📜

2. රූපකණ්ඩං

උද්දෙසවණ්ණනා

කෙනචීති රූපෙන වා අරූපෙන වා. චිත්තුප්පාදෙන තාව රූපස්ස සමයවවත්ථානං න සක්කා කාතුං අබ්යාපිතාය අනෙකන්තිකතාය චාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අචිත්තසමුට්ඨානසබ්භාවතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අචිත්තසමුට්ඨානං රූපං චිත්තස්ස තීසු ඛණෙසු උප්පජ්ජතීති ඉමස්මිං තාව වාදෙ චිත්තුප්පත්තිසමයෙන රූපූපපත්තිසමයස්ස වවත්ථානං මා හොතු, චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව සබ්බම්පි රූපං උප්පජ්ජතීති ඉමස්මිං පන වාදෙ කථන්ති? එත්ථාපි අචිත්තසමුට්ඨානං රූපං චිත්තෙන සහුප්පාදෙපි අනින්ද්රියබද්ධරූපං විය අචිත්තපටි බන්ධුප්පාදතාය න චිත්තෙන වවත්ථාපෙතබ්බසමයන්ති වුත්තං ‘‘අචිත්තසමුට්ඨානසබ්භාවතො’’ති. තෙන චිත්තුප්පාදෙන රූපස්ස සමයවවත්ථානං න බ්යාපීති දස්සෙති. අනෙකචිත්තසමුට්ඨානතාය වවත්ථානාභාවතොති සම්බන්ධො. නියතෙ හි සමුට්ඨාපකචිත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස සියා වවත්ථානන්ති.

කෙසඤ්චීති කාමාවචරකුසලාදීනං. කත්ථචීති ආරුප්පෙ. කෙසඤ්චීති වා කෙසඤ්චි පඤ්චවොකාරවිපාකානං. කත්ථචීති පටිසන්ධික්ඛණෙ චරිමක්ඛණෙ ච. ‘‘තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) චිත්තසහභාවිනං එව චිත්තෙන සමයවවත්ථානං කතන්ති වුත්තං ‘‘අචිත්තසහභුභාවතො’’ති. තෙසන්ති උපාදාරූපානං. යො යස්ස සහභාවෙන උපකාරකො, සො එව තස්ස සමයවවත්ථාපකභාවෙන වුත්තොති ආහ ‘‘සහජාත…පෙ… ත්තනතො’’ති. නාපි මහාභූතෙහීතිආදිනා වවත්ථානාභාවමෙව දස්සෙති. කෙසඤ්චීති අකම්මජාදීනං. කෙහිචීති කම්මජාදීහි. පවත්තිතොති පවත්තනතො. සහාති එකස්මිං කාලෙ. අභාවාති නියොගතො අභාවා.

විඤ්ඤත්ති…පෙ… න සක්කා වත්තුං මහාභූතෙහි සමයවවත්ථානෙ කරියමානෙ තෙහි අයාවභාවිතතායාති අධිප්පායො. එකස්මිං කාලෙතිආදිනාපි මහාභූතෙහි සමයනියමනෙ වවත්ථානාභාවමෙව විභාවෙති. ‘‘තථා විභජනත්ථ’’න්ති, ‘‘අවිභත්තං අබ්යාකතං අත්ථීති දස්සෙතු’’න්ති ච ඉමෙසං පදානං ‘‘විභත්තං අවිභත්තඤ්ච සබ්බං සඞ්ගණ්හන්තො ආහා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. සමයවවත්ථානං කත්වා නිද්දිසියමානස්ස නිප්පදෙසතාය අසම්භවතො එකදෙසං නිද්දිසිත්වා සාමඤ්ඤෙන නිගමනං යුත්තං, අකත්වා පන සමයවවත්ථානං සරූපතො නිද්දිසනෙන තථාති ඉමමත්ථං ආහ ‘‘සමයවවත්ථානෙනා’’තිආදිනා. අවිභත්තෙති විපාකකිරියාබ්යාකතං විය න පුබ්බෙ විභත්තෙ. විභජිතබ්බෙති භෙදවන්තතාය විභජනාරහෙ. දස්සිතෙති උද්දිසනවසෙන දස්සිතෙ. වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරතරෙන දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ.

විපාකාදිධම්මානං නයනං නයො, සොව දස්සනන්ති නයදස්සනං. ‘‘දෙසනා’’ති වුත්තං හෙට්ඨා ගහණමෙව නයදස්සනන්ති. දුතියවිකප්පෙ පන කාමාවචරාදිභාවෙන නීයතීති නයො, කිරියාබ්යාකතං. තස්ස දස්සනං නයදස්සනන්ති යොජෙතබ්බං. දුකාදීසු නිද්දෙසවාරෙ ච හදයවත්ථුනො අනාගතත්තා තං අග්ගහෙත්වා පඨමවිකප්පො වුත්තො, එකකෙ පන වත්ථුපි ගහිතන්ති ‘‘හදයවත්ථුඤ්චා’’ති දුතියවිකප්පෙ වුත්තං. කිං පන කාරණං දුකාදීසු නිද්දෙසවාරෙ ච හදයවත්ථු න ගහිතන්ති? ඉතරවත්ථූහි අසමානගතිකත්තා දෙසනාභෙදතො ච. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි එකන්තතො චක්ඛාදිනිස්සයානි, න එවං මනොවිඤ්ඤාණං එකන්තතො හදයවත්ථුනිස්සයං, නිස්සිතමුඛෙන ච වත්ථුදුකාදිදෙසනා පවත්තා. යම්පි එකන්තතො හදයවත්ථුනිස්සයං, තස්ස වසෙන ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා දුකාදීසු වුච්චමානෙසුපි තදනුකූලආරම්මණදුකාදයො න සම්භවන්ති. න හි ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, අත්ථි රූපං න මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ’’න්තිආදිනා සක්කා වත්තුන්ති වත්ථාරම්මණදුකදෙසනා භින්නගතිකා සියුං, සමානගතිකා ච තා දෙසෙතුං භගවතො අජ්ඣාසයො. එසා හි භගවතො දෙසනා පකති. තෙනෙව හි නික්ඛෙපකණ්ඩෙ චිත්තුප්පාදවිභාගෙන අවුච්චමානත්තා අවිතක්කාවිචාරපදවිස්සජ්ජනෙ විචාරොති වත්තුං න සක්කාති අවිතක්කවිචාරමත්තපදවිස්සජ්ජනෙ ලබ්භමානොපි විතක්කො න උද්ධටො, අඤ්ඤථා විතක්කො චාති වත්තබ්බං සියාති. එවං ඉතරවත්ථූහි අසමානගතිකත්තා දෙසනාභෙදතො ච දුකාදීසු උද්දෙසෙ න ගහිතං. උද්දිට්ඨස්සෙව හි නිද්දිසනතො නිද්දෙසෙපි න ගහිතං හදයවත්ථූති වදන්ති.

චක්ඛාදිදසකාසත්තාති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිභාවපුරිසභාවදසකා සත්ත, එකසන්තානවසෙන වා චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායභාවවත්ථුදසකා සත්ත. නිබ්බානස්ස අසතිපි පරමත්ථතො භෙදෙ පරිකප්පිතභෙදොපි භෙදොයෙව වොහාරවිසයෙති කත්වා සොපාදිසෙසාදිභෙදො වුත්තො.

584. කිඤ්චාපි අඤ්ඤත්ථ කුක්කුටණ්ඩසණ්ඨානෙ පරිමණ්ඩල-සද්දො දිස්සති, චක්කසණ්ඨානතා පන වට්ටසණ්ඨානෙ චක්කවාළෙ වුච්චමානො පරිමණ්ඩල-සද්දො වට්ටපරියායො සියා. අනෙකත්ථා හි සද්දාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘වට්ටං පරිමණ්ඩල’’න්ති. එත්ථ ච සිනෙරුයුගන්ධරාදීනං සමුද්දතො උපරිඅධොභාගානං වසෙන උබ්බෙධො වුත්තො, ආයාමවිත්ථාරෙහිපි සිනෙරු චතුරාසීතියොජනසහස්සපරිමාණොව. යථාහ ‘‘සිනෙරු, භික්ඛවෙ, පබ්බතරාජා චතුරාසීති යොජනසහස්සානි ආයාමෙන, චතුරාසීති යොජනසහස්සානි විත්ථාරෙනා’’ති (අ. නි. 7.66). සිනෙරුං පාකාරපරික්ඛෙපවසෙන පරික්ඛිපිත්වා ඨිතා යුගන්ධරාදයො, සිනෙරුයුගන්ධරාදීනං අන්තරෙපි සීතසමුද්දා නාම. ‘‘තෙ විසාලතො යථාක්කමං සිනෙරුආදීනං අච්චුග්ගමනසමානපරිමාණා’’ති වදන්ති.

කොටිසතසහස්සචක්කවාළස්සෙව ආණාඛෙත්තභාවො දසසහස්සචක්කවාළස්ස ජාතිඛෙත්තභාවො විය ධම්මතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. විකප්පසමානසමුච්චයවිභාවනෙසු විය අවධාරණෙ අනියමෙ ච වා-සද්දො වත්තතීති තථා යොජනා කතා. අනෙකත්ථා හි නිපාතාති. තත්ථ අනෙකන්තිකත්ථො අනියමත්ථො.

සීලාදිවිසුද්ධිසම්පාදනෙන, චතුධාතුවවත්ථානවසෙනෙව වා මහාකිච්චතාය මහන්තෙන වායාමෙන. සතිපි ලක්ඛණාදිභෙදෙ එකස්මිං එව කාලෙ එකස්මිං සන්තානෙ අනෙකසතසහස්සකලාපවුත්තිතො මහන්තානි බහූනි භූතානි පරමත්ථතො විජ්ජමානානීති වා මහාභූතානි යථා ‘‘මහාජනො’’ති. එවන්ති ‘‘උපාදාය පවත්ත’’න්ති අත්ථෙ සති පටිච්චසමුප්පන්නතා වුත්තා හොති පච්චයසම්භූතතාදීපනතො. උපාදායතීති උපාදායති එවාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘එකන්තනිස්සිතස්සා’’ති. ‘‘භවති හි නිස්සයරූපානං සාමිභාවො’’ති ආධාරාධෙය්යසම්බන්ධවචනිච්ඡාය අභාවෙ ආධාරභූතොපි අත්ථො සංසාමිසම්බන්ධවචනිච්ඡාය සාමිභාවෙන වුච්චති යථා ‘‘රුක්ඛස්ස සාඛා’’ති අධිප්පායො.

තිවිධරූපසඞ්ගහවණ්ණනා

585. විඤ්ඤත්තිදුකොචාති ච-සද්දෙන චිත්තසහභුචිත්තානුපරිවත්තිදුකාපි සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සක්කා හි එතෙන නයෙන…පෙ… විඤ්ඤාතුන්ති එත්ථ පඤ්චවීසාය තාව වත්ථුදුකෙසු පඨමදුකපඤ්චකාදයො චුද්දසහිපි පකිණ්ණකදුකෙහි අවසිට්ඨෙහි වත්ථුදුකෙහි පඤ්චවීසාය ආරම්මණදුකෙහි පඤ්චහි බාහිරායතනදුකෙහි රූපධාතුදුකාදීහි පඤ්චහි ධාතුදුකෙහි පච්ඡිමකෙහි තීහි ඉන්ද්රියදුකෙහි ද්වාදසහිපි සුඛුමරූපදුකෙහි පඨමාදිවජ්ජෙහි අවසිට්ඨෙහි ආයතනධාතුඉන්ද්රියදුකෙහි ච යොජනං ගච්ඡන්ති. පඤ්චවීසාය පන ආරම්මණදුකෙසු පුරිමකො දුකපඤ්චකො උපාදින්නඋපාදින්නුපාදානියසනිදස්සනචිත්තසමුට්ඨානචිත්තසහභුචිත්තානුපරිවත්තිදුකවජ්ජෙහි පකිණ්ණකදුකෙහි සබ්බෙහිපි වත්ථුදුකෙහි රූපායතනරූපධාතුදුකවජ්ජෙහි ආයතනධාතුදුකෙහි සබ්බෙහිපි ඉන්ද්රියදුකසුඛුමරූපදුකෙහි යොජනං ගච්ඡති. දුතියදුකපඤ්චකාදීසු යථාක්කමං සද්දායතනසද්දධාතුදුකාදයො යොජනං න ගච්ඡන්ති, රූපායතනරූපධාතුදුකාදයො ගච්ඡන්ති. පකිණ්ණකදුකෙසු සනිදස්සනදුකඤ්චාති අයමෙව විසෙසො. යථා ච වත්ථුදුකෙසු, එවං චක්ඛායතනචක්ඛුධාතුචක්ඛුන්ද්රියාදිදුකපඤ්චකෙසු. යථා ච ආරම්මණදුකෙසු, එවං රූපායතනරූපධාතුආදිදුකපඤ්චකෙසු තිකයොජනා. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියජීවිතින්ද්රියදුකා සුඛුමරූපදුකා ච සබ්බෙහිපි දුකෙහි යොජනං ගච්ඡන්තීති එවං තාව තිකයොජනා වෙදිතබ්බා. නනු චායම්පි යොජනා භගවතා න දෙසිතාති න කාතබ්බාති? නයිදං එකන්තිකං. කස්මා? භගවතා දින්නනයෙන යොජනාපි භගවතොයෙව දෙසනා. තථා හි වුත්තං මාතිකාවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1-6) ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා චාති ඉදම්පි සම්භවතී’’තිආදි. සම්භවො හි ගහණස්ස කාරණන්ති ච.

තිවිධරූපසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුබ්බිධාදිරූපසඞ්ගහවණ්ණනා

586. චිත්තතො එව සමුට්ඨාතීති චිත්තසමුට්ඨානන්ති ඉමමෙව අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘විඤ්ඤත්තිදුකාදීහි සමානගතිකො චිත්තසමුට්ඨානදුකො’’ති වුත්තං . විනිවත්තිතෙ හි සාමඤ්ඤෙ යං රූපං ජනකපච්චයෙසු චිත්තතො සමුට්ඨාති, තං චිත්තතො එව සමුට්ඨාතීති. විඤ්ඤත්තිදුකාදීහීති ආදි-සද්දෙන චිත්තසහභුචිත්තානුපරිවත්තිදුකෙ සඞ්ගණ්හාති. ලබ්භමානොති යං තං රූපං උපාදා, තං අත්ථි චිත්තසමුට්ඨානං, අත්ථි න චිත්තසමුට්ඨානං. යං තං රූපං නුපාදා, තං අත්ථි චිත්තසමුට්ඨානං, අත්ථි න චිත්තසමුට්ඨානන්ති එවං ලබ්භමානො. සනිදස්සනදුකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සප්පටිඝමහාභූතදුකාදයො සඞ්ගණ්හාති. තෙනාති චිත්තසමුට්ඨානදුකෙන. තස්සාති චිත්තසමුට්ඨානදුකස්සෙව. අඤ්ඤෙ පනාති විඤ්ඤත්තිචිත්තසමුට්ඨානචිත්තසහභුචිත්තානුපරිවත්තිදුකෙහි අඤ්ඤෙපි පකිණ්ණකදුකා.

සද්දායතනස්ස එකන්තතො අනුපාදින්නත්තා ‘‘සොතසම්ඵස්සාරම්මණදුකාදයො වජ්ජෙත්වා’’ති වුත්තං. චතුක්කා ලබ්භන්තීති යං තං රූපං උපාදින්නං, තං අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණං, අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස නාරම්මණං. යං තං රූපං අනුපාදින්නං, තං අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණං, අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස නාරම්මණන්ති එවමාදයො සබ්බාරම්මණබාහිරායතනාදිලබ්භමානදුකෙහි යොජනායං චතුක්කා ලබ්භන්තීති සම්බන්ධො. අවසෙසෙහීති ආරම්මණබාහිරායතනරූපධාතුදුකාදිතො ලබ්භමානදුකෙහීති වුත්තදුකරාසිතො අවසෙසෙහි. තෙසන්ති උපාදින්නඋපාදින්නුපාදානියචිත්තසමුට්ඨානදුකානං. අඤ්ඤෙසන්ති උපාදින්නදුකාදිතො අඤ්ඤෙසං උපාදාදුකාදීනං. වත්ථුදුකාදීහීති ආදි-සද්දෙන චක්ඛායතනදුකාදයො සඞ්ගණ්හාති. එත්ථාපි අවසෙසෙහි තෙසං අඤ්ඤෙසඤ්ච යොජනාය චතුක්කා න ලබ්භන්තීති සම්බන්ධො.

චතුබ්බිධාදිරූපසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපවිභත්ති

එකකනිද්දෙසවණ්ණනා

594. පථවීආදීනං ධම්මානං රුප්පනසභාවො විය න හෙතුආදිභාවොපි සාධාරණොති න හෙතූසු විභජිතබ්බොති වුත්තං ‘‘අවිජ්ජමානවිභාගස්සා’’ති. තස්ස පන විභාගාභාවදස්සනසරූපදස්සනමෙව නිද්දෙසො. එවඤ්ච කත්වා නිබ්බානස්සපි විභාගරහිතත්තා ‘‘අසඞ්ඛතා ධාතූ’’ති එත්තකමෙව නිද්දෙසවසෙන වුත්තං.

යදිපි හිනොති එතෙන පතිට්ඨාති කුසලාදිකො ධම්මොති අලොභාදයො කෙවලං හෙතුපදවචනීයා, කාරණභාවසාමඤ්ඤතො පන මහාභූතාදයොපි හෙතු-සද්දාභිධෙය්යාති මූලට්ඨවාචිනා දුතියෙන හෙතු-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ ‘‘හෙතුහෙතූ’’ති. සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො කුසලාදිධම්මානං මූලත්ථෙන උපකාරකධම්මා ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 1059-1060) පට්ඨානෙ ච තෙයෙව ‘‘හෙතුපච්චයො’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘මූලහෙතු පච්චයහෙතූති වා අයමත්ථො’’ති. හිනොති එතෙන, එතස්මා වා ඵලං පවත්තතීති හෙතු, පටිච්ච එතස්මා එති පවත්තතීති පච්චයොති එවං හෙතුපච්චය-සද්දානං අනානත්ථතං සන්ධාය හෙතුසද්දපරියායභාවෙන පච්චය-සද්දො වුත්තොති ආහ ‘‘හෙතුපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා’’ති. භූතත්තයනිස්සිතානි ච මහාභූතානි චතුමහාභූතනිස්සිතං උපාදාරූපන්ති සබ්බම්පි රූපං සබ්බදා සබ්බත්ථ සබ්බාකාරං චතුමහාභූතහෙතුකං මහාභූතානි ච අනාමට්ඨභෙදානි සාමඤ්ඤතො ගහිතානීති වුත්තං ‘‘රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතූ’’ති.

කම්මසමාදානානන්ති සමාදානානං කම්මානං, සමාදියිත්වා කතකම්මානං වා. අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු විපාකස්ස තණ්හාවිජ්ජාදීසු.

‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං කායදුච්චරිතස්ස ඉට්ඨො කන්තො මනාපො විපාකො නිබ්බත්තෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජති. ඨානඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, විජ්ජති, යං කායදුච්චරිතස්ස අනිට්ඨො අකන්තො අමනාපො විපාකො නිබ්බත්තෙය්ය. ඨානමෙතං විජ්ජති. වචී…පෙ… මනො…පෙ… විජ්ජති…පෙ… අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං කායසුචරිතස්ස අනිට්ඨො අකන්තො අමනාපො විපාකො නිබ්බත්තෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.131; විභ. 809),

‘‘කම්මං සත්තෙ විභජති, යදිදං හීනපණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289) – එවමාදිවචනතො කම්මං විපාකස්ස ඉට්ඨානිට්ඨතං නියමෙතීති ආහ ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකනියාමකත්තා’’ති. ගතිඋපධිකාලපයොගසම්පත්තිවිපත්තියොයෙව ඨානං විපාකස්ස ඔකාසභාවතො. න හි තෙහි විනා කොචි විපාකො නිබ්බත්තතීති. යථාවුත්තට්ඨානෙ සති අධිගන්තබ්බං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං ‘‘ගති…පෙ… නිප්ඵාදිත’’න්ති වුත්තං. විපාකස්ස ආරම්මණෙන විනා අභාවතො ආරම්මණම්පි තස්ස පධානං කාරණං. අනඤ්ඤසභාවතොති හෙතුආදිසභාවාභාවතො.

රුප්පනං රූපං. තං අස්ස අත්ථීති එත්ථ ‘‘අස්සා’’ති වුච්චමානො පථවීආදිඅත්ථොයෙව රුප්පතීතිපි වුච්චතීති ආහ ‘‘රුප්පනලක්ඛණයුත්තස්සෙව රූපීරූපභාවතො’’ති. එතං සභාවන්ති එතං උප්පන්නභාවෙ සති ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යසභාවං රූපෙ නියමෙති රූපස්සෙව තංසභාවත්තා. න රූපං එතස්මින්ති කාලභෙදවසෙන අතංසභාවස්සපි රූපස්ස අත්ථිතාය න රූපං තත්ථ නියන්තබ්බන්ති දස්සෙති. අත්ථි හීතිආදිනා තත්ථ රූපස්සෙව නියන්තබ්බතාභාවංයෙව විවරති. එතමෙවාතිආදිනා උද්දෙසෙන නිද්දෙසං සංසන්දෙති. එත්ථ එතමෙව රූපෙ යථාවුත්තසභාවං නියමෙතබ්බං නිද්දෙසෙ එව-සද්දෙන නියමෙති අවධාරෙතීති අත්ථො. යථාවුත්තො නියමොති උප්පන්නභාවෙ සති ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යභාවො නියන්තබ්බතාය ‘‘නියමො’’ති වුත්තො, සො රූපෙ අත්ථි එව රූපස්සෙව තංසභාවත්තා. විසිට්ඨකාලස්ස වුත්තප්පකාරං අවධාරණංයෙව වා යථාවුත්තො නියමො, සො රූපෙ අත්ථියෙව සම්භවතියෙව, න අරූපෙ විය න සම්භවතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. කාලභෙදන්ති කාලවිසෙසං. අනාමසිත්වාති අග්ගහෙත්වා. තං සබ්බන්ති අනාමට්ඨකාලභෙදං තතොයෙව අරූපෙහි සමානවිඤ්ඤෙය්යසභාවං සබ්බං රූපං. උප්පන්නන්ති එතෙන කාලභෙදාමසනෙන විසෙසෙති ‘‘උප්පන්නං…පෙ… මෙවා’’ති.

වත්තමානකාලිකං සබ්බං රූපං දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතසභාවං, තං යථාසකං ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යසභාවමෙව, න තෙහි අවිඤ්ඤෙය්යං. නාපි උප්පන්නමෙව ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යසභාවං එකන්තලක්ඛණනියමාභාවාපත්තිතොති එවං අවිපරීතෙ අත්ථෙ විභාවිතෙපි චොදකො අධිප්පායං අජානන්තො ‘‘නනු එව’’න්තිආදිනා සබ්බස්ස සබ්බාරම්මණතාපත්තිං චොදෙති. ඉතරො ‘‘රූපං සබ්බං සම්පිණ්ඩෙත්වා’’තිආදිනා අත්තනො අධිප්පායං විභාවෙති. එත්ථ එකීභාවෙන ගහෙත්වාති ඉදං ‘‘සම්පිණ්ඩෙත්වා’’ති එතස්ස අත්ථවචනං. එකන්තලක්ඛණං ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යසභාවොයෙව. ඉදං වුත්තං හොති – කිඤ්චාපි පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං විසයන්තරෙ අප්පවත්තනතො න සබ්බස්ස සබ්බාරම්මණතා, සබ්බස්සපි පන රූපස්ස ඡවිඤ්ඤාණාරම්මණභාවතො යථාසකං ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යතාය ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යතාව අත්ථි, තං එකතො සඞ්ගහණවසෙන ගහෙත්වා ‘‘උප්පන්නං සබ්බං රූපං ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති වුත්තං යථා ‘‘අභිඤ්ඤාප්පත්තං පඤ්චමජ්ඣානං ඡළාරම්මණං හොතී’’ති. යථා හි දිබ්බචක්ඛුදිබ්බසොතාදිඅභිඤ්ඤාප්පත්තස්ස පඤ්චමජ්ඣානස්ස විසුං අසබ්බාරම්මණත්තෙපි එකන්තලක්ඛණවසෙන එකීභාවෙන ගහෙත්වා ආරම්මණවසෙන පඨමජ්ඣානාදිතො විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤාප්පත්තං පඤ්චමජ්ඣානං ඡළාරම්මණං හොතී’’ති වුච්චති, එවං අරූපතො රූපස්ස විසයවසෙන විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘උප්ප…පෙ… විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති වුත්තන්ති. ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විඤ්ඤෙය්යභාවො රූපෙ නියමෙතබ්බො, න පන රූපං තස්මිං නියමෙතබ්බං, අනියතදෙසො ච එව-සද්දොති අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ට. 594) ‘‘පච්චුප්පන්නරූපමෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ඡහි වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘පච්චුප්පන්නරූපමෙවා’’තිආදිනා තත්ථ දොසමාහ. තස්මාති යස්මා පාළියං විඤ්ඤෙය්යමෙවාති එව-සද්දො වුත්තො, න ච තස්ස අට්ඨානයොජනෙන කාචි ඉට්ඨසිද්ධි, අථ ඛො අනිට්ඨසිද්ධියෙව සබ්බරූපස්ස එකන්තලක්ඛණනියමාදස්සනතො, තස්මා. යථාරුතවසෙනෙව නියමෙ ගය්හමානෙ උප්ප…පෙ… පත්ති නත්ථි, තතො ච සොතපතිතතායපි පයොජනං නත්ථීති. වුත්තනයෙනාති ‘‘අරූපතො විධුර’’න්තිආදිනා වුත්තනයෙන.

ඤාණස්ස වා උත්තරස්ස පුරිමඤාණං වත්ථුකාරණන්ති ඤාණවත්ථු. ‘‘සජාතී’’ති එත්ථ ස-කාරො සමානසද්දත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘සමානජාතිකාන’’න්ති වුත්තං. සමානජාතිතා ච සම්මාවාචාදීනං සීලනත්ථො එව. එතෙන සමානසභාවතා සජාතිසඞ්ගහොති වෙදිතබ්බො. ආරම්මණෙ චෙතසො අවික්ඛෙපප්පවත්තියා උපට්ඨානුස්සාහනානි විය තෙසං අවික්ඛෙපොපි අතිසයෙන උපකාරකොති ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤොපකාරවසෙනා’’ති වුත්තං. තෙනෙව විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු සහජාතධම්මෙසු එතෙසංයෙව සමාධික්ඛන්ධසඞ්ගහො දස්සිතො. යං පන සච්චවිභඞ්ගවණ්ණනායං (විභ. අට්ඨ. 189) විසුද්ධිමග්ගාදීසු (විසුද්ධි. 2.568) ච ‘‘වායාමසතියො කිරියතො සඞ්ගහිතා’’ති වුත්තං, තං අසමාධිසභාවතං තෙසං සමාධිස්ස උපකාරකත්තඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙව ච තත්ථ ‘‘සමාධියෙවෙත්ථ සජාතිතො සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො’’ති (විසුද්ධි. 2.568; විභ. අට්ඨ. 189) වුත්තං. ඉධ පන සජාතිසඞ්ගහොති සමාධිතදුපකාරකධම්මානං උප්පත්තිදෙසවසෙන සඞ්ගහො වුත්තොති. අවිරාධෙත්වා විසයසභාවාවග්ගහණං පටිවෙධො, අප්පනා ච ආරම්මණෙ දළ්හනිපාතො තදවගාහොයෙවාති ‘‘පටිවෙධසදිසං කිච්ච’’න්ති වුත්තං. අථ වා ආරම්මණපටිවෙධස්ස තදාහනනපරියාහනනමනුගුණතාය සමානන්ති පඤ්ඤාවිතක්කානං කිච්චසරික්ඛතා වුත්තා.

එකකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකනිද්දෙසො

උපාදාභාජනීයවණ්ණනා

596. සමන්තතො සබ්බසො දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු සමන්තචක්ඛූති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසඞ්ඛතාසඞ්ඛතදස්සන’’න්ති වුත්තං. එවමාදිනාති එත්ථ ආදි-සද්දො ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාත’’න්ති තීසුපි පදෙසු පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදී’’තිආදිනා (මහාව. 15; පටි. ම. 2.30) හි පාළි පවත්තාති. ආකාරෙනාති ද්වාදසවිධෙන ආකාරෙන. තම්පි කාමාවචරං විපස්සනාපච්චවෙක්ඛණඤාණභාවතො. ‘‘ඤාණචක්ඛු සහඅරියමග්ගං විපස්සනාඤාණන්තිපි යුජ්ජතී’’ති වදන්ති. අග්ගමග්ගෙන පන සහ විපස්සනා පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති යුත්තං විය දිස්සති.

යථාවුත්තෙ මංසපිණ්ඩෙ සසම්භාරෙ චක්ඛුවොහාරො සන්තානවසෙන පවත්තමානෙ චතුසමුට්ඨානිකරූපධම්මෙ උපාදාය පවත්තොති ‘‘චතු…පෙ… සම්භාරා’’ති වුත්තං. සණ්ඨානන්ති වණ්ණායතනමෙවාති තෙන තෙන ආකාරෙන සන්නිවිට්ඨෙසු මහාභූතෙසු තංතංසණ්ඨානවසෙන වණ්ණායතනස්ස විඤ්ඤායමානත්තා වුත්තං, න වණ්ණායතනස්සෙව සණ්ඨානපඤ්ඤත්තියා උපාදානත්තා. තථා හි අන්ධකාරෙ ඵුසිත්වාපි සණ්ඨානං විඤ්ඤායතීති. තථා ච වක්ඛති ‘‘දීඝාදීනි ඵුසිත්වාපි සක්කා ජානිතු’’න්ති, (ධ. ස. අට්ට. 616) ‘‘දීඝාදිසන්නිවෙසං භූතසමුදායං නිස්සායා’’ති (ධ. ස. මූලටී. 616) ච. තෙසං සම්භවසණ්ඨානානං ආපොධාතුවණ්ණායතනෙහි අනත්ථන්තරභාවෙපි තෙහි විසුං වචනං තථාභූතානං සම්භවභූතානං සණ්ඨානභූතානඤ්ච. එතෙන ආපොධාතුවණ්ණායතනානං වසෙන වත්තමානඅවත්ථාවිසෙසො සම්භවො සණ්ඨානඤ්චාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. තත්ථ සම්භවො චතුසමුට්ඨානිකො සොළසවස්සකාලෙ උප්පජ්ජති. තස්ස රාගවසෙන ඨානා වචනං හොතීති වදන්ති. අතථාභූතානං තතො අඤ්ඤථාභූතානං. යථාවුත්තෙ සම්භාරවත්ථුසඞ්ඛාතෙ. විජ්ජමානත්තාති භිය්යොවුත්තිවසෙන වුත්තං. තථා හි ඛීණාසවානං බ්රහ්මානඤ්ච සම්භවො නත්ථීති. ආපොධාතුවිසෙසත්තා සම්භවො ආපොධාතුසම්බන්ධී ආපොධාතුතන්නිස්සයනිස්සිතොපි හොතීති තස්ස චතුධාතුනිස්සිතතාය අවිරොධො වුත්තො.

උතුචිත්තාහාරෙහි උපත්ථම්භියමානන්ති එත්ථ ‘‘කලාපන්තරගතා උතුආහාරා අධිප්පෙතා’’ති වදන්ති. අනෙකකලාපගතභාවං චක්ඛුස්ස දස්සෙති යතො උපද්දුතපටලෙ නිරාකරණෙපි චක්ඛු විජ්ජතීති . පටිඝට්ටනං විසයාභිමුඛභාවො නිඝංසපච්චයත්තා. නිඝංසො නිස්සයභාවාපත්ති. යතො චක්ඛාදිනිස්සිතා සඤ්ඤා ‘‘පටිඝසඤ්ඤා’’ති වුච්චති.

අනෙකත්තාති ඉදං අවචනස්ස කාරණං, න හෙතුකිරියාය විඤ්ඤායමානභාවස්ස. සො පන අපෙක්ඛාසිද්ධිතො එව වෙදිතබ්බො. හෙතුකිරියාපෙක්ඛා හි ඵලකිරියාති. චක්ඛුං සඞ්ගණ්හාතීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවානුපගමනෙපි තංසභාවානතිවත්තනතො තස්සා සමඤ්ඤාය තත්ථ නිරුළ්හභාවං දස්සෙති. දස්සනපරිණායකට්ඨො චක්ඛුස්ස ඉන්දට්ඨොයෙවාති ‘‘යථා හි ඉස්සරො’’තිආදිනා ඉස්සරොපමා වුත්තා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චෙ පරිණායන්තං චක්ඛු තංසහජාතෙ චක්ඛුසම්ඵස්සාදයොපි තත්ථ පරිණායතීති වුච්චතීති ‘‘තෙ ධම්මෙ…පෙ… පරිණායතී’’ති වුත්තං, න පන චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං දස්සනකිච්චත්තා. අථ වා චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන උපකාරකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චෙ පරිණායන්තං චක්ඛු තත්ථ චක්ඛුසම්ඵස්සාදයොපි තදනුවත්තකෙ පරිණායතීති අත්ථායං පරියායොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙ ධම්මෙ…පෙ… ණායතී’’ති. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං චක්ඛතීති ඉමස්ස ‘‘පරිණායති පකාසෙතී’’ති ච අත්ථා වුත්තා. සණ්ඨානම්පි රූපායතනමෙවාති ‘‘සමවිසමානි රූපානි චක්ඛතීති චක්ඛූ’’ති වුත්තං. තංද්වාරිකානං ඵස්සාදීනං උපනිස්සයපච්චයභාවො එව වළඤ්ජනත්ථො.

599. තංද්වාරිකා…පෙ… උප්පත්ති වුත්තාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ උප්පන්නෙ සම්පටිච්ඡනාදීනි බලවාරම්මණෙ ජවනං එකන්තෙන උප්පජ්ජතීති කත්වා වුත්තං. තථා චෙව හි අන්තරා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ වා සම්පටිච්ඡනෙ වා සන්තීරණෙ වා ඨත්වා නිවත්තිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතීති නිච්ඡිතං. තෙන පච්චයෙනාති තංපකාරෙන පච්චයෙන. තංසදිසානන්ති ගරුං කත්වා අස්සාදනාදිප්පවත්තිවිසෙසරහිතතාය දස්සනසදිසානං මනොධාතුසන්තීරණවොට්ඨබ්බනානං. පඤ්චද්වාරිකජවනානං අස්සාදනාදිතො අඤ්ඤථා ගරුං කත්වා පවත්ති නත්ථි රූපධම්මවිසයත්තාති ‘‘අස්සාදනාභිනන්දනභූතානී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. මනොද්වාරිකජවනපිට්ඨිවට්ටකානම්පි හි පඤ්චද්වාරිකජවනානං අස්සාදනාභිනන්දනභාවෙන රූපං ගරුං කත්වා පවත්ති නත්ථීති න සක්කා වත්තුන්ති. රූපං ආරම්මණාධිපති අකුසලස්සෙව හොති. තථා හි පට්ඨානෙ ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අකුසලස්ස ධම්මස්ස අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො. ආරම්මණාධිපති චක්ඛුං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දතී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.416) රූපධම්මොපි ආරම්මණාධිපති විභත්තො. ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස අබ්යාකතො ධම්මො කුසලස්සා’’ති එත්ථ පන ඵලනිබ්බානානෙව ආරම්මණාධිපතිභාවෙන විභත්තානීති. ගණනාය ච ‘‘ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතන්ති එක’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.445) වුත්තං. යදි කුසලස්සපි සියා, ද්වෙති වත්තබ්බං සියාති. තානීති යථාවුත්තජවනානි පටිනිද්දිට්ඨානි. තංසම්පයුත්තානි චාති ජවනසම්පයුත්තානි. අඤ්ඤානි චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනි. යදි රූපස්ස ආරම්මණපච්චයභාවමත්තං අධිප්පෙතං, ‘‘තං රූපාරම්මණෙති එතෙනෙව සිජ්ඣෙය්යා’’ති එත්තකමෙව වදෙය්ය. යස්මා පන රූපං තංද්වාරිකජවනානං පච්චයවිසෙසොපි හොති, තස්මා තස්ස විසෙසස්ස දීපනත්ථං ‘‘ආරබ්භා’’ති වචනං වුත්තං සියාති ආහ ‘‘ආරම්මණපච්චයතො අඤ්ඤපච්චයභාවස්සපි දීපක’’න්ති.

600. සොතවිඤ්ඤාණප්පවත්තියං සවනකිරියාවොහාරොති සොතස්ස සවනකිරියාය කත්තුභාවො සොතවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙනාති වුත්තං ‘‘සොතවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවෙන සුණාතී’’ති. ජීවිතනිමිත්තමාහාරරසො ජීවිතං, තස්මිං නින්නතාය තං අව්හායතීති ජිව්හාති එවං සිද්ධෙන ජිව්හා-සද්දෙන පකාසියමානා රසාව්හායනසඞ්ඛාතා සායනකිරියා ලබ්භතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ජිව්හාසද්දෙන විඤ්ඤායමානා කිරියාසායන’’න්ති. තථා ච වක්ඛති ‘‘ජීවිතමව්හායතීති ජිව්හා’’ති (විභ. අට්ඨ. 154). ආයොති උප්පත්තිදෙසො. පසාදකායස්ස කායිකානං දුක්ඛසුඛානං නිස්සයභාවතො ඉතරෙසං උපනිස්සයභාවතො ‘‘දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛානං ආයො’’ති වුත්තං. බ්යාපිතායාති බ්යාපිභාවෙ, බ්යාපිභාවෙන වා. කායප්පසාදභාවොති කායප්පසාදසබ්භාවො. අනුවිද්ධත්තාති අනුයුත්තභාවතො, සංසට්ඨභාවතොති අත්ථො. තස්මාති යස්මා යාවතා ඉමස්මිං කායෙ උපාදින්නකපවත්තං නාම අත්ථි, සබ්බත්ථ කායායතනං කප්පාසපටලෙ ස්නෙහො වියාති වුත්තං, තස්මා. පණ්ඩරසභාවා පසාදා ආපාථගතං විසයං විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවෙන පකාසෙන්තා විය හොන්තීති තෙසං විසයාවභාසනකිච්චතා වුත්තා. සමානනිස්සයානන්ති එකනිස්සයානං. අවිනිබ්භුත්තෙසු හි රූපරසාදීසු යංනිස්සයං රූපං, තංනිස්සයො එව රසාදීති. අඤ්ඤමඤ්ඤසභාවානුපගමෙනාති ලක්ඛණසඞ්කරාභාවමාහ.

යස්මා පච්චයන්තරසහිතොයෙව චක්ඛුප්පසාදො රූපාභිහනනවසෙන පවත්තති, න පච්චයන්තරරහිතො, තස්මා රූපාභිඝාතො හොතු වා මා වා හොතු, එවංසභාවො සො රූපධම්මොති දස්සෙතුං ‘‘රූපාභිඝාතාරහො’’ති වුත්තං යථා ‘‘විපාකාරහසභාවා කුසලාකුසලා’’ති. විසයවිසයීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිමුඛභාවො අභිඝාතො වියාති අභිඝාතො, සො රූපෙ චක්ඛුස්ස , චක්ඛුම්හි වා රූපස්ස හොතීති වුත්තං ‘‘රූපෙ, රූපස්ස වා අභිඝාතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘යම්හි චක්ඛුම්හි අනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි රූපං සනිදස්සනං සප්පටිඝං පටිහඤ්ඤි වා’’ති (ධ. ස. 597), ‘‘චක්ඛු අනිදස්සනං සප්පටිඝං රූපම්හි සනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි පටිහඤ්ඤි වා’’ති (ධ. ස. 598) ච ආදි. එත්ථ ච තංතංභවපත්ථනාවසෙන චක්ඛාදීසු අවිගතරාගස්ස අත්තභාවනිප්ඵාදකසාධාරණකම්මවසෙන පුරිමං චක්ඛුලක්ඛණං වුත්තං, සුදූරසුඛුමාදිභෙදස්සපි රූපස්ස ගහණසමත්ථමෙව චක්ඛු හොතූති එවං නිබ්බත්තිතආවෙණිකකම්මවසෙන දුතියං. එස නයො සෙසෙසුපි. අථ වා සතිපි පඤ්චන්නං පසාදභාවසාමඤ්ඤෙ සවිසයාවභාසනසඞ්ඛාතස්ස පසාදබ්යාපාරස්ස දස්සනවසෙන පුරිමං වුත්තං, පසාදකාරණස්ස සතිපි කම්මභාවසාමඤ්ඤෙ අත්තනො කාරණභෙදෙන භෙදදස්සනවසෙන දුතියං.

කාමතණ්හාති කාමභවෙ තණ්හා. තථා රූපතණ්හා දට්ඨබ්බා. තස්ස තස්ස භවස්ස මූලකාරණභූතා තණ්හා තස්මිං තස්මිං භවෙ උප්පජ්ජනාරහායතනවිසයාපි නාම හොතීති කාමතණ්හාදීනං දට්ඨුකාමතාදිවොහාරාරහතා වුත්තා. දට්ඨුකාමතාති හි දට්ඨුමිච්ඡා රූපතණ්හාති අත්ථො. තථා සෙසාසුපීති. එත්ථ ච දට්ඨුකාමතාදීනං තංතංඅත්තභාවනිබ්බත්තකකම්මායූහනක්ඛණතො සති පුරිමනිබ්බත්තියං වත්තබ්බං නත්ථි. අසතිපි තස්ස මග්ගෙන අසමුග්ඝාතිතභාවෙනෙව කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. යතො මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නං කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජිත්වා අත්තනො ඵලස්ස කාරණභාවූපගමනතො විජ්ජමානමෙවාති උප්පන්නඅත්ථිතාපරියායෙහි වුච්චති ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ අන්තරායෙව අන්තරධාපෙති’’ (සං. නි. 5.157), ‘‘සන්තං වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දං අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දොති පජානාතී’’ති (දී. නි. 2.382; ම. නි. 1.115) ච එවමාදීසු.

එත්ථාහ – චක්ඛාදීනං ඉන්ද්රියානං කිං එකකම්මුනා උප්පත්ති, උදාහු නානාකම්මුනාති? උභයථාපීති පොරාණා. තත්ථ නානාකම්මුනා තාව උප්පත්තියං චක්ඛාදීනං විසෙසෙ වත්තබ්බං නත්ථි කාරණස්ස භින්නත්තා. එකකම්මුනා පන උප්පත්තියං තෙසං කථං විසෙසොති? කාරණස්ස භින්නත්තායෙව. තංතංභවපත්ථනාභූතා හි තණ්හා තංතංභවපරියාපන්නායතනාභිලාසතාය සයං විචිත්තරූපා උපනිස්සයභාවෙන තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මස්ස විචිත්තභෙදතං විදහති. යතො තදාහිතවිසෙසං තං තථාරූපසමත්ථතායොගෙන අනෙකරූපාපන්නං විය අනෙකං විසිට්ඨසභාවං ඵලං නිබ්බත්තෙති. තථා ච වක්ඛති ‘‘කම්මමෙව නෙසං විසෙසකාරණ’’න්ති. න චෙත්ථ සමත්ථතාභාවතො අඤ්ඤං වෙදිතබ්බං කාරණවිසෙසෙනාහිතවිසෙසස්ස විසිට්ඨඵලනිප්ඵාදනයොග්යතාභාවතො. තථා හි සති එකස්සපි කම්මස්ස අනෙකින්ද්රියහෙතුතාවිසෙසයොගං එකම්පි කම්මන්තිආදිනා යුත්තිතො ආගමතොපි පරතො සයමෙව වක්ඛති. තථා ච එකස්සෙව කුසලචිත්තස්ස සොළසාදිවිපාකචිත්තනිබ්බත්තිහෙතුභාවො වුච්චති. ලොකෙපි එකස්සෙව සාලිබීජස්ස පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතණ්ඩුලඵලනිබ්බත්තිහෙතුතා දිස්සති. කිං වා එතාය යුත්තිචින්තාය, න චින්තිතබ්බමෙවෙතං. යතො කම්මවිපාකො චක්ඛාදීනි කම්මවිපාකො ච සබ්බාකාරතො බුද්ධානංයෙව කම්මවිපාකඤාණඵලයුත්තානං විසයො, න අඤ්ඤෙසං අතක්කාවචරතාය. තෙනෙව ච භගවතා ‘‘කම්මවිපාකො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යො චින්තෙය්ය උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77) ආදීනවං දස්සෙත්වා පටික්ඛිත්තං. ආවිඤ්ඡනං පුග්ගලස්ස විඤ්ඤාණස්ස වා තංනින්නභාවප්පත්තියා හෙතුභාවො.

සබ්බෙසන්ති පදස්ස පකරණතො පාරිසෙසතො වා ලබ්භමානං අත්ථවිසෙසං අජානන්තො යථාරුතවසෙනෙව අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘කො එත්ථ විසෙසො’’තිආදිනා චොදෙති. ඉතරො තෙජාදීනං පච්චෙකං අධිකභාවෙ විය ද්වින්නං තිණ්ණං වා අධිකභාවෙපි යථාවුත්තාධිකභාවෙනෙව එකකාදිවසෙන ලබ්භමානාය ඔමත්තතායපි කායප්පසාදො න හොතීති විඤ්ඤායමානත්තා පකරණතො පාරිසෙසතො වා චතුන්නම්පි භූතානං සමභාවෙන කායො හොතීති අයමත්ථො සිද්ධොති සබ්බ-සද්දො ඉධ සමභාවදීපකොති දස්සෙතුං ‘‘ඉදං පනා’’තිආදිමාහ. ඉමමත්ථං දීපෙතීති ච යථාවුත්තෙන ඤායෙන ‘‘සබ්බෙස’’න්ති වචනතො අයමත්ථො ලබ්භති, න තස්ස වාචකත්තාති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘අනුවත්ත…පෙ… වසෙන වුත්තත්තා’’ති. එකදෙසාධිකභාවනිවාරණෙනෙව හි එකදෙසොමත්තතානිවාරණම්පි විඤ්ඤායතීති. එකදෙසො අවයවො. චතුධාතුසමුදායනිස්සයස්ස හි පසාදස්ස තදෙකධාතුඅධිකතා අවයවාධිකතා හොතීති.

‘‘පුරිමා චෙත්ථ ද්වෙපි වාදිනො නිකායන්තරියා’’ති වදන්ති. ආලොකාදිසහකාරීකාරණසහිතානංයෙව චක්ඛාදීනං රූපාදිඅවභාසනසමත්ථතා විවරස්ස ච සොතවිඤ්ඤාණුපනිස්සයභාවො ගුණොති තෙසං ලද්ධීති අධිප්පායෙන ‘‘තංතංභූතගුණෙහී’’තිආදි වුත්තං. තෙජාදීනං විය විවරස්ස භූතභාවාභාවතො ‘‘යථායොග’’න්ති වුත්තං. අථ වා රූපාදයො විය විවරම්පි භූතගුණොති පරාධිප්පායං දස්සෙන්තො ‘‘තංතංභූතගුණෙහී’’ති ආහ. තෙජස්ස පන ආලොකරූපෙන, ආකාසසඞ්ඛාතස්ස විවරස්ස සද්දෙන, වායුස්ස ගන්ධෙන, උදකස්ස රසෙන, පථවියා ඵොට්ඨබ්බෙනාති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘යථායොගං තංතංභූතගුණෙහී’’ති වුත්තං සියා. රූපාදිග්ගහණෙති රූපාදිවිසයෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිකෙ නිප්ඵාදෙතබ්බෙති අත්ථො. උපකරිතබ්බතොති සහකාරීකාරණභූතෙහි යථාවුත්තභූතගුණෙහි චක්ඛාදීනං සකිච්චකරණෙ උපකරිතබ්බතො. සභාවෙන සුය්යමානස්සාති කෙනචි අනුච්චාරියමානස්සෙව ලබ්භමානත්තා වුත්තං. ඝට්ටනං පන විනා වායුසද්දොපි නත්ථීති. අථ වා වායුම්හි සද්දො සභාවෙන සුය්යතීති ආපෙ රසො මධුරොති ච තස්ස ලද්ධියෙවාති දට්ඨබ්බං. දුතියවාදිස්සපි නිග්ගහො හොති තස්සපි තෙජාදිගුණා රූපාදයොති එවංලද්ධිකත්තා.

රූපාදිවිසෙසගුණෙහීති රූපාදිවිසෙසගුණයුත්තෙහි. තෙජ…පෙ… වායූහීති සහාකාසෙහි තෙජාදිපරමාණූහි. කප්පාසතො විසදිසායාති කප්පාසපථවිතො විසෙසයුත්තාය තතො අධිකසාමත්ථියයුත්තායාති අධිප්පායො. තස්සායෙවාති කප්පාසපථවියායෙව. යස්මා සා විජ්ජමානානිපි අවිසෙසභූතානි අත්ථීති ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන අභිභවිත්වා ඨිතා, තස්මා තස්සායෙව ගන්ධො අධිකතරො භවෙය්යාති අත්ථො. අයඤ්ච සබ්බො උත්තරො ‘‘තස්ස තස්ස භූතස්ස අධිකතායා’’තිආදිනා අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 600) වුත්තත්තා තථාගතානං වාදං සම්පටිච්ඡිත්වා වදන්තස්ස කණාදස්ස වසෙන වුත්තො. ‘‘අත්තනො පන මතෙන කණාදකපිලාදයො කෙවලං පථවාදිද්රබ්යමෙවාතිආදි ලද්ධි. කණාදසාසනාය අධිමුත්තානං සාසනෙ අනවගාළ්හානං කෙසඤ්චි අයං වාදො’’ති ච වදන්ති. එතස්සුභයස්සාති ආසවගන්ධතො කප්පාසගන්ධො අධිකො සීතුදකවණ්ණතො උණ්හොදකවණ්ණො ච අධිකොති එතස්ස උභයස්ස. තෙජාදිඅධිකෙසු ච සම්භාරෙසු රූපාදීනං විසෙසස්ස අදස්සනතො න රූපාදයො තෙජාදීනං විසෙසගුණොති සිද්ධන්ති ආහ ‘‘තදභා…පෙ… ත්තිතා’’ති. තෙන න රූපං තෙජස්ස විසෙසගුණො එකන්තතො තෙජාදිකෙ සම්භාරෙ විසෙසෙන අදස්සනතො, යො යස්ස විසෙසගුණො, න සො තදධිකෙ සම්භාරෙ එකන්තතො විසෙසෙන දිස්සති යථා පථවීඅධිකෙ සම්භාරෙ ආපොධාතූති දස්සෙති. එවං සෙසෙසුපි යථායොගං යොජෙතබ්බං. කො පන වාදො නානාකලාපෙති සභාවතො නානත්තාභාවෙපි මූලකාරණනානත්තවසෙන අත්ථි කොචි විසෙසො අසඞ්ඝාතෙති දස්සෙති, යතො පරමරණාදිකිරියාසමත්ථතා නෙසං කෙසඤ්චියෙව දිස්සතීති.

එකම්පීති පි-සද්දෙන අනෙකස්මිං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. පඤ්චායතනිකත්තභාවෙ පත්ථනා යා දට්ඨුකාමතාදිභාවෙන වුත්තා, තාය නිප්ඵන්නං. එතෙන කාරණවිසෙසෙන ඵලවිසෙසමාහ. න හීතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථයති. තන්ති කම්මං. විසෙසෙනාති අත්තනො කාරණෙන ආහිතාතිසයෙන . තෙනෙව සොතස්ස න හොති පච්චයො, තතො අඤ්ඤෙනෙව පන හොතීති අධිප්පායො. තෙන අනෙකසභාවෙන කාරණෙන ආහිතවිසෙසං එකම්පි කම්මං අනෙකසභාවං ඵලං නිප්ඵාදෙතුං සමත්ථං හොතීති දස්සෙති. ඉදානි කම්මස්ස වුත්තප්පකාරවිසෙසාභාවෙ දොසමාහ ‘‘ඉන්ද්රියන්තරාභාවප්පත්තිතො’’ති. තස්සත්ථො – කාරණවිසෙසාභාවෙ ඵලවිසෙසස්ස අසම්භවතො යං විසෙසයුත්තං කම්මං චක්ඛුස්ස කාරණං, තස්ස තතො අඤ්ඤවිසෙසාභාවෙ තදඤ්ඤින්ද්රියුප්පාදකතාපි න සියාති සොතින්ද්රියාදීනං තතො අනුප්පත්ති එව සියා. එවමිතරත්ථාපි. විසෙසොති චෙත්ථ කම්මස්ස තංතංඉන්ද්රියුප්පාදනසමත්ථතා අධිප්පෙතා, සා ච පුබ්බෙ දස්සිතසභාවොව.

අනෙකාහි මහග්ගතචෙතනාහි එකාය වා පරිත්තචෙතනාසහිතාය පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපානං නිබ්බත්තීති න සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති ‘‘සබ්බෙසං…පෙ… විඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං. ඉදානි තමෙව අසක්කුණෙය්යතං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘නානාචෙතනායා’’තිආදි වුත්තං. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ‘‘පටිස…පෙ… පච්චයො’’ති එත්ථ යදි නානාකම්මවසෙන ඉන්ද්රියානං උප්පත්ති අධිප්පෙතා, එවං සති මහග්ගතකම්මෙන ච කාමාවචරකම්මෙන ච තංතංපටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපං උප්පන්නං සියා, න චෙතං යුත්තං ‘‘මහග්ගතචෙතනා කම්මපච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.78) වුත්තත්තා. නාපි තංතංභවනියතරූපින්ද්රියෙහි විකලින්ද්රියතා ගතිසම්පත්තියා ඔපපාතිකයොනියං පටිසන්ධික්ඛණෙ යුත්තා. අථ මහග්ගතාහි එව නානාචෙතනාහි නිබ්බත්තං, න චෙකා පටිසන්ධි අනෙකකම්මනිබ්බත්තා හොති. නිච්ඡිතඤ්හෙතං සාකෙතපඤ්හෙනාති. එවං එකෙන මහග්ගතකම්මුනා චක්ඛුන්ද්රියසොතින්ද්රියහදයවත්ථූනං උප්පත්තිඤාපකෙන ඉමිනා වචනෙන පරිත්තකම්මුනාපි එකෙන යථාරහං අනෙකෙසං ඉන්ද්රියානං උප්පත්ති සිද්ධාවාති වුත්තං ‘‘සිද්ධමෙකෙන කම්මෙන අනෙකින්ද්රියුප්පත්ති හොතී’’ති.

සම්පත්තොයෙව නාම සම්පත්තිකිච්චකරණතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පටි…පෙ… නකතො’’ති වුත්තං. අතිසුඛුමභාවතො මංසචක්ඛුඅගොචරෙන රූපායතනෙන සමන්නාගතසඞ්ඝාතවුත්තිතාය ච ‘‘වායු වියා’’ති වුත්තං. චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස කදාචිපි ආරම්මණපච්චයො න සියා ධාතුපරම්පරාය ඝට්ටෙන්තස්ස උතුසමුට්ඨානත්තා. තෙනාහ ‘‘න හි…පෙ… පජ්ජතී’’ති. පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.1.2) ච ‘‘සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං.

නනු චිරෙන සුය්යන්තීති දූරෙ ඨිතානං ලහුකං සවනං නත්ථි, තෙසම්පි වා ලහුකං සවනෙන දූරාසන්නභාවානං විසෙසො න සියාති අධිප්පායො. න, දූ…පෙ… තොති න දූරෙ ඨිතෙහි රජකාදිසද්දා චිරෙන සොතවිඤ්ඤාණෙන සුය්යන්ති, සචෙ සවනූපචාරෙ සො සද්දො දූරෙ ආසන්නෙ ච ඨිතානං යථාභූතෙ ආපාථගතෙ සද්දෙ මනොවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතතො ගහණවිසෙසතො චිරෙන සුතො සීඝං සුතොති අභිමානොති අත්ථො. එතමෙවත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. නිච්ඡය…පෙ… අභිමානො හොති, සොතවිඤ්ඤාණප්පවත්ති පන උභයත්ථාපි සමානා, යස්මා සො පන සද්දො…පෙ… ආගච්ඡතීති. යදි ධාතුපරම්පරාය සද්දො නප්පවත්තති, කථං පටිඝොසාදීනං උප්පත්තීති ආහ ‘‘දූරෙ…පෙ… පච්චයො හොතී’’ති. උප්පත්තිවසෙන ආගතානීති එතෙන රූපධම්මාපි යත්ථ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, න දෙසන්තරං සඞ්කමන්තීති දස්සෙති. ඝට්ටනසභාවානෙවාති තෙසං භූතානං සද්දසමුප්පත්තිහෙතුභාවමාහ. සොතපදෙසස්සාති සොතදෙසස්ස, සොතදෙසෙ ඨිතස්සාති අත්ථො.

චක්ඛුමතො පුග්ගලස්ස අජ්ඣාසයවසෙනාති චිත්රවිචිත්රරූපායතනෙ යෙභුය්යෙන සත්තානං චක්ඛුද්වාරිකජවනස්ස අනුකඩ්ඪනවසෙන පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. කණ්ණකූපච්ඡිද්දෙයෙව පවත්තනතොති එතෙන අධිට්ඨානතො බහිද්ධා ඉන්ද්රියං පවත්තීති වාදං පටිසෙධෙති. අධිට්ඨානදෙසෙ එව හි ඉන්ද්රියං වත්තති තත්ථ කිච්චාදිප්පයොගදස්සනතො. සතිපි පනස්ස බහිද්ධා වුත්තියං න විසයග්ගහණෙ සමත්ථතා, අඤ්ඤථා අධිට්ඨානපිදහනෙපි විසයග්ගහණං භවෙය්යාති. ආරම්මණග්ගහණහෙතුතො චාති කණ්ණකූපච්ඡිද්දෙයෙව ඨත්වා ආරම්මණකරණස්ස විඤ්ඤාණස්ස වා හෙතුභාවතො.

තබ්බොහාරෙනාති ගන්ධගන්ධග්ගහණස්ස සහචරිතාය ගන්ධොපි තථා වුත්තොති අධිප්පායො. ගන්ධො පච්චයොති ගන්ධො සහකාරීපච්චයොති අත්ථො. ඛෙළාදිකො පච්චයොති යොජෙතබ්බං. තථා පථවීති සහකාරීපච්චයන්තරභූතා අජ්ඣත්තිකබාහිරා පථවී ආරම්මණග්ගහණෙ පච්චයොති අත්ථො. ආධාරභූතාති තෙජොවායොධාතූනං ආධාරභූතා. නිස්සයභූතානන්ති නිස්සයමහාභූතානං ආපොතෙජොවායොධාතූනං. සබ්බදාති උප්පීළනකාලෙ ච අනුප්පීළනකාලෙ ච. තත්ථාති චතුරාසීතිපභෙදෙ උපරිමකායසඞ්ඛාතෙ රූපසමූහෙ. විනිබ්භුජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යානන්ති ඉදං චක්ඛුදසකං ඉදං කායදසකං ඉදං භාවදසකන්ති එවං කලාපතොපි විනිබ්භුජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යානං.

616. දීඝාදීනංඵුසිත්වා ජානිතබ්බතොති ඉදං දීඝාදීනං න කායවිඤ්ඤාණගොචරත්තා වුත්තං, දීඝාදිවොහාරරූපාදීනං පන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා කායවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො පවත්තෙන මනොවිඤ්ඤාණෙනපි ජානිතබ්බත්තා වුත්තං. දීඝාදිසන්නිවෙසන්ති දීඝාදිසන්නිවෙසවන්තං. එකස්මිං ඉතරස්ස අභාවාති ඡායාතපානං ආලොකන්ධකාරානඤ්ච අසහට්ඨායිතං ආහ. කථං පන ආලොකො අන්ධකාරං විධමතීති? ‘‘ආලොකප්පවත්තිසමානකාලං අන්ධකාරසභාවෙන පවත්තමානං වණ්ණායතනං භිජ්ජති. අන්ධකාරස්ස නිස්සයො හුත්වා පවත්තමානානි භූතානි කමෙන තථාරූපස්ස වණ්ණායතනස්ස නිස්සයභාවං ගච්ඡන්තී’’ති කෙචි. සහ අන්ධකාරෙන තන්නිස්සයභූතානං නිරොධසමනන්තරං තංසන්තතියං තාදිසෙ පච්චයසන්නිපාතෙ ආලොකනිස්සයභූතානං උප්පත්තීති වෙදිතබ්බං. න හි නිස්සයමහාභූතෙහි විනා ආලොකප්පවත්ති අත්ථි, නාපි අන්ධකාරසඞ්ඛාතං වණ්ණායතනමෙව නිරුජ්ඣති තංනිස්සයෙහි පයුජ්ජමානකඑකකලාපභූතොපාදාරූපානං සහෙව නිරුජ්ඣනතො. පදීපසිඛාමණිරංසියො විය පථවීපාකාරරුක්ඛාදීනි මුඤ්චිත්වාපි අන්ධකාරො පවත්තතීති වදන්ති. මන්දං පන පාකාරාදිආධාරරහිතං න සුට්ඨු පඤ්ඤායති, බහලං ආධාරං නිස්සාය පවත්තතීති යුත්තන්ති ච වදන්ති.

620. ‘‘අමනුස්සසද්දො’’ති එත්ථ අ-කාරො න මනුස්සතාමත්තනිවත්තිඅත්ථො සදිසභාවදීපනතාය අනධිප්පෙතත්තා, මනුස්සතො පන අනඤ්ඤතානිවත්තිඅත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘අමනුස්ස…පෙ… ට්ඨාදයොපී’’ති ආහ. තථා කිත්තෙතබ්බොති ‘‘වංසඵාලනසද්දො’’තිආදිනා වත්ථුවසෙන කිත්තෙතබ්බො.

632. කම්මචිත්තාදිනාති ආදි-සද්දෙන උතුආහාරෙ සඞ්ගණ්හාති. තංතදාකාරානීති ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරානි. ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච සමුට්ඨහන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයානිපි ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි යෙභුය්යෙන ඉත්ථින්ද්රියසහිතෙ එව සන්තානෙ සබ්භාවා ඉතරත්ථ ච අභාවා ඉන්ද්රියහෙතුකානි වුත්තානි. අඤ්ඤථාති ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරතො අඤ්ඤථා, ඉත්ථින්ද්රියාභාවෙ වා. ඉත්ථිග්ගහණස්ස චාති ඉත්ථීති චිත්තප්පවත්තියා. තෙසං රූපානන්ති ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරරූපානං. යදි ඉත්ථින්ද්රියං ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරරූපානං සහකාරීකාරණං, අථ කස්මා තස්ස ඉන්ද්රියාදිපච්චයභාවො තෙසං න වුත්තොති? නෙව තං සහකාරීකාරණං, අථ ඛො තෙසං තබ්භාවභාවිතාමත්තෙන තං කාරණන්ති වුච්චතීති දස්සෙතුං ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි.

633. ලිඞ්ගං පරිවත්තමානං පුරිමලිඞ්ගාධාරජාතිඅනුරූපමෙව හුත්වා පරිවත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘පටිසන්ධියං විය පවත්තෙපී’’ති. යස්ස…පෙ… නොති ආදිවචනතොති ආදි-සද්දෙන ‘‘යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති නො’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) සඞ්ගණ්හාති.

635. ද්වාරභාවෙන කුච්ඡිතානං ආසවධම්මානං පවත්තිට්ඨානතාය පසාදවිසෙසෙ විය විඤ්ඤත්තිවිසෙසෙපි කායවොහාරප්පවත්ති දට්ඨබ්බා. විත්ථම්භනසභාවතාය වායොධාතුයා ථම්භනං ‘‘වායොධාතුකිච්ච’’න්ති වුත්තං. කිච්චම්පි හි ධම්මානං සභාවොයෙවාති. පථවීධාතුයා ආකාරො වචීවිඤ්ඤත්තීති වත්තුං වට්ටතීති යොජනා.

636. විතක්ක…පෙ… ගහිතාති යථාධිප්පෙතත්ථාභිබ්යඤ්ජිකාය වාචාය සමුට්ඨාපනාධිප්පායප්පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. තදා හි සා තෙහි පරිග්ගහිතා නාම හොතීති. එකස්සපි අක්ඛරස්ස අනෙකෙහි ජවනෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බත්තා තථා නිබ්බත්තියමානතාය අසමත්ථසභාවත්තා න විඤ්ඤාතවිසෙසා න භින්නා එවාති ආහ ‘‘සව…පෙ… භින්නා’’ති. අබ්බොකිණ්ණෙති අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙහි අසංසට්ඨෙ. ‘‘පච්ඡිමචිත්ත’’න්ති අවිසෙසෙන චුතිචිත්තං වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි චුතිචිත්තං…පෙ… ඤායතී’’ති වුත්තං.

අථ වා ‘‘යෙ ච රූපාවචරං අරූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං චවන්තානං තෙසං වචීසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සති, නො ච තෙසං කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.88) රූපාරූපභවූපපජ්ජනකානං කාමාවචරචුතිචිත්තස්සපි කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනවචනෙන ඛීණාසවෙහි අඤ්ඤෙසම්පි…පෙ… ඤායතී’’ති වුත්තං. යස්මා ච –

‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣති, තස්ස වචීසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සතීති ආමන්තා’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.108),

‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සතීති ආමන්තා’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.108) ච,

‘‘පච්ඡිමචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං කායසඞ්ඛාරො ච න නිරුජ්ඣති චිත්තසඞ්ඛාරො ච න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.113) –

ආදිවචනතො ච පච්ඡිමචිත්තස්ස පුරතො සොළසමෙන චිත්තෙන තතො ඔරිමෙන වා සද්ධිං අස්සාසපස්සාසා න උප්පජ්ජන්තීති සිද්ධං. යදි උප්පජ්ජෙය්යුං, ‘‘පච්ඡිමචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං කායසඞ්ඛාරො න නිරුජ්ඣතී’’ති න වදෙය්ය, වුත්තඤ්චෙතං, තස්මා හෙට්ඨිමකොටියා චුතිතො පුරිමෙන සත්තරසමෙන උප්පන්නා අස්සාසපස්සාසා චුතියා හෙට්ඨා දුතියෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣන්ති. තෙන ‘‘යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති චුතිචිත්තස්සානන්තරපච්චයභූතස්සපි චිත්තස්ස කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනතා වුත්තා.

අථ වා යස්ස චිත්තස්සාති යෙන චිත්තෙන සබ්බපච්ඡිමො කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජති. තං චිත්තං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, න පච්ඡිමචිත්තස්ස අනන්තරපච්චයභූතං. අනන්තරාති හි කායසඞ්ඛාරුප්පාදනං අන්තරං විනා, යතො පච්ඡා කායසඞ්ඛාරුප්පාදනෙන අනන්තරිතං හුත්වා පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජිස්සතීති අත්ථො. කස්මා? ‘‘ඉතරෙසං වචීසඞ්ඛාරො ච නිරුජ්ඣිස්සති කායසඞ්ඛාරො ච නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.88) වුත්තත්තා. අඤ්ඤථාපච්ඡිමචිත්තතො පුරිමතතියචිත්තසමඞ්ගීනං කායසඞ්ඛාරො උප්පජ්ජතීති ආපජ්ජතීති. එවං සබ්බෙසම්පි චුතිචිත්තස්ස රූපජනකතාභාවෙ ආගමං දස්සෙත්වා ඉදානි යුත්තිං දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගබ්භගමනාදීති ආදි-සද්දෙන උදකනිමුග්ගඅසඤ්ඤීභූතකාලකතචතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නරූපාරූපභවසමඞ්ගීනිරොධසමාපන්නභාවෙ සඞ්ගණ්හාති.

637. අනෙකෙසං කලාපානං එකතො හුත්වා එකඝනපිණ්ඩභාවෙන පවත්තනතො කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි සම්ඵුට්ඨභාවො වුත්තො. යතො තෙසං දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තං, න පන අවිනිබ්භුත්තභාවතො. තංතංභූතවිවිත්තතාති තෙසං තෙසං භූතානං විභත්තභාවො කලාපන්තරභූතෙහි විභත්තසභාවතා අසංකිණ්ණතාති අත්ථො. යස්මා පන යථාවුත්තා විවිත්තතා රූපානං ඔසානං හොති, තස්මා ‘‘රූපපරියන්තො’’ති වුත්තං. අථ වා තංතංභූතසුඤ්ඤතා. යෙසඤ්හි පරිච්ඡෙදො ආකාසො, තෙසං පරියන්තතාය තෙහි සුඤ්ඤභාවොති ලක්ඛිතබ්බො. තතොයෙව ච සො භූතන්තරෙහි විය තෙහි අසම්ඵුට්ඨොති වුච්චතීති. අඤ්ඤථාති පරිච්ඡින්දිතබ්බෙහි අසම්ඵුට්ඨභාවාභාවෙ.

638. තංතංවිකාරාධිකරූපෙහීති එත්ථ කථං චම්මසුවණ්ණෙසු මුදුතාකම්මඤ්ඤතා ලබ්භන්ති, නනු ලහුතාදිවිකාරා එකන්තතො ඉන්ද්රියබද්ධරූපෙ එව පවත්තනතො අනින්ද්රියබද්ධෙ න ලබ්භන්තීති? සච්චමෙතං, ඉධ පන තංසදිසෙසු තබ්බොහාරවසෙන වුත්තං. තථා හි තූලපිචුආදීසු ගරුභාවාදිහෙතූනං භූතානං අධිකභාවාභාවතො ලහුආදිවොහාරො. නිද්දිසිතබ්බධම්මනිස්සයරූපෙ එව වා සන්ධාය ‘‘තංතංවිකාරාධිකරූපෙහී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බෙ සබ්බෙසං පච්චයා ලහුතාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනතොති අධිප්පායො.

641. ආචයසද්දෙනෙවාති නිද්දෙසෙ වුත්තආචයසද්දෙනෙව. යො ආයතනානං ආදිචයත්තා ආචයො පුනප්පුනං නිබ්බත්තමානානං, සොව රූපස්ස උපරිචයත්තා උපචයොති අධිප්පෙතං අත්ථං පාළියං යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘පාළියං පනා’’තිආදි වුත්තං. උප-සද්දො පඨමත්ථො ‘‘දානං, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතුපඤ්ඤත්ත’’න්තිආදීසු (අ. නි. 3.45) විය. උපරිඅත්ථොච ‘‘සම්මට්ඨෙ උපසිත්තෙ ච, තෙ නිසීදිංසු මණ්ඩපෙ’’තිආදීසු විය. අඤ්ඤථාති උප-සද්දස්ස උපරිඅත්ථස්සෙව ගහණෙ.

643. ඵලවිපච්චනපකතියාති ඵලවිපච්චනසභාවෙන. ඵලමෙව වා පකතීති ආයුසංහානාදිනා ඵලසභාවෙන ජරානිද්දෙසොති අත්ථො. තථා හි ‘‘ඵලූපචාරෙන වුත්තා’’ති වුත්තං. සුපරිණතරූපපරිපාකකාලෙ හානිදසකාදීසු.

645. කත්තබ්බසභාවතොති මූලඵලාදීනං ඉධාධිප්පෙතආහාරවත්ථූනං මුඛෙන අසනාදිකත්තබ්බසභාවතො. විසභූතෙ සඞ්ඝාතෙ ඔජා මන්දා හොතීති සවිසත්තාභාවතො සුඛුමතා වුත්තා. අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො රසස්ස සාරොති රසහරණීධමනිජාලානුසාරෙන සරීරාවයවෙ අනුප්පවිට්ඨස්ස ආහාරරසස්ස අබ්භන්තරාහාරපච්චයො ස්නෙහො, යො ලොකෙ රසධාතූති වුච්චති.

උපාදාභාජනීයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නොඋපාදාභාජනීයකථාවණ්ණනා

646. ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො මහාභූතා තයො මහාභූතෙ පටිච්ච එකං මහාභූත’’න්තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.53) එකං මහාභූතං අවසෙසමහාභූතෙ නිස්සයති, තෙහි උපාදාරූපෙන ච නිස්සීයතීති ආහ ‘‘නිස්සයති ච නිස්සීයති චා’’ති.

647. මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනතො එකස්මිම්පි කලාපෙ අනෙකං ඵොට්ඨබ්බං අත්ථීති ඵොට්ඨබ්බසභාවෙසුයෙව අනෙකෙසුපි ආරම්මණෙසු ආපාථගතෙසු ආභොගාදිවසෙන එකංයෙව විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතු හොතීති අයං විචාරො දස්සිතො. ඉතරෙසුපි පන යථායොගං දස්සෙතබ්බො. තත්ථ රසාරම්මණං තාව ඉන්ද්රියනිස්සයං අල්ලීයිත්වා විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො සතිපි අනෙකෙසං රසානං ආපාථගමනෙ එකස්මිං ඛණෙ එකප්පකාරංයෙව යථාවුත්තනයෙන ජිව්හාවිඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතු හොති, තථා ගන්ධාරම්මණං. රූපසද්දාරම්මණානි පන ඉන්ද්රියනිස්සයං අසම්පත්වාව විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො යොග්යදෙසෙ අවට්ඨිතානි යත්තකානි සහකාරීපච්චයන්තරගතං උපකාරං ලභන්ති, තත්තකානි එකස්මිං ඛණෙ එකජ්ඣං ආරම්මණං න හොන්තීති න වත්තබ්බානි. තථා හි සද්දො නිග්ඝොසාදිකො අනෙකකලාපගතො තථා වණ්ණොපි සිවිකුබ්බහනනියාමෙන එකජ්ඣං ආරම්මණං හොතීති. එත්ථාපි ච ආභුජිතවසෙන ආරම්මණාධිමත්තතාවසෙන අනෙකකලාපසන්නිපාතෙපි කත්ථචි විඤ්ඤාණුප්පත්ති හොතියෙව. පසාදාධිමත්තතා පිත්තාදිවිබන්ධාභාවෙන පසාදස්ස තික්ඛතා. කථං පන චිත්තස්සාති චිත්තසාමඤ්ඤතො එකත්තනයවසෙන පුච්ඡති.

651. තාදිසායාති යා පචුරජනස්ස අත්ථීතිපි න ගහිතා. සන්තී සමානා. එවන්ති යථාසසම්භාරුදකං සසම්භාරපථවියා ආබන්ධකං, එවං පරමත්ථුදකං පරමත්ථපථවියාති දස්සෙති. තදනුරූපපච්චයෙහීති අත්තනො ආබන්ධනානුගුණෙහි ආබන්ධියමානෙහි සන්ධාරණාදිකිච්චෙහි පුරිමෙහි ච පථවීආදීහි. අඵුසිත්වා පතිට්ඨා හොති, අඵුසිත්වා ආබන්ධතීති ඉමිනා ඵුසිතබ්බඵුසනකභාවො ආපොධාතුයං නත්ථීති ඵොට්ඨබ්බවසෙන උභයධම්මතං ආහ. අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයතා අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයතා. අථ වා අඤ්ඤමඤ්ඤතා ච නිස්සයතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයතා. යදි ඵොට්ඨබ්බාඵොට්ඨබ්බධාතූනං ඵොට්ඨබ්බභාවෙන විනා අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයතා, පථවීආදීනං කක්ඛළාදිසභාවො එව ඵොට්ඨබ්බභාවොති තබ්බිරහෙන කථං තෙසං ආපොධාතුයා නිස්සයාදිභාවොති ආහ ‘‘අවිනිබ්භොගවුත්තීසූ’’තිආදි. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභූතෙසූති එතෙන උපාදාරූපං නිවත්තෙති. අථ වා පුබ්බෙ අට්ඨකථාධිප්පායෙ ඨත්වා ඵොට්ඨබ්බාඵොට්ඨබ්බධාතූනං විසිට්ඨං අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයතං වත්වා ඉදානි අත්තනො අධිප්පායෙ ඨත්වා අවිසෙසෙන තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිනිබ්භොගවුත්තීසූ’’තිආදි. තංයෙව අවිසිට්ඨං අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයතං දළ්හං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘නාපි සහජාතෙසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අඵුසනං තාව එකකලාපගතත්තා න විචාරෙතබ්බං, ඵුසනං පන කථන්ති? එකකලාපගතත්තා එව. විසුං සිද්ධානංයෙව හි විසයමහාභූතානං කායප්පසාදනිස්සයභූතෙසු ඵුසනං දිස්සති.

ඣායතීති පරිපච්චති. න උණ්හා හුත්වාති එතස්ස උණ්හසභාවා හුත්වාති අයමත්ථොති කත්වා ‘‘තෙජොසභාවතංයෙව පටික්ඛිපතී’’ති වුත්තං. උණ්හපටිපක්ඛත්තා සීතස්ස උණ්හතාය පටික්ඛෙපෙ සීතතාසඞ්කා සියාති ආහ ‘‘න සීතත්තං අනුජානාතී’’ති. තෙජොසභාගතංයෙව වා සීතතායපි දස්සෙතුං ‘‘න සීතත්තං අනුජානාතී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තෙජො එව හි සීත’’න්ති. මන්දෙ හි උණ්හභාවෙ සීතබුද්ධීති තෙජො එව හි සීතං. කථං පනෙතං විඤ්ඤායතීති? සීතබුද්ධියා අවවත්ථිතභාවතො පාරාපාරං විය. තථා හි ආතපෙ ඨත්වා ඡායං පවිට්ඨානං සීතබුද්ධි හොති, තත්ථෙව පථවීගබ්භතො නිග්ගතානං උණ්හබුද්ධීති. යදි තෙජොයෙව සීතං, උණ්හභාවෙන සද්ධිං සීතභාවොපි එකස්මිං කලාපෙ උපලබ්භෙය්යාති ආහ ‘‘සීතුණ්හානඤ්චා’’තිආදි. උණ්හසීතකලාපෙසු සීතුණ්හානං අප්පවත්ති. ද්වින්නං…පෙ… යුජ්ජති, න ආපොධාතුවායොධාතූනං සීතභාවෙති අධිප්පායො. ආපොධාතුයා හි වායොධාතුයා සීතභාවෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං එකස්මිං කලාපෙ සීතභාවො ලබ්භෙය්ය, න පන ලබ්භති. න චෙත්ථ ආපොධාතුඅධිකෙ වායොධාතුඅධිකෙ වා කලාපෙ සීතභාවොති සක්කා විඤ්ඤාතුං තාදිසෙපි කත්ථචි කලාපෙ අලබ්භමානත්තා සීතභාවස්සාති. ඛරතාදිසභාවාධිකස්ස භූතසඞ්ඝාතස්ස දවතාදිසභාවාධිකතාපත්ති භාවඤ්ඤථත්තං. තං පන යථා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පච්ච…පෙ… ප්පත්තී’’ති ආහ.

652. එකන්තනචිත්තසමුට්ඨානාදීති ආදි-සද්දෙන එකන්තඅනුපාදින්නුපාදානියාදිං සඞ්ගණ්හාති. පුරිමානම්පීති ‘‘යං වා පනඤ්ඤම්පී’’ති එතස්මා වචනතො පුරිමානං අනුපාදින්නානං සද්දායතනකායවිඤ්ඤත්තිආදීනං නචිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච චක්ඛායතනසොතායතනාදීනං. නකම්මස්සකතත්තාභාවාදිකන්ති නකම්මස්සකතත්තාභාවං නචිත්තසමුට්ඨානභාවන්ති එවමාදිකං. එකන්තාකම්මජාදීසූති ආදි-සද්දෙන එකන්තාචිත්තජං ගය්හති. තා ජරතාඅනිච්චතා. අනෙකන්තෙසු න ගහිතාති එකන්තතො අකම්මජෙසු සද්දායතනාදීසු අචිත්තජෙසු ච චක්ඛායතනාදීසු ගහෙත්වා චතුසමුට්ඨානිකත්තා අනෙකන්තෙසු රූපායතනාදීසු න ගහිතාති අත්ථො.

666. අනිප්ඵන්නත්තාති අඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා සභාවතො අසිද්ධත්තං. තස්සාති විඤ්ඤත්තිද්වයස්ස.

නොඋපාදාභාජනීයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

966. ‘‘සබ්බං රූපං මනසා විඤ්ඤාත’’න්ති වචනතො යදි විඤ්ඤාතතො අඤ්ඤං දිට්ඨාදි න හොතීති ‘‘කතමං තං රූපං දිට්ඨ’’න්තිආදිනා පුච්ඡා න කතා, එවං සන්තෙ චතුක්කභාවො කථන්ති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘දස්සනාදිග්ගහණවිසෙසතො’’ති. දස්සනං සවනං මිනිත්වා ජානනං විජානනඤ්චාති එතස්මා දස්සනාදිග්ගහණවිසෙසතො. එතෙන ගාහකභෙදෙන ගහෙතබ්බභෙදොති දස්සෙති. ඉදානි සමුඛෙනපි ගහෙතබ්බභෙදො ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨා…පෙ… භාවතො’’ති වුත්තං.

පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා

969. තදිදං නයකරණං ඡබ්බිධාදීසු තීසු සඞ්ගහෙසු යොජිතං.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

975. එකන්තතො නීවරණත්තා මිද්ධස්ස ‘‘නත්ථි නීවරණා’’ති වචනෙන ගහණන්ති දස්සෙතුං ‘‘මිද්ධස්සපි නීවරණස්සා’’ති වුත්තං. න ච රූපං පහාතබ්බං නිප්පරියායප්පහානස්ස ඉධ අධිප්පෙතත්තා. එත්ථ කෙචි ‘‘නාමකායරූපකායගෙලඤ්ඤසභාවතො දුවිධං මිද්ධං. තත්ථ පුරිමං ‘නීවරණා’ති වචනෙන වුත්තං, ඉතරං රූපසභාව’’න්ති වදන්ති. තත්ථ යං තං අරූපතො අඤ්ඤං මිද්ධං පරිකප්පිතං, තම්පි නීවරණං මිද්ධසභාවතො ඉතරං මිද්ධං වියාති පරිකප්පිතමිද්ධස්සපි න සක්කා නීවරණභාවං නිවත්තෙතුන්ති තෙසං වචනස්ස නීවරණප්පහානවචනෙන විරොධං දස්සෙන්තො ‘‘න ච රූපකාය’’න්තිආදිමාහ. අථ වා ඛීණාසවානං සොප්පනසභාවතො සොප්පස්ස ච මිද්ධහෙතුකත්තා අත්ථි මිද්ධරූපන්ති වාදං සන්ධාය උත්තරමාහ ‘‘න ච රූපකායගෙලඤ්ඤ’’න්තිආදිනා. තත්ථ මිද්ධමෙව සොප්පහෙතූති නායං අවධාරණා ඉච්ඡිතා, සොප්පහෙතු එව මිද්ධන්ති පන ඉච්ඡිතාති මිද්ධතො අඤ්ඤොපි සොප්පහෙතු අත්ථි, කො පන සො? රූපකායගෙලඤ්ඤං. න ච රූප…පෙ… වචනතොති යොජනා දට්ඨබ්බා.

වචීඝොසාදීති ආදි-සද්දෙන හුංකාරාදිසද්දො සඞ්ගය්හති. අඞ්ගුලිඵොටාදිසද්දො උතුසමුට්ඨානොයෙව, චිත්තපච්චයො පන හොති. රූපභාවමත්තානීති ජරාමරණසභාවානං රූපානං තංධම්මමත්තානි, තතො එව න ජාතිආදිධම්මවන්තානීති ආහ ‘‘න සයං සභාවවන්තානී’’ති. යථා ජරා අනිච්චතා ච රූපභාවමත්තං, එවං ජාතිපීති ජාතියා රූපභාවමත්තතාය උපසංහරණත්ථො තථා-සද්දො.

තෙසං රූපධම්මානං. සඞ්ඛාතාදි-සද්දො විය අභිනිබ්බත්තිත-සද්දොපි වත්තමානකාලිකොපි හොතීති ‘‘අභිනිබ්බත්තියමානධම්මක්ඛණස්මි’’න්ති වුත්තං. එවමපීති යදිපි ජිරණභිජ්ජනභාවා ජිරණාදිසභාවානං ධම්මානං ජනකපච්චයකිච්චානුභාවක්ඛණෙ අභාවතො තප්පච්චයභාවවොහාරං අභිනිබ්බත්තිවොහාරඤ්ච න ලභන්ති, එවමපි තෙසං උපාදින්නතා වත්තබ්බාති සම්බන්ධො. ‘‘ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති වචනතො තස්ස පරියායතං විවරති ‘‘තෙසං උප්පාදෙ සතී’’තිආදිනා.

යදි එවන්ති යදි නිස්සයපටිබද්ධවුත්තිකා ජාතිආදයො, එවං සති. ‘‘මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති වචනතො භූතනිස්සිතෙසු කෙවලො උපාදායවොහාරොති උපාදායෙ නිස්සිතාපි අපරෙන උපාදාය-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වත්තබ්බාති අධිප්පායෙන ‘‘උපාදායුපාදායභාවො ආපජ්ජතී’’ති ආහ. කාරණකාරණෙපි කාරණෙ විය වොහාරො හොති ‘‘චොරෙහි ගාමො දඩ්ඪො’’ති යථාති දස්සෙන්තො ‘‘භූත…පෙ… ත්තනතො’’ති ආහ. ඉදානි පරම්පරා විනා නිප්පරියායතො උප්පාදාදීනං භූතපටිබද්ධභාවං සහ නිදස්සනෙන දස්සෙතුං ‘‘අපි චා’’තිආදිමවොච. විකාරපරිච්ඡෙදාපි උපාදායරූපවිකාරාදිභාවෙ භූතපටිබද්ධභාවාවිනිවත්තිතො එකස්මිං කලාපෙ එකෙකාව විකාරාදයොති ජීවිතින්ද්රියං විය කලාපානුපාලකං කලාපවිකාරාදිභාවතො ච ‘‘උපාදායරූපානි’’ඉච්චෙව වුච්චන්තීති ආහ ‘‘එවං විකා…පෙ… යොජෙතබ්බානී’’ති.

අසඞ්ඛතභාවනිවාරණත්ථං පරිනිප්ඵන්නතා වුත්තාති ඉදං අපරිනිප්ඵන්නසභාවවතො අනුපලබ්භමානතාය සසවිසාණං විය කෙනචි න සඞ්ඛතන්ති අසඞ්ඛතං නාම සියාති ඉමිස්සා ආසඞ්කාය නිවත්තනවසෙන වුත්තං. අථ වා රූපවිකාරාදිභාවතො රූපභාවො විය රූපෙ සති සන්ති, අසති න සන්තීති සිද්ධාය පටිච්චසමුප්පන්නතාය සාධිතා පරිනිප්ඵන්නතා තෙසං සඞ්ඛතභාවං සාධෙන්තී අසඞ්ඛතභාවං නිවාරණත්ථං ජායතීති වුත්තං ‘‘අසඞ්ඛතභාවනිවාරණත්ථං පරිනිප්ඵන්නතා වුත්තා’’ති.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.