📜
3. නික්ඛෙපකණ්ඩං
තිකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා
985. යථාවුත්තඵස්සපඤ්චමකාදිරාසිකිච්චරහිතත්තා ¶ ¶ කෙචි ධම්මෙ විසුං ඨපෙත්වා සොවචස්සතාදිඅවුත්තවිසෙසසඞ්ගණ්හනත්ථඤ්ච, වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා ඡන්දාදයො ‘‘යෙවාපනා’’ති වුත්තාති යෙවාපනකානං පදුද්ධාරෙන නිද්දෙසානරහතාය කාරණං වුත්තන්ති හදයවත්ථුස්ස තථා නිද්දෙසානරහතාය කාරණං වදන්තො ‘‘සුඛුමුපා…පෙ… හිතස්සා’’ති ආහ. සුඛුමභාවෙපි ඉන්ද්රියාදිසභාවානි උපාදායරූපානි ආධිපච්චාදිවසෙන පාකටානි හොන්ති, න අතංසභාවං සුඛුමුපාදායරූපන්ති හදයවත්ථුස්ස පදුද්ධාරෙන කුසලත්තිකපදභාජනෙ නිද්දෙසානරහතා වුත්තා. සුඛුමභාවතොයෙව හි තං මහාපකරණෙපි ‘‘යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.8) නිස්සිතධම්මමුඛෙන දස්සිතන්ති. වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා හදයවත්ථු පදුද්ධාරෙන න දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. යෙන පන අධිප්පායෙන රූපකණ්ඩෙ හදයවත්ථු දුවිධෙන රූපසඞ්ගහාදීසු න වුත්තං, සො රූපකණ්ඩවණ්ණනාය විභාවිතො එවාති. නික්ඛිපිත්වාති පදස්ස පක්ඛිපිත්වාති අත්ථොති අධිප්පායෙන ‘‘විත්ථාරදෙසනං අන්තොගධං කත්වා’’ති වුත්තං. මූලාදිවසෙන හි දෙසිතා කුසලාදිධම්මා තංතංචිත්තුප්පාදාදිවසෙනපි දෙසිතා එව නාම හොන්ති තංසභාවානතිවත්තනතොති.
මූලවසෙනාති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනවසෙන. එතානි හෙතුපදාදීනි හිනොති ඵලං එතස්මා පවත්තතීති හෙතු, පටිච්ච එතස්මා එතීති පච්චයො, ජනෙතීති ජනකො, නිබ්බත්තෙතීති නිබ්බත්තකොති සෙසානං වචනත්ථො. ‘‘මූලට්ඨස්ස…පෙ… වුත්ත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘පීළනට්ඨො’’තිආදීසු විය මූලභාවො මූලට්ඨො, තීණි කුසලමූලානීති අයඤ්ච මූලතො නික්ඛෙපොති? න, මූලස්ස අත්ථො මූලට්ඨො ¶ , සො එව මූලට්ඨොති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනට්ඨෙන මූලසභාවානං අලොභාදිධම්මානං කුසලධම්මෙසු කිච්චවිසෙසස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අත්ථොති ධම්මකිච්ච’’න්ති. අථ වා අත්ථවසෙනාති ‘‘තීණි කුසලමූලානී’’ති වුත්තානං තෙසං මූලානං සභාවසඞ්ඛාතඅත්ථවසෙන, න ගාථාය වුත්තඅත්ථවසෙන. යස්මා ¶ පන සො මූලට්ඨොයෙව ච හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අලොභාදීන’’න්තිආදි. අලොභාදයො විය වෙදනාක්ඛන්ධාදයොපි අධිකතත්තා තං-සද්දෙන පටිනිද්දිසිතබ්බාති වුත්තං ‘‘තෙ කුසලමූලා තංසම්පයුත්තා’’ති. තෙහි අලොභාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වා වෙදනාක්ඛන්ධාදයොපි සඞ්ගහිතාති දස්සෙතුං ‘‘තෙ කුසලමූලා තංසම්පයුත්තා’’ති වුත්තං.
‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’’ති පුච්ඡිත්වා ඵස්සාදිභෙදතො චත්තාරො ඛන්ධෙ දස්සෙත්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා’’ති (ධ. ස. 1) වුත්තතා ඛන්ධා ච කුසලන්ති වුත්තං ‘‘ඛන්ධෙහි සභාවතො කුසලෙ පරියාදියතී’’ති. වෙදනාක්ඛන්ධො වාති කුසලං…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො වාති. අඤ්ඤස්ස අත්තනො ඵලස්ස. මූලෙහි කුසලානං අනවජ්ජතාය හෙතුං දස්සෙතීති ඉදං න මූලානං කුසලස්ස අනවජ්ජභාවසාධකත්තා වුත්තං, අථ ඛො තස්ස අනවජ්ජතාය සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධකත්තා. යදි හි මූලෙහි කතො කුසලානං අනවජ්ජභාවො භවෙය්ය, තංසමුට්ඨානරූපස්සපි සො භවෙය්ය, මූලානං වා තෙසං පච්චයභාවො න සියා, හොති ච සො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතූ හෙතු…පෙ… පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1.). කිඤ්ච භිය්යො කුසලානං විය අකුසලාබ්යාකතානම්පි තබ්භාවො මූලපටිබද්ධො භවෙය්ය, තථා සති අහෙතුකානං අකුසලාබ්යාකතානං තබ්භාවො න සියා, තස්මා කුසලාදීනං යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න මූලපටිබද්ධො, මූලානි පන කුසලාදීනං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනානීති වෙදිතබ්බං. සහෙතුකා හි ධම්මා විරුළ්හමූලා විය පාදපා සුප්පතිට්ඨිතා ථිරා හොන්ති, න තථා අහෙතුකාති. තංසම්පයොගකතං අනවජ්ජසභාවන්ති ඉදම්පි න අනවජ්ජසභාවස්ස තංසම්පයොගෙන නිප්ඵාදිතත්තා වුත්තං, අනවජ්ජසභාවං පන විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං වුත්තං. අලොභාදිසම්පයොගතො හි කුසලාදීනං ඛන්ධානං අනවජ්ජභාවො සුප්පතිට්ඨිතො ජායති, න අහෙතුකාබ්යාකතානං විය න සුප්පතිට්ඨිතොති. යදි එවං න තෙසං ඛන්ධානං කුසලාදිභාවො දස්සිතො සියා? න, අධිකාරතො කුසලභාවස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. කම්ම-සද්දො විය විපාකධම්මතාවාචිනො න මූලක්ඛන්ධසද්දා, සො ච ඉධ අවිසෙසතො වුත්තොති ආහ ‘‘කම්මෙහි සුඛවිපාකතං දස්සෙතී’’ති. ආදිකල්යාණතං කුසලානං ¶ දස්සෙතීති යොජනා. අනවජ්ජහෙතුසභාවසුඛවිපාකභාවනිදානාදිසම්පත්තියො දට්ඨබ්බා, යොනිසොමනසිකාරඅවජ්ජපටිපක්ඛතාඉට්ඨවිපාකතාවසෙනපි නිදානාදිසම්පත්තියො ¶ යොජෙතබ්බා. යොනිසොමනසිකාරතො හි කුසලා අලොභාදිමූලකා, අලොභාදිසම්පයොගතො ච ලොභාදිපටිපක්ඛසුඛවිපාකාව ජාතාති.
986. ‘‘කස්මා වුත්ත’’න්ති අනුයුඤ්ජිත්වා චොදකො ‘‘නනූ’’තිආදිනා අත්තනො අධිප්පායං විවරති. ඉතරො යථාවුත්තමොහස්ස ඉධ සම්පයුත්ත-සද්දෙන අවුච්චමානතං ‘‘සච්චමෙත’’න්ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘තෙනා’’තිආදිනා පරිහාරමාහ. තස්සත්ථො – ‘‘තංසම්පයුත්තා’’තිපදෙන කිඤ්චාපි යථාවුත්තමොහො පධානභාවෙන න ගහිතො, නානන්තරියකතාය පන ගුණභාවෙන ගහිතොති. අඤ්ඤත්ථ අභාවාති යථාවුත්තසම්පයුත්තතො අඤ්ඤත්ථ අභාවා. න හි විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතො මොහො විචිකිච්ඡුද්ධච්චාදිධම්මෙහි විනා හොතීති.
987. උප්පාදාදිසඞ්ඛතලක්ඛණවිනිවත්තනත්ථං ‘‘අනිච්චදුක්ඛඅනත්තතා’’ති වුත්තං. උප්පාදාදයො පන තදවත්ථධම්මවිකාරභාවතො තංතංධම්මග්ගහණෙන ගහිතායෙව. තථා හි වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71), ‘‘රූපස්ස උපචයො’’ති ච ආදි. කෙසකුම්භාදි සබ්බං නාමං නාමපඤ්ඤත්ති, රූපවෙදනාදිඋපාදානා බ්රහ්මවිහාරාදිගොචරා උපාදාපඤ්ඤත්ති සත්තපඤ්ඤත්ති, තංතංභූතනිමිත්තං භාවනාවිසෙසඤ්ච උපාදාය ගහෙතබ්බො ඣානගොචරවිසෙසො කසිණපඤ්ඤත්ති. පරමත්ථෙ අමුඤ්චිත්වා වොහරියමානාති ඉමිනා විහාරමඤ්චාදිපඤ්ඤත්තීනං සත්තපඤ්ඤත්තිසදිසතං දස්සෙති, යතො තා සත්තපඤ්ඤත්තිග්ගහණෙන ගය්හන්ති. හුත්වා අභාවපටිපීළනඅවසවත්තනාකාරභාවතො සඞ්ඛතධම්මානං ආකාරභාවතො සඞ්ඛතධම්මානං ආකාරවිසෙසභූතානි ලක්ඛණානි විඤ්ඤත්තිආදයො විය වත්තබ්බානි සියුං, තානි පන නිස්සයානපෙක්ඛං න ලබ්භන්තීති පඤ්ඤත්තිසභාවානෙව තජ්ජාපඤ්ඤත්තිභාවතොති න වුත්තානි, සත්තඝටාදිතො විසෙසදස්සනත්ථං පන අට්ඨකථායං විසුං වුත්තානීති. න හි කො…පෙ… වත්තුං යුත්තං කුසලත්තිකස්ස නිප්පදෙසත්තා.
988. භවති එත්ථාති භූමි, නිස්සයපච්චයභාවතො සුඛස්ස භූමි සුඛභූමි. සුඛවෙදනාසහිතං චිත්තං. තස්ස භූමිභෙදෙන නිද්ධාරණත්ථං තංනිස්සයභූතා ¶ සම්පයුත්තධම්මා ‘‘කාමාවචරෙ’’ති වුත්තා. තස්ස වා එකදෙසභූතස්ස සමුදායභාවතො ආධාරණභාවෙන අපෙක්ඛිත්වා තංසමානභූමි ‘‘කාමාවචරෙ’’ති වුත්තා. තත්ථ ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’ති ද්වෙපි භුම්මවචනානි භින්නාධිකරණභාවෙන අට්ඨකථායං වුත්තානීති උභයෙසම්පි සමානාධිකරණභාවෙන අත්ථයොගං ¶ දස්සෙතුං ‘‘සුඛභූමීති කාමාවචරාදයොපි යුජ්ජන්තී’’ති වුත්තං. යථෙව හි චිත්තං, එවං සබ්බෙපි පරිත්තසුඛෙන සම්පයුත්තා ධම්මා තස්ස නිස්සයභාවතො භූමි කාමාවචරාති. අට්ඨකථායම්පි වා අයමත්ථො වුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘චිත්ත’’න්ති හි චිත්තුප්පාදොපි වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තං උප්පන්නන්ති එත්ථ චිත්තමෙව අග්ගහෙත්වා පරොපණ්ණාසකුසලධම්මෙහි සද්ධිංයෙව චිත්තං ගහිත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වාති සුඛභූමියන්ති චිත්තුප්පාදස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. විභාගදස්සනං විසෙසදස්සනං. භාසිතබ්බං භාසිතං, තදෙව අත්ථොති භාසිතත්ථො. අභිධෙය්යත්ථො. තදත්ථවිඤ්ඤාපනෙනාති තිකදුකානං කුච්ඡිතානං සලනාදිඅත්ථදීපකෙන.
994. කො පන වාදො ඛන්ධාරම්මණස්සාති පුබ්බාපරභාවෙන වත්තමානෙ අරහතො ඛන්ධෙ එකත්තනයවසෙන සන්තානතො ‘‘අම්හාකං මාතුලත්ථෙරො’’තිආදිනා ආලම්බිත්වා පවත්තමානං උපාදානං තස්ස උපාදානක්ඛන්ධෙයෙව ගණ්හාති. සතිපි තංසන්තතිපරියාපන්නෙ ලොකුත්තරක්ඛන්ධෙ තත්ථ පවත්තිතුං අසමත්ථභාවතො කා පන කථා ඛන්ධෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙ. එතෙන නත්ථි මග්ගො විසුද්ධියා, නත්ථි නිබ්බානන්ති එවමාදිවසෙන පවත්තා මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො න මග්ගාදිවිසයා තංතංපඤ්ඤත්තිවිසයාති දීපිතං හොති.
998. එවං සං…පෙ… ලෙසිකාති අනුපාදානියෙහි අසංකිලෙසිකානං භෙදාභාවමාහ.
1006. අවිජ්ජමානො ච සො නිච්චාදිවිපරියාසාකාරො චාති අවි…පෙ… සාකාරොති පදච්ඡෙදො. දිට්ඨියා නිච්චාදිඅවිජ්ජමානාකාරෙන ගය්හමානත්තෙපි න තදාකාරො විය පරමත්ථතො අවිජ්ජමානො, අථ ඛො විජ්ජමානො ¶ කායො සක්කායොති අවිජ්ජමානනිච්චාදිවිපරියාසාකාරතො විසෙසනන්ති ලොකුත්තරා න ඉදං විසෙසනං අරහන්ති ‘‘සන්තො විජ්ජමානො කායො සක්කායො’’ති. වත්ථු අවිසෙසිතං හොතීති ඉදං ‘‘සතී කායෙ’’ති එත්ථ කාය-සද්දො සමූහත්ථතාය අනාමසිතවිසෙසං ඛන්ධපඤ්චකං වදතීති අධිප්පායෙන වුත්තං. පසාදකායො විය කුච්ඡිතානං රාගාදීනං උප්පත්තිට්ඨානතාය කායොති වුච්චතීති එවං පන අත්ථෙ සති දිට්ඨියා වත්ථු විසෙසිතමෙව හොතීති ලොකුත්තරාපි අපනීතා. න හි ලොකුත්තරා ඛන්ධා උප්පත්තිට්ඨානතාය ‘‘කායො’’ති වුච්චන්තීති. සුද්ධියා අහෙතුභූතෙනාති ගොසීලාදිනා, ලොකියසීලෙන වා ලොකුත්තරසීලස්ස අපදට්ඨානෙන. ‘‘අවීතික්කමනීයතාසතතංචරිතබ්බතාහි වා සීලං, තපොචරණභාවෙන සමාදින්නතාය වතං. අත්තනො ගවාදිභාවාධිට්ඨානං සීලං, ගච්ඡන්තොයෙව භක්ඛනාදිගවාදිකිරියාකරණං ¶ වතං. අකත්තබ්බාභිමතතො නිවත්තනං වා සීලං, තංසමාදානවතො වෙසභොජනකිච්චචරණාදිවිසෙසපටිපත්ති වත’’න්ති ච සීලබ්බතානං විසෙසං වදන්ති.
1007. ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති උප්පාදොති න ජනනමත්තං අධිප්පෙතං, අථ ඛො අනිරොධොපීති ‘‘අවිඝාතං ජනසද්දො වදතී’’ති ආහ. තත්ථායං ජන-සද්දෙ නයො, ජනිතාති ජනා, අවිහතාති අත්ථො. පුථූ ජනා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනාති පුථුසත්ථුමානිනො සත්තා. අභිසඞ්ඛරණාදිඅත්ථො වා ජන-සද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. ඛන්ධායතනාදීනං සවනාධීනත්තා පඤ්ඤාචක්ඛුපටිලාභස්ස තෙසං සවනාභාවදීපකං ‘‘අස්සුතවා’’ති ඉදං පදං අන්ධතං වදති.
කතං ජානන්තීති අත්තනා පරෙහි ච කතං කුසලාකුසලං තෙහි නිප්ඵාදිතං සුඛදුක්ඛං යාථාවතො ජානන්ති. පරෙසං අත්තනා, අත්තනො ච පරෙහි කතං උපකාරං යථාවුත්තාකාරෙන පාකටං කරොන්ති. බ්යාධිආදීහි දුක්ඛිතස්ස උපට්ඨානාදිකාතබ්බං, සංසාරදුක්ඛදුක්ඛිතස්සෙව වා යථාවුත්තාකාරෙන කාතබ්බං කරොන්ති. අරියකරධම්මා අරියසච්චානීති පුරිමසච්චද්වයවසෙන වුත්තං ‘‘විපස්සියමානා අනිච්චාදයො’’ති. පරිඤ්ඤාදිවිසෙසෙන වා පස්සියමානාති අත්ථෙ සති අනිච්චාදයොති ආදි-සද්දෙන නිච්චම්පි නිබ්බානං ගහිතන්ති චතුසච්චවසෙනපි යොජෙතබ්බං, අනිච්චත්තාදයො වා ‘‘අනිච්චාදයො’’ති වුත්තාති දට්ඨබ්බං.
අවසෙසකිලෙසා කිලෙසසොතං. ඤාණන්ති යාථාවතො ජානනං. යථාභූතාවබොධෙන හි තස්ස තානි අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතතාය සන්තානෙ ¶ අප්පවෙසාරහානි ‘‘සංවුතානි පිහිතානී’’ති ච වුච්චන්ති. තථාති සබ්බසඞ්ඛාරානං විප්පකාරස්ස ඛමනාකාරෙන. අවිපරීතධම්මා එතාය නිජ්ඣායං ඛමන්තීති පඤ්ඤා ඛන්තීති. අදුට්ඨස්සෙව තිතික්ඛාභාවතො තථාපවත්තා ඛන්ධාති අදොසප්පධානා ඛන්ධා වුත්තාති ‘‘අදොසො එව වා’’ති තතියො විකප්පො වුත්තො. සතිපටිපක්ඛත්තා අභිජ්ඣාදොමනස්සානං ‘‘මුට්ඨස්සච්ච’’න්ති වුත්තා. අක්ඛන්ති දොසො. සස්සතාදිඅන්තවිනිමුත්තා ධම්මට්ඨිතීති සස්සතුච්ඡෙදාදිගාහො තප්පටිලොමභාවො වුත්තො. දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදො නිබ්බානෙ පටිලොමභාවො. චරිමානුලොමඤාණවජ්ඣතණ්හාදිකො කිලෙසොති වුත්තො, පටිපදාඤාණදස්සනඤාණදස්සනානි විය ගොත්රභුඤාණං කිලෙසානං අප්පවත්තිකරණභාවෙන වත්තති, කිලෙසවිසයාතිලඞ්ඝනභාවෙන පන පවත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාර…පෙ… පහාන’’න්ති.
දිට්ඨියාදීනං ¶ සමුදයසභාගතා කම්මස්ස විකුප්පාදනෙ සහකාරීකාරණභාවො, දස්සනාදිබ්යාපාරං වා අත්තානඤ්ච දස්සනාදිකිච්චං චක්ඛාදීනන්ති එවඤ්හි යථාතක්කිතං අත්තානං රූපන්ති ගණ්හාති. යථාදිට්ඨන්ති තක්කදස්සනෙන යථොපලද්ධන්ති අධිප්පායො. න හි දිට්ඨිගතිකො රූපායතනමෙව අත්තාති ගණ්හාතීති. ඉමිස්සාපවත්තියාති සාමඤ්ඤෙන රූපං අත්තාති සබ්බසඞ්ගාහකභූතාය පවත්තියා. රූපෙ…පෙ… මානන්ති චක්ඛාදීසු තංසභාවො අත්තාති පවත්තමානං අත්තග්ගහණං. අනඤ්ඤත්තාදිග්ගහණන්ති අනඤ්ඤත්තං අත්තනියඅත්තනිස්සිතඅත්තාධාරතාගහණං. වණ්ණාදීනන්ති වණ්ණරුක්ඛපුප්ඵමණීනං. නනු ච රුක්ඛපුප්ඵමණියො පරමත්ථතො න විජ්ජන්ති? සච්චං න විජ්ජන්ති, තදුපාදානං පන විජ්ජතීති තං සමුදිතාදිප්පකාරං ඉධ රුක්ඛාදිපරියායෙන වුත්තන්ති රුක්ඛාදිනිදස්සනෙපි න දොසො ඡායාරුක්ඛාදීනං විය රූපස්ස අත්තනො ච සංසාමිභාවාදිමත්තස්ස අධිප්පෙතත්තා.
1008. ජාතිආදිසභාවන්ති ජාතිභවාදීනං නිබ්බත්තිනිබ්බත්තනාදිසභාවං, උප්පාදනසමත්ථතා පච්චයභාවො.
1009. සාමඤ්ඤෙන ‘‘තදෙකට්ඨා කිලෙසා’’ති (ධ. ස. 1010), පරතො ‘‘අවසෙසො ලොභො’’තිආදිවචනතො (ධ. ස. 1011) පාරිසෙසතො සාමත්ථියතො වා ලබ්භමානතාය සතිපි ආගතත්තෙ සරූපෙන පභෙදෙන වා දිට්ඨිආදයො විය අනාගතත්තා ලොභාදයො ‘‘අනාගතා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘ඉධ ¶ …පෙ… ස්සෙතු’’න්ති. අත්ථතො විඤ්ඤායති ලොභාදීහි සහජාතා හුත්වා දිට්ඨියා එව පාළියං වුත්තකිලෙසභාවතො. ඉතිපි අත්ථො යුජ්ජති සංයොජනකිලෙසානම්පි පටිනිද්දෙසාරහත්තා සම්පයුත්තසමුට්ඨානභාවතො ච. සංයොජනරහිතෙහීති සංයොජනභාවරහිතෙහි ථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ථිනඅහිරිකානොත්තප්පෙහි වා.
1013. එකදෙ…පෙ… වදති අවයවෙනපි සමුදායො වුච්චතීති. හෙතු එතෙසං අත්ථීති වා හෙතුකා. අනියතොති න අවධාරිතො. පුරිමපදාවධාරණවසෙන ගහෙතබ්බත්ථත්තා විවරණීයත්ථවා. අත්ථතො නික්ඛිපිතුන්ති ‘‘තයො කුසලහෙතූ අලොභො අදොසො අමොහො’’තිආදීසු (ධ. ස. 1060) විය පුරිමනයෙන දස්සිතධම්මෙයෙව හෙතුපහාතබ්බහෙතුකභෙදතො අත්ථදස්සනවසෙන නිද්දිසිතුන්ති අත්ථො.
1029. අභිඤ්ඤායුත්තවජ්ජානං ¶ මහග්ගතානං පරිත්තාරම්මණත්තාභාවා ‘‘මහග්ගතා වා ඉද්ධිවිධාදයො’’ති වුත්තං. අතීතංසඤාණස්ස කාමාවචරත්තා ‘‘චෙතො…පෙ… ඤාණසම්පයුත්තා’’ති ආහ.
1035. අනන්තරෙ නියුත්තානීති චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං, තස්මිං නියුත්තානි තං එකන්තෙන නිප්ඵාදනතො අනතික්කමනකානීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරස්ස අනන්තරස්ස කරණං අනන්තරං, තං සීලානීති යොජෙතබ්බං. අනෙකෙසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු කිඤ්චාපි බලවතොයෙව පටිසන්ධිදානං, න ඉතරෙසං, අත්තනා පන කාතබ්බකිච්චස්ස තෙනෙව කතත්තා තස්ස විපාකස්ස උපත්ථම්භනවසෙන පවත්තනතො න ඉතරානි තෙන නිවාරිතඵලානි නාම හොන්ති, කො පන වාදො පටිපක්ඛෙසු කුසලෙසූති වුත්තං ‘‘පටිපක්ඛෙන අනිවාරණීයඵලත්තා’’ති. ‘‘අනෙකස්මිම්පි…පෙ… නත්ථී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු අනෙකෙසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු බලවංයෙව පටිසන්ධිදායකන්ති තෙන ඉතරෙසං විපාකො පටිබාහිතො හොතීති ආහ ‘‘න ච තෙස’’න්තිආදි. තඤ්ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අප්පටිබාහකත්තං මාතිකාවණ්ණනායං විත්ථාරෙන විචාරිතමෙව.
අත්ථතො ආපන්නං අග්ගහෙත්වා යථාරුතවසෙනෙව පාළියා අත්ථං ගහෙත්වා තෙසං වාදානං තප්පරභාවෙන පවත්තිං සන්ධාය අහෙතුකවාදාදීනං විසෙසං ¶ දස්සෙතුං ‘‘පුරිමවාදො’’තිආදි වුත්තං. අනිය්යානිකනිය්යානිකභෙදං පන සම්භාරකම්මං බන්ධමොක්ඛහෙතූති බන්ධමොක්ඛහෙතුං පටිසෙධෙන්තොපි කම්මං පටිසෙධෙති. සුමඞ්ගලවිලාසිනියං පන විපාකස්ස කම්මකිලෙසසමාධිපඤ්ඤානං හෙතුභාවතො විපාකොපි බන්ධමොක්ඛහෙතූති ‘‘නත්ථි හෙතූති වදන්තො උභයං පටිබාහතී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.170-172) වුත්තං. තත්ථ කම්මං පටිසෙධෙන්තෙනපි විපාකො පටිසෙධිතො හොති, විපාකං පටිසෙධෙන්තෙනපි කම්මන්ති තයොපි එතෙ වාදා අත්ථතො උභයපටිසෙධකාති වෙදිතබ්බා. නියතමිච්ඡාදිට්ඨින්ති අහෙතුකවාදාදිපටිසංයුත්තෙ අසද්ධම්මෙ උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයපසුතස්ස ‘‘නත්ථි හෙතූ’’තිආදිනා රහො නිසීදිත්වා චින්තෙන්තස්ස තස්මිං ආරම්මණෙ මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨති, චිත්තං එකග්ගං හොති, ජවනානි ජවන්ති. පඨමජවනෙ සතෙකිච්ඡො හොති, තථා දුතියාදීසු. සත්තමෙ අතෙකිච්ඡභාවං පත්තො නාම හොති. යා එවං පවත්තා දිට්ඨි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නියතමිච්ඡාදිට්ඨි’’න්ති. තතො පුරිමභාවා අනියතා.
1039. සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤ නිස්සය අත්ථි අවිගතාදිවිසිට්ඨභාවෙපි මග්ගපච්චයස්ස සම්පයොගවිසිට්ඨතාදීපනෙනෙව සහජාතාදිවිසිට්ඨතාපි විඤ්ඤායතීති පාළියං ‘‘සම්පයුත්තො’’ති වුත්තන්ති ¶ ‘‘සම්පයොගවිසිට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. මග්ග…පෙ… දස්සෙතුං, න පන මග්ගඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤං මග්ගපච්චයභාවාභාවතොති අධිප්පායො. එවං සතීති යදි මග්ගඞ්ගානං මග්ගපච්චයලාභිතාය පකාසනො පඨමනයො, එවං සන්තෙ. මග්ගඞ්ගානිපි වෙදනාදයො විය මග්ගහෙතුකභාවෙන වත්තබ්බත්තා අමග්ගසභාවානං අලොභාදීනං තදඤ්ඤෙසං තදුභයසභාවානං ධම්මානං පච්චයභාවදීපනෙ තතියනයෙ විය න ඨපෙතබ්බානීති ආහ ‘‘ඨපෙත්වාති න වත්තබ්බං සියා’’ති. පුබ්බෙති පුරිමනයෙ.
දුතියනයෙපීති පි-සද්දෙන පඨමනයං සම්පිණ්ඩෙති. තෙන සම්මාදිට්ඨියා පුරිමස්මිං නයද්වයෙ ඨපිතත්තා තස්ස සහෙතුකභාවදස්සනො තතියනයො ආරද්ධොති දස්සෙති. තතියනයෙ සම්මාදිට්ඨියා සහෙතුකභාවදස්සනං අනිච්ඡන්තො චොදකො ‘‘කථං දස්සිතො’’ති චොදෙත්වා ‘‘නනූ’’තිආදිනා අත්තනො අධිප්පායං විවරති. ඉතරො ‘‘යථා හී’’තිආදිනා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුභාවෙන වුත්තානම්පි ලොභාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජෙකට්ඨසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නතො දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකසඞ්ගහො ¶ විය මග්ගහෙතුභාවෙන වුත්තායපි සම්මාදිට්ඨියා මග්ගහෙතුකභාවොපි යුජ්ජති මග්ගහෙතුසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නභාවතොති දස්සෙති.
තතො අඤ්ඤස්සෙවාති තතො සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතහෙතුතො අඤ්ඤස්ස අලොභාදොසස්සෙව. අඤ්ඤෙනාති ‘‘මග්ගො හෙතූ’’ති ඉතො අඤ්ඤෙන. අලොභාදොසානංයෙව අධිප්පෙතත්තා තෙසංයෙව ආවෙණිකෙන මග්ගහෙතූති ඉමිනා පරියායෙන. සාධාරණෙන පරියායෙනාති තිණ්ණම්පි හෙතූනං අධිප්පෙතත්තා මග්ගාමග්ගසභාවානං සාධාරණෙන මග්ගහෙතුමග්ගහෙතූති ඉමිනා පරියායෙන. තෙසන්ති හෙතූනං. අඤ්ඤෙසන්ති හෙතුසම්පයුත්තානං. අත්ථවිසෙසවසෙනාති ‘‘මග්ගහෙතුකා’’ති පාළියා අත්ථවිසෙසවසෙන. අමොහෙන අලොභාදොසාමොහෙහි ච සෙසධම්මානං සහෙතුකභාවදස්සනවසෙන පවත්තා දුතියතතියනයා ‘‘සරූපතො හෙතුහෙතුමන්තදස්සන’’න්ති වුත්තා. තථාඅදස්සනතොති සරූපෙන අදස්සනතො. අත්ථෙන…පෙ… ගමනතොති ‘‘මග්ගඞ්ගානි ඨපෙත්වා තංසම්පයුත්තො’’ති (ධ. ස. 1039) වචනතො මග්ගසභාවානං ධම්මානං මග්ගපච්චයතාසඞ්ඛාතො සම්පයුත්තානං හෙතුභාවො සරූපතො දස්සිතො. මග්ගහෙතුභූතාය පන සම්මාදිට්ඨියා සම්පයුත්තානං හෙතුහෙතුභාවො අත්ථතො ඤාපිතො හොතීති අත්ථො.
1040. අසභාවධම්මො ගරුකාතබ්බො න හොතීති ‘‘සභාවධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනෙව පට්ඨානවණ්ණනායං (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.3) ‘‘ආරම්මණාධිපති ජාතිභෙදතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපනිබ්බානවසෙන ඡබ්බිධො’’ති වක්ඛති. මග්ගාදීනි ඨපෙත්වාති මග්ගාදීනි ¶ පහාය. අඤ්ඤෙසන්ති මග්ගාදිතො අඤ්ඤෙසං. අධි…පෙ… වස්සාති ආරම්මණාධිපතිපච්චයභාවස්ස. පඤ්ඤුත්තරත්තා කුසලානං ලොකුත්තරකථාය ච පඤ්ඤාධුරත්තා වීමංසාධිපතිස්ස සෙසාධිපතීනං පධානතා වෙදිතබ්බා.
1041. පදෙසසත්තවිසයත්තා පඨමවිකප්පස්ස සකලසත්තවසෙන දස්සෙතුං ‘‘කප්පසහස්සාතික්කමෙපි වා’’තිආදි වුත්තං. ලද්ධොකාසං යං භවිස්සතීති ලද්ධොකාසං යං කම්මං පාපුණිස්සති. කප්පසහස්සාතික්කමෙ අවස්සං උප්පජ්ජනවිපාකත්තා තදපි…පෙ… වුච්චතීති. අලද්ධත්තලාභතාය උප්පාදාදික්ඛණං ¶ අප්පත්තස්ස විපාකස්ස අනුප්පන්නභාවො නත්ථිභාවො පාකටභාවාභාවතොති වුත්තං ‘‘නත්ථි නාම න හොතීති අනුප්පන්නො නාම න හොතී’’ති. තත්ථාති අරූපභවඞ්ගෙ.
අවිපක්කවිපාකං කම්මං සහකාරීකාරණසමවායාලාභෙන අකතොකාසං විපාකාභිමුඛභාවාභාවතො විපක්කවිපාකකම්මසරික්ඛකන්ති වුත්තං ‘‘අලද්ධො…පෙ… දෙය්යා’’ති. කිච්චනිප්ඵත්තියා අසති උප්පන්නම්පි කම්මං අනුප්පන්නසමානන්ති ‘‘ඔකාසො න භවෙය්යා’’ති එතස්ස සමත්ථතා න සියාති අත්ථමාහ. තෙන අපචයගාමිකම්මකිච්චස්ස ඔකාසාභාවො දස්සිතො. පුබ්බෙ නිරත්ථකත්තා උප්පත්තියා ඔකාසො න භවෙය්යාති පයොජනාභාවතො කම්මුප්පත්තියා ඔකාසාභාවො වුත්තො. ‘‘විපාකතො අඤ්ඤස්ස පවත්තිඔකාසො න භවෙය්යා’’ති ඉමිනා අසම්භවතොති අයමෙතෙසං විසෙසො. ධුවවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකෙන නිදස්සනමත්තභූතෙනාති අධිප්පායො. අරියමග්ගආනන්තරියකම්මානං විය මහග්ගතකම්මානං නියතසභාවතාභාවා අට්ඨසමාපත්තීනං ‘‘බලවවිරහෙ’’තිආදිනා සවිසෙසනධුවවිපාකතා වුත්තා. එත්ථ ච ‘‘පඤ්ච ආනන්තරියකම්මානී’’ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං නියතමිච්ඡාදිට්ඨියාපි ධුවවිපාකත්තා. යස්ස කම්මස්ස කතත්තා යො විපාකො නියොගතො උප්පජ්ජිස්සති, සො තස්ස අනාගතකාලෙපි උප්පාදිවොහාරං ලභති. සො ච උප්පාදිවොහාරො ආයූහිතකම්මවසෙන වුච්චමානො භාවිනා ආයූහිතභාවෙන මග්ගො අනුප්පන්නොති එත්ථ වුත්තොති දස්සෙතුං ‘‘යං ආයූහිතං භවිස්සතී’’තිආදි වුත්තං.
1050. උපාදානෙහි ආදින්නාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙති උපාදානාරම්මණෙහි අඤ්ඤෙ අනුපාදානියාති අත්ථො. ආදිකෙන ගහණෙනාති ‘‘අහං ඵලං සච්ඡාකාසි’’න්ති එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණසඞ්ඛාතෙන ගහණෙන. ඉදානි උපෙතත්ථදීපකස්ස උප-සද්දස්ස වසෙන උපාදින්න-සද්දස්ස ¶ අත්ථං වත්තුං ‘‘උපාදින්නසද්දෙන වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිබ්බානස්ස අනජ්ඣත්තභාවතො ‘‘අමග්ගඵලධම්මායෙව වුත්තා’’ති ආහ. ඉතරෙහීති අජ්ඣත්තපදාදීහි.
තිකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
දුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා
1062. මෙත්තාය ¶ අයනං උපගමනං මෙත්තායනං, තඤ්ච අත්තනො සන්තානෙ මෙත්තාය ලාභො උප්පාදනං සත්තානං අනුපගමො අත්ථතො මජ්ජනමෙවාති ‘‘මෙත්තා, මෙදන’’න්ති වත්වා ‘‘සිනෙහන’’න්ති ආහ.
1065. තස්මිං තස්මිං විසයෙ චිත්තං සංරඤ්ජතීති චිත්තස්ස සංරඤ්ජනං. තණ්හාවිචරිතාදීති ආදි-සද්දෙන එසනාදයො සඞ්ගහිතා. තණ්හාය විපුලතා විසයවසෙන පවත්තිවසෙන වා වෙදිතබ්බා. අනිච්චාදිසභාවස්ස රූපාදිකස්ස නිච්චාදිතො ගහණං අභිනිවෙසො විසෙසතො තණ්හාවසෙන හොති තණ්හාරහිතාය දිට්ඨියා අභාවාති උපචාරවසෙන නිමිත්තස්ස කත්තුභාවමාහ ‘‘නිච්චාදිතො ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොතී’’ති. පාකටෙන සද්දෙන ලබ්භමානත්තා යථාරුතවිඤ්ඤායමානත්තා ච විසත්තිකාසද්දස්ස විසතසභාවො ‘‘පධානො අත්ථො’’ති වුත්තො. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො. තෙන තං බාධයිස්සාමී’’තිආදිවසෙන (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) මාරෙන ගහිතතාය.
1066. අනත්ථචරණාදිඅනභිසන්ධානකතාය අට්ඨානභූතෙසු ච වස්සවාතාදිසඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නකොපො විය සත්තෙසු අත්ථාචරණාදිනා ආරොපනාධිප්පායෙසුයෙව තදජ්ඣාරොපනවසෙන පවත්තො යදිපි අනායතනුප්පත්තියා අට්ඨානාඝාතොයෙව හොති, සත්තවිසයත්තා පන සති චිත්තස්ස එකන්තබ්යාපත්තියං කම්මපථභෙදො හොතියෙවාති සක්කා විඤ්ඤාතුං, අට්ඨානුප්පත්තියං පනස්ස න සියා කම්මපථභෙදොති ආහ ‘‘සත්තෙසු උප්පන්නො අට්ඨානකොපො කරොතී’’ති. පටිඝාදිපදානං ඝට්ටනාපුරිමයාමවිකාරුප්පත්තිසමඤ්ඤාදීසුපි ¶ දස්සනතො ‘‘පටිවිරොධාදිපදානි තෙසං විසෙසනත්ථානී’’ති වුත්තං.
1091. ද්වෙ ධම්මා තයො ධම්මාති සද්දන්තරසන්නිධානෙන පරිච්ඡෙදවතො බහුවචනස්ස දස්සනතො ‘‘අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙනා’’ති වුත්තං. උද්දෙසො කතොති ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. තෙන බහුවචනෙන උද්දෙසකරණං බහුවචනෙන පුච්ඡාය කාරණන්ති දීපෙති. උද්දෙසානුවිධායිනී හි පුච්ඡාති. තථා හි සඞ්ඛාපරිච්ඡින්නෙ උද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වා තයො’’ති සඞ්ඛාපරිච්ඡින්නාව පුච්ඡා ¶ කරීයතීති. උද්දෙසෙන ධම්මානං අත්ථිතාමත්තවචනිච්ඡායං සභාවභූමිකාරණඵලාදිපරිච්ඡෙදො විය සඞ්ඛාපරිච්ඡෙදොපි න කාතබ්බොති අධිප්පායෙන ‘‘අනිද්ධාරිතපරිච්ඡෙදෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අපච්චයා ධම්මා’’ති පදතො පන හෙට්ඨා අනෙකභෙදභින්නා ධම්මා අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙනෙව උද්දිට්ඨා, උද්ධඤ්ච තථා උද්දිසීයන්තීති තං සොතපතිතතාය භෙදාභාවෙපි පරමත්ථතො අප්පච්චයධම්මස්ස අසඞ්ඛතධම්මස්ස ච සොපාදිසෙසනිරුපාදිසෙසරාගක්ඛයාදිඅසඞ්ඛතාදිවචනවචනීයභාවෙන උපචරිතභෙදෙගහිතෙ පදද්වයෙන අත්ථි කාචි භෙදමත්තාති අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙන උද්දෙසො කතොති යුත්තං සියා. උද්දෙසානුසාරීනි පුච්ඡානිගමනානීති තානිපි තථා පවත්තානි. නිද්දෙසො පන යථාධිප්පෙතසභාවාදිපරිච්ඡෙදවිභාවනවසෙනෙව කාතබ්බොති අසඞ්ඛතා ධාතු ඉච්චෙව කතො පරමත්ථතො භෙදාභාවදීපනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. කථෙතුකාමතාවසෙන පුච්ඡන්තො යස්ස කථෙති, තෙන කාතබ්බපුච්ඡාය කරණතො තග්ගතං අජානනං සංසයං වා අනුවිධායයෙව පුච්ඡතීති ‘‘සභාව…පෙ… අජානන්තස්ස වසෙන පුච්ඡා කරීයතී’’ති වුත්තං. නිද්දෙසතො පුබ්බෙතිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තං පුච්ඡානුසන්ධිංයෙව විභාවෙති.
1101. භින්දිත්වාති විභජිත්වා. රූපාව…පෙ… විඤ්ඤෙය්යාති කාමාවචරකුසලමහාකිරියවිඤ්ඤාණෙන මහග්ගතධම්මානං සම්මසනවසෙන යථායොගං මහග්ගතප්පමාණධම්මානං පච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන රූපරාගාරූපරාගසම්පයුත්තෙන අකුසලමනොවිඤ්ඤාණෙන මහග්ගතධම්මානං අභිනිවෙසනඅස්සාදනවසෙන තංතංපඤ්ඤත්තියඤ්ච තංතංවොහාරවසෙන පවත්තෙන ආවජ්ජනෙන ච යථාවුත්තවිඤ්ඤාණානං පුරෙචාරිකෙන කාමාවචරධම්මා න විඤ්ඤෙය්යා. ඉතරෙනාති පරිත්තාරම්මණෙන. කාමාවචරානමෙව ආරම්මණානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. රූපාරම්මණාදීහි විඤ්ඤාණෙහි තත්ථ රූපාරම්මණෙන විඤ්ඤාණෙනපි සද්දාදීනං අවිඤ්ඤෙය්යතා රූපස්ස ච විඤ්ඤෙය්යතා. එවං සෙසෙසුපි යොජනා දට්ඨබ්බා. චක්ඛුද්වාරිකෙන සද්දාදීනං අවිඤ්ඤෙය්යතා රූපස්ස විඤ්ඤෙය්යතාතිආදිනා ද්වාරභෙදවසෙන ¶ යොජෙතබ්බං. ඉතරන්ති ඉට්ඨමජ්ඣත්තං අනිට්ඨමනිට්ඨමජ්ඣත්තඤ්ච. රූපාවචරාදයො කාමාවචරවිපාකාදීහීති රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරපඤ්ඤත්තියො කාමාවචරවිපාකෙහි ලොකුත්තරා කාමාවචරතො ඤාණවිප්පයුත්තකුසලකිරියෙහි අකුසලෙහි ච අවිඤ්ඤෙය්යාති යොජෙතබ්බං. නිබ්බානස්ස අවිජානනසභාවො එව අත්තසම්භවො.
1102. රූපාරූපාවචරකම්මූපපත්තිභවෙ ¶ දිට්ඨිරහිතො ලොභො භවාසවොති යථාවුත්තවිසයො දිට්ඨිසහිතො සබ්බකාමාවචරධම්මවිසයො ච ලොභො කාමාසවො භවිතුං යුත්තොති වුත්තං ‘‘භවාසවං…පෙ… සියා’’ති. කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තස්ස හි ලොභස්ස අභාවං සයමෙව වක්ඛතීති. පාළියන්ති අට්ඨකථාකණ්ඩපාළියං. තත්ථ යථා ‘‘කාමාසවො අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං, එවං ‘‘භවාසවො අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති අවත්වා ‘‘චතූසුදිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති (ධ. ස. 1465) වුත්තත්තා ‘‘භවාසවො…පෙ… යුත්තෙසු එව උප්පජ්ජතී’’ති පාළියං වුත්තොති සාවධාරණං වුත්තං. තථා ච වක්ඛති ‘‘භවාසවො චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු අවිජ්ජාසවෙන සද්ධිං එකධාව එකතො උප්පජ්ජතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1473). සොපි රාගොති සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො. කාමභවපත්ථනා විය කාමාසවොති යුත්තං වත්තුං. සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගකාමභවපත්ථනානම්පි හි භවාසවොති වත්තබ්බපරියායො අත්ථීති ‘‘සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවරාගවසෙන පත්ථනා භවාසවො නාමා’’ති වුත්තං, න තෙසං ඉධ අධිප්පෙතභවාසවභාවදස්සනත්ථන්ති අට්ඨකථායං අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘රූපාරූපසඞ්ඛාතෙ කම්මතො ච උපපත්තිතො ච දුවිධෙපි භවෙ ආසවො භවාසවො’’ති වුත්තන්ති. තත්ථ කාමභවපත්ථනාය තාව කාමාසවභාවො හොතු, රූපාරූපභවෙසු සස්සතාභිනිවෙසසහගතරාගස්ස කථන්ති? සොපි යථාවුත්තවිසයෙ කාමනවසෙන පවත්තිතො කාමාසවොයෙව නාම. සබ්බෙපි හි තෙභූමකා ධම්මා කමනීයට්ඨෙන කාමාති. න චෙත්ථ අනිට්ඨප්පසඞ්ගො දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභස්ස භවාසවභාවෙන විසුං උද්ධටත්තා. අවස්සඤ්චෙතමෙවං විඤ්ඤාතබ්බං, ඉතරථා රූපාරූපභවෙසු උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතස්සපි ලොභස්ස භවාසවභාවො ආපජ්ජෙය්යාති. කාමාසවාදයො එව දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාසවභාවෙන ද්විධා වුත්තා.
1103. ඉධ පාළියාපි භවාසවවිනිමුත්තලොභස්ස කාමාසවභාවො න න සක්කා යොජෙතුන්ති දස්සෙතුං ‘‘කාමාසවනිද්දෙසෙ චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ධම්මච්ඡන්දො සද්ධා’’ති කෙචි.
1105. උපාදානක්ඛන්ධෙස්වෙව ¶ ¶ පවත්තති තබ්බිනිමුත්තස්ස ධම්මස්ස ජීවග්ගහණවිසයස්ස පරමත්ථතො අභාවා. රූපෙ…පෙ… විඤ්ඤාණෙ වා පන න පතිට්ඨාති රූපාදීනං අවිපරීතසභාවමත්තෙ අට්ඨත්වා සයං සමාරොපිතස්ස තෙසු පරිකප්පනාමත්තසිද්ධස්ස කස්සචි ආකාරස්ස අභිනිවෙසනතො. තෙනෙවාහ ‘‘තතො අඤ්ඤං කත්වා’’ති. තතො උපාදානක්ඛන්ධතො. වෙදනාදයොපි හි කෙචි දිට්ඨිගතිකා අනිච්චාති පස්සන්තීති. තතොති වා සරීරසඞ්ඛාතරූපක්ඛන්ධතො. ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති හි වුත්තං. හොතීති භවති සස්සතං අත්තාති අත්ථො. අඤ්ඤන්ති බ්රහ්මඉස්සරාදිතො අඤ්ඤං.
අරූපභවො විය රූපරාගප්පහානෙන රූපභවො කාමරාගප්පහානෙන පත්තබ්බො. රූපීබ්රහ්මානඤ්ච පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පහීයති, න විමානාදීසු රාගොති සො අකාමරාගොති කත්වා කාමාසවො න හොතීති අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තං. ටීකාකාරෙහි පන කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තලොභාභාවදස්සනෙන රූපීබ්රහ්මානං විමානාදිරාගස්සපි කාමච්ඡන්දාදිභාවතො දිට්ඨිවිප්පයුත්තරූපාරූපභවරාගවිනිමුත්තො සබ්බො ලොභො කාමාසවොති දස්සිතො. තත්ථ යුත්තං විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. සියා ආසවසම්පයුත්තො කාමරාගෙන භවරාගෙන වා සහුප්පත්තියං, සියා ආසවවිප්පයුත්තො තදඤ්ඤරාගෙන සහුප්පත්තියං, ‘‘චතූසු දිට්ඨිගතා’’තිආදිපාළියා අභාවදස්සනෙන කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තලොභාභාවං දස්සෙත්වා ‘‘කාමාසවො’’තිආදිපාළිදස්සනෙන දිට්ඨිරාගස්ස කාමාසවභාවං සාධෙති. පහාතබ්බදස්සනත්ථන්ති පහාතබ්බතාදස්සනත්ථං. පහානෙති පහානනිමිත්තං.
1121. ජාතියාති ඛත්තියසභාවාදිජාතිසම්පත්තියා. ගොත්තෙනාති ගොතමගොත්තාදිඋක්කට්ඨගොත්තෙන. කොලපුත්තියෙනාති මහාකුලභාවෙන. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණසම්පන්නසරීරතාය. ‘‘පොක්ඛර’’න්ති හි සරීරං වුච්චතීති. මානං ජප්පෙතීති මානං පවත්තෙති කරොති. පවත්තො මානො පවත්තමානො. පුග්ගලවිසෙසන්ති සෙය්යස්ස සෙය්යොතිආදිභෙදං පුග්ගලවිසෙසං. සෙය්යං භින්දිත්වා පවත්තමානො සෙය්යමානො. තිණ්ණන්ති සෙය්යස්ස සෙය්යාදීනං තිණ්ණං ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා අඤ්ඤං පුග්ගලං අනිස්සාය වුත්තානං. සෙය්යාදිවසෙන අත්තනො මනනං පග්ගහො මානො, තස්ස කරණං සෙය්යොහමස්මීතිආදිපවත්තියෙවාති වුත්තං ‘‘සෙය්යොති ආදිකිච්චකරණ’’න්ති.
1140. සබ්බොපි ¶ ලොභො අභිජ්ඣාසභාවොති අභිජ්ඣා ආසවද්වයසභාවා, කාමරාගො කාමාසවසභාවො එවාති ආසවද්වයඑකාසවභාවො අභිජ්ඣාකාමරාගානං විසෙසො වුත්තො. න අභිජ්ඣා ¶ ච ධම්මා ඨපෙත්වා දිට්ඨිං අවිජ්ජඤ්ච නොආසවසභාවා. අභිජ්ඣා ච ආසවද්වයසභාවා එව, නඅභිජ්ඣාසභාවො ච ලොභො නත්ථීති අධිප්පායෙන ‘‘නොආසවලොභස්ස සබ්භාවො විචාරෙතබ්බො’’ති ආහ. ගණනාය හෙතුයා සත්තාති වුත්තන්ති පඤ්හාවාරපාඨං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි ‘‘ආසවො ධම්මො ආසවස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො. ආසවො ධම්මො නොආසවස්ස ධම්මස්ස. ආසවො ධම්මො ආසවස්ස ච නොආසවස්ස ච. නොආසවො ධම්මො නොආසවස්ස. නොආසවො ධම්මො ආසවස්ස. නොආසවො ධම්මො ආසවස්ස ච නොආසවස්ස ච. ආසවො ච නොආසවො ච ධම්මා නොආසවස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.3.16) ඉමෙසං වාරානං වසෙන ‘‘ගණනාය සත්තා’’ති වුත්තං. තත්ථ යදි නොආසවසභාවොපි ලොභො සියා, දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තස්ස වසෙන ‘‘ආසවො ච නොආසවො ච ධම්මා මොහයථාවුත්තලොභා ආසවස්ස ධම්මස්ස දිට්ඨියා හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති සත්තමො, පාළියං ආගතං සත්තමං අට්ඨමං කත්වා ‘‘ආසවො ච නොආසවො ච ධම්මා ආසවස්ස ච නොආසවස්ස ච ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති නවමො පඤ්හො වුච්චෙය්ය, න පන වුත්තොති. එවං දිට්ඨිසම්පයුත්තලොභස්ස නොආසවභාවාභාවං දස්සෙත්වා ඉතරස්සපි තං දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙ චා’’තිආදි වුත්තං.
1162. යථාරූපෙ රූපප්පබන්ධෙ වත්තමානෙ පුග්ගලො ගච්ඡති තිට්ඨති නිසීදතීති වුච්චති, තථා විසදරූපස්ස උප්පාදකං චිත්තං ඉරියාපථූපත්ථම්භකං. තං පන කුසලතො කිරියතො ච පඤ්චමජ්ඣානචිත්තං අභිඤ්ඤාප්පත්තං අප්පත්තඤ්ච භින්දිත්වා සත්තපඤ්ඤාස ජවනානි වොට්ඨබ්බනඤ්චාති අට්ඨපඤ්ඤාසවිධං. සහජාතධම්මානං අකම්මඤ්ඤභාවකරත්තා ථිනමිද්ධසහගතචිත්තං විසදානි රූපානි න සමුට්ඨපෙති න උපත්ථම්භෙති චාති වුත්තං ‘‘ඉරියාපථං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්ත’’න්ති.
1163. විපක්ඛෙපි භාවතො අනෙකන්තිකත්තා රූපත්තාසාධකත්තං. ගරුභාවප්පත්ති ලහුතාවිරහො දට්ඨබ්බො. සතිපි අඤ්ඤෙසම්පි අකුසලාදීනං ලහුතාවිරහෙ ¶ ථිනමිද්ධානං එකන්තතො ලහුතාපටිපක්ඛත්තා කාරණානුරූපත්තා ච ඵලස්ස ‘‘ථිනමිද්ධසමුට්ඨිතරූපෙහී’’ති වුත්තං. න ජාගර…පෙ… සන්තතින්ති එතෙන නාමකායෙ සුපනස්ස අසිද්ධතං දස්සෙති. මිද්ධස්ස ඵලත්තාති එත්ථ මිද්ධංයෙව නිද්දාකාරණන්ති නායං නියමො ඉච්ඡිතො, නිද්දාකාරණමෙව පන මිද්ධන්ති නියමො ඉච්ඡිතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි ඛීණාසවානං නිද්දාය මිද්ධතො අඤ්ඤං කාරණං කරජකායස්ස දුබ්බලභාවො අට්ඨකථායං දස්සිතොති.
ඡාදනං ¶ , අවත්ථරණං වා ඔනාහො, සො රූපස්සෙව සභාවොති පරස්ස ආසඞ්කං මනසි කත්වා ආහ ‘‘තෙන සහ වුත්තා ඔනාහපරියොනාහා චා’’ති. අසඞ්කොචවසෙන විසදා පවත්ති විප්ඵාරිකභාවො. ආවරණභාවො වියාති එතෙන ආවරණසභාවත්තෙපි මිද්ධස්ස තබ්බිධුරො අනඤ්ඤසාධාරණත්තා ඔනහනාදිභාවොති දස්සෙති. සාමඤ්ඤඤ්හි පඤ්චන්නම්පි කාමච්ඡන්දාදීනං ආවරණසභාවොති ආවරණභාවසදිසස්ස ඔනහනාදිභාවස්ස නාමකායෙ ලබ්භමානස්ස ගහිතතාති එත්ථාධිප්පායො.
පානන්ති අනුයොගොති ච තංකිරියාසාධිකා චෙතනා අධිප්පෙතාති සුරාපානස්ස සුරා…පෙ… යොගස්ස ච අකුසලභාවෙන උපක්කිලෙසදුබ්බලීකරණභාවො යුත්තොති වුත්තො. ‘‘සුරාමෙරයස්ස අජ්ඣොහරණං පානං පමාදට්ඨානානුයොගො චා’’ති පරස්ස අධිප්පායො. නීවරණං හුත්වා වාතිආදිනා ඉදං දස්සෙති ‘‘නීවරණසභාවානං නීවරණසම්පයුත්තභාවදස්සනපරාය චොදනාය නීවරණන්ති කත්ථචි අදිට්ඨපයොගස්ස අසම්පයුත්තස්ස රූපස්ස යථාලාභතො ගහණං ඤායොයෙව න හොති, සිද්ධනීවරණභාවසම්පයුත්තසභාවානංයෙව පන ගහණන්ති තංසභාවා අරූපධම්මායෙව දස්සිතා, න රූපන්ති ථිනං විය මිද්ධම්පි අරූපමෙවාති විඤ්ඤායතී’’ති. යන්ති යෙන වචනෙන. අසම්භවවචනතොති අසම්භවවචනභාවතො.
තෙනාති තෙන රූපාරම්මණස්ස ඡන්දරාගස්ස පහානවචනෙන. රූපප්පහානතො අඤ්ඤොති කත්වා රූපෙ ඡන්දරාගප්පහානං ‘‘අඤ්ඤො කාරො’’ති වුත්තං. යං අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤථා’’ති වුත්තං. ඉදන්තිආදිනා ‘‘තං පජහථා’’ති පාළියා න නිප්පරියායප්පහානං අධිප්පෙතන්ති දස්සෙති. අරූපස්සෙව යුජ්ජතීති ¶ සුදුද්දසං දූරඞ්ගමාදිප්පවත්තකං චිත්තං තංසම්පයුත්තො අරූපධම්මොයෙව විබන්ධිතුං සමත්ථොති දස්සෙති. චෙතසො පරියුට්ඨානන්ති කුසලචිත්තස්ස ගහණං. නීවරණානි හි උප්පජ්ජමානානි උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙන කුසලවාරං ගණ්හන්තීති වුච්චන්ති. ගහණඤ්චෙත්ථ පරියුට්ඨානං ‘‘චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසූ’’තිආදීසු විය.
1176. උද්ධච්චං කුක්කුච්චඤ්ච සහ වුත්තන්ති උද්දෙසපුච්ඡානිගමනෙ සන්ධාය වුත්තං. යං පන අට්ඨකථායං උද්ධච්චස්ස කුක්කුච්චෙන විනාභාවකාරණං වත්වා ‘‘භින්දිත්වා වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තං ‘‘නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චා’’ති පදස්ස නිද්දෙසෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චානං විසුං නිද්දිට්ඨතං සන්ධාය වුත්තං. කාමච්ඡන්දස්ස උක්කට්ඨනීවරණතා ඔරම්භාගියභාවො. සො හි රූපරාගාරූපරාගප්පකාරකාමච්ඡන්දං ¶ උපාදාය තතො තිබ්බකිච්චතාය ‘‘උක්කට්ඨනීවරණ’’න්ති වුච්චති. කාමච්ඡන්දනීවරණන්ත්වෙව ලොභො වුත්තො, න භින්දිත්වා. කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස ච අනවසෙසතො අනාගාමිමග්ගෙන පහානෙ වුච්චමානෙ චතුත්ථමග්ගවජ්ඣො ලොභො අනීවරණසභාවො ආපජ්ජතීති ආහ ‘‘යදි…පෙ… සියා’’ති. නොනීවරණො රූපරාගාරූපරාගප්පකාරො ලොභධම්මො නීවරණස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස. ආදි-සද්දෙන ‘‘නොනීවරණො ධම්මො නීවරණස්ස ච නොනීවරණස්ස ච ධම්මස්ස. නීවරණො ච නොනීවරණො ච ධම්මා නීවරණස්ස ධම්මස්ස. නීවරණො ච නොනීවරණො ච ධම්මා නොනීවරණස්ස ධම්මස්ස. නීවරණො ච නොනීවරණො ච ධම්මා නීවරණස්ස ච නොනීවරණස්ස ච ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.8.25) ඉමෙ පඤ්හෙ සඞ්ගණ්හාති. චත්තාරීති වුත්තං නීවරණපදමූලකානං තිණ්ණං නොනීවරණමූලකස්ස එකස්ස වසෙන. නීවරණනොනීවරණතදුභයමූලකානං පන තිණ්ණං තිණ්ණං වසෙන නවාති වුත්තං. තස්මාති යථාදස්සිතනයාය පාළියා අභාවා නොනීවරණලොභාභාවා.
1219. තෙනෙවාති පුරිමදිට්ඨිආකාරෙනෙව උප්පජ්ජමානෙන. දිට්ඨිගතිකෙහි වුච්චමානානං ‘‘නිච්චං සුභ’’න්ති එවමාදිවචනානං, දිට්ඨිරහිතෙහි වුච්චමානානං ගගනකුසුමාදිලොකවොහාරවචනානඤ්ච වත්ථූනි වාචාවත්ථුමත්තානීති ආහ ‘‘වාචා…පෙ… වා’’ති.
1221. චිත්තෙන ¶ පරලොකෙ ඨිතොති යස්මිං ලොකෙ නිබ්බත්තිවසෙන සයං ඨිතො, තතො අඤ්ඤං ලොකං පරලොකොති චිත්තෙන ගහෙත්වා ඨිතො.
1236. න හි පුරිමෙහීතිආදිනා පඨමමග්ගාදීහි සමුග්ඝාටිතඅපායගමනීයභාවාදිකා එව රාගාදයො දුතියමග්ගාදීහි පහීයන්තීති දස්සෙති.
1287. උපට්ඨිතෙපි දුග්ගතිනිමිත්තාදිකෙ න තථා තිබ්බො ලොභො උප්පජ්ජති, යථා සුගතිනිමිත්තාදිකෙති ආහ ‘‘බලවනිකන්තිවිරහෙනා’’ති.
1301. එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ උප්පන්නානං විය එකස්මිං සන්තානෙ උප්පන්නානම්පි සහපවත්තිපරියායො අත්ථීති පහානෙකට්ඨෙන රාගරණෙන විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතමොහස්ස සරණතා වුත්තා. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාහි යො මොහො සහජාතො භවෙ, සොපි රාගෙන සරණො පහානෙකට්ඨභාවතොති ¶ . ලොභදොසමොහතදෙකට්ඨකිලෙසතංසම්පයුත්තක්ඛන්ධතංසමුට්ඨානකම්මභෙදතො සබ්බස්සපි අකුසලස්ස සඞ්ගහණවසෙන පවත්තො සරණපදනිද්දෙසො අරණවිභඞ්ගසුත්තෙනපි අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දතීති දස්සෙතුං ‘‘අරණවිභඞ්ගසුත්තෙ’’තිආදිමාහ. යං පන අට්ඨකථායං සම්පයොගප්පහානෙකට්ඨභාවදීපනෙන රාගාදීනං සබ්බෙසං වා අකුසලධම්මානං සරණභාවදස්සනං, තං පාළියා යථාදස්සිතධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤසරණභාවදස්සනපරං, තදඤ්ඤධම්මානං සරණභාවපටිසෙධනපරන්ති අරණවිභඞ්ගසුත්තවිරොධොති දට්ඨබ්බං. සුත්තන්තදෙසනාය වා පරියායකථාභාවතො නිප්පරියායතො සරණභාවො විය අරණභාවොපි අකුසලධම්මානංයෙවාති තථාපවත්තාය අට්ඨකථාය න කොචි සුත්තවිරොධොති දට්ඨබ්බං.
සුත්තන්තිකදුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා
1313. අහං-සද්දෙන හෙතුභූතෙන යො අත්ථොති එත්ථ අහං-සද්දො අත්ථොති අධිප්පෙතො. අත්ථාවබොධනත්ථො හි සද්දප්පයොගො. අත්ථපරාධීනො කෙවලො අත්ථපදත්ථකො, සො පදත්ථවිපරියෙසකාරිනා පන ඉති-සද්දෙන පරතො පයුත්තෙන සද්දපදත්ථකො ජායති යථා ගාවීති අයමාහාති ගො-සද්දං ආහාති විඤ්ඤායති. තෙන විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතො සද්දො පඤ්ඤත්තීති දස්සෙති. තථා හි ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො ¶ වොහාරො ලොකියසොතෙ පටිහඤ්ඤතී’’තිආදිනා (කථා. 347) පඤ්ඤත්තියා වචනභාවං සාධයති. අඤ්ඤථාතිආදිනා පඤ්ඤත්තියා අසද්දසභාවත්තෙ දොසමාහ. අධිවචනාදිතා සියා, තථා ච අධිවචනාදීනං අධිවචනපථාදිතො විසෙසො න සියාති දුකොයෙව න සම්භවෙය්යාති අධිප්පායො. අට්ඨකථායං පන සකසන්තතිපරියාපන්නෙ රූපාදයො ධම්මෙ සමූහතො සන්තානතො ච එකත්තවසෙන ගහෙත්වා අහන්ති වොහරියමානා උපාදාපඤ්ඤත්ති සඞ්ඛායති වොහරීයතීති සඞ්ඛාති අධිප්පෙතා. තථා සෙසෙසු යථාසම්භවං දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘දත්තොති එත්තාවතා සත්තපඤ්ඤත්තිං දස්සෙත්වා අඤ්ඤම්පි උපාදාපඤ්ඤත්තිං දස්සෙතු’’න්තිආදි. පදත්ථස්සාති අහං-සද්දාදිපදාභිධෙය්යස්ස, පරමත්ථස්ස වා. අධිවචනං සද්දොති අධිප්පායෙන ‘‘වදන්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. සො හි අත්තනා ඤාපෙතබ්බමත්ථං සයං ඤාතො එව ඤාපෙතීති අග්ගහිතසම්බන්ධස්ස න සද්දො අත්ථප්පකාසනසමත්ථොති වුත්තං ‘‘පුබ්බෙ ගහිතසඤ්ඤෙනා’’ති. විසෙසෙන ඤායතීති සමඤ්ඤාති සං-සද්දස්ස විසෙසත්ථතං ආහ.
කරීයතීති ඉදං ඉමස්සත්ථස්ස අධිවචනන්ති එවං නික්ඛිපීයති. නාමභූතං වචනමෙව තං තං ¶ අත්ථං නිද්ධාරෙත්වා සහෙතුකං කත්වා වදති බ්යඤ්ජයති චාති ආහ ‘‘නාමමිච්චෙව වුත්තං හොතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි පථවී’’තිආදි. පථවීසඞ්ඛාතන්ති පථවී-සද්දාභිධෙය්යං.
ආචරියාති අට්ඨකථාය සංවණ්ණනකා ආචරියා, න අට්ඨකථාචරියාති අධිප්පායෙන වදති. මාතිකායන්ති මාතිකාවණ්ණනායං. තෙනාති මාතිකාවණ්ණනාවචනෙන. ඉමිස්සා පාළියා අට්ඨකථාය ච අත්ථදස්සනස්ස එතස්ස යථාවුත්තස්ස ආචරියවාදස්ස විරොධො සියා, තමෙව විරොධං ‘‘න හී’’තිආදිනා විවරති. තත්ථ අධිවචනපථාදිභාවෙන වුත්තානං ධම්මානං පකාසකස්ස සභාවස්ස විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතසද්දස්සෙව වචනමත්තං අධිකාරං කත්වා පවත්තිආදි යුජ්ජති, න අසභාවස්සාති අධිප්පායෙන ‘‘උප්පාදවයකිච්චරහිතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනිද්ධාරිතසභාවස්සාති පරමත්ථතො අනුපලද්ධසභාවස්ස.
දුවිධාති පඤ්ඤාපනපඤ්ඤාපිතබ්බභෙදතො දුවිධා. යථාවුත්තප්පකාරාති උප්පාදවයකිච්චරහිතාතිආදිප්පකාරා. අට්ඨකථායං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිවණ්ණනායං. නනු ¶ ච තත්ථ උපනිධාපඤ්ඤත්තිආදයො අපරාපි පඤ්ඤත්තියො වුත්තා, අථ කස්මා ‘‘ඡ පඤ්ඤත්තියොව වුත්තා’’ති වුත්තං? සච්චං වුත්තා, තා පන විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදීසු ඡසු එව අන්තොගධාති ‘‘අට්ඨකථායං විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදයො ඡ පඤ්ඤත්තියොව වුත්තා’’ති වුත්තං.
තත්ථ රූපාදි විය අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤාපිතබ්බත්තා ච අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, අවිජ්ජමානස්ස ච සත්තරථාදිඅත්ථස්ස පඤ්ඤාපනතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති එවං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවචනෙන යථාවුත්තා දුවිධාපි පඤ්ඤත්ති සඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘අවිජ්ජමාන…පෙ… වුත්තා’’ති. ඉතරෙහීති විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදීහි අවසෙසෙහි පඤ්චහි, රූපවෙදනාදීනං සත්තරථාදීනඤ්ච අත්ථානං පකාරෙහි ඤාපනතො තංතංවාචකො සද්දොයෙව විසයභෙදතො විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදිභෙදා පඤ්ඤත්ති සඞ්ඛාදීහි දසහි පදෙහි වුත්තාති අයං පුරිමො අත්ථො, සො ච යථාරුතවසෙනෙව පාළියා විඤ්ඤායමානත්තා ‘‘පාළිඅනුගතො උජුකො’’ති ච වුත්තො. යදි චාතිආදීසු සත්තාදිකා යථාවුත්තප්පකාරා උපාදාපඤ්ඤත්ති යදි අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, සා අත්ථීති න වත්තබ්බා. අවිජ්ජමානා ච සා පඤ්ඤාපිතබ්බතො පඤ්ඤත්ති චාති තෙසං ආචරියානං ලද්ධීති අධිප්පායො. ඉදානි තස්සා ලද්ධියා වසෙන පඤ්ඤත්තිපථාති වුත්තධම්මානම්පි විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවාපත්තිචොදනෙන තත්ථ දොසං දස්සෙති ‘‘යථා චා’’තිආදිනා. තතොති යස්මා ¶ අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤාපිතබ්බත්තා ච සත්තරථාදීනං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො විය විජ්ජමානත්තා පඤ්ඤාපිතබ්බත්තා ච සබ්බෙසං සභාවධම්මානං විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො ආපජ්ජති, තස්මාති අත්ථො.
‘‘අථා’’තිආදිනා පඤ්ඤත්තිපථනිද්දෙසතො විසිට්ඨස්ස පඤ්ඤත්තිධම්මනිද්දෙසස්ස සයමෙව කාරණමාසඞ්කති. ‘‘නාපී’’තිආදිනා තස්ස කාරණස්ස අසිද්ධතං දස්සෙති. ‘‘පුරිසොති සඞ්ඛා’’තිආදීසු සඞ්ඛාදයොපි නාමාදීහි අත්ථතො අවිසිට්ඨා වුත්තාති ආහ ‘‘සඞ්ඛාදිසද්දානං සමානත්ථත්තා’’ති. වචනග්ගහණං වචනුච්චාරණං. අඤ්ඤස්සාති නාමපඤ්ඤත්තිං සන්ධායාහ. තෙසන්ති සඞ්කෙතග්ගහණවචනග්ගහණානං. අසමත්ථතා න සම්භවතීති යොජනා. තමෙව අසම්භවං ‘‘යදි හී’’තිආදිනා විවරති. පඤ්ඤත්තියාති නාමපඤ්ඤත්තියා. පඤ්ඤත්තිපඤ්ඤාපනෙති යාය නාමපඤ්ඤත්තියා උපාදායපඤ්ඤත්ති රූපාදයො ච පඤ්ඤාපීයන්ති, යා ච සොතද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානානන්තරමුප්පන්නෙන ගහිතපුබ්බසඞ්කෙතෙන මනොද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානෙන ගය්හති, සා අයං නාමාති තස්සා ¶ පඤ්ඤාපනෙ අසඞ්කරතො ඨපනෙ. අථ වා සොතද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානානන්තරමුප්පන්නෙන මනොද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානෙන පඤ්ඤත්තියා ගාහාපනෙ පරිච්ඡින්දනෙ. තස්සා අඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වත්තබ්බා සියාති තස්සා නාමපඤ්ඤත්තියා ඤාපනෙ සඞ්කෙතග්ගහණවචනග්ගහණානං සහකාරීකාරණභූතා අඤ්ඤා නාමපඤ්ඤත්ති අත්ථීති වත්තබ්බා අනුඤ්ඤාතබ්බා සියා. තතො අත්ථවිජානනමෙව න සියාති කෙවලානි සඞ්කෙතග්ගහණවචනග්ගහණානි අත්ථපඤ්ඤාපනෙ විය පඤ්ඤත්තිඤාපනෙපි අසමත්ථානි, පඤ්ඤත්ති ච ඤාතායෙව තෙසං සහකාරීකාරණං තංජානනත්ථං පඤ්ඤත්තිඅනන්තරපරිකප්පනෙ ච අනවත්ථානාපත්තීති අත්ථාධිගමස්ස සම්භවො එව න භවෙය්ය.
සඞ්කෙතො රූපාදීසු න කිඤ්චි හොති, භූතාදිනිමිත්තං භාවනාවිසෙසඤ්ච උපාදාය වොහරියමානා කසිණාදිපඤ්ඤත්ති විය තං තං සඞ්කෙතිතබ්බං සඞ්කෙතකරණඤ්ච උපාදාය වොහාරමත්තො, තස්ස ච පඤ්ඤාපිකා නාමපඤ්ඤත්තීති යථාවුත්තදොසාපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘නාපි සඞ්කෙතග්ගහණ’’න්ති අවොච. නනු ච අත්ථවිජානනාසම්භවචොදනෙනෙව සඞ්කෙතග්ගහණාභවොපි දස්සිතොති? සච්චමෙතං, සඞ්කෙතෙ පන ආචරියානං මතිභෙදො විජ්ජති. තත්ථ එකපක්ඛිකො අයං දොසොති දස්සනත්ථං තස්ස විසුං වචනං වුච්චමානා රූපාදයො ධම්මාවචනත්ථා පඤ්ඤාපිතබ්බා ච, තදභිධායකො සද්දො පඤ්ඤත්තීති. එත්තාවතා සබ්බවොහාරො සිජ්ඣතීති අධිප්පායෙන ‘‘වචන…පෙ… ජනං නත්ථී’’ති ආහ. පඤ්ඤත්තියා වචනභාවො සිද්ධො පටිහනනසොතබ්බතාදීපකත්තා ¶ තෙසං පාඨානන්ති අධිප්පායො. ආදි-සද්දෙන ‘‘අත්ථි කෙචි බුද්ධස්ස භගවතො වොහාරං සුණන්ති, නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. තස්මාති යස්මා ‘‘පඤ්ඤත්තිධම්මා’’ති පදස්ස යථාවුත්තපඤ්ඤත්තියො අත්ථොති එතස්මිං පක්ඛෙ මාතිකාවණ්ණනාය විරොධො, අට්ඨකථායං අවුත්තතා, ඉමිස්සා පාළියා අනනුගමො, සබ්බෙ ධම්මා පඤ්ඤත්තීති නිද්දිසිතබ්බතා, පඤ්ඤත්තිපථපදස්ස නවත්තබ්බතා, අනවත්ථානාපත්තිතො අත්ථවිජානනාසම්භවොති අනෙකෙ දොසා, විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතස්ස පන සද්දස්ස පඤ්ඤත්තිභාවෙ යථාවුත්තදොසාභාවො අනෙකෙසං පාඨප්පදෙසානඤ්ච අනුලොමනං, තස්මා. තත්ථ යුත්තං ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පාළි…පෙ… තබ්බො’’ති.
යදි ¶ සත්තාතිආදිනා සද්දස්ස පඤ්ඤත්තිභාවෙ අට්ඨකථාය විරොධමාහ. එවං පඤ්ඤත්තිභාවෙ යදි සද්දස්ස පඤ්ඤත්තිභාවො, තස්ස පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා රූපාදිඅත්ථස්ස ච පඤ්ඤාපනතො විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො එව සියා, න අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො. න හි තෙ සත්තාදයො පඤ්ඤත්තීති. එවඤ්ච අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියා අභාවො එව සියා. වුත්තා ච අට්ඨකථායං (ප. ප. අට්ඨ. 1 මාතිකාවණ්ණනා) ‘‘අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. ඉතරො විසයස්ස අවිජ්ජමානත්තා තස්ස අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති යථාවුත්තවිරොධාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අවිජ්ජමානාන’’න්තිආදිමාහ. ඉදානි සත්තාදිවිසයස්ස කෙනචිපි පරියායෙන අත්ථිතාය අභාවදස්සනෙන තබ්බිසයාය පඤ්ඤත්තියා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවංයෙව වවත්ථපෙති ‘‘අයඤ්ච වාදො’’ති. විජ්ජමානා එව සත්තාදයො රූපාදිසභාවාභාවවසෙන ‘‘අවිජ්ජමානා’’ති වුච්චන්ති, න සබ්බථා අභාවතො. තථා හි තථා තථා පඤ්ඤාපියමානභාවෙන විඤ්ඤායන්තීති යථාවුත්තරූපො වාදො ‘‘රූපං අත්ථීති? හෙවත්ථි හෙව නත්ථීති. සෙවත්ථි සෙව නත්ථීති. න හෙවං වත්තබ්බෙ. සෙවත්ථි සෙව නත්ථීති. ආමන්තා. අත්ථට්ඨො නත්ථට්ඨො’’ති (කථා. 306) එවං පවත්තාය හෙවත්ථිකථාය. තත්ථ හි රූපාදයො ධම්මා රූපාදිසභාවෙන අත්ථි, වෙදනාදිසභාවෙන නත්ථි, තස්මා සබ්බමෙවිදං එවං අත්ථි එවං නත්ථීති එවංලද්ධිකෙ සන්ධාය ‘‘රූපං අත්ථී’’ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. ‘‘හෙවත්ථි හෙව නත්ථී’’ති විස්සජ්ජනං පරවාදිස්ස. අථ නං සකවාදී යදි රූපමෙව එවං අත්ථි එවං නත්ථීති ලද්ධි, එවං සන්තෙ සො එව අත්ථි සො එව නත්ථි නාමාති පුච්ඡන්තො ‘‘සෙවත්ථී’’ති ආහ. ඉතරො තෙනෙව සභාවෙන අත්ථිතං, තෙනෙව නත්ථිතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො සකභාවෙන අත්ථිතං, පරභාවෙන නත්ථිතං සන්ධාය පටිජානාති. තතො සකවාදී ‘‘අත්ථට්ඨො නත්ථට්ඨො’’තිආදිනා අත්ථිතා වා නත්ථිතා වා අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධා එකස්මිං ධම්මෙ විනා කාලභෙදෙන අසම්භවත්තාති කිං එකත්තං ආපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ¶ පරවාදිං නිග්ගණ්හාතීති. පටිසිද්ධොති ච ‘‘රූපං ‘රූප’න්ති හෙවත්ථි, රූපං ‘වෙදනා’ති හෙව නත්ථී’’තිආදිනා (කථා. 306) වුත්තාය රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං සකභාවෙන අත්ථිතාය පරභාවෙන නත්ථිතාය ච පටිසෙධනෙන සත්තාදීනම්පි තථාභාවො පටිසෙධිතො හොතීති කත්වා වුත්තං.
රූපාදයො ¶ න හොන්තීති රූපාදිසභාවා න හොන්ති. තථා තථාති සමූහසන්තානාදිවසෙන. විචිත්තසඤ්ඤා පරිකප්පවසෙන උප්පජ්ජති. යදි සත්තරථාදිසඤ්ඤාවලම්බිතො වචනත්ථො විජ්ජමානො න හොති, නනු සත්තරථාදිඅභිලාපා අනරියවොහාරා ජායන්තීති ආහ ‘‘න ච තෙ අභිලාපා’’තිආදි. අත්තනො වසෙන කිඤ්චි අහොන්තං පඤ්ඤාපකස්ස වචනස්සෙව වසෙන පඤ්ඤාපිතබ්බත්තා පඤ්ඤත්තිවොහාරං ලභති. ඉමිනාව අධිප්පායෙනාතිආදි ‘‘සයං අවිජ්ජමානො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධායාහ. තන්ති සත්තාදිග්ගහණං. ‘‘බ්රහ්මවිහාරචතුක්කං සත්තපඤ්ඤත්තිං ආරබ්භ පවත්තත්තා නවත්තබ්බාරම්මණං නාම හොතී’’තිආදිනා අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1421) තත්ථ තත්ථ න වත්තබ්බන්ති වුත්තං. යදි පරිත්තාදිභාවෙන න වත්තබ්බං, කථං අවිජ්ජමානස්ස සත්තාදිකස්ස පච්චයභාවොති ආහ ‘‘ඛන්ධසමූහසන්තාන’’න්තිආදි. තන්ති ඛන්ධසමූහසන්තානං. තදුපාදානභූතන්ති පුග්ගලොති ගහණපඤ්ඤත්තීනං කාරණභූතං. යදි පුග්ගලසඤ්ඤාය සෙවමානස්ස කුසලාදිඋප්පත්ති හොති, කථං පුග්ගලදස්සනං මිච්ඡාදස්සනන්ති පටිසිද්ධන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. පථවීධාතු උපලබ්භතීති පුග්ගලාභාවෙ විපක්ඛවසෙන නිදස්සනමාහ. ඉදඤ්හෙත්ථ අනුමානං. න රූපාදයො විවෙචෙත්වා පුග්ගලො උපලබ්භති තෙසං අග්ගහණෙ තථාරූපාය බුද්ධියා අභාවතො සෙවනාදයො වියාති. පුග්ගලො උපලබ්භති සච්ඡිකට්ඨපරමත්ථෙන යො ඡවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යොති සංසරති මුච්චති චාති එවං දිට්ඨියා පරිකප්පිතපුග්ගලොව පටිසෙධිතො, න වොහාරපුග්ගලොති දස්සෙන්තො ‘‘පටිසෙ…පෙ… දිට්ඨී’’ති ආහ.
ගාථාය පඤ්චසු ඛන්ධෙසු රූපං වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා විඤ්ඤාණන්ති එතෙසු කං නාම ධම්මං සත්තොති ජානාසි නු, එතෙසු එකම්පි සත්තොති ගණ්හිතුං නාරහතීති දස්සෙති. අථ එතෙහි අඤ්ඤො එකො සත්තො අත්ථීති පච්චෙසි. එවම්පි මාර දිට්ඨිගතං නු තෙ. නු-සද්දො දිට්ඨිගතමෙවෙති අවධාරණත්ථො. කස්මා? යස්මා සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං. තමෙවත්ථං විවරති ‘‘නයිධ සත්තූපලබ්භතී’’ති. යස්මා පච්චක්ඛතො වා අනුමානතො වා අනුපලද්ධිතො නත්ථි එත්ථ කොචි සත්තො නාමාති අධිප්පායො. යදි සත්තො නත්ථි, කථං සත්තො සංසාරමාපාදීතිආදි නීයතීති. කිමෙත්ථ ¶ නෙතබ්බං, සත්තොති වොහාරසත්තො අධිප්පෙතො, යස්මා සත්ත-සද්දො වොහාරෙ ¶ පවත්තතීති. දුතියගාථාය සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘සත්තො පනා’’තිආදිමාහ. අඞ්ගසම්භාරාති අඞ්ගසම්භාරතො අක්ඛචක්කඊසාදිඅඞ්ගසම්භාරමුපාදායාති අත්ථො. සත්තොති වොහාරො.
අවිජ්ජමානස්සාති අච්චන්තං අවිජ්ජමානස්ස සසවිසාණාදිකස්ස. යදි අච්චන්තං අවිජ්ජමානං, කථං තං ගය්හතීති ආහ ‘‘පරිකප්පිත’’න්ති. ලොකසඤ්ඤාතං ඝටාදි. එත්ථ පන යථා අත්තානං ආරබ්භ උප්පජ්ජමානකධම්මානං තංසන්තතිපතිතානඤ්ච කිලෙසුපතාපාභාවෙන අස්සත්ථභාවපච්චයතාය උප්පාදාදිරහිතම්පි නිබ්බානං ‘‘අස්සාසනකරස’’න්ති වුච්චති, එවං අත්තානං ආරබ්භ පවත්තනකධම්මවසෙන උප්පාදාදිරහිතාපි පඤ්ඤත්ති පවත්තාති වුත්තා. හෙතුඅත්ථො වා අන්තොනීතොති පවත්තිතා වොහාරිතාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තථා නාමපඤ්ඤත්ති පඤ්ඤපෙතබ්බමත්ථං ගහිතායෙව පඤ්ඤාපෙති, විඤ්ඤත්ති විය අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙතීති සා ගහෙතබ්බාභාවතො වුච්චමානත්ථද්වාරෙන වුච්චමානාති වුත්තා. පඤ්ඤාපිතබ්බපඤ්ඤත්තියා පන වුච්චමානභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තථා පකාරතො ඤාපනභාවෙන ඤාපෙතබ්බඤාපනන්ති කත්වා ගහෙතබ්බත්තායෙව ච තස්සා අනිද්ධාරිතසභාවතා පටික්ඛිත්තා දට්ඨබ්බා. න හි සභාවධම්මානං කක්ඛළඵුසනාදි සරූපතො සද්දෙන වචනීයභාවං භජති, අපිච ඛො නෙසං කාලදෙසාදිභෙදභින්නානං විනිවත්තඅඤ්ඤජාතියකො සජාතියසාධාරණො පුබ්බසඞ්කෙතානුරූපං අජ්ඣාරොපසිද්ධො සාමඤ්ඤාකාරො වචනීයො. තත්ථාපි න විනා කෙනචි පවත්තිනිමිත්තෙන සද්දො පවත්තතීති තස්ස පවත්තිනිමිත්තභූතො ලොකසඞ්කෙතසිද්ධො තංතංවචනත්ථනියතො සාමඤ්ඤාකාරවිසෙසො නාම පඤ්ඤත්තීති පුබ්බාචරියා. සො හි තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සද්දං නාමෙති, තස්ස තස්ස වා අත්ථස්ස නාමසඤ්ඤං කරොතීති නාමං, පකාරෙහි ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති චාති.
කස්ස පන සො ආකාරවිසෙසොති? පඤ්ඤාපෙතබ්බත්ථස්සාති වෙදිතබ්බං. අනෙකාකාරා හි අත්ථාති. එවඤ්ච කත්වා තස්සා පඤ්ඤත්තියා ගහෙතබ්බතාවචනඤ්ච සමත්ථිතං භවති, අවස්සඤ්ච එතමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා වචනවචනීයභෙදානං සඞ්කරො සියා, සබ්බොපි අත්ථො සබ්බස්ස සද්දස්ස වචනීයො, සබ්බො ච සද්දො සබ්බස්ස අත්ථස්ස වාචකොති න චෙත්ථ සඞ්කෙතග්ගහණෙනෙව තෙසං පවත්තාති සක්කා වත්තුං වවත්ථිතෙසු එව තෙසු සඞ්කෙතග්ගහණස්ස පවත්තිතො.
අපරෙ ¶ පන ‘‘යථා ධූමතො අග්ගිඅනුමානෙ න කෙවලෙන ධූමෙනෙව අග්ගි විඤ්ඤායති, ධූමස්ස පන ¶ අග්ගිනා අවිනාභාවසඞ්ඛාතො සම්බන්ධො විඤ්ඤායමානො ධූමෙන අග්ගි විඤ්ඤායති, එවං සද්දෙන අත්ථවිජානනෙ න කෙවලෙන සද්දෙන තදත්ථො විඤ්ඤායති. තංතංසද්දස්ස පන තෙන තෙන අත්ථෙන අවිනාභාවසඞ්ඛාතො සම්බන්ධො විඤ්ඤායමානො තෙන තෙන සද්දෙන අත්ථං ඤාපෙතීති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤථා අග්ගහිතසම්බන්ධෙනපි සද්දසවනමත්තෙන තදත්ථො විඤ්ඤායෙය්යාති. යො යමෙත්ථ යථාවුත්තරූපො සම්බන්ධො, සො තස්ස තස්ස අත්ථස්ස සඤ්ඤාපනභාවෙන නාමන්ති පරමත්ථතො අභාවා ලොකසඞ්කෙතවසෙන ලොකසඞ්කෙතොති වා සිද්ධො ඤාතොති ලොකසඞ්කෙතසිද්ධොති, සද්දෙන පකාසියමානානං අත්ථප්පකාරානං අධිගමහෙතුතාය පකාරතො ඤාපනතො පඤ්ඤත්තීති ච වුත්තො’’ති වණ්ණයන්ති.
සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවිනිමුත්තස්සපි ඤෙය්යවිසෙසස්ස අභාවෙ ඝටාදිසද්දාභිධෙය්යා විය පථවීඵස්සාදිසද්දවචනීයොපි න ලබ්භතියෙවාති සබ්බවොහාරලොපො සියා. යස්මා ච රූපාරූපධම්මා පබන්ධසඞ්ඛාතතංතංවිසෙසාකාරවසෙනෙව පවත්තන්ති, න කෙවලා, තස්මා තෙසං තෙ සණ්ඨානසමූහඅවත්ථාවිසෙසාකාරා යදිපි පරමත්ථතො කිඤ්චි න හොන්ති, පරමත්ථතො පන විජ්ජමානානං රූපාදීනං උපාදානානං වසෙන විජ්ජමානභාවං ලභිත්වා තංතංගහණානුරූපං තංතංඅභිලාපාධිකරණං භවති. උපාදායපඤ්ඤත්ති හි උපාදානතො යථා අඤ්ඤා අනඤ්ඤාති ච න වත්තබ්බා, එවං සබ්බථා අත්ථි නත්ථීති ච න වත්තබ්බා. තයොපි හි එතෙ සන්තායෙවාති එවං තාව මාතිකාවණ්ණනාය න කොචි විරොධො. සඞ්ඛායති සංකථීයතීති සඞ්ඛාති අයමත්ථො කථෙතබ්බභාවෙන වචනත්ථෙයෙව නිරුළ්හො, න වචනස්මින්ති වචනපක්ඛස්ස උජුකතා සම්භවති. වචනපක්ඛොයෙව පාළිඅනුගතො, න පරම්පරාගතො යථාවුත්තො අත්ථොති කුතො පනෙතං ලබ්භා. න හි අනීතො අත්ථො පාළිඅනනුගතො, නාපි සබ්බා පාළිනීතත්ථා එවාති යථාවුත්තා දුවිධා පඤ්ඤත්තියො අට්ඨකථායං ඡහි පඤ්ඤත්තීහි යථාසම්භවං වුත්තායෙවාති සිද්ධමෙතං අත්ථීති න වත්තබ්බාති.
යදි පරමත්ථතො අත්ථිතාපටිසෙධො, ඉට්ඨමෙතං. අථ වොහාරතො, සත්තරථඝටාදීහි සත්තරථාදිවචනප්පයොගොයෙව න සම්භවෙය්යාති. න ¶ හි වචනීයරහිතො වචනප්පයොගො අත්ථීති. පරමත්ථධම්මානං අසභාවධම්මභූතාය පඤ්ඤත්තියා විභාගදස්සනත්ථා අධිවචනාදිදුකත්තයදෙසනාති න පරමත්ථධම්මානං රූපාදීනං පඤ්ඤත්තිභාවාපත්තීති. න ච පඤ්ඤත්තිපථපඤ්ඤත්තිධම්මනිද්දෙසානං අවිසෙසවචනං යුත්තං, සද්දස්සෙව පන පඤ්ඤත්තිභාවෙ සියා කාචි තෙසං විසෙසමත්තා. පඤ්ඤාපිතබ්බස්ස අපරමත්ථසභාවස්සෙව පඤ්ඤත්තිභාවො අධිප්පෙතොති න සබ්බො පඤ්ඤත්තිපථො පඤ්ඤත්තිසද්දෙන වුත්තො, පඤ්ඤත්ති ච පඤ්ඤාපෙතබ්බභාවෙන වුත්තාති පඤ්ඤත්තිපථපදං වත්තබ්බමෙව. එවඤ්චෙතං ¶ ඉච්ඡිතබ්බං. ඉතරථා සද්දස්ස ච පඤ්ඤාපිතබ්බතාය පඤ්ඤත්තිපථභාවොති පඤ්ඤත්තිපදං න වත්තබ්බං සියාති ච සක්කා වත්තුං, නික්ඛෙපකණ්ඩෙ විභත්තායෙව පඤ්ඤත්ති ‘‘පුරිසො මාගණ්ඩියො’’ති එත්ථාපි දස්සිතාති න න සක්කා වත්තුං. තථාපි හි යථාවුත්තඋපාදායපඤ්ඤත්තිනාමපඤ්ඤත්තීනං සභාවසම්භවතොති සඞ්ඛාදිසද්දානං සමානත්ථතාපි තෙසං මතිමත්තමෙව, විඤ්ඤත්ති විය අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙන්තා සයං ඤාතායෙව නාමපඤ්ඤත්ති පඤ්ඤාපෙතබ්බමත්ථං පඤ්ඤාපෙති ගහිතසරූපතාය පදීපො විය රූපගතවිධංසනෙති න පඤ්ඤත්තිඅන්තරපරිකප්පනෙන පයොජනං අත්ථි පඤ්ඤාපෙතබ්බත්ථපඤ්ඤාපනෙ, නාමපඤ්ඤත්තිපඤ්ඤාපනෙ පන උපාදානභෙදභින්නා උපාදායපඤ්ඤත්ති විය තංතංවචනවචනත්ථභෙදභින්නා නාමපඤ්ඤත්තීති අඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති ඉච්ඡිතා එව. න ච අනවත්ථානදොසො තංතංවචනස්ස තදත්ථවිභාවනෙ සහකාරීකාරණභාවෙන පටිනියතසරූපත්තා. එතෙන සඞ්කෙතග්ගහණාභාවොපි පටිසිද්ධො දට්ඨබ්බො, තථා නාමපඤ්ඤත්තියා පයොජනාභාවො. දස්සිතප්පයොජනා හි සා පුබ්බෙති.
‘‘වොහාරො ලොකියසොතෙ පටිහඤ්ඤතී’’තිආදීසු සොතබ්බස්ස සද්දස්ස වසෙන තබ්බිසයභූතා වොහාරාදයො පටිහනනසොතබ්බතාපරියායෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බා. සද්දොයෙව වා තත්ථ වොහාරාදිසහචාරිතාය තථා වුත්තො. න හි සක්කා සබ්බත්ථ එකරසා දෙසනා පවත්තීති වත්තුං. තථා හි කත්ථචි සුඛා දුක්ඛා, සුඛාපි වෙදනා දුක්ඛාති වුච්චන්ති, දුක්ඛා සුඛා, දුක්ඛාපි සුඛාති, එවං යථාවුත්තා දුවිධාපි පඤ්ඤත්ති අධිවචනාදිපාඨස්ස අත්ථභාවෙන අට්ඨකථායං වුත්තායෙවාති. අයං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවිනිමුත්තං ඤෙය්යවිසෙසං ඉච්ඡන්තානං වසෙන විනිච්ඡයො.
1316. සතිපි පරෙසං සාමඤ්ඤාදිනාමකාරකානං නාමකරණභාවෙ පරානපෙක්ඛතාය තතො අතිවිය යුත්තො ඉධ නාමකරණසභාවො උක්කංසපරිච්ඡෙදෙන ¶ නාමකරණත්ථොති අධිප්පෙතොති දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා’’තිආදිමාහ. නාමකරණසභාවතා න හොති අසභාවිකතාය කදාචිදෙව පවත්තිතො චාති අධිප්පායො. සභාවසිද්ධත්තාති වෙදනාදීනං වෙදනාදිනාමකරණධම්මතං ආහ. යදි වෙදනාදීනං කෙනචි අකතං සකනාමං ආදායයෙව පවත්තනතො ඔපපාතිකනාමානං නාමකරණට්ඨෙන නාමභාවො, එවං සති පථවීආදීනම්පි නාමභාවො ආපජ්ජති, අඤ්ඤථා පථවීආදිනිදස්සනමෙව න සියාති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘පථවීආදිනිදස්සනෙනා’’තිආදි. එකදෙසසාමඤ්ඤෙන හි යථාධිප්පෙතෙන උපමා හොති, න සබ්බසාමඤ්ඤෙනාති. එවම්පි යදි සභාවසිද්ධනාමත්තා වෙදනාදයො නාමං, පථවීආදීනම්පි අනිවත්තනීයො ¶ නාමභාවොති ආහ ‘‘නිරුළ්හත්තා’’තිආදි. තෙන යංනිමිත්තං වෙදනාදීසු නාමසද්දප්පවත්ති, සතිපි තදඤ්ඤෙසං තංනිමිත්තයොගෙ ගො-සද්දො විය කුක්කුටාදිසත්තපිණ්ඩෙ නිරුළ්හතො වෙදනාදීසු නාම-සද්දො පවත්තොති දස්සෙති. තථා හි අනෙකෙසු සුත්තපදෙසෙසු තෙසංයෙව නාමවොහාරො දිස්සති. නාමතානාපත්ති වුත්තා කෙසකුම්භාදිනාමන්තරාපජ්ජනතො. එතමෙවත්ථං නිදස්සනභාවෙන ‘‘න හී’’තිආදිනා විවරති. යදිපි සමූහාදිඝනවිනිබ්භොගාභාවතො වෙදනාදිඅරූපධම්මෙසුපි පිණ්ඩාකාරෙන ගහණං පවත්තති, තං පන යෙභුය්යෙන අත්ථාතිපරිකප්පමුඛෙන එකධම්මවසෙනෙව, න සමූහවසෙනාති වුත්තං ‘‘අඤ්ඤෙන…පෙ… නත්ථී’’ති.
පකාසකපකාසිතබ්බභාවො විසයිවිසයභාවො එව. අධිවචනසම්ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො. සො නාමමන්තරෙන ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය පාකටොති නිදස්සනභාවෙන වුත්තො. ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සො වියා’’ති වචනෙන මනොසම්ඵස්සතප්පකාරානමෙව නාමභාවො සියා, න පටිඝසම්ඵස්සතප්පකාරානන්ති ආසඞ්කාය නිවත්තනත්ථං ‘‘පටිඝසම්ඵස්සොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතො ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සො. පි-සද්දො සම්භාවනෙ. ඉදං වුත්තං හොති – විසයීවිසයසඞ්ඝට්ටනසමුප්පත්තියා අඤ්ඤඵස්සතො ඔළාරිකොපි පටිඝසම්ඵස්සො න රූපධම්මා විය විභූතාකාරො, තතො නාමායත්තගහණියභාවො නාමස්සෙවාති. අරූපතාය වාතිආදිනා සාමඤ්ඤතො විසෙසතො ච පටිඝසම්ඵස්සස්ස උපචාරවසෙන නාමභාවමාහ. පච්ඡිමපුරිමානන්ති ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති ඉමං අනුපුබ්බිං සන්ධාය වුත්තං. සතිපි රූපස්සාතිආදිනා නාමවොහාරහෙතුං ¶ අනඤ්ඤසාධාරණං නිබ්බානස්ස අධිපතිපච්චයභාවං එව විභාවෙති, යතො අරියානං අඤ්ඤවිසයවිනිස්සටං නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන අසඞ්ඛතධාතුයං එව චිත්තං පවත්තතීති.
1318. වට්ටස්මිං ආදීනවපටිච්ඡාදනතො තදස්සාදනාභිනන්දනතො ච වට්ටස්ස මූලං පධානකාරණන්ති වට්ටමූලං.
1320. එකෙකස්මිං රූපාදිකෙ යථාභිනිවිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං අහංමානාධාරනිමිත්තතං කුසලාකුසලතබ්බිපාකලොකාධාරතඤ්ච සමාරොපෙත්වා පවත්තග්ගහණවිසෙසො. යා කාචි දිට්ඨි නිවිසමානා ධම්මසභාවං අතිච්චපරාමසනාකාරෙනෙව නිවිසතීති වුත්තං ‘‘පරාමසන්තීති අත්ථො’’ති.
1332. චෙතනාප්පධානො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති කත්වා ‘‘යාය චෙතනායා’’තිආදි වුත්තං.
1333. දුන්නාමං ¶ ගාරය්හනාමං. අනුපසඞ්කමන්තස්සාතිආදිනා සෙවනභජනානං විසෙසමාහ.
1336. ආපත්තිආපත්තිවුට්ඨානපරිච්ඡෙදජානනූපායදස්සනං සහ වත්ථුනා සහ කම්මවාචායාදිවචනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘වත්ථුවීතික්කමතො’’තිආදිමාහ. ‘‘ආපත්තිකුසලතා ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 119) හි වුත්තන්ති. කාරණජානනෙන ඵලං සුට්ඨු ඤාතං හොතීති තං දස්සෙතුං ‘‘ආපත්තියා වා’’තිආදිමාහ.
1344. අනුප්පජ්ජමානානෙව අනුප්පජ්ජන්තානෙව.
1348. අකරණෙන අනාදරවසෙනාති අධිප්පායො.
1350. ඵෙග්ගුරුක්ඛස්ස සිග්ගුආදිකස්ස.
1352. චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්සාති චක්ඛුන්ද්රියාසංවරණස්ස. අසංවුතචක්ඛුන්ද්රියස්සෙව හෙතූති චක්ඛුද්වාරිකස්ස අභිජ්ඣාදිඅන්වාස්සවනස්ස තංද්වාරිකවිඤ්ඤාණස්ස ¶ විය චක්ඛුන්ද්රියං පධානකාරණං. සති හි අසංවුතත්තෙ චක්ඛුන්ද්රියස්ස තෙ තෙ අන්වාස්සවන්තීති අසංවරියමානචක්ඛුන්ද්රියහෙතුකො සො අසංවරො තථාවුත්තොති අට්ඨකථාය අධිප්පායං දස්සෙති. ඉදානි යථාවුත්තෙ අධිප්පායෙ ඨත්වා ‘‘යත්වාධිකරණන්ති හී’’තිආදිනා පාළියා යොජනං දස්සෙති. කස්ස චාති පකාරං පුච්ඡති, කථංවිධස්ස කථංසණ්ඨිතස්සාති අත්ථො. න හි සරූපෙ වුත්තෙ පුන සරූපපුච්ඡාය පයොජනං අත්ථි. අන්වාස්සවන්ති අභිජ්ඣාදයො. තදුපලක්ඛිතන්ති අන්වාස්සවූපලක්ඛිතං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතන්ති යොජනා.
යථාසම්භවන්ති දුස්සීල්යාසංවරො මනොද්වාරවසෙන, සෙසාසංවරො ඡද්වාරවසෙන යොජෙතබ්බො. මුට්ඨස්සච්චාදීනං සතිපටිපක්ඛාකුසලධම්මාදිභාවතො සියා පඤ්චද්වාරෙ උප්පත්ති, න ත්වෙව කායිකවාචසිකවීතික්කමභූතස්ස දුස්සීල්යස්ස තත්ථ උප්පත්ති පඤ්චද්වාරිකජවනානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තාති තමෙව යථාසම්භවං ‘‘න හි පඤ්චද්වාරෙ’’තිආදිනා විවරති.
යථා කින්ති යෙන පකාරෙන ජවනෙ උප්පජ්ජමානො අසංවරො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරො’’ති වුච්චති ¶ , තං නිදස්සනං කින්ති අත්ථො. තත්ථායං පවත්තික්කමො – පඤ්චද්වාරෙ රූපාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ නියමිතාදිවසෙන කුසලාකුසලජවනෙ උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණෙ මනොද්වාරිකජවනං තංයෙවාරම්මණං කත්වා භවඞ්ගං ඔතරති, පුන තස්මිංයෙව ද්වාරෙ ‘‘ඉත්ථිපුරිසො’’තිආදිනා වවත්ථපෙත්වා ජවනං භවඞ්ගං ඔතරති. පුන වාරෙ පසාදරජ්ජනාදිවසෙන ජවනං ජවති. පුන යදි තං ආරම්මණං ආපාථං ආගච්ඡති, තංසදිසමෙව පඤ්චද්වාරාදීසු ජවනං තදා උප්පජ්ජමානකං සන්ධාය ‘‘එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අයං පන උක්කට්ඨනයො පරිචිතාරම්මණං සන්ධාය වුත්තො, අපරිචිතෙ අන්තරන්තරා පඤ්චද්වාරෙ උප්පජ්ජිත්වා තදනුරූපං මනොද්වාරෙපි උප්පජ්ජතීති. ද්වාරභවඞ්ගාදීනං ජවනෙන සම්බන්ධො එකසන්තතිපරියාපන්නතො දට්ඨබ්බො.
සති ද්වාරභවඞ්ගාදිකෙති පච්චයභාවෙන පුරිමනිප්ඵන්නං ජවනකාලෙ අසන්තම්පි භවඞ්ගාදි චක්ඛාදි විය ඵලනිප්ඵත්තියා සන්තඤ්ඤෙව නාමාති වුත්තං. න හි ධරමානංයෙව සන්තන්ති වුච්චතීති. බාහිරං විය කත්වාති පරමත්ථතො ජවනස්ස බාහිරභාවෙ ඉතරස්ස ච අබ්භන්තරභාවෙ අසතිපි ‘‘පභස්සරමිදං ¶ , භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්තිආදිවචනතො (අ. නි. 1.49) ආගන්තුකභූතස්ස කදාචි කදාචි උප්පජ්ජමානස්ස ජවනස්ස බාහිරභාවො තබ්බිධුරසභාවස්ස ඉතරස්ස අබ්භන්තරභාවො පරියායතො වුත්තොති දස්සෙති. අසංවරහෙතුභාවාපත්තිතොති ද්වාරාදීනං අසංවරහෙතුභාවාපජ්ජනස්ස පාකටභාවං සන්ධායාහ. උප්පන්නෙ හි අසංවරෙ ද්වාරාදීනං තස්ස හෙතුභාවො පඤ්ඤායතීති. ද්වාරභවඞ්ගාදිමූසනන්ති ද්වාරභවඞ්ගාදීසු මූසනං. යස්මිඤ්හි ද්වාරෙ අසංවරො උප්පජ්ජති, සො තත්ථ ද්වාරාදීනං සංවරූපනිස්සයභාවං උපච්ඡින්දන්තොයෙව පවත්තතීති. තෙනෙවාහ ‘‘කුසලභණ්ඩවිනාසන’’න්ති.
එත්ථ ච ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදිපාළියං සංවරො, සංවරිතබ්බං, සංවරණුපායො, යතො ච සො සංවරො, යත්ථ ච සො සංවරොති ඉමං පභෙදං දස්සෙත්වා යොජෙතබ්බා. කථං? ‘‘රක්ඛති…පෙ… සංවරං ආපජ්ජතී’’ති එතෙන සංවරො වුත්තො. සතිං පච්චුට්ඨපෙතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථොති. චක්ඛාදි සංවරිතබ්බං. න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති සංවරණුපායො. ‘‘යත්වාධිකරණ’’න්තිආදිනා සංවරණාවධි. රූපාදයො සංවරවිසයොති. කිඤ්ච පටිසඞ්ඛාභාවනාබලසඞ්ගහිතභාවෙන දුවිධොපි ඉන්ද්රියසංවරො? තත්ථ පුරිමෙන විසයෙසු ආදීනවදස්සනං, ඉතරෙන ආදීනවප්පහානං. තථා පුරිමෙන පරියුට්ඨානප්පහානං, ඉතරෙන අනුසයප්පහානං ¶ . තථා පුරිමො ලොකියමග්ගසඞ්ගහිතො, දුතියො ලොකුත්තරමග්ගසඞ්ගහිතොති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.
1353. දවත්ථාදිඅභිලාසොති දවො එව අත්ථො පයොජනන්ති දවත්ථො, සො ආදි යෙසං තෙ දවත්ථාදයො. තෙසු, තෙසං වා අභිලාසො, දවො වා අත්ථො එතස්සාති දවත්ථො, තදාදිකො දවත්ථාදි, කො පන සොති ආහ ‘‘අභිලාසො’’ති. ආහාරපරිභොගෙ අසන්තුස්සනාති ආහාරපරිභොගෙ අතිත්ති. බහුනො උළාරස්ස ච පත්ථනාවසෙන පවත්තා භිය්යොකම්යතා අසන්තුස්සනාති එවමෙත්ථ අත්ථො යුජ්ජති.
1355. මජ්ජනාකාරෙන පවත්ති මානස්සෙවාති කත්වා ‘‘මානොව මානමදො’’ති වුත්තං. තථා හි ජාතිමදාදයො ‘‘මානො මඤ්ඤනා’’තිආදිනා මානභාවෙනෙව ¶ විභත්තාති. ඛුදා නාම කම්මජතෙජො. තං පන අභුත්තෙ භුත්තෙ ච උප්පජ්ජතීති යං තත්ථ ආමාසයසඞ්ඛාතස්ස සරීරදෙසස්ස පීළනතො විහිංසාසද්දවචනීයං, තදෙව දස්සෙතබ්බං, ඉතරඤ්ච නිවත්තෙතබ්බන්ති අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකත්තෙන ඛුදා විසෙසිතාති ආහ ‘‘ඛුදාය විසෙසන’’න්ති. යෙ පන ‘‘කම්මජතෙජපච්චයා දුක්ඛා වෙදනා ඛුදා’’ති වදන්ති, තෙසං අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකාති විසෙසනමෙව න යුජ්ජති. සතිපි තස්මිං භූතත්ථකථනෙ විහිංසූපරතිපුරාණවෙදනාපටිහනනානං විසෙසාභාවො ආපජ්ජතීති පුරිමොයෙවෙත්ථ අත්ථො. එතාසං කො විසෙසොති අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා, භුත්තපච්චයා න උප්පජ්ජනකවෙදනාති ද්වෙපි චෙතා වෙදනා යාවතා අනාගතායෙවාති අධිප්පායො. සතිපි අනාගතත්තෙ පුරිමා උප්පන්නසදිසී, ඉතරා පන අතංසදිසී අච්චන්තං අනුප්පන්නාවාති අයමෙත්ථ විසෙසො. තෙනෙව ‘‘යථාපවත්තා’’ති පුරිමායං වුත්තං, ඉතරත්ථ ච ‘‘අප්පවත්තා’’ති. අථ වා අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා පුබ්බෙ කතකම්මස්ස විපාකත්තා පුරාණවෙදනා නාම. අප්පච්චවෙක්ඛණාදිඅයුත්තපරිභොගපච්චයා පච්චවෙක්ඛණාදියුත්තපරිභොගතො ආයතිං න උප්පජ්ජිස්සතීති භුත්තපච්චයා න උප්පජ්ජනකවෙදනා නවවෙදනා නාම. විහිංසානිමිත්තතා විහිංසානිබ්බත්තතා.
යාපෙන්ති එතෙනාති යාපනාති වුත්තස්ස සරීරයාපනකාරණස්ස ජීවිතින්ද්රියස්සපියාපනකාරණන්ති ඉමස්ස විසෙසස්සදස්සනත්ථං ‘‘ජීවිතින්ද්රියයාපනත්ථායා’’ති වත්වා න කෙවලං ජීවිතින්ද්රියස්සෙව යාපනකාරණමාහාරො, අථ ඛො ඨානාදිපවත්තිආකාරවිසෙසයුත්තස්ස සකලසරීරස්සපි ¶ යාපනකාරණන්ති තංදීපනත්ථං යාත්රාති වචනන්ති යාපනා මෙ භවිස්සතීති අවිසෙසෙන වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘චතුන්නං ඉරියාපථානං අවිච්ඡෙදසඞ්ඛාතා යාපනා යාත්රා’’ති ආහ. අට්ඨානයොජනඅපරිභොගදුප්පරිභොගාදිවසෙන සද්ධාදෙය්යස්ස විනාසනං සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං. යෙනාති ගණභොජනලක්ඛණප්පත්තස්ස ථූපීකතාදිකස්ස වා පටිග්ගහණෙන. සාවජ්ජං සනින්දං පරිභොගං කරොතීති වා අත්ථො.
ඉරියා…පෙ… වුත්තන්ති සුඛං පවත්තමානෙහි ඉරියාපථෙහි තෙසං තථාපවත්තියා කාරණන්ති ගහිතත්තා විදිතත්තා යථාවුත්තභුඤ්ජනපිවනානි පුබ්බකාලකිරියාභාවෙන වුච්චමානානි ඉරියාපථකත්තුකානි විය වුත්තානීති අත්ථො. යථා හි ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති ¶ (ම. නි. 1.271; 2.182) දස්සනස්ස ඛයහෙතුතා, ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං භවති, සීහං දිස්වා භයං භවතී’’ති ච පානදස්සනානං බලභයහෙතුතා වුච්චති, එවං භුඤ්ජනපිවනානං ඉරියාපථසුඛප්පවත්තිහෙතුභාවො වුත්තොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සුලභානවජ්ජභාවො විය අප්පභාවොපි පච්චයානං පරමසල්ලෙඛවුත්තීනං සුඛවිහාරාය පරියත්තොති චීවරසෙනාසනානං අප්පභාවුක්කංසානුජානනවසෙන පවත්තාහි අනන්තරගාථාහි ඉධාපි ධම්මසෙනාපතිනා සුඛවිහාරාය පරියත්තො අප්පභාවුක්කංසො අනුඤ්ඤාතොති විඤ්ඤායතීති ‘‘පුනපී’’තිආදිනා ‘‘භුත්වානා’’ති පාඨං සමත්ථයති.
1368. සතිආදිධම්මාති සතිපඤ්ඤාසමාධිවීරියසම්මාවාචාදිධම්මා, යෙ ඡහි දුකෙහි පරිග්ගහිතා.
1373. පටිවිජ්ඣිතබ්බෙහි පටිවෙධො වුත්තො. විසයෙනපි හි විසයී වුච්චති සහචරභාවතො. යථා –
‘‘උප්පාදෙත්වාන සංවෙගං, දුක්ඛෙනස්ස ච හෙතුනා;
වඩ්ඪයිත්වා සම්මසිත්වා, මුත්තියා මග්ගමබ්රවී’’ති
‘‘සච්චපරියොසානෙ’’ති ච.
යථා ¶ දුක්ඛාදීනං පරිඤ්ඤාදිවසෙන පවත්තමානං පටිවෙධඤාණං අසම්මොහතො තෙ අවිලොමෙත්වා අවිරොධෙත්වා පවත්තති නාම, එවං තදුපනිස්සයභාවං විපස්සනාඤාණම්පි යථාබලං තෙ අවිලොමෙත්වා පවත්තතීති චතුන්නං සච්චානං අනුලොමන්ති වුත්තන්ති දුතියො අත්ථවිකප්පො වුත්තො. එත්ථ ච ‘‘චතුන්නං සච්චාන’’න්ති පදං විනා උපචාරෙන වුත්තං, පුරිමස්මිං උපචාරෙනාති දට්ඨබ්බං. සම්මාදිට්ඨිප්පධානත්තා වා සෙසමග්ගඞ්ගානං මග්ගසච්චෙකදෙසස්ස පටිවෙධස්ස අනුලොමං සමුදායානුලොමං වුත්තං, චතුසච්චෙකදෙසස්ස මග්ගස්ස වා.
1380. ඛයසමයෙති ඛයසමූහෙ. ‘‘කිලෙසානං ඛයවසෙන පවත්තධම්මපුඤ්ජෙ’’ති ච වදන්ති.
1381. අපරිබන්ධභාවෙන නිරාසඞ්කා, ආරම්මණෙ අභිරතිභාවෙන ච පවත්ති අධිමුච්චනට්ඨොති ආහ ‘‘අනි…පෙ… ත්තනට්ඨෙනා’’ති.
1382. අරියමග්ගප්පවත්තියා ¶ උත්තරකාලං පවත්තමානං ඵලඤාණං තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං ඛයපරියොසානෙ පවත්තත්තා ‘‘ඛීණන්තෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. යස්මා පන තං මග්ගානන්තරං උප්පජ්ජති, තස්මා මග්ගෙන ඨානසො ඛීණෙසු කිලෙසෙසු තෙසං ඛීණභාවානන්තරං පවත්තමානං ඛීණභාවානං පඨමකාලෙ පවත්තන්තිපි වුච්චතීති දුතියො විකප්පො වුත්තො.
දුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නික්ඛෙපකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.