තොති අත්ථො. අඤ්ඤම්පි සබ්බං විධානන්ති ‘‘න චිත්තසමුට්ඨානාති එතෙන පරමත්ථතො අභාවං දස්සෙතී’’තිආදිනා අත්තනා වුත්තවිධානං. අට්ඨකථායං පන වුත්තවිධානං ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තමෙවාති.

අත්තනො අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස දෙසන්තරෙ පාරම්පරියෙන උප්පාදනං දෙසන්තරුප්පාදනපරම්පරතා. ලද්ධාසෙවනෙනාති ලද්ධපුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන. චිත්තෙනෙවාති පඨමචිත්තෙනෙව. ‘‘සත්ත ජවනානි සත්ත අක්ඛරානි නිබ්බත්තෙන්තීති වාදං පටික්ඛිපිත්වා එකජවනවාරපරියාපන්නානි චිත්තානි එකමක්ඛරං නිබ්බත්තෙන්තී’’ති වදන්ති. කිඤ්චාපි පඨමචිත්තෙනපි ඝට්ටනා නිප්ඵජ්ජති, එකස්සෙව පන බහුසො පවත්තනෙන ¶ අත්ථි කොචි විසෙසොති පුරිමජවනසමුට්ඨිතාහි ඝට්ටනාහි පටිලද්ධාසෙවනෙන සත්තමජවනෙන සමුට්ඨිතා ඝට්ටනා පරිබ්යත්තමක්ඛරං නිබ්බත්තෙතීති උපත්ථම්භනං නත්ථීති න සක්කා වත්තුං. ලද්ධාභිසඞ්ඛාරෙන පන පඨමචිත්තෙනපි ඝට්ටනා බලවතී හොතීති අට්ඨකථායං ‘‘උපත්ථම්භනකිච්චං නත්ථී’’ති වුත්තං සියා, සබ්බමෙතං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

වචීකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මනොකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා

‘‘සබ්බායපි ¶ කායවචීවිඤ්ඤත්තියා කායවචීද්වාරභාවො විය සබ්බස්සපි චිත්තස්ස මනොද්වාරභාවො සම්භවතී’’ති දස්සනත්ථං අට්ඨකථායං ‘‘අයං නාම මනො මනොද්වාරං න හොතීති න වත්තබ්බො’’ති වත්වා තංද්වාරවන්තධම්මදස්සනත්ථං ‘‘අයං නාම චෙතනා’’තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්ස ද්වාරං මනො, තං දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති. යථා පන තිවිධචතුබ්බිධකායවචීකම්මානං ද්වාරභාවතො කායකම්මද්වාරවචීකම්මද්වාරානි වුත්තානි, එවං මනොකම්මන්ති වුත්තඅභිජ්ඣාදීනං ද්වාරභාවතො වට්ටහෙතුභූතලොකියකුසලාකුසලසම්පයුත්තමනො එව මනොකම්මද්වාරන්ති සන්නිට්ඨානං කතන්ති දට්ඨබ්බං. චෙතනාය අත්තනො කිච්චං ආරද්ධාය සම්පයුත්තාපි තං තං සකිච්චං ආරභන්තීති සා නෙ සකිච්චෙ පවත්තෙති නාම, තථා පවත්තෙන්තී ච සම්පයුත්තෙ එකස්මිං ආරම්මණෙ අවිප්පකිණ්ණෙ කරොති බ්යාපාරෙති චාති වුච්චති, තථා සම්පයුත්තානං යථාවුත්තං අවිප්පකිණ්ණකරණං සම්පිණ්ඩනං ආයූහනං බ්යාපාරාපාදනං බ්යාපාරණං චෙතයනන්ති ආයූහනචෙතයනානං නානත්තං දස්සෙන්තො ‘‘ඵස්සාදිධම්මෙහී’’තිආදිමාහ. තථාකරණන්ති යථා ඵස්සාදයො සකසකකිච්චෙ පසුතා භවන්ති, තථා කරණං. තෙනෙව යථාවුත්තෙන අවිප්පකිණ්ණබ්යාපාරණාකාරෙන සම්පයුත්තානං කරණං පවත්තනන්ති දට්ඨබ්බං. කම්මක්ඛයකරත්තාති කම්මක්ඛයකරමනස්ස කම්මද්වාරභාවො න යුජ්ජතීති අධිප්පායො. යතො ‘‘කම්මපථකථා ලොකියා එවා’’ති වදන්ති.

මනොකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කම්මකථාවණ්ණනා

සමානකාලාපි ¶ කාරණඵලකිරියා පුබ්බාපරකාලා විය වත්තුං යුත්තායෙව. සෙය්යථාපි පටිච්චසමුප්පාදෙ ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. චොපනකිරියන්ති විඤ්ඤත්තිද්වයං ආහ. තස්සා හි චිත්තසමුට්ඨානකායසද්දවාචාහි කායවචීවිඤ්ඤත්තීහි එව වා පුරිමපුරිමාහි පවත්තෙතබ්බත්තා ‘‘කායවාචාහි චොපනකිරියං කරොතී’’ති වුත්තං තබ්බිකාරානං භූතානං තථාපවත්තනතො. අථ වා කායවාචාහීති කායවචීවිඤ්ඤත්තීහි ¶ . චොපනකිරියන්ති රූපකායස්ස ථම්භනචලනකිරියං උපාදින්නකඝට්ටනකිරියඤ්ච. එසා හි කිරියා ‘‘රූපකායං ථම්භෙතුං චාලෙතුං පච්චයො භවිතුං සමත්ථො’’ති, ‘‘උපාදින්නකඝට්ටනස්ස පච්චයභූතො’’ති ච වුත්තත්තා කායවචීවිඤ්ඤත්තීහි නිප්ඵජ්ජතීති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘චොපනකිරියානිස්සයභූතා කායවාචා’’ති, ‘‘කායාදීහි කරණභූතෙහි චොපනාභිජ්ඣාදිකිරියං කරොන්ති වාසිආදීහි විය ඡෙදනාදි’’න්ති ච ඉදම්පි වචනං සමත්ථිතං භවති. න කෙවලං ධරමානතාව සබ්භාවො, අථ ඛො මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නතාපීති දස්සෙන්තො ‘‘අනිරොධිතෙවා’’ති ආහ. අසමුච්ඡින්නතා ච කායාදීනං තදුපනිස්සයකිලෙසාසමුච්ඡෙදෙනෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘කායාදීහි කරණභූතෙහි චොපනාභිජ්ඣාදිකිරියං කරොන්තී’’ති එතෙන චොපනාභිජ්ඣාදිකිරියානිබ්බත්තිද්වාරෙන චෙතනානිබ්බත්තියෙව වුත්තාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘එවඤ්ච…පෙ… යුජ්ජන්තී’’ති ආහ. එවඤ්ච කත්වා කායෙ සති වාචාය සතීතිආදිවචනං අනුලොමිතං හොති. යාය චෙතනායාති කරණනිද්දෙසො පන කායාදීනං චොපනාභිජ්ඣාදිකිරියාය ච චෙතනාහෙතුකත්තදස්සනත්ථං වුත්තොති.

සභාවතො උපකාරකතො මග්ගෙ සති සබ්භාවතො ච බොජ්ඣඞ්ගා මග්ගෙ අන්තොගධාති ආහ ‘‘න ච න සක්කා’’තිආදි.

කම්මපථං අප්පත්තානම්පි තංතංද්වාරෙ සංසන්දනන්ති යථා කම්මපථං පත්තානං, එවං කම්මපථං අප්පත්තානම්පි සතිපි ද්වාරන්තරුප්පත්තියං යථාසකං ද්වාරෙහෙව නාමග්ගහණන්ති වදන්ති, එවං සති අට්ඨකථාය විරොධො. දුතියත්ථස්ස ච අභාවො සියා, තස්මා තංතංද්වාරෙ සංසන්දනන්ති යස්මිං යස්මිං ද්වාරෙ කම්මපථං අප්පත්තා අකුසලචෙතනාදයො පවත්තා, තාසං තෙන තෙනෙව ද්වාරෙන නාමග්ගහණං. තං පන තංතංද්වාරපක්ඛිකභාවකරණතො තත්ථ අවරොධනන්ති ¶ වුත්තං. යථා හි කම්මපථං පත්තා කායකම්මාදිසඞ්ඛාතා චෙතනා ද්වාරන්තරෙ උප්පන්නාපි කායකම්මාදිනාමමෙව ලභන්ති, න එවං කම්මපථං අප්පත්තා. තා පන යත්ථ යත්ථ ද්වාරෙ උප්පජ්ජන්ති, තෙන තෙනෙව ද්වාරෙන කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතන්තිආදිනාමං ලභන්ති. එවං නාමග්ගහණමෙව හි තෙසං තංතංද්වාරපක්ඛිකකරණං වුත්තං. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘කිඤ්චාපි වචීද්වාරෙ චොපනප්පත්තං කම්මපථං, අප්පත්තතාය පන කායකම්මං න හොති, කෙවලං වචීදුච්චරිතං නාම හොතී’’ති වුත්තං.

සතිපි පාණාතිපාතාදිචෙතනාය වචීද්වාරාදීසු පවත්තියං යථාවුත්තයෙභුය්යතබ්බහුලවුත්තියා කායකම්මාදිභාවවවත්ථාපනං ¶ කායාදිකස්ස තංතංද්වාරභාවවවත්ථාපනඤ්ච කම්මද්වාරාභෙදනං. තඤ්හි කම්මද්වාරානං අසංකිණ්ණභාවෙන පතිට්ඨාපනං. යං සන්ධාය ‘‘ආණත්තිසමුට්ඨිතෙසූ’’ති අට්ඨකථායං වක්ඛති. කෙචි පන ‘‘එකෙකස්මිං ද්වාරෙ අනෙකෙසං කම්මානං පවත්තිදස්සනම්පි ද්වාරසංසන්දන’’න්ති වදන්ති. යථා පවත්තො බ්යාපාදො කම්මපථො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තූ’’ති පවත්ති බ්යාපාදස්ස දස්සිතා. කායද්වාරිකචෙතනාය සහකාරීකාරණභාවතො කායකම්මවොහාරලාභා, අභිජ්ඣාදීනං පරසන්තකස්ස අත්තනො පරිණාමනවසෙන ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තූ’’තිආදිනා ච අප්පවත්තත්තා මනොකම්මවොහාරවිරහා, අචෙතනාසභාවතො වා පාණාතිපාතාදිවසෙන අබ්බොහාරිකා, පාණාතිපාතාදිභාවෙන න වත්තබ්බාති අත්ථො. එත්ථාති අබ්බොහාරිකභාවෙ.

දසවිධා ඉද්ධි…පෙ… තබ්බා විත්ථාරෙනාති අධිප්පායො.

තෙනාධිප්පෙතන්ති ‘‘අකුසලං වචීකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාතී’’ති වදන්තෙන අධිප්පෙතං. ‘‘න උපොසථක්ඛන්ධකෙ වුත්ත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තෙන උපොසථක්ඛන්ධකතො සුත්තං ආහටන්ති? කිඤ්චාපි ආහටං, තත්ථ අවුත්තොයෙව පන සො තෙන වුත්තොති ගහිතොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ අවුත්තමෙවා’’තිආදිමාහ.

‘‘සුගතිදුග්ගතීසු උපපජ්ජනං සුකතදුක්කටකම්මතො න හොති, ඛන්ධසිවාදීහි පන හොතීති ගහෙත්වා ‘නත්ථි දින්න’න්තිආදිනා පරාමසන්තස්ස වසෙන ‘මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… පරිභණ්ඩාදීනි කරොතී’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. අභිජ්ඣාදිපධානත්තාති එතෙන විජ්ජමානෙසුපි බ්යාපාදාදීසු යදා කායවචීද්වාරෙසු චෙතනා ¶ බලවතී හොති, න තථා ඉතරෙ, තදා පධානභාවතො චෙතනා කායකම්මං වචීකම්මන්ති ච වොහාරං ලභති. සො ඛො පනස්සා පධානභාවො පාණාතිපාතාදිසිද්ධියා විඤ්ඤායති. යදා පන තෙසුයෙව ද්වාරෙසු අභිජ්ඣාදයො බලවන්තො හොන්ති, න තථා චෙතනා, තදා තත්ථ විජ්ජමානාපි චෙතනා අපධානභාවතො කායකම්මං වචීකම්මන්ති ච වොහාරං න ලභති. අභිජ්ඣාදයො පන පධානභාවතො සතිපි කායඞ්ගවාචඞ්ගචොපනෙ සකෙන වවත්ථානෙන මනොකම්මන්ත්වෙව වුච්චන්තීති දස්සෙති. යෙ පන ‘‘තීසුපි ද්වාරෙසු කම්මපථභාවෙන අප්පත්තියා ද්වාරත්තයෙපි කම්මපථප්පත්තමනොකම්මෙන සහ පවත්තියා ච චෙතනා එත්ථ කම්මන්ති න වුච්චතී’’ති වදන්ති, තෙහි අභිජ්ඣාදීනං පධානසභාවංයෙව සන්ධාය වුත්තං සියා. අථ වා චෙතනාය නිප්පරියායකම්මභාවතො පරියායකම්මෙ අනවරොධෙතබ්බත්තා ‘‘අබ්බොහාරිකා’’ති ¶ වුත්තං. අත්තනො සභාවෙනෙව පන සා එත්ථාපි කම්මන්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමී’’තිආදි (කථා. 539). අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තස්මිං ද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා’’තිආදිනා චෙතනායෙව පධානං කත්වා වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සභාවෙනෙව සා මනොකම්ම’’න්තිආදි. අථ වා කම්මපථප්පත්තඅභිජ්ඣාදීහි කායවචීද්වාරෙ සහජාතා චෙතනා කායවචීකම්මවසෙන අබ්බොහාරිකා චෙතනාසඞ්ඛාතමනොකම්මත්තාති. යදි අභිජ්ඣාදයො පධානා, න චෙතනා, එවං සති අභිජ්ඣාදයො චෙත්ථ කම්මං, න චෙතනා, අභිජ්ඣාදිපක්ඛිකා වා සා සියාති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ’’තිආදි. ‘‘චෙතනාපි…පෙ… මනොද්වාරෙ එව සමුට්ඨහන්තී’’ති ඉදං මනොද්වාරෙ චෙතනාය අභිජ්ඣාදීහි මනොකම්මභාවෙ නිබ්බිසෙසභාවදස්සනන්ති කත්වා ‘‘චෙතනා…පෙ… අධිප්පායො’’ති ආහ. චෙතනා චෙතනාකම්මං, අභිජ්ඣාදයො චෙතනාසම්පයුත්තකම්මන්ති එත්තකමෙව හි එත්ථ විසෙසොති. එත්ථ ච චෙතනාය කායවචීකම්මභාවො සියාති ආසඞ්කාය අභාවතො මනොද්වාරෙ අකුසලකායවචීකම්මානං අනුප්පත්තිතො ච අබ්බොහාරිකාති න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

විරතිවිසිට්ඨාති විරතිතො චෙතනාය පධානභාවමාහ. තත්ථ ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා’’තිආදිනා (කථා. 539) ආගමම්හි ‘‘පාණාතිපාතාදිපටිපක්ඛභූතා’’ති යුත්තිං දස්සෙති. යස්මා ච පට්ඨානෙ චෙතනාව ‘‘කම්මපච්චයො’’ති ¶ වුත්තා, න විරති, අභිජ්ඣාදයො වා, තස්මා නිප්පරියායෙන කම්මං ‘‘චෙතනා’’ති අනභිජ්ඣාදයො ‘‘චෙතනාපක්ඛිකා වා’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං. අසඞ්කරතො කම්මද්වාරානි වවත්ථපෙන්තො ‘‘රක්ඛතී’’ති, විපරියායෙන ‘‘භින්දතී’’ති වුත්තොති රක්ඛණභින්දනානි අනාසෙත්වා නාසෙත්වා ච කථනන්ති වුත්තානීති.

කම්මකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තතියො විකප්පො පඨමචතුත්ථවිඤ්ඤාණද්වාරෙසුයෙව ලබ්භති, න ඉතරත්ථ ‘‘සොතං ඝාන’’න්තිආදිනා අවුත්තත්තා, ඉතරථාපි වා අවිභත්තිකෙ නිද්දෙසෙ ලබ්භති. යතො සංවරවසෙන පාතිමොක්ඛසීලං පවත්තති, තං දුස්සීල්යන්ති ආහ ‘‘දුස්සීල්යං පාණාතිපාතාදිචෙතනා’’ති. ඉතරා සංවරවිනිමුත්තා අභිජ්ඣාදොමනස්සයුත්තා තප්පධානා වා අකුසලධම්මා සතිපටිපක්ඛා අකුසලා ධම්මා ¶ . ආරම්මණෙ චිත්තවොස්සග්ගවසෙන පවත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො පමාදො. වීරියපනොදනභාවතො ථිනමිද්ධං ‘‘කොසජ්ජ’’න්ති වුත්තං, ථිනමිද්ධප්පධානො වා චිත්තුප්පාදො.

අසුද්ධතාති අකෙවලතා අඤ්ඤෙන සම්මිස්සතා. ද්වාරඤ්හි ද්වාරන්තරිකකම්මස්ස ද්වාරං හොන්තං තෙන මිස්සිතං විය හොති. තෙනෙවාහ ‘‘මුසාවාදාදිනොපි කායද්වාරෙ පවත්තිසබ්භාවා’’ති. කෙචි පන ‘‘අවිඤ්ඤෙය්යමානන්තරානං ද්වාරන්තරචිත්තානං අන්තරන්තරා අප්පවත්තිතො සුද්ධන්ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං අනෙකස්සපි ජවනවාරස්ස කායකම්මාදිභාවෙන පබන්ධනවසෙන පවත්ති අත්ථීති කත්වා වුත්තං. අවිරුද්ධං හොතීති අකුසලකායකම්මාදිභාවෙන අවධාරෙත්වා අසංවරං වත්වා පුන තස්සෙව වාචාඅසංවරද්වාරාදීසු උප්පත්තිවචනං කායද්වාරූපලක්ඛිතො අසංවරො ද්වාරන්තරෙ පවත්තොපි කායද්වාරිකො එවාති එවං සංවණ්ණනාය සති න විරුජ්ඣතීති අත්ථො. ඉදානි තං අවිරුජ්ඣනාකාරං ‘‘අසංවරො හී’’තිආදිනා විභාවෙති. සද්වාරෙති අත්තනො ද්වාරෙ. අසංවරො ද්වාරන්තරෙ උප්පජ්ජමානොපි සද්වාරවසෙන උප්පන්නොති වුච්චතීති එතෙන වාචාඅසංවරද්වාරෙ උප්පන්නොපි කායිකො අසංවරො චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නොත්වෙව වුත්තොති දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතරත්ථාපි. කම්මං අඤ්ඤද්වාරෙති කම්මස්ස ද්වාරන්තරචරණං පාකටන්ති කත්වා වුත්තං.

එවං ¶ සතීති චොපනසඞ්ඛාතෙ කායඅසංවරද්වාරෙ අසංවරොති එත්තකෙ එව ගහිතෙ. කම්මපථභාවප්පත්තස්සෙව කම්මභාවො අට්ඨකථායං වුත්තොති ආහ ‘‘කම්මපථභාවප්පත්තතාය වචීමනොකම්ම’’න්ති. සෙසන්ති ද්වාරන්තරානුපලක්ඛිතං. තථා න වුච්චතීති කායකම්මන්ති න වුච්චතීති අත්ථො. තත්ථෙව වක්ඛාමාති කම්මපථසංසන්දනෙ වක්ඛාම. ‘‘සො හි කායද්වාරෙ චොපනප්පත්තො අකුසලං කායකම්මං හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. කම්මපථසංසන්දනකථා) ‘‘චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං කායකම්මමෙව හොතී’’තිආදිනා ච වචීකම්මාදීනඤ්ච කම්මපථප්පත්තානං අසංවරභූතානං කායකම්මාදිභාවෙ ආපන්නෙ ‘‘චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං අකුසලං වචීකම්මමෙව හොතී’’තිආදිනා අපවාදෙන නිවත්ති දට්ඨබ්බාති එවං වක්ඛමානතං සන්ධායාහ. අන්තොගධතා දට්ඨබ්බා පච්චයසන්නිස්සිතආජීවපාරිසුද්ධිසීලානං ඤාණවීරියෙහි සාධෙතබ්බත්තාති අධිප්පායො.

අකුසලකම්මපථකථාවණ්ණනා

සරසෙන ¶ අත්තනො සභාවෙන. යාය චෙතනාය පවත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස පච්චයභූතෙසු මහාභූතෙසු උපක්කමකරණහෙතු තංමහාභූතපච්චයා උප්පජ්ජනකමහාභූතා නුප්පජ්ජිස්සන්ති, සා තාදිසපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පාණාතිපාතො නාම. ලද්ධුපක්කමානි හි භූතානි න පුරිමභූතානි විය විසදානීති සමානජාතියානං භූතානං කාරණං න හොන්තීති. එකස්සපි පයොගස්ස සහසා නිප්ඵාදනවසෙන කිච්චසාධිකාය බහුක්ඛත්තුං පවත්තජවනෙහි ලද්ධාසෙවනාය ච සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය වසෙන පයොගස්ස මහන්තභාවො. සතිපි කදාචි ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච පාණෙ පයොගස්ස සමභාවෙ මහන්තං හනන්තස්ස චෙතනා තිබ්බතරා උප්පජ්ජතීති වත්ථුස්ස මහන්තභාවොති තදුභයං චෙතනාය බලවභාවෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘පයොග…පෙ… භාවතො’’ති. යථාවුත්තපච්චයවිපරියායෙපීති පයොගවත්ථුආදිපච්චයානං අමහත්තෙපි. තංතංපච්චයෙහීති ගුණවන්තතාදිපච්චයෙහි. එත්ථ ච හන්තබ්බස්ස ගුණවන්තතාය මහාසාවජ්ජතා වත්ථුමහන්තතාය විය දට්ඨබ්බා. කිලෙසානං උපක්කමානං ද්වින්නඤ්ච මුදුතාය තිබ්බතාය ච අප්පසාවජ්ජතා මහාසාවජ්ජතා ච යොජෙතබ්බා. පාණො පාණසඤ්ඤිතා වධකචිත්තඤ්ච පුබ්බභාගසම්භාරා, උපක්කමො ¶ වධකචෙතනාසමුට්ඨාපිතො, පඤ්චසම්භාරවතී පාණාතිපාතචෙතනාති සා පඤ්චසම්භාරවිනිමුත්තා දට්ඨබ්බා. එස නයො අදින්නාදානාදීසුපි.

මන්තපරිජප්පනෙන පරස්ස සන්තකහරණං විජ්ජාමයො, විනා මන්තෙන පරසන්තකස්ස කායවචීපයොගෙහි ආකඩ්ඪනං තාදිසඉද්ධියොගෙන ඉද්ධිමයො පයොගොති අදින්නාදානස්සපි ඡ පයොගා සාහත්ථිකාදයො වෙදිතබ්බා.

අභිභවිත්වා වීතික්කමනෙ මිච්ඡාචාරො මහාසාවජ්ජො, න තථා උභින්නං සමානච්ඡන්දභාවෙ. ‘‘චත්තාරො සම්භාරාති වුත්තත්තා අභිභවිත්වා වීතික්කමනෙ සතිපි මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනෙ පුරිමුප්පන්නසෙවනාභිසන්ධිපයොගාභාවතො මිච්ඡාචාරො න හොති අභිභුය්යමානස්සා’’ති වදන්ති. සෙවනචිත්තෙ සති පයොගාභාවො න පමාණං ඉත්ථියා සෙවනප්පයොගස්ස යෙභුය්යෙන අභාවතො. පුරිසස්සෙව හි යෙභුය්යෙන සෙවනප්පයොගො හොතීති ඉත්ථියා පුරෙතරං සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙත්වා නිපන්නායපි මිච්ඡාචාරො න සියාති ආපජ්ජති, තස්මා පුරිසස්ස වසෙන උක්කංසතො චත්තාරො සම්භාරා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා ඉත්ථියා පුරිසකිච්චකරණකාලෙ ¶ පුරිසස්සපි සෙවනප්පයොගාභාවතො මිච්ඡාචාරො න සියාති. කෙචි පන ‘‘අත්තනො රුචියා පවත්තිතස්ස තීණි අඞ්ගානි, බලක්කාරෙන පවත්තිතස්ස තීණීති සබ්බානි අග්ගහිතග්ගහණෙන චත්තාරී’’ති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

දුට්ඨචිත්තස්ස අමරණාධිප්පායස්ස ඵරුසකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා ඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. මරණාධිප්පායෙ පන සති අත්ථසිද්ධිතදභාවෙසු පාණාතිපාතා බ්යාපාදා ච හොන්තීති. යං පති ඵරුසවාචා පයුජ්ජති, තස්ස සම්මුඛාව සීසං එති. ‘‘පරම්මුඛෙපි ඵරුසවාචා හොතී’’ති වදන්ති.

යදි චෙතනාය සබ්බදා කම්මපථභාවාභාවතො අනියතො කම්මපථභාවොති කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, නනු අභිජ්ඣාදීනම්පි කම්මපථං අප්පත්තානං අත්ථිතාය අනියතො කම්මපථභාවොති තෙසම්පි කම්මපථරාසියං අවචනං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, කම්මපථතාතංසභාගතාහි තෙසං තත්ථ වුත්තත්තා. යදි එවං චෙතනාපි තත්ථ වත්තබ්බා සියාති? සච්චමෙතං, සා පන පාණාතිපාතාදිකාති පාකටො තස්සා ¶ කම්මපථභාවොති න වුත්තං සියා. චෙතනාය හි ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි,’’‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්ම’’න්තිආදිවචනෙහි කම්මභාවො දීපිතො. කම්මංයෙව ච සුගතිදුග්ගතීනං තදුප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛානඤ්ච පථභාවෙන පවත්තං කම්මපථොති වුච්චතීති පාකටො තස්සා කම්මපථභාවො. අභිජ්ඣාදීනං පන චෙතනාසමීහනභාවෙන සුචරිතදුච්චරිතභාවො, චෙතනාජනිතතංබන්ධතිභාවෙන සුගතිදුග්ගතිතදුප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛානං පථභාවො චාති න තථා පාකටො කම්මපථභාවොති තෙ එව කම්මපථරාසිභාවෙන වුත්තා. අතථාජාතියත්තා වා චෙතනා තෙහි සද්ධිං න වුත්තා සියා. විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව තබ්බිරතිආරම්මණානීති පඤ්ච සික්ඛාපදා පරිත්තාරම්මණා එවාති වචනෙන අදින්නාදානාදීනං සත්තාරම්මණතාවචනස්ස විරොධං චොදෙති. තථා හි වක්ඛති ‘‘වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොතී’’ති. සයමෙව පරිහරිස්සතීති සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ පඤ්හපුච්ඡකවණ්ණනං සන්ධාය වදති. තත්ථ හි ‘‘යස්මා සත්තොති සඞ්ඛ්යං ගතෙ සඞ්ඛාරෙයෙව ආරම්මණං කරොති, තස්මා පරිත්තාරම්මණාති වුච්චන්තී’’ති වුත්තං.

දුග්ගතතාදීනීති ¶ ආදි-සද්දෙන ‘‘අලද්ධාලාභො ලද්ධවිනාසො ඉච්ඡිතානං භොගානං කිච්ඡපටිලාභො රාජාදීහි සාධාරණභොගතා දුක්ඛවිහාරො සාසඞ්කවිහාරො’’ති එවමාදයො සඞ්ගහිතා. කෙචි පන ‘‘දිට්ඨෙව ධම්මෙ භොගජානිආදයො නිස්සන්දඵල’’න්ති වදන්ති.

කුසලකම්මපථකථාවණ්ණනා

තාසඤ්ච විරතීනං චෙතනාසම්පයුත්තත්තා චෙතනාද්වාරෙන සුගතිදුග්ගතිතදුප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛානං පථභාවො යුත්තොති අධිප්පායො.

කම්මපථසංසන්දනකථාවණ්ණනා

තථාති කම්මපථප්පත්තානං. කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධායාහ. සො හි කම්මපථප්පත්තානමෙව දුස්සීල්යාදීනං සුසීල්යාදීනඤ්ච කම්මපථෙහි අත්ථතො නානත්තාභාවදස්සනං, තෙසං වා ඵස්සද්වාරාදීහි අවිරොධභාවෙන දීපනං කම්මපථසංසන්දනන්ති වදති. කම්මපථතා නත්ථීති එතෙන යථාවුත්තානං අසංවරසංවරානං ¶ තෙසං වාදෙ කම්මපථසංසන්දනෙ අසඞ්ගහිතතං දස්සෙති. යෙ පන සඞ්ගහං ලභන්ති, තෙසං ගහණෙ පයොජනාභාවං දස්සෙතුං ‘‘තිවිධ…පෙ… දස්සනෙනා’’ති වුත්තං. එවං පුරිමපක්ඛෙ සඞ්ඛෙපතො දොසං වත්වා දුතියපක්ඛෙපි වත්තුං ‘‘න ච දුච්චරිතාන’’න්තිආදිමාහ. තෙන යෙ දුච්චරිතසුචරිතඅසංවරසංවරා අනුචරීයන්ති, තෙසං කායකම්මාදිතා විධීයතීති දස්සෙති. ‘‘පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො අසංවරො අකුසලං මනොකම්මමෙව හොතී’’තිආදිනා හි වුත්තන්ති. යදි චාතිආදිනා අනවසෙසපරියාදානාභාවමාහ. උප්පත්ති න වත්තබ්බාති කම්මපථ…පෙ… වදන්තෙහි ‘‘මනොකම්මං ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජතී’’ති න වත්තබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා යදි කම්මපථප්පත්තානෙව දුස්සීල්යාදීනි කායකම්මාදිනාමෙහි අට්ඨකථායං වුත්තානීති එවං වදන්තෙහි අට්ඨකථාචරියෙහි මනොකම්මස්ස ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පත්ති න වත්තබ්බාති අත්ථො. තංතංකම්මභාවස්ස වුත්තත්තාති ‘‘තිවිධං කායදුච්චරිතං අකුසලං කායකම්මමෙව හොතී’’තිආදිං (විභ. 913) සන්ධායාහ.

කම්මන්තරම්පි තංද්වාරිකකම්මමෙව සියාති පාණාතිපාතාදිකස්ස වචීකම්මාදිභාවමාසඞ්කති. තස්මාති යස්මා කෙසඤ්චි අසංවරානං සංවරානඤ්ච කම්මපථතා නත්ථි, කායදුච්චරිතාදීනඤ්ච කම්මපථෙහි නානත්තාභාවදස්සනෙන පයොජනං නත්ථි, න ච දුච්චරිතාදීනං ඵස්සද්වාරානං වසෙන උප්පත්ති ¶ දීපිතා, න චායං විධි නිරවසෙසසඞ්ගාහිකා, කම්මානඤ්ච සඞ්කරො ආපජ්ජති, අට්ඨකථායඤ්ච පුබ්බාපරවිරොධො, තස්මාති අත්ථො. සමානනාමතා කායකම්මාදිතා. සාමඤ්ඤනාමාවිජහනං කායකම්මාදිභාවාවිජහනං. උභයෙසන්ති කම්මපථාකම්මපථානං. උප්පත්තිපරියායවචනාභාවතොති එතෙන ඵස්සද්වාරඅසංවරද්වාරාදීනං තංද්වාරිකකම්මානඤ්ච අත්ථතො නානත්තාභාවෙපි තථා තථා පවත්තදෙසනාවසෙන තෙ විචාරිතාති දස්සෙති. ‘‘අකුසලං කායකම්මං පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන න උප්පජ්ජතී’’තිආදිකො දුතියවිනිච්ඡයො.

කායෙ වාචාය ච…පෙ… සිද්ධිතොති එතෙන චොපනප්පත්තං අකුසලං මනොකම්මං චොපනං අප්පත්තතො විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කායවචීකම්ම’’න්ති වුත්තං, න පන කායවචීකම්මභාවතොති දස්සෙති. තෙන කායවචීගහණං යථාවුත්තචොපනප්පත්තං එව විභාවෙතීති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ – ‘‘චොපනප්පත්තං අකුසලං කායද්වාරෙ වචීද්වාරෙ ච මනොකම්මං හොතී’’ති. තං-සද්දෙ ¶ වුත්තෙ යං-සද්දො අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධතාය වුත්තොයෙව හොතීති කත්වා ‘‘යං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. උප්පාදමත්තපරිච්ඡින්නෙනාති ඡඵස්සද්වාරිකකම්මෙනාති අත්ථො. මත්ත-සද්දෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන මනොකම්මතාවිසෙසං නිවත්තෙති. නියමස්ස එව-සද්දස්ස අකතත්තා ‘‘කායවචීකම්මමෙව හොතී’’ති අවුත්තත්තා. ඉදානි නියමාකරණෙන ලද්ධගුණං දස්සෙන්තො ‘‘න පන සබ්බම්පී’’තිආදිමාහ.

‘‘නියමස්ස අකතත්තා’’තිආදි පුරිමනයොති අධිප්පෙතො. වත්තුඅධිප්පායානුරොධිනී සද්දප්පවත්තීති සමාසපදෙ එකදෙසොපි ආකඩ්ඪීයති අධිකාරවසෙනාති අධිප්පායෙන ‘‘කම්ම-සද්දමත්තෙන සම්බන්ධං කත්වා’’ති වුත්තං. යං පන වදන්තීතිආදිනා එත්ථ පදකාරමතස්ස අයුත්තතං දස්සෙති. තත්ථ චෙතනාපක්ඛිකානන්ති කායවචීකම්මභූතචෙතනාපක්ඛිකානං. සතන්ති සමානානං. තංතංද්වාරකම්මපථානඤ්චාති ඉදං ඉමස්ස චිත්තස්ස කම්මපථභාවෙන පවත්තං කාලං සන්ධාය වුත්තං, න සබ්බදා, කම්මපථභාවෙනෙව පවත්තනතො. ච-සද්දෙන වා අකම්මපථසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අථ වා තංතංද්වාරා ච තංතංද්වාරකම්මපථා ච තංතංද්වාරකම්මපථාති ‘‘තංතංද්වාරා’’ති පදෙන අකම්මපථානං සංවරානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙන සභාවෙනාති මනොකම්මස්ස ද්වාරභාවෙන, න අත්තනොති අධිප්පායො. එවමිධාපීති චිත්තජනිතො චිත්තසම්පයුත්තස්ස කම්මස්ස ද්වාරභාවො චිත්තෙපි උපචරිතොති අත්ථො. වත්තබ්බමෙව නත්ථි අනන්තරපච්චයභූතමනොරහිතස්ස චිත්තස්ස අභාවතොති.

ද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කමාභාවනියමාභාවෙ ¶ සබ්බාරම්මණතාදීති ආදි-සද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. න හි…පෙ… අත්ථීති පධානෙ අසම්භවතො අප්පධානං අධිකරීයතීති දස්සෙති.

ධම්මුද්දෙසවාරකථා

ඵස්සපඤ්චමකරාසිවණ්ණනා

‘‘තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතී’’තිආදිකාය පාළියා ඵස්සාදීනං කාමාවචරතාදිදස්සනෙ න තප්පරභාවො, සභාවදස්සනෙ එව පන තප්පරභාවොති දස්සෙති ‘‘න හි ඵස්සාදීන’’න්තිආදිනා.

චිත්තකිරියාභාවෙනාති ¶ චිත්තබ්යාපාරභාවෙන. ඵස්සස්ස සම්පජ්ජනමුප්පජ්ජනමෙව. සන්නිපතිතප්පවත්තියා පච්චයො හොතීති එතෙන චිත්තාරම්මණසන්නිපාතකාරණං ඵස්සො චිත්තාරම්මණසන්නිපාතොති වුත්තොති දස්සෙති. ඵස්සො හි චිත්තස්ස ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තිතො තස්ස ආරම්මණෙ සන්නිපතිතප්පවත්තියා පච්චයොති ච වුච්චති. සා චස්ස ඵුසනාකාරප්පවත්ති සාඛග්ගෙ ඨිතං දිස්වා භූමිසණ්ඨිතස්ස අවීරකපුරිසස්ස ජඞ්ඝචලනං, අම්බිලඅම්බපක්කාදිං ඛාදන්තං දිස්වා මුඛෙ ඛෙළුප්පත්ති, දයාලුකස්ස පරං හඤ්ඤමානං දිස්වා සරීරකම්පනන්ති එවමාදීසු පරිබ්යත්තා හොති. තබ්බිසෙසභූතා රූපධම්මාති යථා පටිහනනවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නතරං උප්පජ්ජමානෙසු රූපධම්මවිසෙසෙසු සඞ්ඝට්ටනපරියායො, එවං චිත්තාරම්මණානං විසයකරණවිසයභාවප්පත්ති පටිහනනාකාරෙන හොති. සො ච චිත්තනිස්සිතො ධම්මවිසෙසො සඞ්ඝට්ටනපරියායෙන වුත්තො, යදාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. කෙචි පන ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො ඵස්සො පඤ්චද්වාරිකොව, න ඉතරො වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනාභාවතො’’ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති උපචාරසිද්ධත්තා සඞ්ඝට්ටනස්ස. ඉතරථා පඤ්චද්වාරිකස්සපි තං න සම්භවෙය්යාති. ඉන්ද්රියමනසිකාරෙසු යථාපවත්තමානෙසු තංතංආරම්මණෙ විඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තෙසං තථාපවත්තියෙව විඤ්ඤාණස්ස විසයභාවකරණං.

‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං වුච්චති කාමානං අස්සාදො’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 9.34) සුඛවෙදනාව අස්සාදොති ආහ ¶ ‘‘අස්සාදභාවතො’’ති. ඵුසනාදිභාවෙන ආරම්මණග්ගහණං එකදෙසානුභවනන්ති අනුපචරිතමෙව ඵස්සාදීනං අනුභවනකිච්චමාහ.

නිමිත්තෙනාති නීලාදිනා දීඝාදිනා ච නිමිත්තෙන. එතෙනුපායෙනාති යථා ඤාණප්පධානෙ චිත්තුප්පාදෙ සඤ්ඤා ඤාණමනුවත්තති, එවං සමාධිප්පධානෙ සමාධින්ති දස්සෙති.

පබන්ධතීති පට්ඨපෙති සම්පයුත්තධම්මෙ සකසකකිච්චෙ පට්ඨපෙති. තෙනෙව හි තදත්ථං විවරන්තො ‘‘පවත්තෙතී’’ති ආහ.

විජ්ජමානතාවාචී හොති-සද්දො, විජ්ජමානතා ච සඞ්ඛතධම්මානං උප්පජ්ජනෙන විනා නත්ථීති ‘‘චිත්තං න තථා අත්ථතො නුප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. තෙන යස්මා චිත්තං ¶ න නුප්පජ්ජති උප්පජ්ජති එව, තස්මා චිත්තං හොතීති වුත්තන්ති අයමෙත්ථ අට්ඨකථාය අත්ථො. එවමවට්ඨිතෙ හොති-උප්පජ්ජති-සද්දානං සමානත්ථත්තෙන න කිඤ්චි පයොජනං දිස්සති. අථ වා භවනං නාම සත්තා, සත්තා ච උප්පාදාදිනා සමඞ්ගිතාති ඵස්සාදීනං ඛණත්තයපරියාපන්නතා ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදීසු හොති-සද්දෙන වුත්තා. තත්ථ යො භාවො උප්පාදසමඞ්ගී, න සො න හොති නාම, තස්මා උප්පජ්ජති-සද්දෙන වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස හොති-සද්දවචනීයතා න න සම්භවති. උප්පන්නං හොතීති එත්ථ පන කිඤ්චාපි උප්පන්න-සද්දෙනෙව උප්පාදාදිසමඞ්ගිතා වුච්චති, තබ්භාවානතිවත්ති පන හොති-සද්දෙන වුත්තා ඛණත්තයවීතිවත්තෙපි උප්පන්න-සද්දස්ස වත්තනතො, තස්මා න එත්ථ උප්පජ්ජති-සද්දෙන සමානත්ථතාසබ්භාවදස්සනං විය උප්පජ්ජතිදස්සනම්පි විරුජ්ඣති පාකටකරණභාවතො. ඉතරථා ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති ඉමිනාව චිත්තස්ස විජ්ජමානභාවො දස්සිතොති කිං පුන විජ්ජමානභාවදස්සනෙනාති න න සක්කා වත්තුං, සමයවවත්ථානවසෙන සවිසෙසං වුත්තම්පි චිත්තං ඵස්සාදීහි සහුප්පත්තියා සුට්ඨුතරං නිබ්බිසෙසන්ති දස්සෙතුං චිත්තස්ස පුන වචනං. උද්දිට්ඨධම්මානංයෙව චෙත්ථ නිද්දෙසවාරෙ විභජනං, න විභඞ්ගෙ විය පාළියා ආරුළ්හසබ්බපදානන්ති ‘‘උද්දෙසවාරෙ සඞ්ගණ්හනත්ථං නිද්දෙසවාරෙ විභජනත්ථ’’න්ති අයම්පි අත්ථො නිච්චලො. තථා හි ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’තිආදීසු මග්ගාදයො න විභත්තා. අපිච අධිපතිභාවෙන ඉන්ද්රියෙසු විය ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාචෙතනාහි සහ සබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණරාසියං ගහෙතබ්බත්තා සමයවවත්ථානෙ වුත්තම්පි චිත්තං ඵස්සපඤ්චමකෙ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ඣානඞ්ගරාසිවණ්ණනා

විතක්කනන්ති ¶ විතක්කනකිරියා, සා ච විතක්කස්ස අත්තනො පච්චයෙහි පවත්තිමත්තමෙවාති භාවනිද්දෙසො වසවත්තිභාවනිවාරණාය හොති. යස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති, තං තස්ස ගහණයොග්යං කරොන්තො විතක්කො ආකොටෙන්තො විය පරිවත්තෙන්තො විය ච හොතීති තස්ස ආකොටනලක්ඛණතා පරියාහනනරසතා ච වුත්තා. ඉදඤ්ච ලක්ඛණං කිච්චසන්නිස්සිතං කත්වා වුත්තං. ධම්මානඤ්හි සභාවවිනිමුත්තා කාචි කිරියා නාම නත්ථි, තථා ගහෙතබ්බාකාරො. බොධනෙය්යජනානුරොධෙන පන පරමත්ථතො එකසභාවොපි සභාවධම්මො පරියායවචනෙහි විය සමාරොපිතරූපෙහි බහූහි පකාරෙහි පකාසීයති. එවඤ්හි සො සුට්ඨු පකාසිතො හොතීති.

විප්ඵාරො ¶ නාම විතක්කස්ස ථිනමිද්ධපටිපක්ඛො ආරම්මණෙ අනොලීනතා අසඞ්කොචො, සො පන අභිනිරොපනභාවතො චලනං විය හොතීති අධිප්පායෙන ‘‘විප්ඵාරවාති විචලනයුත්තො’’ති වුත්තං. උපචාරප්පනාසු සන්තානෙන පවත්තියන්ති එතෙන යථා අපුබ්බාරම්මණෙ පඨමාභිනිපාතභූතො විතක්කො විප්ඵාරවා හොති, න තථා එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ නිරන්තරං අනුප්පබන්ධවසෙන පවත්තියං, නාතිවිප්ඵාරවා පන තත්ථ හොති සන්නිසින්නභාවතොති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘නිච්චලො හුත්වා’’තිආදි.

‘‘පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙතී’’තිආදිවචනතො (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.427) පීතියා ඵරණං කායවිසයන්ති යථා තං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පණීතරූපෙහී’’ති වුත්තං.

විසාරස්ස බ්යග්ගභාවස්ස පටිපක්ඛො සභාවො අවිසාරො, න විසාරාභාවමත්තං. අවිසාරාවික්ඛෙපානං සමාධානභාවතො අත්ථතො විසෙසාභාවෙපි සමුඛෙන සම්පයුත්තමුඛෙන ච උභයං වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘අවිසා…පෙ… වික්ඛෙපො’’ති වුත්තං. විසෙසතොති අතිසයෙනාති වා අත්ථො ගහෙතබ්බො. සුඛඤ්හි සමාධිස්ස විසෙසකාරණං ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (දී. නි. 3.359; අ. නි. 3.96; 6.10; 11.12) වචනතො.

ඉන්ද්රියරාසිවණ්ණනා

තත්ථාති ¶ සද්දහනසඞ්ඛාතෙ අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ. පුග්ගලො සද්දහතීති ඉමිනාපි සද්ධාය ආහිතවිසෙසානං තංසම්පයුත්තධම්මානං සද්දහනකිරියාය කත්තුභාවමෙව විභාවෙති. අවයවබ්යාපාරො හි සමුදායෙ වොහරීයතීති. න කෙවලං පසාදනීයවත්ථුස්මිං අප්පසාදනාකාරප්පවත්තමෙව අකුසලං අස්සද්ධියං, අථ ඛො අප්පසාදනීයවත්ථුස්මිං පසාදනාකාරප්පවත්තම්පීති දස්සෙතුං ‘‘මිච්ඡාධිමොක්ඛො’’ති වුත්තං. තෙන පූරණාදීසු පසාදස්ස අස්සද්ධියතමාහ. පසාදභූතොති එතෙන අප්පසාදභූතං අස්සද්ධියං නිවත්තෙති. වත්ථුගතොති ඉමිනා මිච්ඡාධිමොක්ඛං. ‘‘පසාදභූතො නිච්ඡයො’’ති ඉමිනා පන විභාවිතමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ‘‘න යෙවාපනකාධිමොක්ඛො’’ති ආහ. අකාලුස්සියං පසාදො, තං පන අසඞ්ඛොභභාවතො ‘‘අනාවිලභාවො’’ති වුත්තං. තඤ්හි සම්පයුත්තෙසු විදහන්තී සද්ධා අකාලුස්සියපච්චුපට්ඨානා. එවමෙතන්ති අධිමුච්චනාකාරෙන පන ගහෙතබ්බත්තා ¶ අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා. බුද්ධාදිවත්ථූනීති එත්ථ ඉධලොකපරලොකකම්මඵලසම්බන්ධාපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සද්ධාහත්ථො, මහානාම, අරියසාවකො’’ති, ‘‘සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184), ‘‘සද්ධා බීජං තපො වුට්ඨී’’ති (සං. නි. 1.197; සු. නි. 77) එවමාදිවචනතො කුසලධම්මානං ආදානාදීසු හත්ථාදයො විය සද්ධා දට්ඨබ්බා.

‘‘ඉධ භික්ඛුනා කම්මං කත්තබ්බං හොති. තස්ස එවං හොති ‘කම්මං ඛො මෙ කත්තබ්බං භවිස්සති, කම්මං ඛො පන මෙ කරොන්තස්ස න සුකරං බුද්ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියායා’’’ති (දී. නි. 3.335) –

ආදිකා අනුරූපපච්චවෙක්ඛණා.

තංමූලකානීති ගන්තබ්බමග්ගාදිමූලකානි. එත්ථ ච මග්ගො ගන්තබ්බො හොතීතිආදයො අට්ඨකථායං දස්සනවසෙනෙව වුත්තා, න පාළියං ආගතානුක්කමෙනාති දට්ඨබ්බං.

කරණාදිකාලෙ විය චිරකතාදිආරම්මණං විභූතං කත්වා පවත්තන්තී සති තං උපගන්ත්වා තිට්ඨන්තී ¶ අනිස්සජ්ජන්තී ච හොති. යං ආරම්මණං සම්මුට්ඨං, තං පිලවිත්වා ගතං විය චලිතං විය ච හොති, තප්පටිපක්ඛභාවෙන පන අසම්මුට්ඨන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘උදකෙ අලාබු වියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාරණන්ති එතෙන ‘‘සරන්ති තායා’’ති ඉමමෙවත්ථං විභාවෙති. සරණකිරියාය හි පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සති පච්චයො. තස්සා හි තථා පච්චයභාවෙ සති තෙ ධම්මා සාරිතා අසම්මුට්ඨකතා අපිලාවිතාහොන්තීති. ‘‘ඉමෙහි නාම හෙතූහි පච්චයෙහි ච එතෙ ධම්මා සම්භවන්තී’’ති සම්භවතො. ‘‘ඉමං නාම ඵලං නිබ්බත්තෙන්තී’’ති ඵලතො ධම්මා උප්පජ්ජනෙන විපච්චනෙන ච නිප්ඵන්නා නාම හොන්තීති. වත්ථුභූතාති ආරම්මණභූතා.

සතිපි සබ්බෙසං සාරම්මණධම්මානං ආරම්මණග්ගහණෙ න චිත්තං විය පරෙ පරිච්ඡිජ්ජගාහිනොති ‘‘පරිච්ඡින්නොපලද්ධිවසෙන ජානාතී’’ති චිත්තං වුත්තං. චෙතසිකෙසු හි කෙචි විසයං පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතුං න සක්කොන්ති, කෙචි පන පරිච්ඡෙදමත්තෙයෙව ¶ තිට්ඨන්ති, න විඤ්ඤාණං විය විසයං ගණ්හන්තීති යෙ ආසඞ්කිතබ්බා, තෙසු තදභාවං දස්සෙන්තො ‘‘න සඤ්ඤා…පෙ… විජ්ඣනවසෙනා’’ති ආහ.

පීතියා ච සොමනස්සභාවො ආපජ්ජතීති ඉදං පීති ච සොමනස්සඤ්ච පීතිසොමනස්සන්ති පීතිසොමනස්සානං තුල්යයොගං සන්ධාය වුත්තං. සොමනස්සස්සෙව පන ‘‘ආජඤ්ඤරථො’’ති විය පීතියුත්තං සොමනස්සං පීතිසොමනස්සන්ති පධානභාවො ඉච්ඡිතොති න පීතියා සොමනස්සභාවප්පත්ති. න හි පධානෙ විජ්ජමානෙ අප්පධානං උපයුජ්ජති, පීතිග්ගහණඤ්චෙත්ථ පීතියුත්තස්ස සොමනස්සස්ස යෙභුය්යෙන භාවතො පරිබ්යත්තකිච්චතො ච කතං, න ච නිප්පීතිකසොමනස්සස්ස අසඞ්ගහො. රුළ්හීසද්දෙසු කිරියාය අනච්චන්තිකභාවතො. පීතියා පන උපලක්ඛණභාවෙන අයමත්ථො සුට්ඨු යුජ්ජතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පීතිඋපලක්ඛිතං වා’’තිආදි.

පවත්තං උපාදින්නක්ඛන්ධං. චිරට්ඨිතිකං හොතීති එතෙන න කෙවලං අනුපාලෙතබ්බධම්මානං ඛණට්ඨිතියායෙව, අථ ඛො පබන්ධානුපච්ඡෙදස්සපි ජීවිතං කාරණන්ති දස්සෙති. අඤ්ඤථා හි ආයුක්ඛයමරණං න යුජ්ජෙය්යාති. අවිසෙසෙනාති කාරණවිසෙසානපෙක්ඛෙන ජීවිතින්ද්රියතාසාමඤ්ඤෙන. යදිපි අරූපාසඤ්ඤභවෙසු රූපාරූපධම්මා නප්පවත්තන්ති, තෙහි පන පුරිමපච්ඡිමභවෙසු චරිමපඨමධම්මා සමානජාතියෙන අබ්යවහිතතාය නිරන්තරායෙව නාම හොන්තීති ‘‘යාව පරිනිබ්බානං අවිච්ඡින්නං පවත්තතී’’ති වුත්තං. අනුපාලනාදිකස්සාති අනුපාලනපවත්තනට්ඨපනානියෙව ¶ වදති. ජීවමානවිසෙසප්පච්චයභාවතොති සහජාතානං ජීවමානතාවිසෙසස්ස පච්චයභාවතො. ඉන්ද්රියබද්ධස්ස හි මතරූපතො කම්මජස්ස ච උතුජාදිතො විසෙසො ජීවිතින්ද්රියකතොති.

මග්ගඞ්ගරාසිවණ්ණනා

අවිපරීතනිය්යානිකභාවෙනාති ඉදං සම්මා-සද්දස්ස දිට්ඨි-ආදිසද්දානඤ්ච සමානාධිකරණතාවසෙන දිට්ඨිආදීනං අවිසෙසභූතස්ස නිය්යානිකභාවස්ස සම්මා-සද්දෙන විසෙසිතබ්බත්තා වුත්තං. අවිපරීතත්ථො හි සම්මා-සද්දො, න නිය්යානිකත්ථොති. අවිපරීතනිය්යානිකත්ථො එව වා සම්මා-සද්දො. අනෙකත්ථා හි නිපාතාති. එවමෙවාති අවිපරීතනිය්යානිකභාවෙන.

බලරාසිවණ්ණනා

පතිස්සවො ¶ වචනසම්පටිග්ගහොති අධිප්පායෙන ‘‘සප්පතිස්සවං පතිස්සවභූතං තංසභාගඤ්ච යං කිඤ්චි ගාරව’’න්ති ආහ. තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙනාති අජ්ඣත්තභූතෙසු ජාතියාදීසු බහිද්ධාභූතෙසු භික්ඛුආදීසු හිරොත්තප්පානං අනුරූපපච්චවෙක්ඛණවසෙන සසම්භාරපථවීආදීසු පථවීධාතුආදීනං විය විභූතකිච්චභාවෙනාති අත්ථො.

මූලරාසිවණ්ණනා

එවඤ්හි උපමාය සමෙතීති යථා අසුචිම්හි පතිතපුරිසස්ස සතිපි කායෙන අල්ලීයනෙ භාවො අනල්ලීනො, එවං අලොභොපි ආරම්මණකරණවසෙන ගහිතෙපි ආරම්මණෙ අලග්ගභාවෙන අනල්ලීනභාවො අනල්ලීනාකාරො එව පවත්තති. එවංසභාවො හි සො ධම්මොති. කිඤ්චි දුස්සීල්යං දොසසමුට්ඨානං සබ්බම්පි දුස්සීල්යං දොසූපනිස්සයන්ති ‘‘දොසසමුට්ඨානතං දොසූපනිස්සයතඤ්චා’’ති වුත්තං. තෙන අදොසො දොසස්සෙව උජුවිපච්චනීකො, තංමුඛෙන දුස්සීල්යස්සාති දස්සෙති.

තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනාති යො සො එකත්තුපගතො ¶ පඨමජ්ඣානාදිඅප්පනාචිත්තුප්පාදො ආසන්නූපචාරාහිතවිසෙසො නීවරණාදිපරිපන්ථවිසුද්ධියා විසුද්ධො, තදාවරණවිසයවිරහෙන ච සමප්පවත්තඅප්පනාසමාධිසඞ්ඛාතං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපන්නො, එවං පටිපන්නත්තා එව තත්ථුපගමනෙන තත්ථ ච පක්ඛන්දො, විසොධෙතබ්බස්ස වික්ඛෙපස්ස කිලෙසසංසග්ගස්ස ච අභාවතො විසොධනසමාධානඑකත්තුපට්ඨානබ්යාපාරවිරහෙන විසුද්ධිසමථපටිපත්තිඑකත්තුපට්ඨානාකාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛන්තො අභිබ්යත්තරූපාය සහජාතතත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහිතො, තස්මිංයෙව ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා. තෙ යථා අඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තන්ති, එවං භාවනා බ්රූහනා. තථා යානි තත්ථ සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි. යඤ්ච තත්ථ තදුපගං, තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහීයති පවත්තීයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා පගුණබලවභාවාපත්තිසඞ්ඛාතා ආසෙවනා. සබ්බෙසං එතෙසං ආකාරානං භාවනා උප්පාදනා වඩ්ඪනා, අයං තත්ථ ජාතානං…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා නාම.

යස්මා ¶ පනායං භාවනාකාරො ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’තිආදිනාපි (පටි. ම. 1.158) පාළියං ආගතො එව, ඤාණෙන ච සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවං ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා නිප්ඵාදෙතබ්බො, තස්මා ‘‘එවං වුත්තාය පඤ්ඤාසාධනාය භාවනායා’’ති වුත්තං. අප්පවත්තීති යස්මිං ධම්මෙ සති යථාවුත්තා භාවනා නප්පවත්තති, සො ධම්මො පටිපක්ඛභාවනාපරාමසනෙන අභාවනාති වුත්තොති අධිප්පායො. න හි අභාවමත්තස්ස අමොහො පටිපක්ඛොති යුජ්ජතීති. තප්පටිපක්ඛභූතා අකුසලා කාමච්ඡන්දාදයො දට්ඨබ්බා. පමාදවිසෙසො වා අභාවනා. සො හි ‘‘කුසලානං වා ධම්මානං අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්ම’’න්තිආදිනා නිද්දිට්ඨොති.

එකන්තෙන අලබ්භනෙය්යදස්සනත්ථං ‘‘ජරාධම්මො’’ති වුත්තං. තථා හි පාළියං ‘‘ජාතිධම්මානං, භික්ඛවෙ, සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.373) ඉච්ඡිතාලාභො විභත්තො. අලොභානුභාවෙන කායානුපස්සනාය, අමොහානුභාවෙන චිත්තධම්මානුපස්සනාය සිද්ධි පාකටායෙවාති අපාකටං අදොසානුභාවෙන වෙදනානුපස්සනාසිද්ධිං විභාවෙන්තො ‘‘සුඛවිපරිණාමෙ’’තිආදිමාහ. අයඤ්ච යොජනා අලොභාදීනං විසෙසපච්චයතං සන්ධාය කතා, අවිසෙසෙන ¶ පන සබ්බෙ සබ්බෙසං පච්චයා. සභාවතො සඞ්කප්පතො ච උප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස අසහනවසෙනෙව උප්පජ්ජතීති දොසො තංදස්සනස්ස ආසන්නපටිපක්ඛො, න රාගො විය දූරපටිපක්ඛො.

කම්මපථරාසිවණ්ණනා

අභිජ්ඣාදයො විය අනභිජ්ඣාදයොපි න එකන්තං කම්මපථභූතායෙවාති ආහ ‘‘කම්මපථතාතංසභාගතාහී’’ති. මනොකම්මපථභාවෙන පවත්තනකම්මභාවතො හි එතෙසං කම්මපථරාසිභාවෙන සඞ්ගහො, න සබ්බදා කම්මපථායෙවාති. තෙන යො අඤ්ඤොපි ධම්මො අනියතො කම්මපථභාවෙන පාකටො ච, තස්සපි කම්මපථතාවචනං න විරුජ්ඣතීති දස්සෙති.

පස්සද්ධාදියුගලවණ්ණනා

සමන්ති ¶ සම්මා. චෙතියවන්දනාදිඅත්ථන්ති චෙතියවන්දනාදිහෙතු. සමථචතුසච්චකම්මට්ඨානවසෙන තබ්භෙදවසෙන ච සබ්බකම්මට්ඨානභාවනාභියුත්තානං මුදුමජ්ඣිමතික්ඛින්ද්රියතාදිභෙදවසෙන සබ්බයොගීනං චිත්තස්ස ලීනුද්ධච්චාදිකාලවසෙන සබ්බදා හිතාහිතධම්මූපලක්ඛණභාවතො යථාසභාවං පටිවෙධභාවතො ච සතිසම්පජඤ්ඤානං පාරිබන්ධකහරණභාවනාවඩ්ඪනානි අවිසෙසතො දට්ඨබ්බානි. යථා අප්පනාකොසල්ලෙන විනා සමථො සමථමන්තරෙන යථාභූතාවබොධො ච නත්ථීති නානාක්ඛණිකා සමාධිපඤ්ඤා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස විසෙසකාරණං, එවං පටිවෙධෙ එකක්ඛණිකාපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං නිමිත්තභාවෙනා’’ති. පඤ්ඤාය හි සාතිසයං අවභාසියමානෙ විසයෙ සමාධි එකත්තවසෙන අප්පෙතුං සක්කොති, සමාධිම්හි ච මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපන්නෙ පඤ්ඤා ආරම්මණෙසු විසදා වහතීති. සමං පවත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනෙන සමං අවිසමං එකරසභාවෙන පවත්තා. අඤ්ඤමඤ්ඤසහායභාවූපගමනෙන යොගිනො මනොරථධුරාකඩ්ඪනෙ රථධුරාකඩ්ඪනෙ විය ආජානෙය්යයුගො යුගලකො හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තමානෙන නද්ධා බද්ධා වියාති වා යුගනද්ධා. අධිචිත්තමනුයුත්තෙහි වීරියසමාධයො සමං යොජෙතබ්බාති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං පුබ්බෙ ගහිතාපි තෙ පුන ගහිතාති දස්සෙතුං වීරියසමාධියොජනත්ථායාති අට්ඨකථායං වුත්තං. තං පන සමාධිවීරියයොගස්ස විභාවනං හොතීති ‘‘යොගවචනත්ථායාති අත්ථො’’ති ආහ.

යෙවාපනකවණ්ණනා

යථා ¶ තථා වාති සම්මා මිච්ඡා වා. අනධිමුච්චන්තොති ‘‘ඉදං කරිස්සාමි, එතං කරිස්සාමී’’ති එවං පවත්තපුබ්බභාගසන්නිට්ඨානහෙතුකෙන පයොගකාලසන්නිට්ඨානෙන අනිච්ඡිනන්තො. යත්ථ හි අනිච්ඡයො, තත්ථ අප්පටිපත්ති එවාති. සංසප්පනං සංසයො. සො හි ‘‘ආසප්පනා පරිසප්පනා’’ති වුත්තො. අසතිපි බ්යාපාරෙ තත්රමජ්ඣත්තතාය සති තංසම්පයුත්තධම්මා සකසකකිච්චවසෙන අනූනානධිකතාය අලීනඅනුද්ධතතාය ච සංවත්තන්තීති සා තෙසං තථාපවත්තියා පච්චයභූතා ඌනාධිකභාවං නිවාරෙති වියාති ඌනාධිකනිවාරණරසා වුත්තා. තථා පවත්තිපච්චයත්තායෙව තෙසු ධම්මෙසු මජ්ඣත්තතාති ච වුත්තා.

ඣානපදස්සාති ¶ ඣානසද්දස්ස. තෙසූති පඤ්චසු. පඤ්ච හි අඞ්ගානි ඣානපදස්ස අත්ථොති ඉදං සංවණ්ණියමානත්තායෙව ඉමං චිත්තුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං. න හි සබ්බස්මිං චිත්තුප්පාදෙ පඤ්චෙව ඣානඞ්ගානි. පදසමූහො වාක්යං, පදකොට්ඨාසො වා ඵස්සපඤ්චමකාදි ධම්මරාසි. වුත්තං පූරිතන්ති ඡපණ්ණාසාදිතාය පූරණවසෙන. ඵස්සපච්චයා වෙදනා ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාතී’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 4.93) ඵස්සො වෙදනාදීනං පච්චයො. යදිපි ඡන්දාදයො යථාවුත්තරාසිකිච්චාභාවතො තෙසු න වත්තබ්බා, විසුං රාසිඅන්තරභාවෙන පන සරූපතො වත්තබ්බාති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘වුත්තානම්පී’’තිආදිමාහ.

ධම්මුද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කාමාවචරකුසලං

නිද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා

2. සන්තෙති සභාවතො විජ්ජමානෙ. ඵස්සස්ස විසයවිසයීනං සන්නිපතනාකාරෙන ගහෙතබ්බත්තා ඵුසනං විසයෙ චිත්තස්ස සන්නිපතනං වුත්තං. ‘‘චින්තනට්ඨෙන චිත්තං, මනනට්ඨෙන මනො’’තිආදිනා ¶ චිත්තාදිසද්දා චින්තනාදිබ්යාපාරමුඛෙන අත්තනො අත්ථං විභාවෙන්තීති ආහ ‘‘චිත්තං මනොතිආදීසු විය කිච්චවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා’’ති. යථා ලොකෙ විකතමෙව වෙකතං, විසයො එව වෙසයන්ති වුච්චති, එවං මනො එව මානසන්ති සද්දමත්තවිසෙසො. නීලාදි-සද්දා විය වත්ථාදීසු චිත්තෙසු පරිසුද්ධභාවනිබන්ධනා පණ්ඩරසද්දස්ස පවත්තීති තස්ස ගුණවිසෙසාපෙක්ඛතා වුත්තා. යථා කායිකං සාතන්ති එත්ථ කායප්පසාදනිස්සිතන්ති අත්ථො, එවං චෙතසිකං සාතන්ති එත්ථ චෙතොනිස්සිතං සාතන්ති නිස්සයවිසෙසාපෙක්ඛතා වුත්තා. එකක්ඛණිකා නානාක්ඛණිකා ච චිත්තස්ස ඨිති නාම, තස්ස අවත්ථාවිසෙසොති අවත්ථාවිසෙසාපෙක්ඛො චිත්තස්ස ඨිතීති එවංපකාරො නිද්දෙසො. ‘‘න ලුබ්භතී’’ති වුත්තස්ස චිත්තස්ස, පුග්ගලස්ස වා පවත්තිආකාරභාවෙන අලුබ්භනාති අලොභො වුත්තොති අඤ්ඤස්ස කිරියාභාවවිසෙසාපෙක්ඛො අලුබ්භනාති නිද්දෙසො. වුත්තනයෙනෙව අලුබ්භිතස්ස භාවො අලුබ්භිතත්තන්ති අයං නිද්දෙසො අඤ්ඤස්ස භාවභූතතාවිසෙසාපෙක්ඛො වුත්තො. කත්තුකරණභාවාදයො සභාවධම්මානං අජ්ඣාරොපනවසෙනෙව සිජ්ඣන්ති ¶ , භාවනිද්දෙසො පන අජ්ඣාරොපනානපෙක්ඛො, තතොයෙව ච විසෙසන්තරවිනිමුත්තො විනිවත්තො විසෙසතො නිජ්ජීවභාවගිභාවතො සභාවනිද්දෙසො නාම හොතීති ඵස්සොති ඉදං ඵුසනට්ඨෙන ‘‘ධම්මමත්තදීපනං සභාවපද’’න්ති වුත්තං. ආරම්මණං ඵුසන්තස්ස චිත්තස්ස පවත්තිආකාරො ඵුසනබ්යාපාරො හොතීති ‘‘ඵුසනකිරියා ඵුසනාකාරො’’ති වුත්තං. සම්ඵුසනාති සං-සද්දො ‘‘සමුදයො’’තිආදීසු විය සමාගමත්ථදීපකොති ආහ ‘‘සමාගමඵුසනා’’ති. ‘‘ඵුසාමි නෙක්ඛම්මසුඛ’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 272) පටිලාභොපි ඵුසනා සම්ඵුසනාති ච වුච්චතීති ආහ ‘‘න පටිලාභසම්ඵුසනා’’ති.

අපරෙන වෙවචනෙන. බහුස්සුතභාවසම්පාදිකාය පඤ්ඤාය පණ්ඩිච්චපරියායො. සිප්පායතනාදීසු දක්ඛතාභූතාය කොසල්ලපරියායො, යත්ථ කත්ථචි තික්ඛසුඛුමාය නෙපුඤ්ඤපරියායො, සම්මා ධම්මෙ පඤ්ඤපෙන්තියා වෙභබ්යාපරියායොති එවමාදිනා තෙසු තෙසු පඤ්ඤාවිසෙසෙසු තෙ තෙ පරියායවිසෙසා විසෙසෙන පවත්තාති තෙසං පඤ්ඤාවිසෙසානං නානාකාලෙ ලබ්භමානතා වුත්තා, ඉතරෙපි අනුගතා හොන්ති යෙභුය්යෙනාති අධිප්පායො. අත්ථනානත්තෙන පඤ්ඤාදිඅත්ථවිසෙසෙන. කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තන්ති එවංපකාරා නිද්දෙසා සභාවාකාරභාවදීපනවසෙන බ්යඤ්ජනවසෙනෙව විභාගවචනං. පණ්ඩිච්චන්තිආදයො පඤ්ඤාවිසෙසනිබන්ධනත්තා අත්ථවසෙන විභාගවචනන්ති ඉමමත්ථමාහ ‘‘අථ වා’’තිආදිනා. එවමාකාරො පනාති පුරිමාකාරතො විසෙසො අත්ථතො විභත්තිගමනස්ස කාරණං වුත්තං.

පටික්ඛිපනං ¶ පටිසෙධනං පටික්ඛෙපො, තස්ස නානත්තං විසෙසො පටික්ඛෙපනානත්තං, සද්ධම්මගරුතාය පටික්ඛෙපො සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපො, තෙන සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපෙන නානත්තං සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපනානත්තං. තං සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපනානත්තං පන කොධගරුතාදිභෙදභින්නන්ති ‘‘කොධගරුතාදිවිසිට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. කොධාදීහි විසිට්ඨො භින්නො සද්ධම්මගරුතාය පටික්ඛෙපො පටිසෙධනං කොධාදිවිසිට්ඨපටික්ඛෙපො. කොධගරුතාදියෙව, තස්ස නානත්තෙන සද්ධම්මගරුතාපටිපක්ඛනානත්තෙනාති කොධගරුතා සද්ධම්මගරුතාය පටිපක්ඛො. මක්ඛලාභසක්කාරගරුතා සද්ධම්මගරුතාය පටිපක්ඛොති සද්ධම්මගරුතාය පටිපක්ඛභාවවිසෙසෙන අසද්ධම්මගරුතා තබ්භාවෙන ¶ එකීභූතාපි නානත්තං ගතා. යස්මා පන කොධො අත්ථතො දොසොයෙව. මක්ඛො දොසප්පධානා පරගුණවිද්ධංසනාකාරප්පවත්තා අකුසලා ඛන්ධා. තග්ගරුතා ච තෙසං සාදරඅභිසඞ්ඛරණවසෙන පවත්තනමෙව. ලාභගරුතා චතුන්නං පච්චයානං සක්කාරගරුතා, තෙසංයෙව සුසඞ්ඛතානං ලද්ධකාමතා. තදුභයෙසු ච ආදරකිරියා තථාපවත්තා ඉච්ඡායෙව, තස්මා ‘‘සද්ධම්මගරුතාපටිපක්ඛනානත්තෙන අසද්ධම්මා නානත්තං ගතා’’ති වුත්තං. තථා හි චත්තාරො අසද්ධම්මා ඉච්චෙව උද්දිට්ඨා. අසද්ධම්මගරුතාති එත්ථ ච පුරිමස්මිං විකප්පෙ ‘‘න සද්ධම්මගරුතා’’ති සද්ධම්මගරුතා න හොතීති අත්ථො. දුතියස්මිං සද්ධම්මගරුතාය පටිපක්ඛොති සද්ධම්මගරුතා එව වා පටිපක්ඛො, තස්ස නානත්තෙන සද්ධම්මගරුතාපටිපක්ඛනානත්තෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කොධමක්ඛගරුතානඤ්හි සද්ධම්මවිසෙසා පවත්තිභෙදභින්නා මෙත්තා පටිපක්ඛො. ලාභසක්කාරගරුතානං අප්පිච්ඡතා සන්තොසා. තෙන කොධගරුතා න සද්ධම්මගරුතාති කොධගරුතා කායචි සද්ධම්මගරුතාය පටිපක්ඛොති අයමත්ථො වුත්තො හොති. තථා මක්ඛගරුතාදීසුපි. එවඤ්ච කත්වා ‘‘චත්තාරො සද්ධම්මා සද්ධම්මගරුතා න කොධගරුතා…පෙ… සද්ධම්මගරුතා න සක්කාරගරුතා’’ති (අ. නි. 4.44) ආගතතන්තිපි සමත්ථිතා භවති. ලොභො න හොතීති අලොභො ලුබ්භනා න හොතීති අලුබ්භනාති එවමාදිකො අලොභොතිආදීනං ලොභාදිවිසිට්ඨො පටික්ඛෙපො ‘‘ඵස්සො ඵුසනා’’තිආදිකෙහි විසදිසභාවතො ‘‘ඵස්සාදීහි නානත්ත’’න්ති වුත්තො. ඵස්සාදීහීති චෙත්ථ අලුබ්භනාදයොපි ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. ලොභාදිපටිපක්ඛෙනාති ‘‘ලොභපටිපක්ඛො අලොභො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. අලොභාදොසාමොහානං විධුරතාය පටිපක්ඛභාවෙන ච ලබ්භමානො අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසො ලොභාදිවිසිට්ඨපටික්ඛෙපභාවෙන ලොභාදිපටිපක්ඛභාවෙන ච විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අලොභා…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති. බහූහි පකාරෙහි දීපෙතබ්බත්ථතා මහත්ථතා. ආදරවසෙන සොතූනං.

3. යදිපි ¶ එකස්මිං ඛණෙ එකංයෙව ආරම්මණං හොති, ඡසුපි පන ආරම්මණෙසු උප්පත්තිරහත්තා ‘‘තෙහි වා’’තිආදි වුත්තං. තස්සාති සාතස්ස සුඛස්ස. ජාතාති එතස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කාරණභාවෙන ඵස්සත්ථං පවත්තා’’ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා චෙතසිකසාතසඞ්ඛාතා සොමනස්සවෙදනා ¶ සහෙව උප්පජ්ජති, එවං තදනුරූපඵස්සසහිතා හුත්වා පවත්තා තජ්ජාති වුත්තා. සාදයතීති අධිගමාසීසාය අනඤ්ඤනින්නං කරොති.

5. න තස්සා තජ්ජතාති තස්සා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තස්සාරුප්පා ‘‘තස්ස ජාතා’’ති වා උභයථාපි තජ්ජතා න යුජ්ජති. යදිපි ඵස්සො විඤ්ඤාණස්ස විසෙසපච්චයො න හොති, තථාපි සො තස්ස පච්චයො හොතියෙවාති තස්ස තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජතා වත්තබ්බාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘න ච තදෙවා’’තිආදි. තෙහි ආරම්මණෙහි ජාතා තජ්ජාති ඉමිනාපි අත්ථෙන තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජාති වත්තුං න සක්කා. විඤ්ඤාණස්ස පන තජ්ජතාපඤ්ඤත්ති ලබ්භතෙව. තථා හි ‘‘කිං වා එතෙනා’’තිආදිනා ඵස්සාදීනං තථා දෙසෙතබ්බතං ආහ.

7. චිත්තස්ස ආරම්මණෙ ආනයනාකාරප්පවත්තො විතක්කො අත්ථතො ආරම්මණං තත්ථ ආකඩ්ඪන්තො විය හොතීති ‘‘ආරම්මණස්ස ආකඩ්ඪනං විතක්කන’’න්ති වුත්තං.

8. ආරම්මණස්ස අනුමජ්ජනාකාරප්පවත්තො විචාරො තත්ථ පරිබ්භමන්තො විය සමන්තතො චරන්තො විය ච හොතීති ‘‘සමන්තතො චරණං විචරණ’’න්ති වුත්තං.

11. තථා අවට්ඨානමත්තභාවතොති පාණවධාදිසාධනඅවට්ඨානමත්තභාවතො, න බලවභාවතොති අධිප්පායො.

14. යෙන ධම්මෙන චිත්තෙ ආරම්මණං උපතිට්ඨති ජොතති ච, සො ධම්මො උපට්ඨානං ජොතනන්ති ච වුත්තොති ආහ ‘‘උපට්ඨානං ජොතනඤ්ච සතියෙවා’’ති.

16. සණ්හට්ඨෙනාති සුඛුමට්ඨෙන.

30. භාවොති හිරියනං වදති.

33. න ¶ බ්යාපාදෙතබ්බොති අබ්යාපජ්ජ-සද්දස්ස කම්මත්ථතං ආහ.

42-43. යදි අනවජ්ජධම්මානං සීඝසීඝපරිවත්තනසමත්ථතා ලහුතා, සාවජ්ජධම්මානං කථන්ති ආහ ‘‘අවිජ්ජානීවරණාන’’න්තිආදි. තෙසං භාවො ¶ ගරුතාති එතෙන සතිපි සබ්බෙසං අරූපධම්මානං සමානඛණත්තෙ මොහසම්පයුත්තානං සාතිසයො දන්ධො පවත්තිආකාරොති දස්සෙති. සො පන තෙසං දන්ධාකාරො සන්තානෙ පාකටො හොති.

44-45. අප්පටිඝාතො අවිලොමනං.

46-47. කිලින්නන්ති අවස්සුතං.

50-51. පච්චොසක්කනං මායා යා අච්චසරාතිපි වුච්චති. අරුමක්ඛනං වණාලෙපනං. වෙළු එව දාතබ්බභාවෙන පරිග්ගහිතො වෙළුදානං නාම.

නිද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කොට්ඨාසවාරකථාවණ්ණනා

58-120. තෙති ඵස්සපඤ්චමකාදයො. සඞ්ගහගමනෙනෙවාති සාධාරණතාදිනා කෙනචි සදිසතාලෙසෙන, න ඵස්සාදයො විය විසුං ධම්මභාවෙනෙවාති අත්ථො. තථා අවිප්පකිණ්ණත්තාති ඵස්සාදයො විය සරූපෙන විසුං විසුං අවුත්තත්තා. යදිපි ඡන්දාදයො සඞ්ගහසුඤ්ඤතවාරෙසුපි සරූපෙන න වුත්තා, ඛන්ධායතනධාතුරාසීසු පන සඞ්ගහිතායෙවාති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තංනිද්දෙසෙති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ. ඛන්ධානං ධාතායතනභාවෙ බ්යභිචාරාභාවතො අඛන්ධභාවනිවාරණෙන අනායතනාධාතුභාවනිවාරණම්පි දට්ඨබ්බං. න යෙවාපනකා ඨපෙතබ්බාති ඛන්ධාදිරාසිඅන්තොගධතං සන්ධාය වුත්තං. උද්දෙසාදීසු පන ‘‘යෙවාපනාත්වෙව වුත්තානං තෙසං තථායෙව සඞ්ගහො යුත්තො’’ති අට්ඨකථායං ‘‘ඨපෙත්වා යෙවාපනකෙ’’ති වුත්තං. සරූපෙන අවුත්තානම්පි චිත්තුප්පාදපරියාපන්නානං ¶ ඛන්ධාදිභාවො න වාරෙතබ්බොති න යෙවාපනකා ඨපෙතබ්බාති වුත්තන්ති උභයෙසම්පි අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

ආහාරපච්චයසඞ්ඛාතෙනාති උපත්ථම්භකපච්චයසඞ්ඛාතෙන. සො ච ආහාරානං උපත්ථම්භකභාවො පාකටොති කත්වා වුත්තො, න ජනකත්තාභාවතො. ඔජට්ඨමකරූපස්ස හි වෙදනාදීනඤ්ච ආහාරණතො තෙසං ජනකත්තං ලබ්භතීති. යදි උපත්ථම්භකො ඉධ පච්චයොති අධිප්පෙතො, කබළීකාරාහාරස්ස තාව හොතු, ඉතරෙසං කථන්ති ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි ¶ . සහජාතාදිපච්චයෙති සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙ වදති, මහාචතුක්කං වා, එකෙනාකාරෙනාති රූපාරූපානං උපත්ථම්භකත්තෙන උපකාරකභාවමාහ. සො එව ච නෙසං ආහරණකිච්චං. ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති වචනතො චෙතනාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවො සාතිසයොති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණං විසෙසෙනා’’ති.

යථාගතමග්ගොති වුත්තො කාරණඵලානං අභෙදූපචාරෙනාති දට්ඨබ්බං, නානාක්ඛණිකො අට්ඨඞ්ගිකමග්ගො උපනිස්සයො එතස්සාති අට්ඨඞ්ගිකමග්ගූපනිස්සයො. අරියමග්ගස්ස යථාගතමග්ගපරියායො වුච්චමානො තස්ස යා පුරිමකාලභූතා අභෙදොපචාරසිද්ධා ආගමනාවත්ථා තතො නාතිවිලක්ඛණාති ඉමමත්ථං විභාවෙතීති ආහ ‘‘පුබ්බභාග…පෙ… දීපිතා’’ති. විඤ්ඤාණස්ස චිත්තවිචිත්තතා විජානනභාවවිසෙසා එවාති ආහ ‘‘විජානනමෙව චිත්තවිචිත්තතා’’ති. වෙදනාක්ඛන්ධාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ‘‘ද්වායතනානි හොන්තී’’තිආදීසු වුත්තමනායතනාදයොපි සඞ්ගණ්හාති. තප්පටික්ඛෙපොති තස්ස ජාතිනිද්දෙසභාවස්ස පටික්ඛෙපො. කතො හොතීති එතෙන ආහාරින්ද්රියඣානමග්ගඵලහෙතුයො යත්තකා ඉමස්මිං චිත්තෙ ලබ්භන්ති, තෙ සබ්බෙපි ‘‘එකො විඤ්ඤාණාහාරො හොතී’’තිආදිනා අවුත්තාපි අත්ථතො වුත්තායෙවාති දස්සෙති. එස නයො අඤ්ඤත්ථාපි.

කොට්ඨාසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුඤ්ඤතවාරාදිවණ්ණනා

121-145. යථාවුත්තෙ ¶ සමයෙති වුත්තප්පකාරසමූහෙ.

146. උස්සාහනං පෙසනං නියොජනං.

156-159. නාතිසමාහිතායාති නානාවජ්ජනූපචාරං සන්ධාය වදති. යෙවාපනකෙහිපි නිබ්බිසෙසතං දස්සෙති කරුණාමුදිතානම්පි උප්පජ්ජනතො.

කායවචීකිරියා කායවචීපවත්ති, විඤ්ඤත්ති එව වා. අසමත්තභාවනන්ති පුබ්බභාගභාවනමාහ.

කාමාවචරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරකුසලං

චතුක්කනයො

පඨමජ්ඣානකථාවණ්ණනා

160. උත්තරපදලොපං ¶ කත්වා ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති වුත්තො, ‘‘රූපී රූපානි පස්සති (ම. නි. 2.248; 3.312; ධ. ස. 248; පටි. ම. 1.209), රූපරාගො’’තිආදීසු (ධ. ස. 363) වියාති දට්ඨබ්බං. පයොගසම්පාදිතස්ස රූපජ්ඣානස්ස රූපභවාතික්කමස්සපි උපායභාවතො යථා රූපූපපත්තියා එව මග්ගොති අයං නියමො න යුජ්ජති, එවං පච්චයන්තරවිකලතාදීහි රූපූපපත්තියා අනභිනිප්ඵාදකස්සපි අත්ථිභාවතො රූපූපපත්තියා මග්ගො එවාති අයම්පි නියමො න යුජ්ජති. එවඤ්ච සති යදෙව රූපූපපත්තියා නිප්ඵාදකං, තස්සෙව සම්පයුත්තස්ස රූපාවචරකුසලභාවො, න අනභිනිප්ඵාදකස්සාති අයමත්ථො ආපන්නොති චොදනං සමුට්ඨාපෙති ¶ න සබ්බස්ස කුසලජ්ඣානස්සාතිආදිනා. තත්ථ සාමඤ්ඤසද්දොපි අධිකාරවසෙන විසෙසනිද්දිට්ඨො හොතීති ‘‘කුසලජ්ඣානස්ස මග්ගභාවො’’ති වුත්තං.

රූපූපපත්තිජනකසභාවො රූපභවවිපච්චනසභාවොති තස්සපි විපාකධම්මභාවෙ සතිපි සබ්බකුසලාකුසලසාධාරණං විපාකධම්මභාවසාමඤ්ඤං ‘‘විපාකධම්මභාවො වියා’’ති උදාහරණභාවෙන වුත්තං. සාමඤ්ඤම්පි හි විසෙසතො භින්නං කත්වා වොහරීයතීති. සබ්බසමානොති රූපූපපත්තියා නිප්ඵාදකස්ස පච්චයන්තරවිකලතාදීහි අනිප්ඵාදකස්ස ච සබ්බස්ස යථාධිගතස්ස ඣානස්ස සාධාරණො. එතෙන උත්තරපදාවධාරණස්ස පරිග්ගහිතතං දස්සෙති. ‘‘ඉතො අඤ්ඤො මග්ගො නාම නත්ථී’’ති ඉමිනාපි සජාතියා සාධාරණො අඤ්ඤජාතිවිනිවත්තියා අනඤ්ඤසාධාරණො ඉමස්ස ඣානස්ස රූපූපපත්තියා උපායභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. ඉතරෙ ද්වෙ සද්ධා හිරී ච. යදි පටිපදාය සාධෙතබ්බතො පුග්ගලපුබ්බඞ්ගමාය දෙසනාය භාවෙන්තෙන සමයවවත්ථානං කතං. පටිපදාරහිතෙසු කථන්ති ආහ ‘‘කෙසඤ්චී’’තිආදි. තත්ථ කෙසඤ්චීති සමථභාවනාය කතාධිකාරානං. තෙසඤ්හි මග්ගාධිගමනතො පුබ්බෙ අනධිගතජ්ඣානානං පටිසම්භිදාදයො විය මග්ගාධිගමෙනෙව තානි සමිජ්ඣන්ති.

අඤ්ඤානීති අරියමග්ගසිද්ධිතො අඤ්ඤානි. තෙසුපීති අරියමග්ගෙන සිද්ධත්තා පටිපදාරහිතෙසුපි. නනු ච අරියමග්ගසිද්ධස්සපි ආගමනවසෙන පටිපදා උපලබ්භතියෙව. ඉතරථා ‘‘න කාමාවචරං විය විනා පටිපදාය උප්පජ්ජතී’’ති ¶ , ‘‘බහුතරං ලොකියජ්ඣානම්පි න විනා පටිපදාය ඉජ්ඣතී’’ති ච වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති? න, යෙභුය්යෙන ගහණතො පුග්ගලවිසෙසාපෙක්ඛත්තා ච. අරියමග්ගසමිජ්ඣනකඤ්හි ඣානං කස්සචිදෙව හොති, තස්මා ඉතරං බහුතරං ලොකියජ්ඣානං පුථුජ්ජනස්ස අරියස්ස ච අකතාධිකාරස්ස න විනා පටිපදාය සිජ්ඣතීති තෙසං වසෙන වුත්තං. අරියමග්ගසිද්ධස්සපි ඣානස්ස විපාකානං විය කුසලෙන අරියමග්ගෙන සදිසත්තාභාවතො අතබ්බිපාකත්තා ච න මග්ගාගමනවසෙන පටිපදා යුජ්ජති, එවමස්ස පටිපදාවිරහො සිද්ධො. එවඤ්ච කත්වා සුද්ධිකනවකදෙසනාපි සුට්ඨු නීතා හොති. තථා ච වක්ඛති ලොකුත්තරකථායං ‘‘ලොකියජ්ඣානම්පී’’තිආදි (ධ. ස. මූලටී. 277).

වට්ටාසයස්ස විසෙසපච්චයභූතාය තණ්හාය තනුකරණවසෙන විවට්ටාසයස්ස වඩ්ඪනන්ති ආහ ‘‘තණ්හාසංකිලෙසසොධනෙන ආසයපොසන’’න්ති. ආසයපොසනන්ති ච ඣානභාවනාය පච්චයභූතා පුබ්බයොගාදිවසෙන ¶ සිද්ධා අජ්ඣාසයසම්පදා. සා පන තණ්හුපතාපවිගමෙන හොතීති ආහ ‘‘තණ්හාසංකිලෙසසොධනෙනා’’ති.

ථිනමිද්ධාදීනන්ති ථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡානං. පහානන්ති පහායකං.

තංසදිසෙසූති මහග්ගතභාවාදිනා පඨමජ්ඣානසමාධිසදිසෙසු.

පීතිසුඛවන්තං ඣානං පීතිසුඛන්ති වුත්තං යථා අරිසසොති දස්සෙන්තො ‘‘පීතිසුඛ…පෙ… අකාරො වුත්තො’’ති ආහ. මග්ගස්සපි වා නිබ්බානාරම්මණතො තථලක්ඛණූපනිජ්ඣානතා යොජෙතබ්බා. අසම්මොසධම්මන්ති අවිනාසභාවං.

දුතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

161-162. දිට්ඨාදීනවස්ස තංතංඣානක්ඛණෙ අනුප්පජ්ජනධම්මතාපාදනං වූපසමනං විරජ්ජනං පහානඤ්චාති ඉධාධිප්පෙතවිතක්කාදයොයෙව ඣානඞ්ගභූතා තථා කරීයන්ති, න තංසම්පයුත්තඵස්සාදයොති විතක්කාදීනංයෙව වූපසමාදිවචනං ඤායාගතං. යස්මා පන විතක්කාදයො විය තංසම්පයුත්තධම්මාපි එතෙන එතං ඔළාරිකන්ති දිට්ඨාදීනවා එව, තස්මා අවිසෙසෙන විතක්කාදීනං තංසහජාතානඤ්ච වූපසමාදිකෙ වත්තබ්බෙ විතක්කවිචාරාදීනංයෙව වූපසමාදිකං වුච්චමානං ‘‘අධිකවචනමඤ්ඤමත්ථං බොධෙතී’’ති කිඤ්චි විසෙසං දීපෙතීති තං දස්සෙන්තො ‘‘යෙහි විතක්කවිචාරෙහී’’තිආදිමාහ. විසුං ¶ විසුං ඨිතානිපි විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනාදීනි පහෙය්යඞ්ගනිද්දෙසතාසාමඤ්ඤෙන චිත්තෙන සමූහතො ගහෙත්වා අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණං කතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තෙසං…පෙ… තං දීපකන්ති වුත්ත’’න්ති ආහ. ඉදානි අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණං විනා විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙන පීතිවිරාගාදිවචනානං සවිසයෙ සමානබ්යාපාරතං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ.

තස්මිං දස්සිතෙති ‘‘යා සද්ධා සද්දහනා’’තිආදිනා ඣානවිභඞ්ගෙ සම්පසාදනෙ දස්සිතෙ. සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙවාති තත්ථෙව විභඞ්ගෙ උද්දෙසපදුද්ධාරාදීසු සද්ධාඣානානං ‘‘සම්පසාදන’’න්ති එකාධිකරණතාවචනෙනෙව.

ඔළාරිකඞ්ගමුඛෙන ¶ ‘‘තදනුධම්මතා සතී’’ති වුත්තාය තංතංඣානනිකන්තියා වික්ඛම්භනං විතක්කවිචාරවූපසමවචනාදීහි පකාසිතන්ති ආහ ‘‘තණ්හාප්පහානං එතෙසං වූපසමන’’න්ති (විභ. 799). යතො විතක්කවිචාරෙසු විරත්තභාවදීපකං විතක්කවිචාරවූපසමවචනන්ති තදුභයාභාවදීපනං පුන කතන්ති දස්සෙතුං ‘‘යෙ චා’’තිආදි වුත්තං.

තතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

163. වීරියං උපෙක්ඛාති වුත්තං ‘‘පග්ගහනිග්ගහෙසු බ්යාපාරාකරණෙන උපෙක්ඛියතී’’ති. ගහණෙ මජ්ඣත්තභාවෙන සඞ්ඛාරෙ උපෙක්ඛතීති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, තථාපවත්තා විපස්සනා පඤ්ඤා. තස්සා පන විසයතො පභෙදො ‘‘අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.57) යස්සං පාළියං වුත්තො, තං පාළිසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘පඨමජ්ඣාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පාදන්ති පුරිමකම්මපච්චයා ඉධ උප්පත්තිං. පවත්තන්ති තථා උප්පන්නස්ස පවත්තිං. නිමිත්තන්ති සබ්බම්පි සඞ්ඛාරගතං නිමිත්තභාවෙන උපට්ඨානතො. ආයූහනන්ති ආයතිං පටිසන්ධිහෙතුභූතං කම්මං. පටිසන්ධින්ති ආයතිං උපපත්තිං. ගතින්ති යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති. නිබ්බත්තින්ති ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. උපපත්තින්ති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා’’ති එවං වුත්තං විපාකප්පවත්තිං. ජාතින්ති ජරාදීනං පච්චයභූතං භවපච්චයා ජාතිං. ජරාමරණාදයො පාකටා එව. එත්ථ ච උප්පාදාදයො පඤ්චෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස විසයවසෙන වුත්තා, සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. ‘‘නිබ්බත්ති ¶ ජාතී’’ති ඉදඤ්හි ද්වයං උප්පාදස්ස චෙව පටිසන්ධියා ච වෙවචනං. ‘‘ගති උපපත්ති චා’’ති ඉදං ද්වයං පවත්තස්ස. ජරාදයො නිමිත්තස්සාති.

භූතස්සාති ඛන්ධපඤ්චකස්ස. එතෙහීති ඣානචිත්තසමුට්ඨිතරූපෙහි.

චතුක්කනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චකනයවණ්ණනා

167. ආකාරභෙදන්ති ආකාරවිසෙසං. අනෙකාකාරා හි ධම්මා, තෙ ච නිරවසෙසං ¶ යාථාවතො භගවතා අභිසම්බුද්ධා. යථාහ – ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. 3.5). දුතියජ්ඣානපක්ඛිකං න පඨමජ්ඣානපක්ඛිකන්ති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘පඨමජ්ඣානමෙව හී’’තිආදි. අත්ථතො හි චතුක්කපඤ්චකනයා අඤ්ඤමඤ්ඤානුප්පවෙසිනො. පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානං කිං සවිචාරතාය පඨමජ්ඣානපක්ඛිකං උදාහු අවිතක්කතාය දුතියජ්ඣානපක්ඛිකන්ති සියා ආසඞ්කාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථමිදං වුත්තං. කස්මාතිආදිනා තත්ථ කාරණමාහ. සුත්තන්තදෙසනාසු ච දුතියජ්ඣානමෙව භජන්තීති සම්බන්ධො. ච-සද්දෙන න කෙවලං ඉධෙව, අථ ඛො සුත්තන්තදෙසනාසුපීති දෙසනන්තරෙපි යථාවුත්තජ්ඣානස්ස පඨමජ්ඣානපක්ඛිකත්තාභාවං දස්සෙති. ඉදානි භජනම්පි දස්සෙතුං ‘‘විතක්කවූපසමා’’තිආදි වුත්තං. තෙන සුත්තන්තෙපි පඤ්චකනයස්ස ලබ්භමානතං දස්සෙති.

නනු ච සුත්තන්තෙ චත්තාරියෙව ඣානානි විභත්තානීති පඤ්චකනයො නත්ථියෙවාති? න, ‘‘සවිතක්කසවිචාරො සමාධී’’තිආදිනා සමාධිත්තයාපදෙසෙන පඤ්චකනයස්ස ලබ්භමානත්තා. චතුක්කනයනිස්සිතො පන කත්වා පඤ්චකනයො විභත්තොති තත්ථාපි පඤ්චකනයො නිද්ධාරෙතබ්බො. විතක්කවිචාරානං වූපසමාති හි විතක්කස්ස විචාරස්ස විතක්කවිචාරානඤ්ච විතක්කවිචාරානන්ති සක්කා වත්තුං. තථා අවිතක්කඅවිචාරානන්ති ච විනා සහ ච විචාරෙන විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කං සහ විනා ච විතක්කෙන විචාරප්පහානෙන අවිචාරන්ති අවිතක්කං අවිචාරං අවිතක්කඅවිචාරඤ්චාති වා තිවිධම්පි සක්කා සඞ්ගණ්හිතුං.

දුතියන්ති ¶ ච විතක්කරහිතෙ විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ ච ඤායාගතා දෙසනා. දුතියං අධිගන්තබ්බත්තා විචාරමත්තරහිතෙපි ද්වයප්පහානාධිගතසමානධම්මත්තා. එවඤ්ච කත්වා පඤ්චකනයනිද්දෙසෙ දුතියෙ වූපසන්තොපි විතක්කො තංසහායවිචාරාවූපසමෙන න සම්මාවූපසන්තොති විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ විය විචාරවූපසමෙනෙව තදුපසමං සෙසධම්මසමානතඤ්ච දස්සෙන්තෙන ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති තතියං චතුක්කනයෙ දුතියෙන නිබ්බිසෙසං විභත්තං. දුවිධස්සපි සහායවිරහෙන අඤ්ඤථා ච විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කත්තං සමාධිජං පීතිසුඛත්තඤ්ච සමානන්ති සමානධම්මත්තාපි දුතියන්ති නිද්දෙසො. විචාරමත්තම්පි හි විතක්කවිචාරද්වයරහිතං විය ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති අවිතක්කවිචාරමත්තං ¶ සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති අවිතක්කං සමාධිජං පීතිසුඛන්ති විභත්තං. පඨමජ්ඣානෙ වා සහචාරීසු විතක්කවිචාරෙසු එකං අතික්කමිත්වා දුතියම්පි තත්රට්ඨමෙව දොසතො දිස්වා උභයම්පි සහාතික්කමන්තස්ස පඤ්චකනයෙ තතියං වුත්තං තතියං අධිගන්තබ්බත්තා. පඨමතො අනන්තරභාවෙන පනස්ස දුතියභාවො ච උප්පජ්ජති. කස්මා පනෙත්ථ සරූපතො පඤ්චකනයො න විභත්තොති? විනෙය්යජ්ඣාසයතො. යථානුලොමදෙසනා හි සුත්තන්තදෙසනාති.

පටිපදාචතුක්කාදිවණ්ණනා

176-180. තදනුරූපතාති තස්ස පඨමාදිජ්ඣානස්ස අනුරූපසභාවා. යථාලද්ධජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො දිස්වා අස්සාදයමානා නිකන්ති තංසම්පයුත්තා ඛන්ධා වා තදාරක්ඛභූතා සතියෙව වා තස්ස ඣානස්ස අනුච්ඡවිකතාය ‘‘තදනුධම්මතා සතී’’ති වුත්තාති. කදාචීති යදා පඨමං අධිගන්ත්වා යථානිසින්නොයෙව විනා පයොගන්තරං දුතියාදීනි අධිගච්ඡති, ඊදිසෙ කාලෙති අත්ථො.

186. කුසලජ්ඣානස්ස අධිගතත්තා ‘‘සෙක්ඛා’’ති වුත්තං. න හි තෙ උප්පාදෙන්ති නාමාති අරියමග්ගක්ඛණෙ රූපාවචරජ්ඣානානං අනුප්පජ්ජමානතං සන්ධායාහ.

කසිණකථාවණ්ණනා

203. ආරුප්පපාදකතා ¶ ච දස්සිතා විනා අභාවතො. න හි තෙසං ආරුප්පපාදකතාය විනා නිරොධපාදකතා අත්ථීති. නිම්මිනිතුං ඉච්ඡිතස්ස වත්ථුනො නිම්මානවසෙන ඛිප්පං නිසන්ති නිසාමනං ආලොචනං අධිගමො එතස්සාති ඛිප්පනිසන්ති. තබ්භාවො ‘‘ඛිප්පනිසන්තිභාවො’’ති ආහ ‘‘ඛිප්පදස්සනං ඛිප්පාභිඤ්ඤතා’’ති.

කසිණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අභිභායතනකථාවණ්ණනා

204. පටිභාගනිමිත්තභූතං ¶ කසිණාරම්මණසඞ්ඛාතං ආයතනං කාරණං එතස්සාති කසිණායතනං, ඣානං. අථ වා ආරම්මණස්ස අනවසෙසඵරණට්ඨෙන කසිණඤ්ච තං ආයතනඤ්ච යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො මනායතනධම්මායතනභාවතො චාති සසම්පයුත්තං ඣානං කසිණායතනං. තෙනෙවාහ ‘‘සතිපි අභිභායතනානං කසිණායතනත්තෙ’’ති. භාවනාය නිමිත්තං භාවනානිමිත්තං, ආරම්මණස්ස පරිත්තප්පමාණතා සුවිසුද්ධනීලාදිතා ච, තදෙව නානත්තං. භාවනා එව වා පුබ්බභාගභූතා භාවනානිමිත්තං, තස්ස නානත්තං භාවනානිමිත්තනානත්තං. පුබ්බභාගභාවනා හි යථාවුත්තවිසෙසෙ ආරම්මණෙ පවත්තිආකාරවිසෙසතො නානාසභාවාති. කසිණනිමිත්තස්ස අභිභවනකභාවනානිමිත්තනානත්තං කසිණ…පෙ… නානත්තං, තතොති යොජෙතබ්බං.

එත්ථ ච පුරිමානි චත්තාරි අභිභායතනානි භූතකසිණාරම්මණානි, භූතකසිණෙසු ච යං සුවණ්ණං දුබ්බණ්ණන්ති ච න සක්කා වත්තුං. තත්ථ පවත්තිතානි සබ්බත්ථ වා වණ්ණාභොගරහිතෙන පවත්තිතානි පඨමතතියාභිභායතනානීති දුතියචතුත්ථානි වණ්ණකසිණාරම්මණානි. යදි එවං දුතියචතුත්ථෙහි පඤ්චමාදීනං කො විසෙසොති ‘‘පඤ්චමාදීනි වණ්ණතො රමණීයතරානි, න තථා ඉතරානී’’ති වදන්ති. පුරිමානිපි චත්තාරි අට්ඨ කසිණාරම්මණානෙව, තස්මා තං නෙසං මතිමත්තං ‘‘අට්ඨසු කසිණෙසූ’’ති වුත්තත්තා. විමොක්ඛෙසු ච පඨමදුතියවිමොක්ඛා අට්ඨ කසිණාරම්මණා. තතියො වණ්ණකසිණාරම්මණො. පඨමදුතියාපි වා වණ්ණකසිණාරම්මණා එව ‘‘බහිද්ධා නීලකසිණාදිරූපානි ¶ ඣානචක්ඛුනා පස්සතී’’ති වුත්තත්තා. ආරම්මණමනුඤ්ඤතාය හි තත්ථ අනිග්ගතිතභාවෙන තෙසං පවත්තීති. එවං සන්තෙ තතියස්ස ඉතරෙහි කො විසෙසොති? සුභාකාරාභොගො. තතියො එව හි සුභන්ති ආභුජනවසෙන පවත්තති, න ඉතරෙති.

ඤාණං අප්පනාපඤ්ඤා. විජ්ජමානෙපීති අපි-සද්දෙන අවිජ්ජමානෙපීති දස්සෙති. පරිත්තප්පමාණතා අභිභවනස්ස කාරණං ඉමෙසු චතූසු අභිභායතනෙසූති අධිප්පායො. නනු ච සබ්බත්ථ ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වචනතො වණ්ණාභොගසහිතානියෙව ගහිතානීති? න ගහිතානීති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථාති ආගමෙසු. තථා අප්පමාණානීති වණ්ණාභොගරහිතානි ච සබ්බානි අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති අත්ථො. යදි එවං කථං විසිට්ඨානං වණ්ණාභොගෙන රහිතානං සහිතානඤ්ච එකජ්ඣං මනසි කරොති? න එකජ්ඣං, විසුංයෙව ¶ පන තෙසු මනසිකාරො. යදි විසුං කථමෙකන්ති? පරිත්තභාවසාමඤ්ඤතො. යදි එවං ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණග්ගහණං අතිරිච්ඡතී’’ති, නාතිරිච්ඡතීති දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථි හි එසො පරියායො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යදිදං වණ්ණාභොගජනිතං විසෙසං අග්ගහෙත්වා පරිත්තසාමඤ්ඤෙන එකත්තං නෙත්වා ‘‘පරිත්තානි අභිභුය්යා’’ති වත්වා පුන තදන්තොගධධම්මප්පභෙදං විනෙය්යවසෙන දස්සෙතුං ‘‘තානි චෙ කදාචි වණ්ණවසෙන ආභුජිතානි හොන්ති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යා’’ති වත්තබ්බතාය වණ්ණාභොගරහිතානි සහිතානි ච විසුං මනසි කත්වා උභයත්ථාපි වණ්ණාභොගරහිතපරිත්තාභිභවනෙ තං සහිතපරිත්තාභිභවනෙ ච පරිත්තාභිභවනස්ස සාමඤ්ඤං ගහෙත්වා එකන්ති වචනං, එසො පරියායො විජ්ජතීති අයමධිප්පායො.

එවං සුත්තන්තාභිධම්මපාඨවිසෙසතො අට්ඨකථාය විරොධාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සුත්තන්තාභිධම්මපාඨානං අවිරොධං අධිප්පායවිභාවනෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථචා’’තිආදිමාහ. එවං අභිධම්මෙ වණ්ණාභොගරහිතානි සහිතානි ච විසුං වුත්තානි. සුත්තන්තෙ පන ‘‘උභයානි එකජ්ඣ’’න්ති වුත්තං, තං කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තදෙත’’න්තිආදි. තත්ථ ආගතස්සාති සුත්තන්තෙ ආගතස්ස. තත්ථ හි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ආගතං. අවචනතොති අභිධම්මෙ අවචනතො. යදිපි විමොක්ඛා විසුං දෙසිතා, කසිණායතනභාවො විය පන අභිභායතනානං විමොක්ඛකිච්චතාපි අත්ථීති අභිභායතනවිමොක්ඛානං ඉධාපි සඞ්කරො දුන්නිවාරොති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ¶ ‘‘සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො’’ති. තෙන යථා අභිභායතනදෙසනායං අභිභායතනකිච්චානි නිරවසෙසතො වුත්තානි, එවං විමොක්ඛදෙසනායං විමොක්ඛකිච්චානීති ඉධ තෙසං අසඞ්කරොයෙවාති දස්සෙති.

යෙ ච යථාවුත්තං වවත්ථානං න සම්පටිච්ඡන්ති, තෙහි සුත්තන්තාභිධම්මපාඨභෙදෙ අඤ්ඤං කාරණං වත්තබ්බං සියා. කිමෙත්ථ වත්තබ්බං, නනු අට්ඨකථායං ‘‘කස්මා පන යථා සුත්තන්තෙ’’තිආදිං වත්වා ‘‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’’ති කාරණං වුත්තන්ති. න තං තස්ස කාරණවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අජ්ඣත්තරූපාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යන්ති ඉධ සුත්තන්තෙ ච ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති (අ. නි. 8.65) වුත්තවචනං සන්ධායාහ. බහිද්ධා රූපානියෙව හි අභිභවනීයානීති. අඤ්ඤහෙතුකන්ති දෙසනාවිලාසතො අඤ්ඤං අභිභවනීයහෙතු එතස්සාති අඤ්ඤහෙතුකං. අජ්ඣත්තඅරූපසඤ්ඤිතාය එව, න සුත්තන්තෙ විය අජ්ඣත්තරූපසඤ්ඤිතාය චාති අත්ථො. අවිභූතත්තාති ඉදං ඤාණුත්තරානං සහ නිමිත්තුප්පාදනෙන අප්පනානිබ්බත්තනං ආරම්මණස්ස අභිභවො න ¶ සුට්ඨු විභූතභාවමන්තරෙන සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. නනු ච අට්ඨකථායං පාඨද්වයවිසෙසස්ස දෙසනාවිලාසො කාරණභාවෙන වුත්තොති ආහ ‘‘දෙසනාවිලාසො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙන වෙදිතබ්බො’’ති. දෙසනාවිලාසො හි නාම විනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විජ්ජමානස්සෙව පරියායස්ස විභාවනං න යස්ස කස්සචීති. තත්ථ ච ‘‘පරියායදෙසනත්තා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරවවත්ථානං දෙසනාවිලාසනිබන්ධනමාහ. තථා චෙව හි පුරතො දෙසනාවිලාසො විභාවිතො.

අභිභායතනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විමොක්ඛකථාවණ්ණනා

248. තන්ති ‘‘සසන්තතිපරියාපන්නරූප’’න්ති වුත්තකෙසාදිවණ්ණමාහ. තං පන යස්මා ඛලමණ්ඩලාදි විය පරම්පරාය ඣානස්ස කාරණං, තස්මා ‘‘ඣානස්ස හෙතුභාවෙනා’’ති ආහ. යෙනාති යථාවුත්තරූපවිසෙසෙන. විසිට්ඨෙනාති අතිසයප්පත්තෙන ‘‘රූපූපපත්තියා’’තිආදීසු (ධ. ස. 160 ආදයො; විභ. 625) විය උත්තරපදලොපෙන ¶ ‘‘රූප’’න්ති වුත්තෙන රූපඣානෙන. ‘‘විසිට්ඨෙනා’’ති ඉමිනා හි අතිසයරූපයුත්තො රූපීති වුත්තොති දස්සෙති. ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 499) ඣානානමෙව කසිණභාවෙන පවත්තා. සුත්තෙ ආරම්මණානං කසිණභාවෙන පවත්තා ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.360; අ. නි. 10.25).

විමොක්ඛකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රහ්මවිහාරකථාවණ්ණනා

251. අඤ්ඤාණසම්පයුත්තාපි වා උපෙක්ඛාවෙදනා අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා, උපෙක්ඛාති අඤ්ඤාණසම්පයුත්තා උපෙක්ඛාවෙදනා, අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාතිපි එතාසංයෙව නාමන්ති (විභ. අට්ඨ. 947) හි ¶ සම්මොහවිනොදනියං වක්ඛතීති. අප්පටිභාගනිමිත්තත්තෙපි එකං කතිපයෙ වා සත්තෙ ඔදිස්ස පවත්තා පරිච්ඡින්නරූපාදිඋපාදානවිසයෙ පවත්තත්තා කථමප්පමාණගොචරාති ආහ ‘‘න ච සම්මුතිසච්චවසෙනා’’තිආදි. එවම්පි යථා නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති සත්තවසෙන පවත්තායපි මිච්ඡාදිට්ඨියා සඞ්ඛාරාරම්මණතා වුච්චති උපාදානවසෙන, එවං සත්තවසෙන පවත්තානම්පි මෙත්තාදීනං සඞ්ඛාරාරම්මණතාපි සියාති චෙ? න, අපරාමසනවසෙන පවත්තානං මෙත්තාදීනං සඋපාදානග්ගහණාසම්භවතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපරාමාසා’’තිආදි.

බ්රහ්මවිහාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අසුභකථාවණ්ණනා

263. ‘‘එකාහමතං වා ද්වීහමතං වා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.379; ම. නි. 1.112) වුත්තාසු නවසු සිවථිකාසු වණ්ණවසෙන පවත්තජ්ඣානං සිවථිකාවණ්ණජ්ඣානං. නනු චෙතස්ස වණ්ණකසිණෙහි ගහණං යුත්තං, න අසුභෙහීති? න, සිවථිකාවණ්ණං උපමං කත්වා අත්තනො කායෙ පටිකූලත්තං අමුඤ්චිත්වාව වණ්ණවසෙන පවත්තනතො ¶ . තෙනෙවාහ ‘‘පටිකූලමනසිකාරසාමඤ්ඤෙනා’’ති. අයමත්ථො සිවථිකාවණ්ණජ්ඣානස්සාති එත්ථාපි යොජෙතබ්බොති විභාවෙන්තො ‘‘තම්පී’’තිආදිමාහ.

අසුභකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අරූපාවචරකුසලකථාවණ්ණනා

265. රූපනිමිත්තන්ති රූපහෙතු රූපාධිකරණං. රූපාරූපනිමිත්තෙසූති රූපධම්මෙසු ච පථවීකසිණාදිනිමිත්තෙසු ච. තදාරම්මණජ්ඣානෙසූති එත්ථ තං-සද්දෙන රූපනිමිත්තං පච්චාමසති රූපම්පි ¶ වා රූපධම්මාරම්මණානම්පි රූපාවචරජ්ඣානානං සම්භවතො. රූපාදීසූති රූපාරූපනිමිත්තතදාරම්මණජ්ඣානෙසු රූපපටිබද්ධධම්මෙසු ච. අනාවජ්ජිතුකාමතාදිනාති ආදි-සද්දෙන අසමාපජ්ජිතුකාමතාදිං සඞ්ගණ්හාති.

චුතිතො උද්ධං උප්පත්තිරහානං…පෙ… අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන සමතික්කමොති එතෙන සමතික්කමිතබ්බත්තෙන රූපාවචරකුසලානං රූපාවචරවිපාකකිරියෙහි විසෙසාභාවං දස්සෙති අනධිගතභාවතො. යෙසඤ්හි රූපසඤ්ඤාදීනං අරූපභාවනාය සමතික්කමාදිකො ලබ්භති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘අරූපභාවනාය අභාවෙ චුතිතො උද්ධං උප්පත්තිරහාන’’න්ති වුත්තන්ති. යාති එකන්තරූපනිස්සිතා අවසිට්ඨපරිත්තවිපාකසඤ්ඤාදයො.

ආනෙඤ්ජසන්තසමාපත්තිසුඛානුභවනභවවිසෙසූපපජ්ජනාදයො ආරුප්පසමාපත්තීනං අත්ථාති ආහ ‘‘රූපසඤ්ඤා…පෙ… න අත්ථො’’ති.

ඉධ උග්ඝාටිතකසිණවසෙන පරිත්තානන්තතා හොති නිප්පරියායදෙසනත්තාති අධිප්පායො. යදි එවං පරිත්තකසිණුග්ඝාටිතෙ කථමාකාසානඤ්චායතනවචනන්ති? තත්ථාපි අනන්තඵරණසබ්භාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘අනන්තඵරණතාසබ්භාවෙ’’ති. යදි සබ්බත්ථ අනන්තඵරණතා අත්ථි, අථ කස්මා ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති න වුත්තන්ති ආහ ‘‘සමයවවත්ථාපනා’’තිආදි. තත්ථ පටිපත්තීති ඣානභාවනාකාරමාහ.

266. උග්ඝාටභාවො උග්ඝාටිමං. යථා පාකිමං.

268. ආකාසෙ ¶ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාතික්කමතො තතියාති පදුද්ධාරං කත්වා යුත්තිතො ආගමතො ච තදත්ථං විභාවෙතුං ‘‘තදතික්කමතො හී’’තිආදිමාහ. ආරුප්පසමාපත්තීනං ආරම්මණාතික්කමෙන පත්තබ්බත්තා විසෙසතො ආරම්මණෙ දොසදස්සනං තදෙව අතික්කමිතබ්බන්ති අයං යුත්ති, ආරම්මණෙ පන අතික්කන්තෙ තදාරම්මණං ඣානම්පි අතික්කන්තමෙව හොති. භාවනාය ආරම්මණස්ස විගමනං අපනයනං විභාවනා. පාළියන්ති විභඞ්ගෙ. නනු ච පාළියං ‘‘තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණ’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තං ‘‘න ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණ’’න්ති. ‘‘න තඤ්ඤෙවවිඤ්ඤාණන්ති විසෙසවචනෙන අයමත්ථො සිද්ධො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතන’’න්තිආදිමාහ.

අරූපාවචරකුසලකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තෙභූමකකුසලවණ්ණනා

269. සත්තහි ¶ මහාවාරෙහීති පටිච්චසහජාතපච්චයනිස්සයසංසට්ඨසම්පයුත්තපඤ්හාවාරෙහි අනුලොමපච්චනීයඅනුලොමපච්චනීයපච්චනීයානුලොමාදිනයා අනුලොමාදිනයා. භාරද්වාජගොතමාදයො අට්ඨචත්තාලීස ලොකෙ ගොත්තානි මූලභූතානි, තථා කට්ඨකලාපාදයො අට්ඨචත්තාලීසෙව චරණානීති ආහ ‘‘අට්ඨචත්තාලීස’’න්තිආදි. තත්ථ තෙසන්ති භබ්බාභබ්බානං. ද්වාරසීසෙන ද්වාරවන්තානි ගය්හන්තීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තංතංද්වාරානි වා කායාදීනී’’ති. අචිත්තීකාරෙන වා කතං හීනං, අජ්ඣුපෙක්ඛනෙන කතං මජ්ඣිමං, සක්කච්චකතං පණීතං. ආමිසකිඤ්ජක්ඛාදිහෙතු වා කතං හීනං, පුඤ්ඤඵලකාමතාය කතං මජ්ඣිමං, කත්තබ්බමිච්චෙව අරියභාවෙ ඨිතෙන කතං පණීතං. භවසම්පත්තිලොභෙන වා පවත්තිතං හීනං, අලොභජ්ඣාසයෙන පවත්තිතං මජ්ඣිමං, පරහිතාය පවත්තිතං පණීතං. පරිත්තකතං වා හීනං, මත්තසො කතං මජ්ඣිමං, අධිමත්තසො කතං පණීතං. මහග්ගතෙසු පන පටිලද්ධමත්තං හීනං, නාතිසුභාවිතං මජ්ඣිමං, සුභාවිතං වසිප්පත්තං පණීතං. ඉමෙසුපි එකෙකස්ස හීනාදිකස්ස ආයූහනනානත්තාදිවසෙන හීනාදිභෙදො ලබ්භතියෙවාති දට්ඨබ්බං. සම්පයුත්තධම්මානං වසෙනාති යො චිත්තප්පභාවිතො චිත්තසම්පයුත්තානං චිත්තාධිපතෙය්යභාවො, සො තංනිමිත්තෙ චිත්තෙ උපචරිතොති එවං වා එත්ථ අත්ථො.

තෙභූමකකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලොකුත්තරකුසලවණ්ණනා

277. ‘‘කෙනට්ඨෙන ¶ ලොකුත්තර’’න්තිආදි පටිසම්භිදාවචනං (පටි. ම. 2.43) අට්ඨකථාය ආභතං, තස්මා තත්ථ ‘‘තිවිධොපි අනුත්තරධම්මො ලොකං තරතී’’තිආදිනා සඞ්ගහිතොති තං තීහි පදෙහි යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ලොකං තරතීති එතෙනා’’තිආදිමාහ. එකෙකස්මිං යොජෙතබ්බො ලොකස්ස අන්තගමනාදිතාය මග්ගාදීසුපි ලබ්භමානත්තා. මග්ගෙයෙව වා තිවිධොපි අත්ථො යොජෙතබ්බොති සම්බන්ධො. අනතිවත්තනාදීති ආදි-සද්දෙන ඉන්ද්රියානං එකරසතා තදුපගවීරියවාහනං ආසෙවනාති ඉමෙ තයො භාවනාවිසෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. යස්මා චෙතෙ භාවනාවිසෙසා සංකිලෙසවොදානෙසු වට්ටවිවට්ටෙසු ච තංතංආදීනවානිසංසදස්සනභූතාය පුබ්බභාගපඤ්ඤාය ¶ සම්පාදිතෙන ඤාණවිසෙසෙන නිප්ඵජ්ජන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… වඩ්ඪෙතී’’ති.

නිස්සයො හොතීති රුක්ඛො විය සාඛාය ආධාරභාවෙන වොහරීයතීති අත්ථො. ඵලඤාණඵලඞ්ගානං නිස්සයවචනං නිස්සයපච්චයත්තා. තතොයෙව නිස්සයභාවතො පතිට්ඨාභාවතො. අරියඵලසන්නිස්සයෙන හි අරියා කතකිච්චා සුට්ඨු නිබ්බින්නසබ්බභවාපි චිරතරං ලොකෙ පරහිතාය තිට්ඨන්ති. කිලෙසානං ඔධිසො පජහනකාපි අරියමග්ගා අවිසෙසෙන සබ්බාකුසලානං සබ්බකුසලපටිපක්ඛතාය අඤ්ඤමග්ගප්පහාතබ්බෙසුපි කෙනචි පහානාකාරෙන පවත්තන්තීති තං පහානාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘ඉතරෙසං විජ්ජුතොභාසෙන විය තමස්සා’’ති ආහ. යෙන පාළියං හෙට්ඨිමමග්ගඤාණානං විජ්ජූපමතා දස්සිතා. යදි එවං උපරිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා ඉතරෙති ඉධාධිප්පෙතා. න තෙසං සමුච්ඡෙදවචනං යුත්තං. න හි භාවනාය පහාතබ්බෙ දස්සනමග්ගො සමුච්ඡින්දිතුං සක්කොති. තථා ච සති දස්සනෙන පහාතබ්බා එව තෙ සියුං. අථ තදඞ්ගප්පහානං අධිප්පෙතං, යෙන ‘‘විජ්ජුතොභාසෙන විය තමස්සා’’ති වුත්තං, තං පුබ්බභාගවිපස්සනාය එව සිද්ධං න ච යුත්තං ලොකුත්තරමග්ගො තදඞ්ගවසෙන කිලෙසෙ පජහතීති. වික්ඛම්භනෙපි එසෙව නයො, අනුලොමඤාණෙනෙව තස්ස සාතිසයං සාධිතත්තා. අථ පන පඨමමග්ගවජ්ඣා එව කිලෙසා ඉතරෙති අධිප්පෙතා, එවං සන්තෙ තෙසං ඉතරභාවොව න සියා, න ච අනපායගමනීයා ¶ නාම කිලෙසා දස්සනෙන පහාතබ්බා අත්ථි, නාපි පඨමමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා තෙන විජ්ජුතොභාසෙන විය තමො සමුච්ඡින්දිතබ්බාති වත්තුං යුත්තන්ති උපපරික්ඛිතබ්බොයං ‘‘ඉතරෙසං…පෙ… සමුච්ඡෙදො’’ති. ලොකියජ්ඣානම්පි න විනා පටිපදාය ඉජ්ඣතීති ඉදං අධිප්පායවසෙන නෙතබ්බං නෙය්යත්ථත්තාති තං අධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘අකතාධිකාරස්සා’’ති ආහ. තෙන යථාවුත්තවචනස්ස ච සප්පදෙසතං දස්සෙති. නනු ච කතාධිකාරස්ස අරියස්ස මග්ගෙන සමිජ්ඣමානම්පි ඣානං මග්ගපටිපදාවසෙන පටිපදාසහිතමෙවාති. න විනා පටිපදාය ඉජ්ඣතීති සක්කා වත්තුං, තෙනෙතං වචනං නිප්පදෙසමෙවාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘කතාධිකාරස්ස පනා’’තිආදි. ඉදානි තස්ස වචනස්ස අධිප්පායවසෙන ගහෙතබ්බත්ථතා පාළිතොපි විඤ්ඤායතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථාවුත්ත…පෙ… කතා’’ති.

‘‘යො කොචීති අවිසෙසවචන’’න්ති තස්ස අපවාදං දස්සෙන්තො ‘‘සකිං ද්වික්ඛත්තු’’න්ති ආදිමාහ. පරිච්ඡින්දිත්වා ගහණං පරිජානනං. නාමරූපවවත්ථාපනාදීනන්ති නාමරූපවවත්ථාපනපච්චයපරිග්ගහලක්ඛණපටිවෙධනිකන්තිපරියාදානානං ¶ . කිච්ඡසිද්ධිතොති නාමරූපවවත්ථාපනාදීනං කෙසඤ්චි සබ්බෙසම්පි වා කිච්ඡසිද්ධිතො. එස නයො දුතියවාරාදීසුපි යථාසම්භවං. සුඛසිද්ධියම්පීති නාමරූපවවත්ථාපනාදීනං කිච්ඡසිද්ධි මග්ගපාතුභාවදන්ධභාවස්ස කාරණභාවෙ අනෙකන්තිකා. විපස්සනාසහගතින්ද්රියානං පන මන්දතා තස්ස එකන්තකාරණන්ති දස්සෙති.

එතදන්තත්තා පටිපදායාති එතෙන නිප්පරියායතො පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිසඞ්ඛාතාය විපස්සනාපඤ්ඤාය චිරාචිරප්පවත්තිවසෙන මග්ගස්ස ඛිප්පදන්ධාභිඤ්ඤතා වුත්තාති දස්සෙති. පුරිමානන්ති පුරිමවාරානං, ලක්ඛණපටිවෙධාදීනංයෙව වා. හෙට්ඨිමකොටියා තික්ඛත්තුං කිලෙසවික්ඛම්භනෙ සති දුක්ඛාපටිපදාභාවො, න තතො හෙට්ඨාති නිච්ඡිතත්තා ආහ ‘‘තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනවාරතාවසෙනා’’ති. තස්ස සුඛාපටිපදා වෙදිතබ්බා උක්කංසවසෙනාති අධිප්පායො.

යස්මිං පුග්ගලෙ විසංවාදනභෙදනානිට්ඨානත්ථනියොජනානං පවත්ති, තත්ථ සිනෙහවිරහෙනෙව තෙසං පවත්ති, සො ච පුග්ගලො අසඞ්ගහිතො හොතීති මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛතා ච අපරිග්ගහතා ච වුත්තා. තප්පටිපක්ඛවිරුද්ධසභාවත්තා සම්මාවාචාය සිනිද්ධභාවතා පරිග්ගාහකසභාවතා ¶ . සද්ධාවිසෙසයොගතො වා තස්සා සිනිද්ධභාවො දට්ඨබ්බො. සමුට්ඨාපෙතීති පවත්තෙති. ජීවමානො වා සත්තො, සම්පයුත්තධම්මා වා වොදායන්ති එතෙන සයං වා වොදායතීති වොදානං.

285. තණ්හාදිට්ඨීහි පතිට්ඨානං. අවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙහි ආයූහනා. සස්සතදිට්ඨියා පතිට්ඨානං. උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහනා. ලීනවසෙන පතිට්ඨානං. උද්ධච්චවසෙන ආයූහනා. කාමසුඛානුයොගවසෙන පතිට්ඨානං. අත්තකිලමථානුයොගවසෙන ආයූහනා. සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන පතිට්ඨානං. සබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනාති ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනායං වුත්තෙසු පකාරන්තරෙසු ඉධ අවුත්තානං වසෙනපි පතිට්ඨානායූහනා වෙදිතබ්බා.

අථ වා කිලෙසග්ගහණෙන තණ්හාසස්සතදිට්ඨිසබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා ගහිතා තංසභාගතාය තදෙකට්ඨතාය ච. තථා අභිසඞ්ඛාරග්ගහණෙන අවසෙසකිලෙසඋච්ඡෙදදිට්ඨිසබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරා. ලීනුද්ධච්චකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගානං විසුං වුත්තත්තා තෙහි න යොජෙතබ්බන්ති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරවසෙන පතිට්ඨානායූහනෙ වත්වා තණ්හාදිට්ඨීනං තත්ථ විසෙසපච්චයතං දීපෙතුං තදුභයවසෙනපි යොජනා කතා. නයදස්සනං වා එතං තත්ථ දට්ඨබ්බං. එවමිතරෙපි පකාරා යොජෙතබ්බාති ¶ . ‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො’’තිආදීසු (ම. නි. 4.112, 114) අඞ්ග-සද්දස්ස කාරණත්ථතා දට්ඨබ්බා.

299. මුසාවාදාදීනි භාසමානො කරොති නාම කිං වක්ඛමානං කිරියං, කා පන සාති? මුසාවාදාදිකිරියාති විදිතොවායමත්ථො. එවං වා එත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා.

301. නිප්ඵාදිතපච්චයානන්ති චීවරාදිපච්චයානං. කුහනවත්ථූනීති පාපිච්ඡතං නිස්සාය ලූඛචීවරාදිසෙවනවසෙන ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො අරහා’’තිආදිනා (පාරා. 224) අත්තානං අරියගුණසාමන්තං කත්වා භණනවසෙන විසෙසලාභිනො විය අත්තනො පරිහරණවසෙන ච පවත්තා අකුසලචිත්තුප්පාදා පරෙසං විම්හාපනකාරණානි කුහනවත්ථූනි.

343. සතිපි ¶ සගුණාරම්මණෙහි මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමලාභෙ න නිප්පරියායෙන විපස්සනා අනිමිත්තනාමිකාති ආගමනතො මග්ගො අනිමිත්තනාමං න ලභතීති ආහ ‘‘න පන සගුණාරම්මණෙහි…පෙ… සිද්ධං හොතී’’ති. යස්මා පන ආගමනතො සුඤ්ඤතං අප්පණිහිතන්ති ලද්ධනාමස්ස මග්ගස්ස සගුණතො ආරම්මණතො ච තංනාමාභාවො න කදාචිපි අත්ථි, තස්මා නාමත්තයපාරිපූරිහෙතුආගමනතො නාමලාභොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පරිපුණ්ණනාමසිද්ධිහෙතුත්තා’’ති. සබ්බෙසන්ති සබ්බවිමොක්ඛමුඛාගතානම්පි මග්ගානං. නාමත්තයයොගොති සුඤ්ඤතාපණිහිතානිමිත්තනාමයොගො. වවත්ථානං අසඞ්කරො.

350. නිමිත්තධම්මා සඞ්ඛාරා තෙහි සනිමිත්තා සවිග්ගහා විය උපට්ඨහන්තීති තෙසං අභාවිතභාවනස්ස භාවිතභාවනස්ස ච උපට්ඨහනාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘සමූහාදී’’තිආදිමාහ. තෙන ච ‘‘විමොක්ඛෙන සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 350) වුත්තං, න ‘‘තස්මිං විමොක්ඛෙ’’ති, තස්මා ‘‘අනිමිත්තවිමොක්ඛොති අනිච්චානුපස්සනං ආහා’’ති වුත්තං. ඉතරත්ථාපි එසෙව නයො. අනිමිත්තස්ස අනිමිත්තභාවාභාවො නත්ථීති කස්මා වුත්තං, නනු ච අනිච්චානුපස්සනාය අනිමිත්තවිමොක්ඛභාවො පරියායෙනාති නිප්පරියායදෙසනාය තස්සා අනිමිත්තභාවාභාවො අත්ථි එව, එවඤ්ච සති ‘‘අනිමිත්තස්ස අනිමිත්තනාමදානාභාවො’’ති ච න න සක්කා වත්තුන්ති උපමාසංසන්දනං සුට්ඨුතරං යුජ්ජති, තථා අනිමිත්තෙන මග්ගස්ස අනිමිත්තභාවො න යුජ්ජතියෙව. තෙනාහ ‘‘පරමත්ථතො නාමං දාතුං න සක්කොතී’’ති? සච්චමෙතං ¶ , පරියායසිද්ධංයෙව පන අනිච්චානුපස්සනාය අනිමිත්තභාවං ගහෙත්වා මග්ගසොධනවසෙනායමනුයොගො කතො ‘‘අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස අනිමිත්තභාවාභාවො නත්ථීතිවිරුද්ධං විය හොතී’’ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අනිමිත්තං…පෙ… දීපිතො හොතී’’ති සයමෙව වක්ඛතීති. සාමඤ්ඤන්ති උපමොපමිතබ්බානං සම්බන්ධමාහ. න මග්ගාධිපතීති මග්ගො අධිපති මග්ගාධිපතීති ඡන්දචිත්තානං අයං සමඤ්ඤා නත්ථීති අත්ථො. න ච තෙහි මග්ගස්සාති ඡන්දචිත්තෙහි මග්ගො අධිපති එතස්සාති මග්ගාධිපතීති අයං සමඤ්ඤා මග්ගස්ස නත්ථි. කස්මා? තෙසං ඡන්දචිත්තානං අමග්ගඞ්ගත්තා.

ඣානස්ස සුඤ්ඤතාදිනාමකත්තාති එතෙන ඉන්ද්රියබලාදීනම්පි මග්ගසම්පයොගතො සුඤ්ඤතාදිනාමකතා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. සතිපි පච්චනීකාමසනෙ ¶ න තස්ස මග්ගස්ස තං පරිබ්යත්තං යථා සරසතාති ආහ ‘‘සරසප්පධානො’’ති. ද්වීහීති සරසපච්චනීකෙහි. අඤ්ඤනිරපෙක්ඛෙහීති ආගමනනිරපෙක්ඛෙහි. තස්මාති යස්මා සරසතොව නාමලාභෙ අවවත්ථානාපත්ති සබ්බස්ස මග්ගස්ස සබ්බනාමභාවාපත්ති හොති, තස්මා. අත්තාභි…පෙ… මග්ගාති තෙන ආගමනතො නාමලාභස්ස පච්චනීකතො නාමලාභභාවං දස්සෙති. සරසන්තරෙති අනිමිත්තභාවාදිකෙ. පච්චනීකසහිතෙන සරසෙනාති සුඤ්ඤතාප්පණිහිතභාවෙහි තදාගමනෙහි. නිමිත්තග්ගහණානිවාරණාති සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහස්ස අනිසෙධනතො. සුඤ්ඤතාප්පණිහිතස්සෙව මග්ගස්ස වුත්තත්තා අනිච්චතො වුට්ඨහන්තස්ස මග්ගො ඉධ අසඞ්ගහිතො සියාති ආසඞ්කිත්වා ආහ ‘‘අනිච්චානුපස්සනා’’තිආදි. සඞ්ඛාරෙහි වුට්ඨානං න සියා, ලක්ඛණෙහි එව වුට්ඨානං සියාති අධිප්පායො, ලක්ඛණපටිවෙධො න සියා අතදාරම්මණත්තාති අත්ථො. සඞ්ඛාරානඤ්හි හුත්වා අභාවඋදයබ්බයපටිපීළනාවසවත්තනාකාරෙසු අනිච්චතාදිලක්ඛණවොහාරො.

ආකාරවන්තෙසු ගහිතෙසු තදාකාරොපි ගහිතොයෙව හොතීති ආහ ‘‘ලක්ඛණානිපි පටිවිද්ධානි හොන්ති තදාකාරසඞ්ඛාරග්ගහණතො’’ති. යථාවුත්තාධිප්පායෙනාති ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා ‘‘සඞ්ඛාරෙසූ’’තිආදිනාව වුත්තප්පකාරාධිප්පායෙන. විසුන්ති සඞ්ඛාරෙහි විනිවත්තෙත්වා.

ලොකුත්තරකුසලං

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

පඤ්චධා ¶ උද්දිසති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ අජ්ඣත්තදුකවසෙන රූපදුකවසෙන ච භින්දිත්වා අභින්දිත්වා ච නිමිත්තවචනෙනෙව උද්දිසති පවත්තස්සපි සඞ්ඛාරනිමිත්තභාවානතිවත්තනතො වුට්ඨාතබ්බතාසාමඤ්ඤතො ච. තෙනෙව උපාදින්නානුපාදින්නවසෙන පවත්තං ද්විධා කත්වා නිද්දිසිත්වාපි ‘‘අයං තාව නිමිත්තෙ විනිච්ඡයො’’ති නිමිත්තවසෙනෙව නිගමෙති. එත්ථ ච නිමිත්තං අජ්ඣත්තබහිද්ධා, පවත්තං පන අජ්ඣත්තමෙවාති අයමෙතෙසං විසෙසො. බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසන්ති බොජ්ඣඞ්ගඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගානං අසදිසතං. අසමාපජ්ජිතුකාමතාසඞ්ඛාතා විතක්කාදිවිරාගභාවනා අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවනා. ඉතරස්සාති පාදකජ්ඣානාදිකස්ස. අතබ්භාවතොති යථාවුත්තවිරාගභාවනාභාවස්ස අභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා මග්ගාසන්නාය විපස්සනාය සොමනස්සසහගතත්තෙ මග්ගස්ස පඨමාදිජ්ඣානිකතා ච උපෙක්ඛාසහගතත්තෙ ¶ පඤ්චමජ්ඣානිකතා එව ච තබ්බසෙන ච බොජ්ඣඞ්ගාදීනං විසෙසොති තෙසං නියමෙ ආසන්නකාරණං පධානකාරණඤ්ච වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා, න එවං පාදකජ්ඣානාදයොති.

ඉදානි අපාදකපඨමජ්ඣානපාදකානං පකිණ්ණකසඞ්ඛාරපඨමජ්ඣානානි සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතානඤ්ච මග්ගානං එකන්තෙන පඨමජ්ඣානිකභාවතො විපස්සනානියමොයෙවෙත්ථ එකන්තිකො පධානඤ්චාති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘විපස්සනානියමෙනෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉතරෙති දුතියජ්ඣානිකාදිමග්ගා. පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභූතා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අධිට්ඨානභූතෙන පාදකජ්ඣානෙන ආහිතවිසෙසා මග්ගස්ස ඣානඞ්ගාදිවිසෙසනියාමිකා හොතීති ‘‘පාදකජ්ඣානවිපස්සනානියමෙහී’’ති වුත්තං. යථා ච අධිට්ඨානභූතෙන පාදකජ්ඣානෙන, එවං ආරම්මණභූතෙන සම්මසිතජ්ඣානෙන උභයසබ්භාවෙ අජ්ඣාසයවසෙන ආහිතවිසෙසා විපස්සනා නියමෙතීති ආහ ‘‘එවං සෙසවාදෙසුපි…පෙ… යොජෙතබ්බො’’ති.

පාදකජ්ඣානසඞ්ඛාරෙසූති පඨමජ්ඣානසඞ්ඛාරෙසු. ‘‘පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 350) හි වුත්තං. තංතංවිරාගාවිරාගභාවනාභාවෙනාති විතක්කාදීනං විරජ්ජනාවිරජ්ජනභාවනාභාවෙන. තෙන ආරම්මණජ්ඣානස්සපි විපස්සනාය විසෙසාධානං උපනිස්සයතමාහ.

පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානානියෙව බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසානං උපනිස්සයො කාරණන්ති පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයො ¶ , තස්ස සබ්භාවෙ. තදභාවාභාවතොති තස්ස අජ්ඣාසයස්ස අභාවාභාවතො.

චතුත්ථජ්ඣානිකස්ස මග්ගස්ස ආරුප්පෙ අරූපජ්ඣානමෙව පාදකං සියාති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානිකවජ්ජාන’’න්ති. අරියමග්ගස්ස ඔළාරිකඞ්ගාතික්කමනූපනිස්සයා විපස්සනාය අධිට්ඨානාරම්මණභූතා දුතියජ්ඣානාදයො. පඤ්චහි අඞ්ගෙහීති පඤ්චහි ඣානඞ්ගෙහි. ‘‘තංතංවාදෙහි පඤ්ඤාපියමානානි පාදකජ්ඣානාදීනි වාදසහචාරිතාය ‘වාදා’ති වුච්චන්තී’’ති අධිප්පායෙන ‘‘තයොපෙතෙ වාදෙ’’ති ආහ. වදන්ති එතෙහීති වා වාදකරණභූතානි පාදකජ්ඣානාදීනි වාදා.

විපාකසන්තානස්ස…පෙ… ¶ සුසඞ්ඛතත්තාති එතෙන යස්මිං සන්තානෙ කම්මං උප්පජ්ජති, තත්ථ උප්පජ්ජමානමෙව කිඤ්චි විසෙසාධානං කරොතීති දීපෙති. යතො තස්මිංයෙව සන්තානෙ තස්ස විපාකො, නාඤ්ඤත්ථ.

පුරිමානුලොමං විය තන්ති යථා ගොත්රභුට්ඨානෙ උප්පන්නානුලොමතො පුරිමඅනුලොමඤාණං තං ගොත්රභුට්ඨානෙ උප්පන්නානුලොමං අනුබන්ධති, එවං. තදපීති ගොත්රභුට්ඨානෙ උප්පන්නානුලොමඤාණම්පි අඤ්ඤං අනුලොමඤාණමෙව අනුබන්ධෙය්ය, තස්ස අනන්තරං උප්පජ්ජෙය්ය. සා භූමීති සා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා කිලෙසානං උප්පත්තිට්ඨානතාය භූමි. එකො භවොති ගහෙත්වා වුත්තන්ති එතෙන සත්ත භවෙ ද්වෙ භවෙති ඉදම්පි අධිප්පායවසෙන නෙතබ්බත්ථං, න යථාරුතවසෙනාති දස්සෙති. තත්ථායං අධිප්පායො – එකවාරං කාමාවචරදෙවෙසු එකවාරං මනුස්සෙසූති එවම්පි මිස්සිතූපපත්තිවසෙන තෙසු එකිස්සා එව උපපත්තියා අයං පරිච්ඡෙදො. යං පන ‘‘න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති (ඛු. පා. 6.9; සු. නි. 232) වුත්තං, තම්පි කාමාවචරභවංයෙව සන්ධායාහ. මහග්ගතභවානං පරිච්ඡෙදො නත්ථීති වදන්ති. තථා ‘‘ඨපෙත්වා ද්වෙ භවෙ’’ති එත්ථාපි කාමාවචරදෙවමනුස්සභවානං මිස්සකවසෙනෙව, තස්මා කාමධාතුයං යෙ ද්වෙ භවාති කාමාවචරදෙවමනුස්සවසෙන යෙ ද්වෙ භවාති අත්ථො. පුරිමවිකප්පෙසු පුග්ගලභෙදෙන පටිපදා භින්දිත්වා කස්සචි චලතීති, කස්සචි න චලතීති කත්වා ‘‘චලති එවා’’ති අවධාරණමන්තරෙන අත්ථො වුත්තො. යස්මා පන අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 350 ලොකුත්තරකුසලපකිණ්ණකකථා) ‘‘යථා ච පටිපදා, එවං අධිපතිපි චලති එවා’’ති වුත්තං, තස්මා සබ්බෙසම්පි පටිපදාසු අභෙදෙන ගහිතාසු එකන්තෙන චලනං සම්භවතීති ‘‘චලතිච්චෙව වුත්තං, න න චලතී’’ති තතියවිකප්පො චලනාවධාරණො වුත්තො.

ලොකුත්තරකුසලපකිණ්ණකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමමග්ගවීසතිමහානයවණ්ණනා

357. ඣානමග්ගාදිපරියායෙහි ¶ කථිතෙ බොජ්ඣනකාති අධිප්පෙතා, විසෙසතො පුබ්බභාගෙ ‘‘ඣානං භාවෙමි මග්ගං භාවෙමී’’ති පවත්තජ්ඣාසයා හොන්තීති අධිප්පායෙන ‘‘යස්ස පුබ්බභාගෙ’’තිආදිමාහ.

358. උපනිස්සයවසෙනාති ¶ තථා චිත්තප්පවත්තිසඞ්ඛාතෙන පුබ්බභාගාභිසඞ්ඛාරෙන. තෙනෙවාහ ‘‘යස්ස හී’’තිආදි. තදනුරූපබලාති අධිපතිපච්චයලාභෙන සත්තිවිසෙසයොගමාහ. යදි පුබ්බභාගාභිසඞ්ඛාරවසෙන ඡන්දාදීනං අධිපතිභාවො, කිමත්ථමෙතෙයෙව එවං වුත්තා, නනු සද්ධාදීනම්පි පුබ්බභාගාභිසඞ්ඛාරො ලබ්භතීති ආහ ‘‘සෙසධම්මාන’’න්තිආදි. අතංසභාවත්තාති සම්පයුත්තෙහි සාතිසයමනුවත්තිතබ්බභාවරහිතත්තා. කිඤ්චාපි හි සද්ධාදයොපි ඉන්ද්රියපච්චයතාය සම්පයුත්තෙහි අනුවත්තයන්ති, එකස්මිං පන චිත්තුප්පාදෙ සමධුරෙන අඤ්ඤෙන විනා සම්පයුත්තෙහි අනුවත්තනීයභාවො න තෙසං යථා ඡන්දාදීනන්ති තෙයෙව අධිපතිභාවෙන වුත්තා. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියසහජාතාධිපතිපච්චයානං විසෙසො පරිබ්යත්තො හොති.

චතුමග්ගනයසහස්සවණ්ණනා

362. මානස්ස දිට්ඨිසදිසා පවත්ති. තථා හි සො අධිපති විය අඤ්ඤාධිපතිනා දිට්ඨියා සහ නප්පවත්තතීති. එකදෙස…පෙ… උපමා හොති, න සබ්බසාමඤ්ඤෙන, ඉතරථා සූරියත්ථඞ්ගමනෙ අන්ධකාරාවත්ථරණං විය අග්ගමග්ගතිරොධානෙ සච්චපටිච්ඡාදකතමප්පවත්ති ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤෙ අඤ්ඤෙ. ‘‘ආනීතං ඉදං සුත්ත’’න්ති විභත්ති පරිණාමෙතබ්බා. යථාවුත්තනයෙනාති ඉමිස්සා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන. න උපමාය වුත්තත්තාති ඉමස්මිං සුත්තෙ න උපමාය වුත්තභාවතො. යථාවුත්තනයෙනාති වා එතස්මිං සුත්තෙ වුත්තප්පකාරෙන නයෙන ඉමිස්සා අට්ඨකථායං උපමාය න වුත්තත්තා. අවයවා විය හොන්ති, යෙන තෙ චෙතසි නියුත්තා, චිත්තස්ස එතෙති ච චෙතසිකාතිආදිනා වුච්චන්ති, න පන ‘‘ඵස්සිකා’’තිආදිනාති දට්ඨබ්බං.

කුසලකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අකුසලපදං

ධම්මුද්දෙසවාරො

පඨමචිත්තවණ්ණනා

365. ඛණත්තයස්ස ¶ අකුසලෙසු අසම්භවතො සමවායකාලහෙතුසමූහත්ථො සමය-සද්දො. ලොභාභිභූතාය එව ඉට්ඨාරම්මණස්මිං ඉතරත්ර ¶ ච ඉට්ඨාකාරග්ගහණවසෙන සොමනස්සසහගතභාවොති එවමාදිං සන්ධාය ‘‘යථානුරූප’’න්ති වුත්තං. ‘‘කිලෙසාතුරතාය අනාරොග්යට්ඨෙන කිලෙසවජ්ජසබ්භාවතො සාවජ්ජට්ඨෙන අවිජ්ජාසම්භූතතාය අකොසල්යසම්භූතට්ඨෙන අකුසල’’න්ති ච ‘‘සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකලක්ඛණං, අනත්ථජනනරසං, සංකිලෙසපච්චුපට්ඨානං, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං, ගාරය්හභාවතො වා සාවජ්ජලක්ඛණං, සංකිලෙසභාවරසං, අනිට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං, යථාවුත්තපදට්ඨානමෙවා’’ති ච එවමාදිනා වුත්තනයෙන අනුගන්තබ්බතාය වුත්තං ‘‘වුත්තනයං අනුගන්ත්වා’’ති.

ගතං ගමනං පවත්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘ගතමත්තං ගතිමත්තං ගහණමත්ත’’න්ති. දිට්ඨියා හි ගති පවත්ති එවාති. ආසන්නකාරණත්තාති පදට්ඨානතාය, යොනිසොමනසිකාරො විය හි කුසලස්ස අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලස්ස අච්චාසන්නහෙතු. තථා හි සතිපි අසද්ධම්මසවනාදිකාරණෙ අයොනිසො අනාවජ්ජිතෙ අවවත්ථාපිතෙ ච නත්ථි අකුසලප්පවත්ති. තථා ච වක්ඛති අට්ඨකථායං ‘‘අයොනිසො අකුසල’’න්ති. එතෙන එකන්තකාරණතා ච වුත්තත්ථා හොති. පටිසඞ්ඛා සීතාදිඛමනං අප්පමාදවිහාරොති වුත්තං ‘‘අප්පමජ්ජනං ඛමන’’න්ති. තෙන සතිසංවරොති ඉධ ඛන්තිසංවරො වුත්තොති අධිප්පායො ඉන්ද්රියසංවරස්ස වුත්තත්තා. පහානසංවරොති වීරියසංවරො. සො හි ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14; 6.58) වුත්තොති.

සම්මාපටිපත්තියා පටිපක්ඛභාවෙන ගහෙතබ්බතාකාරො මොහො සම්මාපටිපත්තිපටිපක්ඛභාවග්ගහණාකාරො. තෙන හි නිවුතා න සම්මා පටිපජ්ජන්ති. අභිජ්ඣාය විසෙසයොගො කම්මපථප්පත්ති.

අනුපපරික්ඛා මොහො. සො චෙත්ථ දිට්ඨිරහිතො වෙදිතබ්බො. දිට්ඨිසහිතස්ස පන දිට්ඨියා අනුවිධායකත්තා තග්ගහණෙනෙව ගහණන්ති. අවත්ථුස්මින්ති අසද්දහනීයෙ වත්ථුස්මිං. සානුනයො අධිමොක්ඛොති ¶ මොහදිට්ඨීනං සද්ධාපතිරූපතමාහ. අහිරිකානොත්තප්පමොහාදීහි පමජ්ජනතො අහිරිකාදීහි කාරණෙහි. ආරක්ඛරහිතචිත්තෙති චිත්තස්ස සතිවිරහතංයෙව දස්සෙති. ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා හි සතීති. එතෙන ‘‘අස්සද්ධියචිත්තෙ අන්ධබාලචිත්තෙ’’ති පදද්වයං වුත්තත්ථං හොති. උපනාහාදීති ආදි-සද්දෙන ¶ රාගාදයො සඞ්ගය්හන්ති. රාගාදීනං පරියුට්ඨානාදිසභාවතාය ‘‘අවිසෙසෙනා’’ති වුත්තං විසෙසස්ස එකච්චස්ස අසම්භවතො. ඉධාති, ඉමස්මිං චිත්තෙ. නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ භුම්මං ‘‘චම්මස්මිං දීපිනං හන්තී’’ති (වජිර. ටී. 17-18 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා) විය ආරම්මණං වා අවූපසමො ඵලූපචාරෙන ‘‘සෙම්හො ගුළො’’ති විය.

ධම්මුද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා

390. සභාවපටිච්ඡාදවසෙන පකතිඅත්තාදිඅසන්තග්ගහණස්ස නිස්සයත්තා නිමිත්තත්තා අසන්තං බුජ්ඣති, නිච්චාදිවිසමග්ගහණස්ස සඤ්ඤාදිවිපරියෙසස්ස නිස්සයත්තා අසමං බුජ්ඣතීති මොහො වුත්තො නිමිත්තස්ස කත්තුභාවෙන උපචාරිතත්තා, අයඤ්ච අත්ථො දිට්ඨිසහිතමොහවසෙන දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච පකතීති කාපිලානං පධානං.

තතියචිත්තවණ්ණනා

400. අපණ්ණකපදං විය අවිරජ්ඣනකපදම්පි කදාචි නියතභාවං දීපෙය්යාති අනියතතං දීපෙතුං ‘‘උප්පත්තිඅරහඞ්ගානී’’ති වුත්තං මානස්ස අනියතත්තා. යදි හි මානො නියතො සියා, කාමරාගස්ස මානරහිතා පවත්ති න සියා, තථා භවරාගස්ස. එවං සති පට්ඨානෙ චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන යොජනා න සියා, තික්ඛත්තුංයෙව සියා, භවරාගමූලිකා ච න සියා, එවඤ්ච සංයොජනානං සංයොජනෙහි අට්ඨවිධෙන යොජනා සියා, න දසවිධා දස්සිතාති යථාවුත්තාහි යොජනාහි මානස්ස අනියතභාවො පකාසිතො. අථ වා මානෙන සද්ධිං පඤ්ච හොන්ති යථාවුත්තානි අපණ්ණකඞ්ගානි, කිං පන හොන්තීති අපෙක්ඛායං යෙවාපනකාති විදිතොවායමත්ථො. යෙවාපනකානඤ්හි පඤ්චභාවො ඉධ විධීයති, න අපණ්ණකඞ්ගානන්ති සො යථා හොති ¶ , තථා යොජෙතබ්බං. කිලෙසදුකෙ පටිච්චවාරාදීසු ‘‘කිලෙසං ධම්මං පටිච්ච කිලෙසො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදීසු ‘‘ලොභං පටිච්ච මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පං. ලොභං පටිච්ච මොහො මානො උද්ධච්චං ¶ අහිරිකං අනොත්තප්පං. ලොභං පටිච්ච මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පං. ලොභං පටිච්ච මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්ප’’න්ති විභත්තත්තා ‘‘තථා කිලෙසදුකෙපී’’ති වුත්තං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තසසඞ්ඛාරිකාසඞ්ඛාරිකචිත්තවසෙන හි අයං පාඨභෙදොති.

‘‘කාමරාගො චතුධා එකතො උප්පජ්ජති, පටිඝො තිධා, මානො එකධා, තථා විචිකිච්ඡා භවරාගොති උද්දිසිත්වා කාමරාගො මානසංයොජනඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි චෙව අවිජ්ජාසංයොජනමත්තෙනෙව ච සද්ධිං මානො භවරාගාවිජ්ජාසංයොජනෙහි සද්ධිං භවරාගො අවිජ්ජාසංයොජනෙන සද්ධි’’න්ති අට්ඨකථාකණ්ඩවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1485) වක්ඛමානත්තා ‘‘ඉධ ච වක්ඛතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථෙව ‘‘ලොභො ඡධා එකතො උප්පජ්ජති, පටිඝො ද්වෙධා, තථා මොහො’’ති උද්දිසිත්වා ‘‘ලොභො අසඞ්ඛාරිකො දිට්ඨිවිප්පයුත්තො මොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, සසඞ්ඛාරිකො මොහථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, අසඞ්ඛාරිකො එව මොහමානඋද්ධච්චඅහිරිකඅනොත්තප්පෙහි, සසඞ්ඛාරිකො එව ච මොහමානථිනඋද්ධච්චඅහිරිකඅනොත්තප්පෙහී’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘තථාදසවිධා කිලෙසාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘අහ’’න්ති ගහණතාය අවංකත්වා ගහණම්පි ‘‘සම්පග්ගහො’’ති වුත්තං.

චතුත්ථචිත්තවණ්ණනා

402. උස්සාහං ජනෙන්තාති එත්ථ චිත්තපයොගසඞ්ඛාතො සඞ්ඛාරො එව උස්සාහො, න වීරියුස්සාහොති.

නවමචිත්තවණ්ණනා

413. විසප්පනානිට්ඨරූපසමුට්ඨානං යෙන කුපිතස්ස සකලසරීරං කම්පති, කුපිතාකාරො පඤ්ඤායති. එතෙන සම්පත්තිඅත්ථො රසො දස්සිතො හොති, පවත්තිආකාරවසෙන වා විසප්පනරසො. තථා හි යස්ස කුප්පති, තස්ස අමිත්තස්ස සම්පත්ති යෙභුය්යෙන පටිඝුප්පත්තිහෙතු හොතීති. එතෙන කිච්චත්ථො රසො වුත්තො හොතීති.

418. වචනත්ථමෙව ¶ වචනපරියායමෙව.

එකාදසමචිත්තවණ්ණනා

424. නිච්ඡයාභාවාති ¶ අධිමොක්ඛාභාවා. අසණ්ඨහනතොති සන්තානවසෙන එකස්මිං ආරම්මණෙ අනවට්ඨානතො.

ද්වාදසමචිත්තවණ්ණනා

429. සහජාතාධිපති නත්ථි ‘‘ඡන්දවතො චෙ විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, සා මය්හං උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදිප්පවත්තියා අභාවා. අනුද්ධටත්තා පටිසිද්ධතා, යථාධම්මසාසනෙ අවචනම්පි අභාවං දීපෙති.

අවචනතොති අ-කාරස්ස තදඤ්ඤවචනතං දස්සෙති. එතෙන ච දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අභාවවචනෙන කාරණසිද්ධියා ඵලසිද්ධීති තත්ථ අභාවස්ස කාරණමෙව තාව දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො’’ති වුත්තං. තෙන තංසභාවතා තස්ස චිත්තුප්පාදස්ස වුත්තා හොති. තතො ච ‘‘බලවං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, දුබ්බලං නාකඩ්ඪතී’’ති ඉදං පටිසන්ධිදානසභාවෙසු. යස්ස පන පටිසන්ධිදානසභාවො එව නත්ථි, න තස්ස බලවභාවො පටිසන්ධිආකඩ්ඪනෙ කාරණන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. අනාකඩ්ඪනං සාධෙති ‘‘යදි හි ආකඩ්ඪෙය්යා’’තිආදිනා. යස්මා ච නාගතං, තස්මා නාකඩ්ඪතීති අධිප්පායො. ‘‘යස්මා පන තං පටිසන්ධිදානං නත්ථි, තස්මා නාගත’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘අනාකඩ්ඪනතො අනාගමනං සාධෙතු’’න්ති වුත්තං.

අපායගමනීයස්සාති අපායං ගමෙතීති අපායගමනීයං, තංසභාවන්ති අත්ථො. පටිසන්ධිආකඩ්ඪනෙ සති උද්ධච්චසහගතං එකන්තෙන අපායගමනීයං සියා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 429) ‘‘ඉතරස්සාපි එත්ථෙව පටිසන්ධිදානං භවෙය්යා’’ති. න හි අකුසලපටිසන්ධි සුගතියං සම්භවතීති. ‘‘චතූහි අපායෙහි ච විප්පමුත්තො (ඛු. පා. 6.11; සු. නි. 234) අවිනිපාතධම්මො’’ති (ස. නි. 2.41; 5.998, 1004) වචනතො අපායගමනීයඤ්ච දස්සනෙන පහාතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අපායගමනීයස්ස දස්සනෙන පහාතබ්බත්තා’’ති. න චෙතං දස්සනෙන පහාතබ්බං, න සො තස්ස අපායගමනීයො රාගො දොසො ¶ මොහො තදෙකට්ඨා ච කිලෙසාති එතෙන සඞ්ගහොති සක්කා වත්තුං නියොගතො භාවනාය පහාතබ්බභාවෙන වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බා, උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1406).

‘‘කුසලාකුසලං ¶ කම්මං විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.427) වුත්තකම්මපච්චයභාවො නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො. සො ච යදි උද්ධච්චසහගතං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪෙය්ය, තස්සාපි සියා. තථා ච සති උද්ධච්චසහගතං දස්සනෙන පහාතබ්බං සියා දස්සනෙන පහාතබ්බානංයෙව නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා. න චෙතං දස්සෙනෙන පහාතබ්බන්ති සබ්බං පුබ්බෙ විය ආවත්තති.

සහජාතමෙව විභත්තන්ති යථා දස්සනෙන පහාතබ්බවිභඞ්ගෙ ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බො ධම්මො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.86) සහජාතං නානාක්ඛණිකන්ති උද්දිසිත්වා ‘‘සහජාතා දස්සනෙන පහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො, නානාක්ඛණිකා දස්සනෙන පහාතබ්බා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති විභත්තං, එවං අවිභජිත්වා ‘‘භාවනාය පහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.89) එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘නානාක්ඛණිකා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති. තෙන න භාවනාය පහාතබ්බස්ස නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවොති විඤ්ඤායති. පච්චනීයෙපි යථාසම්භවං සඞ්ගාහකපච්චයානං වසෙන පච්චයුද්ධාරෙ කරියමානෙ. ඉතරත්ථ චාති දස්සනෙනපහාතබ්බපදෙ. තත්ථ හි ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බො ධම්මො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතඋපනිස්සයපච්ඡාජාතකම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.71) කම්මපච්චයොපි වුත්තොති.

තදභාවාති නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයත්තාභාවා. න ච නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයං විනා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනං අත්ථීති ‘‘පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො තත්ථ අනාගතා’’ති වුත්තං. එත්ථාති ‘‘ඨපෙත්වා උද්ධච්චසහගතං සෙසානි එකාදසෙව පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪන්තී’’ති එත්ථ. පවත්තිවිපාකස්සාති පවත්තියං විපාකො පවත්තිඑකදෙසතාය පවත්තිභූතො වා විපාකො එතස්සාති පවත්තිවිපාකං, කම්මං, තස්ස. අථ වා පවත්තියං විපාකො පවත්තිවිපාකො. ඉමස්මිං පන අත්ථෙ නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො එතස්සාති ¶ නානා…පෙ… යො, තබ්භාවො…පෙ… තාති එවං පදච්ඡෙදො දට්ඨබ්බො. න සක්කා නිවාරෙතුං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයං විනා විපාකස්ස අනුප්පජ්ජනතො.

ඉදානි ¶ පවත්තිවිපාකානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයලාභිතාය ආහච්චභාසිතතං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්චා’’තිආදිමාහ. විපාකදානං පටිසන්ධිවිපාකධම්මතාති මඤ්ඤමානො ‘‘යදි භාවනා’’තිආදිමාහ. ඉතරො විපාකදානාභාවෙපි සිද්ධො විපාකධම්මභාවො තාදිසානං අඤ්ඤෙසම්පි ලබ්භමානත්තාති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාචිත්තාදීන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන අත්තනො කාලමතික්කන්තං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං උපපජ්ජවෙදනීයඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. වුත්තං සියාති ඉදං සහායපච්චයලාභතො පුථුජ්ජනසන්තානවුත්තිනො උද්ධච්චසහගතස්ස විපාකුප්පාදනං, තදභාවා සෙක්ඛසන්තතියං තස්ස විපාකානුප්පාදනඤ්ච යුත්තං සියාති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං පන ඨානං සුට්ඨු විචාරෙතබ්බ’’න්තිආදි. තථා ච වක්ඛති ‘‘පුථුජ්ජනෙසු උප්පජ්ජමානානං සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදස්ස ච සංයොජනත්තයතදෙකට්ඨකිලෙසානං අනුපච්ඡින්නතාය අපරික්ඛීණසහායානං විපාකුප්පාදනං න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති උද්ධච්චසහගතධම්මානං විපාකො විභඞ්ගෙ වුත්තො’’ති. තස්ස තාදිසස්සෙව සති සහායෙ විපාකුප්පාදනවචනං, අසති විපාකානුප්පාදනවචනං විරුජ්ඣතීති ච පවත්තිවිපාකදායිකං වා උද්ධච්චසහගතස්ස මනසි කත්වා ‘‘වුත්තං සියා’’ති වුත්තං. ‘‘පවත්තිවිපාකඤ්හි සන්ධාය ‘තෙසං විපාකෙ ඤාණ’න්ති පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ (විභ. 725-726) වුත්ත’’න්ති එකෙ වණ්ණයන්ති. එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොති, සාපි විඤ්ඤාණපච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බාති ඉදම්පි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති.

අකුසලපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතපදං

අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්ණනා

431. කාමාවචර…පෙ… ආදි වුත්තන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘උපචිතත්තා’’ති පදං සඞ්ගය්හති ‘‘අසාධාරණකම්මපච්චයවසෙනා’’ති වුත්තත්තා. ‘‘උපචිතත්තාති ලද්ධාසෙවනත්තා’’ති කෙචි වදන්ති ¶ , තං පඨමජවනස්ස න යුජ්ජති අනාසෙවනත්තා. තථා ච සති තස්ස විපාකදානමෙව න සියාති තතො අඤ්ඤථා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විපාකාභිමුඛන්ති විපාකදානාභිමුඛං කතොකාසං. කතොකාසතා ච අනාදිම්හි සංසාරෙ අනෙකෙසං කම්මානං කතානං අත්ථිතාය පරස්ස පටිබාහනෙන හොතීති ‘‘අඤ්ඤස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’තිආදි වුත්තං. වඩ්ඪිතතා ¶ ච සකම්මස්ස බලදානසමත්ථතාවසෙන අත්තනො කාරණෙහි අභිසඞ්ඛතතා. අසාධාරණෙන නාමං උද්ධටං ‘‘භෙරීසද්දො යවඞ්කුරො’’ති යථා. විඤ්ඤාණානන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං. විසෙසපච්චයත්තාති අධිකපච්චයත්තා.

චක්ඛුසන්නිස්සිතඤ්ච තං රූපවිජානනඤ්චාති එතෙන සමානාධිකරණතං සමාසස්ස දස්සෙන්තො තත්ථ ච ‘‘චක්ඛුසන්නිස්සිත’’න්තිආදිපදද්වයස්ස නීලුප්පලසද්දාදීනං විය අඤ්ඤමඤ්ඤවිසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවමාහ. අඤ්ඤවිඤ්ඤාණන්ති රූපාරම්මණං මනොවිඤ්ඤාණං. රූපංයෙවාරම්මණන්ති පන අත්ථෙ දිබ්බචක්ඛුවිඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බං තංසදිසානං තදුපචාරං කත්වා යථා ‘‘සා එව තිත්තිරී තානි එව ඔසධානී’’ති. ඣානපච්චයත්තාභාවෙ න ඣානඞ්ගතා නත්ථීති පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු උපෙක්ඛාදීනං උපචරිතඣානඞ්ගතං සාධෙති. න හි ඣානඞ්ගානං ඣානපච්චයතං වත්වා තෙසං ඣානපච්චයභාවො පටික්ඛිත්තොති. යදි එවං පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු උපෙක්ඛාදයො ඣානරාසිට්ඨානෙ න වත්තබ්බා සියුන්ති ආහ ‘‘ඣානපච්චයත්තාභාවෙ’’තිආදි. උපෙක්ඛාදිභාවතොති උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛෙකග්ගතාභාවතො. අඤ්ඤට්ඨානාභාවතොති චිත්තට්ඨිතිං එව සන්ධාය වුත්තං.

436. අකුසලං භවඞ්ගනිස්සන්දෙන ‘‘පණ්ඩර’’න්ති වුච්චති, භවඞ්ගෙ අපණ්ඩරෙ තංමූලිකා කුතො අකුසලස්ස පණ්ඩරතාති ‘‘අකුසලස්ස චා’’ති වුත්තං. පණ්ඩරතාය කාරණං වත්තබ්බං, යදි අඤ්ඤකාරණා පණ්ඩරතා, සභාවොවායන්ති චිත්තස්ස අකිලෙසසභාවතාය වුත්තං, න චෙත්ථ ඵස්සාදීනම්පි පණ්ඩරතාපත්ති. යතො ධම්මානං සභාවකිච්චවිසෙසඤ්ඤුනා භගවතා විඤ්ඤාණංයෙව තථා නිද්දිට්ඨන්ති.

439. අනතික්කමනෙන භාවනාය. පසාදඝට්ටනං විසයස්ස යොග්යදෙසෙ අවට්ඨානන්ති ‘‘පසාදං ඝට්ටෙත්වා ආපාථං ගන්ත්වා’’ති වුත්තං. මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤතීති එත්ථ න සයං කිඤ්චි පටිහඤ්ඤති, නාපි කෙනචි පටිහඤ්ඤීයති අඵොට්ඨබ්බසභාවත්තා. විසයවිසයීභූතං පන අභිමුඛභාවප්පත්තියා විඤ්ඤාණුප්පත්තියා හෙතුතාය විසිට්ඨභාවප්පත්තං පටිහතපටිඝාතකභාවෙන වොහරීයති ¶ , තස්මා තෙසු සප්පටිඝවොහාරො. ‘‘උපාදාරූපං ඝට්ටෙතීති එවමාදි ච උපචාරවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. මහාභූතාරම්මණෙන පන ¶ කායප්පසාදනිස්සයභූතෙසු මහාභූතෙසු ඝට්ටියමානෙසු පසාදොපි ඝට්ටිතො එව නාම හොතීති වත්වා වීමංසිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. යථාධිප්පෙතෙන එකදෙසසාමඤ්ඤෙන උපමාවචනතො නිස්සිතනිස්සයඝට්ටනානං සතිපි පුබ්බාපරභාවෙ උපමත්තෙ උපමාභාවෙන ගහෙතබ්බභාවං දස්සෙන්තො ‘‘උභයඝට්ටනදස්සනත්ථ’’න්ති ආහ.

455. දස්සනාදිප්පවත්තිභාවතොති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං අදස්සනාදිතාය සා එතෙසං එව විසෙසො. අනඤ්ඤනිස්සයමනොපුබ්බඞ්ගමතායාති අඤ්ඤනිස්සයමනොපුබ්බඞ්ගමත්තාභාවතො. අඤ්ඤනිස්සයවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරපච්චයත්තාභාවෙනාති ඉමිනා කිරියාමනොධාතුතොපි විසෙසස්ස වුත්තත්තා ‘‘මනොද්වාරනිග්ගමනමුඛභාවාභාවතො’’ති වුත්තං, න වුත්තං ‘‘නිග්ගමනපවෙසමුඛභාවාභාවතො’’ති. තිවිධෙනපි හි මනොධාතුවිඤ්ඤාණධාතූහි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා විසෙසො දස්සිතොති. තතො එව විජානනවිසෙසවිරහතොයෙව. යදි මනොධාතු ‘‘මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති න වුච්චති, ඡවිඤ්ඤාණකායාති කථං මනොධාතුයා තත්ථ සඞ්ගහො හොතීති? සඞ්ගහො එව පරියායදෙසනත්තා. අත්ථි හි එස පරියායො ‘‘මනනමත්තං විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති යථා ‘‘මනනමත්තා ධාතු මනොධාතූ’’ති. අපිච වත්ථුකිච්චෙහි මනොවිඤ්ඤාණසභාගත්තා තස්ස උපරමුප්පාදභාවතො අන්තාදිභාවතො ච මනොවිඤ්ඤාණකායසඞ්ගහිතා මනොධාතු, න සෙසවිඤ්ඤාණකායසඞ්ගහිතා අතංසභාගත්තා, ඉධ පන නිප්පරියායකතත්තා මනසො සම්භූය විසිට්ඨමනොකිච්චයුත්තං මනොවිඤ්ඤාණන්ති තදභාවතො ‘‘මනොවිඤ්ඤාණන්තිපි න වුච්චතී’’ති ඉමමෙවත්ථං සාධෙතුං ‘‘න හි තං විඤ්ඤාණං මනතො’’තිආදි වුත්තං. තෙන මනොධාතුයා නිප්පරියායතො මනොවිඤ්ඤාණකිච්චවිරහංයෙව දස්සෙති. දස්සනාදීනං පනාතිආදිනා අඤ්ඤවිඤ්ඤාණවිධුරං මනොධාතුයා ච සභාවං දස්සෙති.

යදි ජනකසදිසතා නාම මහාවිපාකෙසු විතක්කාදීනං සම්මාසඞ්කප්පාදිතා, තිහෙතුකතො නිබ්බත්තානං තිහෙතුකානං, දුහෙතුකතො නිබ්බත්තානං දුහෙතුකානඤ්ච භවතු සම්මාසඞ්කප්පාදිතා, තිහෙතුකතො පන නිබ්බත්තදුහෙතුකානං කථන්ති ආහ ‘‘තත්ථ හී’’තිආදි. තංසොතපතිතතා න සියා තස්සා අනානන්තරත්තා. තතො එව හීතිආදිනා වුත්තසොතපතිතං එවානන්තරෙන වචනෙන සමත්ථයති. යදි විජ්ජමානානම්පි ¶ මනොධාතුආදීසු විතක්කාදීනං පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු විය අගණනූපගභාවො, එවං සන්තෙ පට්ඨානෙ කථං තෙසං ඣානපච්චයතාවචනං. ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ¶ ධම්මස්ස ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.431), ‘‘විපාකාබ්යාකතානි කිරියාබ්යාකතානි ඣානඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.431) හි වුත්තං. පච්චනීයෙපි ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති න ඣානපච්චයා, පඤ්චවිඤ්ඤාණසහිතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.98) පඤ්චවිඤ්ඤාණානි එව උද්ධටානි, න මනොධාතුආදීනීති ආහ ‘‘ඣානපච්චයකිච්චමත්තතො’’තිආදි. න හෙත්ථ ඣානඞ්ගානං බලවදුබ්බලභාවො අධිකතො, අථ ඛො ඣානපච්චයභාවමත්තන්ති අධිප්පායො.

469. සමානවත්ථුකං අනන්තරපච්චයං ලභිත්වාති දස්සනාදිතො මනොධාතුයා ච බලවභාවෙ කාරණවචනං. යථාරම්මණන්ති ආරම්මණානුරූපං. යදි සමානනිස්සයතාය මනොධාතුතො බලවතරත්තං විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සොමනස්සසහගතාය, වොට්ඨබ්බනං කථං මජ්ඣත්තවෙදනන්ති අනුයොගං මනසි කත්වා තස්ස බලවභාවං සම්පටිච්ඡිත්වා සන්තතිපරිණාමනබ්යාපාරවිසෙසා න සොමනස්සවෙදනන්ති පරිහාරං වදන්තො ‘‘වොට්ඨබ්බන’’න්තිආදිමාහ. විපාකො විය අනුභවනමෙව න හොතීති සති සමත්ථතාය විපාකානං එකන්තෙන ආරම්මණරසානුභවනතාය වුත්තං.

අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨමහාවිපාකචිත්තවණ්ණනා

498. විපාකධම්මානං කම්මද්වාරං වුත්තං ද්වාරකථායං ‘‘තෙභූමකකුසලාකුසලො එකූනතිංසවිධො මනො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. මනොකම්මද්වාරකථා). පයොගෙනාති අත්තනා පරෙහි වා කතෙන උස්සාහනපයොගෙන. කුසලාකුසලානි විය යෙසං තං තදාරම්මණං අනුබන්ධභූතං. පඨමපඤ්චමචිත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤබලවදුබ්බලභාවවිචාරෙන දුතියඡට්ඨාදීනම්පි සො විචාරිතො හොතීති ‘‘එතෙසු බලවං දුබ්බලඤ්ච විචාරෙතු’’න්ති වුත්තං. යථා සාලිආදීනං ථද්ධමුදුභූමිවසෙන තිණාදීනං ¶ අනීහරණනීහරණවසෙන උතුආදිඅවසෙසපච්චයානං විපත්තිසම්පත්තිවසෙන ච ඵලවිසෙසයොගො, එවං කම්මස්ස සුගතිදුග්ගතිවසෙන අවිසුද්ධවිසුද්ධපයොගවසෙන උපපත්තියා විපත්තිසම්පත්තිවසෙන ¶ ච විසිට්ඨඵලතාය පරිණමනං, එවමෙව ගිම්හවස්සකාලාදීසු බීජානං ඵලවිසෙසයොගො විය තංතංකාලවිසෙසෙන කම්මස්ස ඵලවිසෙසයොගො හොතීති ආහ ‘‘කාලවසෙන පරිණමතී’’ති. සුක්කසොණිතපච්චයානන්ති කම්මවිසෙසපරිභාවිතසන්තානුප්පන්නතාය සුක්කසොණිතානං ආයුවිසෙසහෙතුභාවමාහ සුක්කසොණිතවසෙනපි වණ්ණාදිවිසෙසදස්සනතො, යෙන ‘‘පිතූනං ආකාරං පුත්තො අනුවිදහතී’’ති වුච්චති. තංමූලකානන්ති අප්පායුකසංවත්තනියකම්මමූලකානං. ආහාරාදීති ආදි-සද්දෙන විසමූපක්කමාදයො පරිග්ගණ්හාති.

විපාකුද්ධාරකථාවණ්ණනා

යතො තිහෙතුකාදිකම්මතො. යස්මිඤ්ච ඨානෙති පටිසන්ධිආදිට්ඨානෙ, සුගතිදුග්ගතියං වා. තිහෙතුකතො දුහෙතුකං අනිච්ඡන්තො පටිසන්ධින්ති අධිප්පායො. පවත්තිවිපාකං පන තිහෙතුකතො දුහෙතුකම්පි ඉච්ඡති එව. තථා හි වක්ඛති අට්ඨකථායං ‘‘යං පුරිමාය හෙතුකිත්තනලද්ධියා න යුජ්ජතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498).

යෙ ‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙනා’’ති, ‘‘එකපුප්ඵං යජිත්වාන, අසීති කප්පකොටියො (ථෙරගා. 96). දුග්ගතිං නාභිජානාමී’’ති (අප. ථෙර 2.46.64) ච එවමාදිවචනස්ස අධිප්පායං අජානන්තා ‘‘කිං නු ඛො එකෙනපි කම්මෙන අනෙකා පටිසන්ධි හොතී’’ති, ‘‘දිස්වා කුමාරං සතපුඤ්ඤලක්ඛණ’’න්තිආදිවචනස්ස (දී. නි. 3.205) අත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘කින්නු ඛො නානාකම්මෙහි එකා පටිසන්ධි හොතී’’ති සංසයපක්ඛන්දා, තෙසං බීජඞ්කුරොපමාය ‘‘එකස්මා එකා, අනෙකස්මා ච අනෙකා පටිසන්ධි හොතී’’ති විනිච්ඡිතත්තා කම්මපටිසන්ධිවවත්ථානතො සාකෙතපඤ්හෙ විපාකුද්ධාරකථාය උස්සදකිත්තනගහණස්ස සම්බන්ධං ආහ ‘‘කම්මවසෙන…පෙ… දස්සෙතු’’න්ති. පටිසන්ධිජනකකම්මවසෙන පටිසන්ධිවිපාකො එව අලොභලොභාදිගුණදොසාතිරෙකභාවහෙතූති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං ‘‘සො තෙන කම්මෙන දින්නපටිසන්ධිවසෙන නිබ්බත්තො ලුද්ධො හොතී’’තිආදි. එත්ථ ච ලොභවසෙන, දොස, මොහ ¶ , ලොභදොස, ලොභමොහ, දොසමොහ, ලොභදොසමොහවසෙනාති තයො එකකා, තයො ද්විකා, එකො තිකොති ලොභාදිදස්සනවසෙන අකුසලපක්ඛෙයෙව සත්ත වාරා. තථා කුසලපක්ඛෙ අලොභාදිදස්සනවසෙනාති චුද්දස වාරා ලබ්භන්ති.

තත්ථ ¶ ‘‘අලොභදොසාමොහා, අලොභාදොසමොහා, අලොභදොසාමොහා බලවන්තො’’ති ආගතෙහි කුසලපක්ඛෙ තතියදුතියපඨමවාරෙහි දොසුස්සදමොහුස්සදදොසමොහුස්සදවාරා ගහිතා. තථා අකුසලපක්ඛෙ ‘‘ලොභාදොසමොහා, ලොභදොසාමොහා, ලොභාදොසාමොහා බලවන්තො’’ති ආගතෙහි තතියදුතියපඨමවාරෙහි අදොසුස්සදඅමොහුස්සදඅදොසාමොහුස්සදවාරා ගහිතායෙවාති අකුසලකුසලපක්ඛෙ තයො තයො වාරෙ අන්තොගධෙ කත්වා අට්ඨෙව වාරා දස්සිතා. යෙ පන උභයෙසං වොමිස්සතාවසෙනෙව ලොභාලොභුස්සදවාරාදයො අපරෙ එකූනපඤ්ඤාස වාරා දස්සෙතබ්බා, තෙ අසම්භවතො එව න දස්සිතා. න හි එකස්මිං සන්තානෙ අන්තරෙන අවත්ථන්තරං ලොභො බලවා අලොභො චාති යුජ්ජති. පටිපක්ඛතොයෙව හි එතෙසං බලවදුබ්බලභාවො, සහජාතධම්මතො වා. තෙසු ලොභස්ස තාව පටිපක්ඛතො අලොභෙන අනභිභූතතාය බලවභාවො, තථා දොසමොහානං අදොසාමොහෙහි. අලොභාදීනං පන ලොභාදිඅභිභවනතො සබ්බෙසඤ්ච සමානජාතියං සමභිභූය පවත්තිවසෙනෙව සහජාතධම්මතො බලවභාවො. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ලොභො බලවා, අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො, දොසමොහා මන්දා’’ති. සො ච තෙසං මන්දබලවභාවො පුරිමූපනිස්සයතො ආසයස්ස පරිභාවිතතාය වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පඨමදුතියෙහි, සත්තමපඨමෙහි වා වාරෙහි තිහෙතුකකම්මතො පටිසන්ධිපවත්තිවසෙන තිහෙතුකවිපාකො, ඉතරෙහි තිහෙතුකදුහෙතුකකම්මතො යථාසම්භවං පටිසන්ධිපවත්තිවසෙන දුහෙතුකාහෙතුකවිපාකා දස්සිතාති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.

ඉධාති විපාකුද්ධාරමාතිකායං. තෙන හෙතුකිත්තනං විසෙසෙති. ජච්චන්ධාදිවිපත්තිනිමිත්තං මොහො, සබ්බාකුසලං වා. යං පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තෙන පටිසම්භිදාමග්ගවචනෙන. ගතිසම්පත්තියා සති ඤාණසම්පයුත්තෙ පටිසන්ධිම්හි ¶ නිප්ඵාදෙතබ්බෙ. අඤ්ඤත්ථාති නිකන්තිපටිසන්ධික්ඛණෙසු. කම්මසරික්ඛකොති ඉධ සාතිසයො සරික්ඛභාවො අධිප්පෙතොති දට්ඨබ්බො. ඉතරථා තිහෙතුකදුහෙතුකාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සරික්ඛායෙවාති දස්සිතමෙතන්ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනීති එත්ථ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි විය අපුබ්බනිස්සයපවත්තිනී විජානනවිසෙසරහිතා ච මනොධාතු ඉට්ඨාදිභාගග්ගහණෙ න සමත්ථාති ‘‘පාකටායෙවා’’ති න වුත්තා, ආදි-සද්දෙන වා සඞ්ගහිතා. තදාරම්මණපච්චයසබ්බජවනවතාති තදාරම්මණස්ස පච්චයභූතසකලජවනප්පවත්තිසහිතෙන. යං සන්ධාය ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනාන’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤකාලෙති අබුද්ධිපවත්තිකාලෙ.

අනුලොමෙති ධම්මානුලොමෙ. ආසෙවනපච්චයාති ආසෙවනභූතා පච්චයා. න මග්ගෙ අමග්ගපච්චයෙ ¶ . සොපි මොඝවාරො ලබ්භෙය්යාති යදි වොට්ඨබ්බනම්පි ආසෙවනපච්චයො සියා, යථා ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජති ආසෙවනපච්චයා න (පට්ඨා. 1.2.3) මග්ගපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.2.14) අනුලොමපච්චනීයෙ, පච්චනීයානුලොමෙ ච ‘‘සුඛා…පෙ… න මග්ගපච්චයා ආසෙවනපච්චයා’’ති ච වුත්තං හසිතුප්පාදචිත්තවසෙන, එවං වොට්ඨබ්බනවසෙන ‘‘අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පාඨො සියා, තථා ච සති වාරද්වයවසෙන ගණනායං ‘‘ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ ද්වෙ. න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ ද්වෙ’’ති ච වත්තබ්බං සියා, න පන වුත්තං, තස්මා න ලබ්භෙය්යායං මොඝවාරොති අධිප්පායො.

වොට්ඨබ්බනම්පි යදි ආසෙවනපච්චයො සියා, දුතියමොඝවාරෙ අත්තනො විය තතියචතුත්ථවාරෙසුපි සියා, තථා සති අත්තනාපි කුසලාකුසලානං සියා. න හි…පෙ… අවුත්තො අත්ථි ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා’’තිආදිනා අනවසෙසතො වුත්තත්තා. වොට්ඨබ්බනස්ස…පෙ… අවුත්තො ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො. අකුසලස්ස…පෙ… පච්චයො’’ති වචනාභාවතො. න කෙවලං අවුත්තො, අථ ඛො කුසලං…පෙ… පටික්ඛිත්තොව. අථාපි සියාතිආදි මග්ගසොධනත්ථමෙව වුච්චති. සමානවෙදනානං එව ආසෙවනපච්චයභාවස්ස දස්සනතො ‘‘අසමානවෙදනානං වසෙනා’’ති වුත්තං. එවං ‘‘ආසෙවන පච්චයෙන ¶ පච්චයො’’තිපි වත්තබ්බං සියා, සමානවෙදනාවසෙනාති අධිප්පායො. අභින්නජාතිකස්ස චාති ච-සද්දො අභින්නවෙදනස්ස චාති සම්පිණ්ඩනත්ථො. වෙදනාත්තිකෙපි වොට්ඨබ්බනස්ස ආසෙවනපච්චයත්තස්ස අභාවාති යොජනා. කුසලත්තිකාදීසු යථාදස්සිතපාළිප්පදෙසෙසුපීති සම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො. ගණනාය කාරණභූතාය ගණනාය නිද්ධාරියමානාය සති ගණනාය වා අබ්භන්තරෙ. දුතියො මොඝවාරො වීමංසිතබ්බොති ආසෙවනපච්චයත්තාභාවා ජවනට්ඨානෙ ඨාතුං න යුජ්ජති. න හි විනා ආසෙවනං ජවනප්පවත්ති අත්ථීති අධිප්පායො.

අපිචෙත්ථ ‘‘යං ජවනභාවප්පත්තං, තං ඡින්නමූලකරුක්ඛපුප්ඵං වියා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 566) වක්ඛමානත්තා අනුපච්ඡින්නභවමූලානං පවත්තමානස්ස වොට්ඨබ්බනස්ස කිරියභාවො න සියා, වුත්තො ච ‘‘යස්මිං සමයෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති කිරියා නෙව කුසලා නාකුසලා න ච කම්මවිපාකා උපෙක්ඛාසහගතා’’ති, තස්මා ‘‘ජවනට්ඨානෙ ඨත්වාති ජවනස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානෙ ¶ ද්වික්ඛත්තුං පවත්තිත්වා, න ජවනභාවෙනා’’ති, ‘‘ආසෙවනං ලභිත්වාති ච ආසෙවනං විය ආසෙවන’’න්ති වුච්චමානෙ න කොචි විරොධො, විප්ඵාරිකස්ස පන සතො ද්වික්ඛත්තුං පවත්තියෙවෙත්ථ ආසෙවනසදිසතා. විප්ඵාරිකතාය හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තඤ්චස්ස වුච්චති. විප්ඵාරිකම්පි ජවනං විය අනෙකක්ඛත්තුං අප්පවත්තියා දුබ්බලත්තා න නිප්පරියායතො ආසෙවනපච්චයභාවෙන පවත්තෙය්යාති න ඉමස්ස පාඨෙ ආසෙවනත්ථං වුත්තං, අට්ඨකථායං පන පරියායතො වුත්තං යථා ‘‘ඵලචිත්තෙසු මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්ති. අයමෙත්ථ අත්තනොමති. අයම්පි පොරාණකෙහි අසංවණ්ණිතත්තා සාධුකං උපපරික්ඛිතබ්බො.

එවඤ්ච කත්වාති වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානං අනත්ථන්තරභාවතො ‘‘ආවජ්ජනා’’ඉච්චෙව වුත්තං, වොට්ඨබ්බනට්ඨානෙපීති අධිප්පායො. තස්මාති යස්මා වොට්ඨබ්බනං ආවජ්ජනායෙව අත්ථතො උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකකිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවතො, තස්මා. තං ආවජ්ජනා විය සති උප්පත්තියං කාමාවචරකුසලාකුසලකිරියජවනානං එකන්තතො අනන්තරපච්චයභාවෙනෙව වත්තෙය්ය, නො අඤ්ඤථාති අධිප්පායෙන ‘‘වොට්ඨබ්බනතො’’තිආදිමාහ. චතුන්නන්ති මුඤ්ඡාමරණාසන්නවෙලාදීසු මන්දීභූතවෙගතාය චත්තාරිපි ජවනානි උප්පජ්ජෙය්යුන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං. අයමෙතස්ස සභාවොති ¶ ආරම්මණමුඛෙනපි චිත්තනියාමංයෙව දස්සෙති. යදිපි ‘‘ජවනාපාරිපූරියා…පෙ… යුත්තො’’ති වුත්තං, ‘‘ආවජ්ජනාදීනං පච්චයො භවිතුං න සක්කොතී’’ති පන වුත්තත්තා චිත්තප්පවත්තිවසෙන පඨමමොඝවාරතො එතස්ස න කොචි විසෙසො. තෙනෙවාහ ‘‘අයම්පි…පෙ… රෙතබ්බො’’ති. පටිසන්ධිචිත්තෙයෙව පවත්තියං ‘‘භවඞ්ග’’න්ති වුච්චමානෙ න තස්ස හෙතුවසෙන භෙදොති ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) න සක්කා වත්තුං, වුත්තඤ්ච, තස්මා සහෙතුකං භවඞ්ගන්ති තදාරම්මණං වුත්තන්ති විඤ්ඤායති.

සභාවකිච්චෙහි අත්තනො ඵලස්ස පච්චයභාවො, සභාවකිච්චානං වා ඵලභූතානං පච්චයභාවො සභාවකිච්චපච්චයභාවො. අප්පටිසිද්ධං දට්ඨබ්බන්ති ‘‘දුහෙතුකසොමනස්සසහගතඅසඞ්ඛාරිකජවනාවසානෙ එවා’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස අනධිප්පෙතත්තා. යථා ච අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධිකානං තිහෙතුකජවනාවසානෙ අහෙතුකදුහෙතුකතදාරම්මණං අප්පටිසිද්ධං, එවං තිහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස තිහෙතුකජවනානන්තරං දුහෙතුකතදාරම්මණං, දුහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස ච දුහෙතුකානන්තරං අහෙතුකතදාරම්මණං අප්පටිසිද්ධං දට්ඨබ්බං. ‘‘තිහෙතුකකම්මං තිහෙතුකම්පි දුහෙතුකම්පි අහෙතුකම්පි විපාකං දෙතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498) හි වුත්තං. පරිපුණ්ණවිපාකස්සාති ¶ ඉමිනාපි තිහෙතුකජවනතො යථාවුත්තතදාරම්මණස්ස අප්පටිසිද්ධංයෙව සාධෙති. න හි පච්චයන්තරසාමග්ගියා අසති තදාරම්මණං සබ්බං අවිපච්චන්තං කම්මං පරිපුණ්ණවිපාකං හොතීති. මුඛනිදස්සනමත්තමෙව යථාවුත්තතදාරම්මණප්පවත්තියා අවිභාවිතත්තා. තිහෙතුකාදිකම්මස්ස හි උක්කට්ඨස්ස තිහෙතුකකම්මස්ස සොළස, ඉතරස්ස ද්වාදස, උක්කට්ඨස්සෙව දුහෙතුකකම්මස්ස ද්වාදස, ඉතරස්ස අට්ඨාති එවං සොළසවිපාකචිත්තාදීනි යොජෙතබ්බානි. තස්මාති යස්මා පරිපුණ්ණවිපාකස්ස පටිසන්ධිජනකකම්මස්ස වසෙන විපාකවිභාවනාය මුඛනිදස්සනමත්තමෙවෙතං, තස්මා.

එවඤ්ච කත්වාති නානාකම්මතො තදාරම්මණුප්පත්තියං ඉතො අඤ්ඤථාපි සම්භවතොති අත්ථො. ‘‘උපෙක්ඛා…පෙ… උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ කෙන කිච්චෙන උප්පජ්ජතීති? තදාරම්මණකිච්චං තාව න හොති ජවනාරම්මණස්ස අනාලම්බණතො, නාපි සන්තීරණකිච්චං තථා අප්පවත්තනතො, පටිසන්ධිචුතීසු වත්තබ්බමෙව ¶ නත්ථි, පාරිසෙසතො භවඞ්ගකිච්චන්ති යුත්තං සියා. න හි පටිසන්ධිභූතංයෙව චිත්තං ‘‘භවඞ්ග’’න්ති වුච්චතීති.

තන්නින්නන්ති ආපාථගතවිසයනින්නං ආවජ්ජනන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඤස්ස විය පඨමජ්ඣානාදිකස්ස විය. එතස්සපි සාවජ්ජනතාය භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. අතදත්ථාති එත්ථ තං-සද්දෙන නිරොධං පච්චාමසති. උප්පත්තියාති උප්පත්තිතො. තන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. තස්ස නිරොධස්ස. තථා ච උප්පජ්ජතීති ‘‘අනන්තරපච්චයො හොතී’’ති පදස්ස අත්ථං විවරති. යථාවුත්තා වුත්තප්පකාරා. වොදානං දුතියමග්ගාදීනං පුරෙචාරිකඤාණං. එතෙසන්ති අරියමග්ගචිත්තමග්ගානන්තරඵලචිත්තානං. එතස්සාති යථාවුත්තවිපාකචිත්තස්ස.

උපනිස්සයතො තස්සෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවිපාකස්ස දස්සනත්ථං චක්ඛාදීනං දස්සනාදිඅත්ථතො දස්සනාදිඵලතො, දස්සනාදිප්පයොජනතො වා. පුරිමචිත්තානි ආවජ්ජනාදීනි. වත්ථන්තරරහිතත්තෙ දස්සෙතබ්බෙ වත්ථන්තරෙ විය ආරම්මණන්තරෙපි න වත්තතීති ‘‘වත්ථාරම්මණන්තරරහිත’’න්ති වුත්තං.

යදි විපාකෙන කම්මසරික්ඛෙනෙව භවිතබ්බං, එවං සති ඉමස්මිං වාරෙ අහෙතුකවිපාකානං අසම්භවො එව සියා තෙසං අකම්මසරික්ඛකත්තාති ඉමමත්ථං මනසි කත්වා ආහ ‘‘අහෙතුකානං පනා’’ති. අභිනිපාතමත්තන්ති පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං කිච්චමාහ. තෙ හි ආපාථගතෙසු රූපාදීසු අභිනිපාතනමත්තෙනෙව ¶ වත්තන්ති. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනාදීනි සඞ්ගණ්හාති. කුසලෙසු කුසලාකුසලකිරියෙසුපි වා විජ්ජමානා සසඞ්ඛාරිකාසඞ්ඛාරිකතා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසරික්ඛත්තා පහානාවට්ඨානතො ච විරුද්ධා වියාති විපාකෙසු සා තදනුකූලා සියා, සා පන මූලාභාවෙන න සුප්පතිට්ඨිතානං සවිසයාභිනිපතනමත්තාදිවුත්තීනං නත්ථීති වුත්තං ‘‘න සසඞ්ඛාරිකවිරුද්ධො’’තිආදි. උභයෙනපි තෙසං නිබ්බත්තිං අනුජානාති යථා ‘‘කටත්තාරූපාන’’න්ති අධිප්පායො. ‘‘විපාකධම්මධම්මො විපාකස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො. විපාකධම්මධම්මෙ ඛන්ධෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති, අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දොමනස්සං උප්පජ්ජති, කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.3.93) විපාකත්තිකෙ විය සියා කුසලත්තිකෙපි පාළීති කත්වා ‘‘කුසලත්තිකෙ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හි ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති උද්දිසිත්වා ‘‘සෙක්ඛා වා පුථුජ්ජනා වා කුසලං අනිච්චතො ¶ දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්ති, කුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති, කුසලං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, උද්ධච්චං, දොමනස්සං උප්පජ්ජති, අකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අවිජ්ජමානත්තා එව අවචනන්ති අධිප්පායෙන තත්ථ යුත්තිං දස්සෙති ‘‘විප්ඵාරිකඤ්හී’’තිආදිනා.

එත්ථ කෙචි ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතොපි කිරියමයචිත්තතාය කිරියජවනස්ස විප්ඵාරිකකිරියභාවො න සක්කා නිසෙධෙතුන්ති නිදස්සනභාවෙන පණ්ණපුටමුපනීතං අසමානං. කිරියජවනානන්තරං තදාරම්මණාභාවස්ස පාළියං අවචනම්පි අකාරණං ලබ්භමානස්සපි කත්ථචි කෙනචි අධිප්පායෙන අවචනතො. තථා හි ධම්මසඞ්ගහෙ අකුසලනිද්දෙසෙ ලබ්භමානොපි අධිපති න වුත්තො, තස්මා කිරියජවනානන්තරං තදාරම්මණාභාවො වීමංසිතබ්බො’’ති වදන්ති. සතිපි කිරියමයත්තෙ සබ්බත්ථ තාදිභාවප්පත්තානං ඛීණාසවානං ජවනචිත්තං න ඉතරෙසං විය විප්ඵාරිකං, සන්තසභාවතාය පන සන්නිසින්නරසං සියාති තස්ස පණ්ණපුටං දස්සිතං. ධම්මසඞ්ගහෙ අකුසලනිද්දෙසෙ අධිපතිනො විය පට්ඨානෙ කිරියජවනානන්තරං තදාරම්මණස්ස ලබ්භමානස්ස අවචනෙ න කිඤ්චි කාරණං දිස්සති. තථා හි වුත්තං තත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘හෙට්ඨා දස්සිතනයත්තා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 429). න චෙත්ථ දස්සිතනයත්තාති සක්කා වත්තුං විපාකධම්මධම්මෙහි කුසලාකුසලෙහි අතංසභාවානං නයදස්සනස්ස අයුජ්ජමානකත්තා. අපිච තත්ථ වීමංසාය කෙසුචි සබ්බෙසඤ්ච අධිපතීනං අභාවතො එකරසං දෙසනං ¶ දස්සෙතුං ‘‘උද්ධටො’’ති ච සක්කා වත්තුං, ඉධ පන න තාදිසං අවචනෙ කාරණං ලබ්භතීති ‘‘අවචනෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තං.

අධිප්පායෙනාති අකුසලානන්තරං සහෙතුකතදාරම්මණං නත්ථීති තස්ස ථෙරස්ස මතිමත්තන්ති දස්සෙති. ‘‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ සහෙතුකො විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 3.1.98) වචනතො පන අකුසලානන්තරං සහෙතුකතදාරම්මණම්පි විජ්ජතියෙවාති උප්පත්තිං වදන්තස්ස යුත්තග්ගහණවසෙනාති අධිප්පායො.

න එත්ථ කාරණං දිස්සතීති එතෙන තිහෙතුකජවනානන්තරං තිවිධම්පි තදාරම්මණං යුත්තන්ති දස්සෙති. යෙන අධිප්පායෙනාති පඨමථෙරෙන තාව එකෙන ¶ කම්මුනා අනෙකතදාරම්මණං නිබ්බත්තමානං කම්මවිසෙසාභාවා තංතංජවනසඞ්ඛාතපච්චයවිසෙසෙන විසිට්ඨං හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ජවනවසෙන තදාරම්මණස්ස සසඞ්ඛාරාදිවිධානං වුත්තං, විපාකෙන නාම කම්මසරික්ඛෙන භවිතබ්බං, න කම්මවිරුද්ධසභාවෙන. අඤ්ඤථා අනිට්ඨප්පසඞ්ගො සියාති එවමධිප්පායෙන දුතියත්ථෙරො කම්මවසෙනෙව තදාරම්මණවිසෙසං ආහ. ඤාණස්ස ජච්චන්ධාදිදුග්ගතිවිපත්තිනිමිත්තපටිපක්ඛතා විය සුගතිවිපත්තිනිමිත්තපටිපක්ඛතාපි සියාති මඤ්ඤමානො තතියත්ථෙරො ‘‘තිහෙතුකකම්මතො දුහෙතුකපටිසන්ධිම්පි නානුජානාතී’’ති ඉමිනා නයෙන තෙසු වාදෙසු අධිප්පායාවිරොධවසෙන යුත්තං ගහෙතබ්බං. මහාපකරණෙ ආගතපාළියාති ‘‘සහෙතුකො ධම්මො අහෙතුකස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො, සහෙතුකා ඛන්ධා වුට්ඨානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවමාදිනා පට්ඨානෙ සහෙතුකදුකාදීසු ආගතපාළියාති අත්ථො.

කාමාවචරකුසලවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථාවණ්ණනා

499. තස්මිං ඛණෙ විජ්ජමානානං ඡන්දාදීනන්ති එතෙන විපාකජ්ඣානෙ දුක්ඛාපටිපදාදිභාවස්ස ¶ අවිජ්ජමානතං දස්සෙති. න හි කුසලජ්ඣානං විය විපාකජ්ඣානං පරිකම්මවසෙන නිබ්බත්තතීති. න චෙත්ථ පටිපදාභෙදො විය කුසලානුරූපො විපාකස්ස ආරම්මණභෙදොපි න පරමත්ථිකො සියාති සක්කා වත්තුං එකන්තෙන සාරම්මණත්තා අරූපධම්මානං විපාකස්ස ච කම්මනිමිත්තාරම්මණතාය අඤ්ඤත්රාපි විජ්ජමානත්තා. නානාක්ඛණෙසු නානාධිපතෙය්යන්ති ‘‘යස්මිං ඛණෙ යං ඣානං යදධිපතිකං, තතො අඤ්ඤස්මිං ඛණෙ තං ඣානං එකන්තෙන තදධිපතිකං න හොතී’’ති කත්වා වුත්තං. චතුත්ථජ්ඣානස්සෙවාති ච පටිපදා විය අධිපතයො න එකන්තිකාති ඉමමෙවත්ථං දස්සෙති.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලොකුත්තරවිපාකකථාවණ්ණනා

505. තණ්හාවිජ්ජාදීහි ¶ ආහිතවිසෙසං ලොකියකම්මං විපාකුප්පාදනසමත්ථං හොති, න අඤ්ඤථාති වුත්තං ‘‘තණ්හාදීහි අභිසඞ්ඛත’’න්ති. ඉතරස්සාති සුඤ්ඤතාප්පණිහිතනාමරහිතස්ස. යො සුද්ධිකපටිපදාය විභාවිතො, යො ච සුත්තන්තපරියායෙන අනිමිත්තොති වුච්චති. තෙනෙවාහ ‘‘අනිච්චානුපස්සනානන්තරස්සපි මග්ගස්සා’’තිආදි. වළඤ්ජන…පෙ… භෙදො හොති මග්ගාගමනවසෙනාති අධිප්පායො. ‘‘මග්ගානන්තරඵලචිත්තස්මිං යෙවා’’ති වචනං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘සුඤ්ඤතාදිනාමලාභෙ සතී’’ති සාසඞ්කං ආහ. අනිමිත්තනාමඤ්ච ලභති මග්ගාගමනතො ඵලස්ස නාමලාභෙ විසෙසාභාවතොති අධිප්පායො. තාදිසාය එවාති යාදිසා මග්ගෙ සද්ධා, තාදිසාය එව ඵලෙ සද්ධාය.

555. ‘‘කතමෙ ධම්මා නිය්යානිකා? චත්තාරො මග්ගා’’ති වචනතො (ධ. ස. 1295, 1609) අනිය්යානිකපදනිද්දෙසෙ ච ‘‘චතූසු භූමීසු විපාකො’’ති (ධ. ස. 1610) වුත්තත්තා න නිප්පරියායෙන ඵලං නිය්යානසභාවං, නිය්යානසභාවස්ස පන විපාකො කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානවසෙන පවත්තමානො පරියායතො තථා වුච්චතීති ආහ ‘‘නිය්යානිකසභාවස්සා’’තිආදි. පඤ්චඞ්ගිකො චාති එතෙන මග්ගවිභඞ්ගෙ සබ්බවාරෙසුපි ඵලස්ස මග්ගපරියායො ¶ ආගතොති දස්සෙති. තත්ථ හි අරියමග්ගක්ඛණෙ විජ්ජමානාසුපි විරතීසු තදවසිට්ඨානං පඤ්චන්නං කාරාපකඞ්ගානං අතිරෙකකිච්චතාදස්සනත්ථං පාළියං පඤ්චඞ්ගිකොපි මග්ගො උද්ධටොති. එවං බොජ්ඣඞ්ගාපීති යථා මග්ගො, එවං මග්ගබොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙසු ඵලෙසු ච බොජ්ඣඞ්ගා උද්ධටාති අත්ථො.

ලොකුත්තරවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිරියාබ්යාකතකථාවණ්ණනා

568. පුරිමා පවත්තීති මහාකිරියචිත්තප්පවත්තිං ආහ. තාය හි ඛීණාසවො එවං පච්චවෙක්ඛති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං පන චිත්තං විචාරණපඤ්ඤාරහිත’’න්ති. එවන්ති යථා සොතද්වාරෙ, එවං ඝානද්වාරාදීසුපි මහාකිරියචිත්තෙහි තස්මිං තස්මිං විසයෙ ඉදමත්ථිකතාය පරිච්ඡින්නාය ඉදං චිත්තං වත්තතීති ¶ දස්සෙති. පඤ්චද්වාරානුගතං හුත්වා ලබ්භමානන්ති පඤ්චද්වාරෙ පවත්තමහාකිරියචිත්තානං පිට්ඨිවට්ටකභාවෙන ඉමස්ස චිත්තස්ස පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං, පඤ්චද්වාරෙ එව වා ඉදමෙව පවත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ලොලුප්ප…පෙ… භූත’’න්ති වුත්තත්තා පඤ්චද්වාරෙ පඨමං ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හුත්වා පච්ඡා මහාකිරියචිත්තෙහි තං තං අත්ථං විචිනොතීති අයමත්ථො වුත්තො විය දිස්සති. පුබ්බෙයෙව පන මනොද්වාරිකචිත්තෙන පධානසාරුප්පට්ඨානාදිං පරිච්ඡින්දන්තස්ස පඤ්චද්වාරෙ තාදිසස්සෙව තාදිසෙසු රූපාදීසු ඉදං චිත්තං පවත්තතීති වදන්ති. අයම්පි අත්ථො පඤ්චද්වාරෙ එව පවත්තං ලොලුප්පතණ්හාපහානාදිපච්චවෙක්ඛණාහෙතු යථාවුත්තකාරණභූතං ජාතන්ති එවං යොජෙත්වා සක්කා වත්තුං. එවඤ්ච සති ඉමස්ස චිත්තස්ස පච්චයභූතා පුරිමා පවත්තීති ඉදම්පි වචනං සමත්ථිතං හොති.

එත්ථ ච පඤ්චද්වාරෙ ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සුප්පාදනමත්තං දට්ඨබ්බං, න හාසුප්පාදනං පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා, මනොද්වාරෙ පන හාසුප්පාදනං හොති. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං පඤ්චද්වාරෙ ‘‘සොමනස්සිතො හොතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, මනොද්වාරෙ ච ‘‘හාසයමාන’’න්ති. ඉමිනා හසිතුප්පාදචිත්තෙන පවත්තියමානම්පි භගවතො සිතකරණං පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං ¶ අනුවත්තකත්තා ඤාණානුපරිවත්තියෙවාති. එවං පන ඤාණානුපරිවත්තිභාවෙ සති න කොචි පාළිඅට්ඨකථානං විරොධො, එවඤ්ච කත්වා අට්ඨකථායං ‘‘තෙසං ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අවස්සඤ්ච එතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා ආවජ්ජනචිත්තස්සපි භගවතො පවත්ති න යුජ්ජෙය්ය. තස්සපි හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකභාවස්ස නිච්ඡිතත්තා, න ච විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තෙ තංසමුට්ඨිතාය විඤ්ඤත්තියා කායකම්මාදිභාවං ආවජ්ජනභාවො විබන්ධතීති.

තතො එවාති මූලාභාවෙන න සුප්පතිට්ඨිතත්තා එව. ‘‘අහෙතුකානං ඣානඞ්ගානි බලානි චා’’ති සම්පිණ්ඩනත්ථො ඣානඞ්ගානි චාති ච-සද්දො. යදි අපරිපුණ්ණත්තා බලභාවස්ස ඉමස්මිං අහෙතුකද්වයෙ බලානි අනුද්දිට්ඨානි අසඞ්ගහිතානි ච, අථ කස්මා නිද්දිට්ඨානීති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. සම්මා නිය්යානිකසභාවානං කුසලානං පටිභාගභූතො විපාකොපි ඵලං විය තංසභාවො සියාති සහෙතුකවිපාකචිත්තානි අග්ගහෙත්වා කිරියචිත්තකතත්තා වා ‘‘මහාකිරියචිත්තෙසූ’’ති වුත්තං. අථ වා මහාකිරියචිත්තෙසුචාති ච-සද්දෙන සහෙතුකවිපාකචිත්තානිපි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

574. ‘‘ඉන්ද්රිය ¶ …පෙ… ඉමස්සානන්තරං උප්පජ්ජමානානී’’ති වුත්තං තෙසං ඤාණානං කාමාවචරත්තා. ඉතරෙසං මහග්ගතත්තා ‘‘පරිකම්මානන්තරානී’’ති වුත්තං.

577. ආහිතො අහං මානො එත්ථාති අත්තා, සො එව භවති උප්පජ්ජති, න පරපරිකප්පිතො විය නිච්චොති අත්තභාවො. අත්තාති වා දිට්ඨිගතිකෙහි ගහෙතබ්බාකාරෙන භවති පවත්තතීති අත්තභාවො.

කිරියාබ්යාකතකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.