📜

4. අට්ඨකථාකණ්ඩං

තිකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1384. නයගමනන්ති නීයති, නෙති, නීයන්ති වා එතෙනාති නයො, ගම්මති එතෙනාති ගමනං, නයොව, නයස්ස වා ගමනං නයගමනං. ගති එව වා ගමනං. පඨමෙන ආදි-සද්දෙන අභිධම්මභාජනීයාදිසඞ්ගහාසඞ්ගහාදිඑකකාදිසුද්ධිකසච්ඡි කට්ඨාදිමූලමූලාදිකා පඤ්චපකරණිකා නයගති සඞ්ගය්හති. අනුලොමාදීති පන පච්චනීයඅනුලොමපච්චනීයපච්චනීයානුලොමපකාරා එකමූලාදිප්පකාරා ච. එත්ථ අත්ථෙසු නිච්ඡිතෙසූති එතස්මිං අට්ඨකථාකණ්ඩෙ චිත්තුප්පාදවසෙන භූමන්තරවිසෙසයොගතො සබ්බෙසං මාතිකාපදානං අත්ථෙසු සඞ්ඛෙපතො වවත්ථාපිතෙසු.

පඤ්හුද්ධාරන්තිආදීසු ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.25) කුසලපදං ආදිං කත්වා කුසලාකුසලාබ්යාකතන්තා තිස්සො කුසලාදිකා, කුසලාබ්යාකතඅකුසලාබ්යාකතකුසලාකුසලන්තා තිස්සො, කුසලාකුසලාබ්යාකතන්තා එකාති කුසලාදිකා සත්ත පුච්ඡා, තථා අකුසලාදිකා, අබ්යාකතාදිකා, කුසලාබ්යාකතාදිකා, අකුසලාබ්යාකතාදිකා, කුසලාකුසලාදිකා, කුසලාකුසලාබ්යාකතාදිකාති සත්තන්නං සත්තකානං වසෙන ධම්මානුලොමෙ කුසලත්තිකං නිස්සාය හෙතුපච්චයෙ එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡා, තථා සෙසපච්චයෙසු සෙසතිකෙසු ධම්මපච්චනීයාදීසු ච. තං සන්ධාය ‘‘එකූනපඤ්ඤාසාය එකූනපඤ්ඤාසායා’’ති වුත්තං. ‘‘සියා හෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතුධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා (පට්ඨා. 3.1.1) ‘‘හෙතුං පටිච්ච හෙතු, හෙතුං පටිච්ච නහෙතු, හෙතුං පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු ච. නහෙතුං පටිච්ච නහෙතු, නහෙතුං පටිච්ච හෙතු, නහෙතුං පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු ච. හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච හෙතු, හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච නහෙතු, හෙතුඤ්ච නහෙතුඤ්ච පටිච්ච හෙතු ච නහෙතු චා’’ති එකෙකස්මිං දුකෙ හෙතුපච්චයාදීසු එකමෙකස්මිං පච්චයෙ නව නව පුච්ඡා හොන්ති. තා සන්ධාය ‘‘නවසු නවසු පඤ්හෙසූ’’ති වුත්තං.

ලබ්භමානස්සාති කුසලත්තිකෙ තාව පටිච්චවාරෙ හෙතුපච්චයෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා, කුසලං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.53) කුසලෙන කුසලං, කුසලෙන අබ්යාකතං, කුසලෙන කුසලාබ්යාකතං, අකුසලෙන අකුසලං, අකුසලෙන අබ්යාකතං, අකුසලෙන අකුසලාබ්යාකතං, අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, කුසලාබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, අකුසලාබ්යාකතෙන අබ්යාකතන්ති නවන්නං නවන්නං පඤ්හානං අත්ථතො සම්භවන්තස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනවසෙන උද්ධරණං, තථා සෙසපච්චයවාරත්තිකාදීසු. තෙසුයෙවාති යථාවුත්තෙසු එව පඤ්හෙසු අත්ථසම්භවතො යථාවිභත්තානං පඤ්හවිස්සජ්ජනානං ‘‘හෙතුයා නවා’’තිආදිනා ගණනාඨපනං. පසටෙ ධම්මෙති යථා හෙට්ඨා කණ්ඩද්වයෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්ත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1) විප්පකිණ්ණෙ මුත්තපුප්ඵෙ විය ඵස්සාදයො ධම්මෙ. අවිසිට්ඨනිද්දෙසො සාමඤ්ඤනිද්දෙසො. විඤ්ඤාතධම්මස්ස පුග්ගලස්සාති අධිප්පායො.

යදි චිත්තුප්පාදරූපකණ්ඩෙසු චතුභූමිචිත්තුප්පාදාදිවසෙන විඤ්ඤාතධම්මස්ස අත්ථුද්ධාරදෙසනා ආරද්ධා, එවං සන්තෙ ඉධ කස්මා කුසලත්තිකනිද්දෙසො වුත්තොති ආහ ‘‘යදිපි කුසලත්තිකවිත්ථාරො’’තිආදි. ධම්මවිසෙසනභාවතොති ‘‘ධම්මා’’ති පදස්ස පධානභාවං දස්සෙති. අතො හි තදභිධෙය්යා පුච්ඡිතබ්බා ජාතා. විඤ්ඤාතාහීති භූමීනං විසෙසනලක්ඛණයොගමාහ. එත්ථ පධානන්ති කිඤ්චාපි උද්දෙසෙ කුසලපදෙන ධම්මා විසෙසිතබ්බා, ‘‘චතූසු භූමීසු කුසල’’න්ති ඉමස්මිං පන නිද්දෙසෙ භූමීහි විසෙසිතබ්බත්තා කුසලපදං පධානන්ති විසෙසනභාවෙන වචනිච්ඡාය අභාවතො සතිපි විසෙසිතබ්බධම්මානං කාමාවචරාදිඵස්සාදිභෙදෙ තදනපෙක්ඛං අනවජ්ජසුඛවිපාකතාසඞ්ඛාතං අත්තනො කුසලාකාරමෙව ගහෙත්වා පවත්තමානත්තා ‘‘එකත්තමෙව උපාදාය පවත්තතී’’ති වුත්තං. සබ්බෙපි හි කුසලා ධම්මා අනවජ්ජසුඛවිපාකතාය එකසභාවායෙවාති.

1385. යථායොගං යොජෙතබ්බන්ති චතූහි භූමීහි ආධාරභූතාහි විසෙසෙත්වා සමයඵස්සාදිභෙදං අනාමසිත්වා විපාකභාවෙන එකත්තං නෙත්වා ‘‘චතූසු භූමීසු විපාකො’’ති වුත්තන්ති යොජෙතබ්බං. එස නයො ‘‘තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකත’’න්තිආදීසුපි.

උප්පජ්ජතිඑත්ථාති උප්පාදො, චෙතසිකා. තෙ හි චිත්තස්ස සබ්බථාපි නිස්සයාදිපච්චයභාවතො එත්ථ ච උප්පත්තියා ආධාරභාවෙන අපෙක්ඛිතා. යථා ච චෙතසිකා චිත්තස්ස, එවං චිත්තම්පි චෙතසිකානං නිස්සයාදිපච්චයභාවතො ආධාරභාවෙන වත්තබ්බතං අරහතීති යථාවුත්තං උප්පාදසද්දාභිධෙය්යතං න විනිවත්තති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘චිත්තුප්පාදො’’ති එත්ථ උප්පාදස්ස විසෙසනභාවෙන පවත්තමානම්පි චිත්තං අත්තනි යථාවුත්තඋප්පාදඅත්ථසම්භවතො අපරිච්චත්තවිසෙසිතබ්බභාවමෙව හුත්වා තස්ස විසෙසනභාවං පටිපජ්ජතීති. යදාහ ‘‘අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණවසෙන අත්ථො සම්භවතී’’ති. චිත්තසමානගතිකස්ස ඉධ චිත්තග්ගහණෙන ගහෙතබ්බතාය ‘‘ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානී’’ති නිදස්සනෙන වක්ඛමානත්තා ‘‘චිත්ත…පෙ… ගහණං කත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤස්සාති රූපස්ස.

1420. පඤ්චද්වාරෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං. ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණානුභවනන්ති විපාකස්ස පකප්පෙත්වා ආරම්මණග්ගහණාභාවමාහ. තතො කම්මානුරූපං පවත්තමානො විපාකො පරිත්තකම්මවිපාකතාය පරිත්තාරම්මණෙයෙව පවත්තිතුමරහති, න මහග්ගතප්පමාණාරම්මණෙති අධිප්පායො. සමාධිප්පධානස්සපි කස්සචි කම්මස්ස අප්පනාඅප්පත්තස්ස එකන්තෙන සදිසවිපාකතාඅභාවතො ‘‘අප්පනාප්පත්තස්සා’’ති කම්මං විසෙසිතං. වණ්ණලක්ඛණාදිං අග්ගහෙත්වා ලොකසඤ්ඤානුරොධෙනෙව ගහිතෙ පථවාදිකෙ පරිකම්මසඤ්ඤාය සමුප්පාදිතත්තා පටිභාගනිමිත්තසඞ්ඛාතං සඤ්ඤාවසං ආරම්මණං අස්සාති සඤ්ඤාවසාරම්මණං. තාදිසෙනෙවාති සමාධිප්පධානතාය අප්පනාප්පත්තීහි විය සඤ්ඤාවසාරම්මණතාය ච නිබ්බිසෙසෙනෙව. සොපීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘අත්තනො කම්මස්ස සමානභූමිකධම්මාරම්මණතාය විය තස්ස ආරම්මණාරම්මණතායපි විපාකො කම්මානුරූපොයෙව නාම හොතී’’ති.

යදි එවං කස්මා මහග්ගතප්පමාණාරම්මණස්ස පරිත්තකම්මස්ස විපාකො තදාරම්මණාරම්මණො න හොතීති? අප්පනාප්පත්තකම්මවිපාකස්ස විය තස්ස කම්මාරම්මණාරම්මණතාය නියමාභාවතො කම්මානුරූපතාය ච අනෙකරූපත්තා. යථා අත්තනො කම්මසදිසස්ස මහග්ගතජවනස්ස පරිත්තාරම්මණස්සපි තදාරම්මණං නානුබන්ධකං පරිචයාභාවතො, එවං අත්තනො කම්මස්ස නිමිත්තභූතෙපි තස්ස සහකාරීකාරණාහි අපරියාදින්නෙ මහග්ගතප්පමාණෙ ආරම්මණෙ පරිචයාභාවතො පරිත්තවිපාකො න පවත්තති, කම්මනිමිත්තාරම්මණො පන ජායමානො පරිත්තෙනෙව තෙන හොතීති ආහ ‘‘පටිසන්ධිආදිභූතො’’තිආදි. යස්මා පනාතිආදිනා පාළියාව යථාවුත්තමත්ථං නිච්ඡිනොති. නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො හි එත්ථ අධිප්පෙතො පච්චයපච්චයුප්පන්නානං භින්නාරම්මණතාය වුත්තත්තා. න චාතිආදිනා පරිත්තවිපාකා එව ඉධ පච්චයුප්පන්නභාවෙන වුත්තාති දස්සෙති. ඉධාති ඉමස්මිං අත්ථුද්ධාරකණ්ඩෙ.

සතිවෙපුල්ලප්පත්තානං සතිවිරහිතස්ස කායකම්මස්ස සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘වාසනාවසෙනා’’ති වුත්තං. අවීතරාගානං අපරිත්තෙපි කත්ථචි ආරම්මණෙ සියා චෙතසො උප්පිලාවිතත්තන්ති ‘‘කිලෙසවිරහෙ’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. ආදරාකරණවසෙනෙවාති ආදරාකරණමත්තවසෙනෙවාති විසෙසනිවත්තිඅත්ථො එව-සද්දො තමෙව නිවත්තෙතබ්බං විසෙසං දස්සෙති, නාඤ්ඤථා. කොසජ්ජාදීති ආදි-සද්දෙන දොසාදයො සඞ්ගණ්හාති. ආදරාකරණං නිරුස්සුක්කතා එවාති ආදරං කරොන්තා නිරුස්සුක්කභාවෙනෙව න හොන්ති, න පන ආදරං න කරොන්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. එකච්චෙ පන ‘‘අකම්මඤ්ඤසරීරතාය අඤ්ඤවිහිතතාය ච ඛීණාසවානං අසක්කච්චදානාදිපවත්ති න අනාදරවසෙනා’’ති වදන්ති.

1421. අතිපගුණානන්ති සුභාවිතානං සුට්ඨුතරං වසිප්පත්තානං. එවං පගුණජ්ඣානෙසුපි පවත්ති හොති තත්ථ විචාරණුස්සාහස්ස මන්දභාවතොති අධිප්පායො. පුබ්බෙ දස්සිතන්ති ‘‘තීණි ලක්ඛණානීති අහන්ති වා’’තිආදිනා පුබ්බෙ දස්සිතං. ‘‘අවිජ්ජමානො අපරමත්ථභාවතො, විජ්ජමානො ච ලොකසඞ්කෙතසිද්ධියා සම්මුතිසච්චභාවතො අත්ථො අරීයති චිත්තෙන ගම්මති ඤායතී’’ති ආචරියා වදන්ති. යතො තබ්බිසයා චිත්තුප්පාදා නවත්තබ්බං ආරම්මණං එතෙසන්ති නවත්තබ්බාරම්මණාති අඤ්ඤපදත්ථසමාසවසෙන වුච්චන්ති. අයං පන වාදො හෙවත්ථිකවාදො විය හොතීති තස්ස අච්චන්තං අවිජ්ජමානතං මඤ්ඤන්තො ඉතො ච අඤ්ඤථා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සම්මුතිසච්චෙ පනා’’තිආදිමාහ. කථං පන තස්ස අච්චන්තමවිජ්ජමානත්තෙ තබ්බිසයානං ධම්මානං පවත්ති නවත්තබ්බාරම්මණභාවො චාති ආහ ‘‘අවිජ්ජමානම්පී’’තිආදි. පරිත්තාදිආරම්මණාති න වත්තබ්බාති වුත්තාති පරිත්තාදයො විය තස්ස විසුං වවත්ථිතභාවං නිසෙධෙති.

වික්ඛිපනං නානාරම්මණෙසු චිත්තස්ස පවත්තනං. අනවට්ඨානං එකස්මිංයෙව පවත්තිතුං අප්පදානං. දුතියාදිමග්ගපුරෙචාරිකං ඵලසමාපත්තිපුරෙචාරිකඤ්ච කාමාවචරඤාණං නිබ්බානාරම්මණතාය ලොකුත්තරචිත්තස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියතාය ච පඨමමග්ගපුරෙචාරිකඤාණෙන සමානන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ගොත්රභුවොදානෙ ගොත්රභූති ගහෙත්වා’’ති.

සබ්බත්ථපාදකන්ති නිප්ඵාදෙතබ්බෙ, පයොජනෙ වා භුම්මං ‘‘චෙතසො අවූපසමෙ’’තිආදීසු විය. තෙන සබ්බෙසු විපස්සනාදීසු නිප්ඵාදෙතබ්බෙසූති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බෙසූ’’තිආදි. අතීතංසඤාණස්ස කාමාවචරත්තා ඉද්ධිවිධාදීසු තස්ස අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. තස්ස පන අතීතසත්තදිවසතො හෙට්ඨා යාව පච්චුප්පන්නපටිසන්ධි, තාව විසයොති වදන්ති. අතීතසත්තදිවසෙසුපි ඛන්ධපටිබද්ධානං තස්ස විසයභාවො යුත්තො විය දිස්සති.

පාදකජ්ඣානචිත්තං පරිකම්මෙහි ගහෙත්වාති පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉදං චිත්තං විය අයං කායො සීඝගමනො හොතූ’’ති පුබ්බභාගපරිකම්මෙහි රූපකායස්ස විය පාදකජ්ඣානචිත්තස්සපි ගහෙතබ්බතං සන්ධාය වුත්තං. ඉදං පන අධිට්ඨානං එවං පවත්තතීති වෙදිතබ්බං. අධිප්පෙතට්ඨානපාපුණනත්ථං ගන්තුකාමතං පුරක්ඛත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉදං චිත්තං විය අයං කායො සීඝගමනො හොතූ’’ති කරජකායාරම්මණං පරිකම්මං කත්වා භවඞ්ගං ඔතරිත්වා වුට්ඨාය පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පුන භවඞ්ගෙ ඔතිණ්ණෙ මනොද්වාරාවජ්ජනං රූපකායං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති අනුලොමානි ච. තතො අධිට්ඨානචිත්තම්පි තමෙවාරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති. තස්සානුභාවෙන යථාධිප්පෙතට්ඨානං ගතොයෙව හොති. එවං අදිස්සමානෙන කායෙන ගච්ඡන්තො පනායං කිං තස්ස අධිට්ඨානචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ගච්ඡති, උදාහු ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ වාති? තීසු ඛණෙසු ගච්ඡතීති ඉච්ඡන්ති. චිත්තෙති පාදකජ්ඣානචිත්තෙ. සමොදහතීති චිත්තානුගතිකං චිත්තං විය සීඝගමනං කරොතීති අත්ථො. යථා හි චිත්තං ඉච්ඡිතක්ඛණෙ අතිදූරෙපි විසයං ආරබ්භ පවත්තති, එවං රූපකායස්සපි ලහුපරිවත්තිභාවාපාදනං චිත්තවසෙන කායපරිණාමනං. න චෙත්ථ රූපධම්මානං දන්ධපරිවත්තිභාවතො එකචිත්තක්ඛණෙන දෙසන්තරුප්පත්ති න යුජ්ජතීති වත්තබ්බා අධිට්ඨානචිත්තෙන රූපකායස්ස ලහුපරිවත්තිභාවස්ස ආපාදිතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡතී’’ති (විසුද්ධි. 2.397). අචින්තෙය්යො හි ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධිවිසයොති.

චිත්තසන්තානංරූපකායෙ සමොදහිතන්ති යත්තකෙහි චිත්තෙහි දිස්සමානෙන කායෙන යථාධිප්පෙතට්ඨානප්පත්ති, තත්තකානං චිත්තානං පබන්ධස්ස දන්ධගමනකරණතො ඉමස්ස අධිට්ඨානස්ස කරජකායෙ ආරොපිතං තදනුගුණන්ති අත්ථො. ඉදම්පි අධිට්ඨානපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘අයං කායො විය ඉදං චිත්තං දන්ධගමනං හොතූ’’ති සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතජ්ඣානචිත්තාරම්මණං පරිකම්මං කත්වා භවඞ්ගං ඔතරිත්වා භවඞ්ගතො වුට්ඨාය පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පුන භවඞ්ගෙ ඔතිණ්ණෙ මනොද්වාරාවජ්ජනං පාදකජ්ඣානං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති අනුලොමානි ච. තතො අධිට්ඨානචිත්තම්පි තමෙවාරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති. තස්සානුභාවෙන අන්තරා පඤ්චවිඤ්ඤාණාදීසු උප්පන්නෙසුපි අපතන්තො ඉච්ඡිතට්ඨානං ගච්ඡති. එවං ගච්ඡන්තො ච සචෙ ඉච්ඡති, පථවීකසිණවසෙන ආකාසෙ මග්ගං නිම්මිනිත්වා පදසා ගච්ඡති. සචෙ ඉච්ඡති, වායොකසිණවසෙන වායුං අධිට්ඨහිත්වා තූලපිචු විය වායුනා ගච්ඡති. අපිච ගන්තුකාමතාව එත්ථ පමාණං. සති හි ගන්තුකාමතාය එවං කතාධිට්ඨානො අධිට්ඨානවෙගක්ඛිත්තොවෙසො ඉස්සාසපක්ඛිත්තො සරො විය දිස්සමානො ගච්ඡතීති. තත්ථ ආකාසෙ මග්ගං නිම්මිනිත්වා ගච්ඡන්තො විනාපි අභිඤ්ඤාඤාණෙන පකතිපථවියං විය ගච්ඡති. තෙනෙව ‘‘පදසා ගච්ඡතී’’ති වුත්තං. වායුං අධිට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තො අභිඤ්ඤාඤාණසමුට්ඨිතවායොධාතුපරම්පරාය ගච්ඡති. උභයත්ථාපි අන්තරා වනරාමණීයකාදීනි පෙක්ඛමානො ආපාථගතෙ සද්දෙ ච සුණමානො ගච්ඡතීති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘අදිස්සමානෙන කායෙන එකචිත්තක්ඛණෙනෙව ඉච්ඡිතට්ඨානගමනෙ දිස්සමානෙන කායෙන පදසා වායුනා ච ගමනෙ අභිඤ්ඤාචිත්තසමුට්ඨිතකායවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරෙන ගමන’’න්ති වදන්ති. අපරෙ ‘‘අභිඤ්ඤාචිත්තස්ස විඤ්ඤත්තිනිබ්බත්තනකිච්චං නත්ථී’’ති වදන්ති.

අධිට්ඨානද්වයන්ති චිත්තකායවසෙන කායචිත්තපරිණාමනභූතං රූපකායපාදකජ්ඣානචිත්තාරම්මණං උභයං අධිට්ඨානං. තංසම්පයුත්තායාති යථාවුත්තඅධිට්ඨානද්වයසම්පයුත්තාය. සුඛසඤ්ඤාලහුසඤ්ඤාභාවතොති සුඛසඤ්ඤාලහුසඤ්ඤාසබ්භාවතො, තබ්භාවං ආපජ්ජනතොති අත්ථො. සුඛසඤ්ඤාති චෙත්ථ උපෙක්ඛාසම්පයුත්තා සඤ්ඤා. උපෙක්ඛා හි ‘‘සන්තං සුඛ’’න්ති වුත්තා. සායෙව ච සඤ්ඤා නීවරණෙහි චෙව විතක්කාදීහි පච්චනීකෙහි ච විමුත්තත්තා ‘‘ලහුසඤ්ඤා’’තිපි වෙදිතබ්බා. තාහි සමොක්කන්තාහි රූපකායොපි තූලපිචු විය සල්ලහුකො හොති. සො එවං වාතක්ඛිත්තතූලපිචුනා විය සල්ලහුකෙන එකචිත්තක්ඛණෙන අදිස්සමානෙන ච කායෙන යථාරුචි ගච්ඡතීති.

‘‘මුත්තො වතම්හි තාය අනත්ථසංහිතාය දුක්කරකාරිකාය, සාධු වතම්හි සම්මාසම්බොධිං සම්බුජ්ඣ’’න්ති (සං. නි. 1.137) පවත්තං භගවතො චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය මාරො ‘‘අමුත්තභාවමස්ස කරිස්සාමී’’ති,

‘‘තපොකම්මා අපක්කම්ම, යං න සුජ්ඣන්ති මාණවා;

අසුද්ධො මඤ්ඤසි සුද්ධො, සුද්ධිමග්ගා අපරද්ධො’’ති. (සං. නි. 1.137) –

ආහාති එවමාදිං සන්ධාය ‘‘මාරාදීනම්පි භගවතො චිත්තජානනං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණඤ්ච පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන නිබ්බානා…පෙ… ඤාතෙසු පවත්තතීති සම්බන්ධො. නිබ්බානා…පෙ… ඤාතෙසූති ඉදං අභිඤ්ඤාඤාණස්ස පරතො පවත්තමානං පච්චවෙක්ඛණං අභිඤ්ඤාඤාණස්ස විසයෙ විය අභිඤ්ඤාඤාණවිසයවිසයෙපි කදාචි පවත්තිතුං අරහතීති කත්වා වුත්තං. අප්පමාණාරම්මණතන්ති අප්පමාණඛන්ධාරම්මණතන්ති අත්ථො. තස්මාති යස්මා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස නිබ්බානාරම්මණභාවදීපකො කොචි පාඨො නත්ථි, තස්මා. පච්චවෙක්ඛණකිච්චෙ වුච්චමානෙති රුළ්හිං අග්ගහෙත්වා මග්ගාදීනං අතීතානං පති පති අවෙක්ඛනං අනුස්සරණං පච්චවෙක්ඛණන්ති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස කිච්චංයෙව පච්චවෙක්ඛණන්ති වුච්චමානෙති අත්ථො. අනුඤ්ඤාතාති දිස්සතීති ‘‘මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතො’’ති ඉදමෙව සන්ධාය වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන නිබ්බානාරම්මණෙ ඛන්ධෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා කිං නු ඛො ආරබ්භ පවත්තා’’ති ආවජ්ජෙන්තස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නිබ්බානාරම්මණෙ පවත්තතීති. අනාගතංසඤාණෙපි එසෙව නයො.

යදි එවං කස්මා පරිත්තත්තිකෙ ‘‘අප්පමාණො ධම්මො මහග්ගතස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.58) එත්ථ ‘‘අප්පමාණා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති අජ්ඣත්තත්තිකෙ ච ‘‘බහිද්ධාධම්මො බහිද්ධාධම්මස්ස, බහිද්ධාධම්මො අජ්ඣත්තස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතෙසං විභඞ්ගෙසු ‘‘බහිද්ධා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසයථාකම්මූපගඅනාගතංසආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.20.29) එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං නිබ්බානන්ති. චෙතොපරියඉද්ධිවිධාදිඤාණෙහි සහ වුත්තත්තාති චෙ, එවම්පි විසුං විභජිතබ්බං සියා. න හි විසුං විභජනාරහං සහ විභජතීති? න, අවචනස්ස අඤ්ඤකාරණත්තා. යානි හි පුථුජ්ජනානං පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණානි, තෙසං අවිසයො එව නිබ්බානං. අරියානං පන මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණෙහි සච්ඡිකතනිබ්බානානං ඉමෙහි ඤාණෙහි පච්චක්ඛකරණෙ පයොජනං නත්ථීති සාධාරණෙන ඉද්ධිවිධඤාණාදීනං ගහිතත්තා නිබ්බානං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං . නිබ්බත්තක්ඛන්ධජානනමාහ, න නිබ්බත්තකක්ඛන්ධජානනං. යථාකම්මූපගඤාණකිච්චඤ්හි තන්ති. අත්ථො සම්භවතීති ඉදං අනාගතංසඤාණස්සපි අනිබ්බානාරම්මණතං සන්ධාය වුත්තං.

1429. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ යස්මා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ බොධිතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු එකන්තතො මග්ගාරම්මණායෙව කෙචි නත්ථි, මග්ගාරම්මණායෙව පන කදාචි මග්ගාධිපතිනො හොන්ති, තස්මා ‘‘කතමෙ ධම්මා මග්ගාරම්මණා’’ති එකමෙව පුච්ඡං කත්වා තයොපි කොට්ඨාසා ලබ්භමානවසෙන විභත්තා. ඉමිනා නයෙන පරතොපි එවරූපෙසු ඨානෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘චිත්තුප්පාදා’’ති, ‘‘මග්ගාරම්මණා’’ති ච වුත්තධම්මානංයෙව මග්ගහෙතුකත්තාභාවං සාධෙතුං ‘‘අසහජාතත්තා’’ති ඉදං හෙතුවචනන්ති ‘‘අසම්පයුත්තත්තාති අත්ථො’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘න හි අරූපධම්මාන’’න්තිආදි. ‘‘අඤ්ඤධම්මාරම්මණකාලෙ එවා’’ති අවධාරණස්ස අග්ගහිතත්තා ගරුං අකත්වා මග්ගාරම්මණකාලෙපි මග්ගාධිපතිභාවෙන න වත්තබ්බාති අයම්පි අත්ථො අට්ඨකථායං පරිග්ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ’’ති හි වුත්තත්තා ගරුං අකත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙපි අත්ථි එව. තදා ච මග්ගාධිපතිභාවෙන න වත්තබ්බා තෙ ධම්මාති භිය්යොපි සිද්ධොවායමත්ථො.

1434. අතීතාරම්මණාවාති උද්ධටං, ‘‘අතීතාරම්මණා’’ති පන අට්ඨකථාපාඨො බහූසු පොත්ථකෙසු දිස්සති. තස්මාති යස්මා පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනායං (විභ. අ. 227) ‘‘මරණසමයෙ ඤාතකා ‘අයං, තාත, තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයති, චිත්තං පසාදෙහී’ති වත්වා’’තිආදිනා පඤ්චද්වාරෙ රූපාදිආරම්මණූපසංහරණං තත්ථ තදාරම්මණපරියොසානානං චුද්දසන්නං චිත්තානං පවත්තිඤ්ච වත්වා තස්මිංයෙව එකචිත්තක්ඛණට්ඨිතිකෙ ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජතීති පච්චුප්පන්නාරම්මණභාවං පටිසන්ධියා වක්ඛති, තස්මාති අත්ථො. ද්වෙ භවඞ්ගානි ආවජ්ජනං මරණස්සාසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි ද්වෙ තදාරම්මණානි චුතිචිත්තන්ති එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතාති ආහ ‘‘පඤ්චචිත්තක්ඛණාවසිට්ඨායුකෙ’’ති. ඉතරත්ථාති අඤ්ඤතදාරම්මණාය චුතියා. ඉදානි තමෙව ‘‘ඉතරත්ථා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘යදා හී’’තිආදිමාහ. චුතියා තදාරම්මණරහිතත්තා පටිසන්ධියා ච පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා ‘‘රූපා…පෙ… ජ්ජන්තස්සා’’ති උදාහටං. ඡ භවඞ්ගානි පච්චුප්පන්නාරම්මණානි හොන්ති, නව චිත්තක්ඛණා අතීතාති සත්තචිත්තක්ඛණාවසිට්ඨායුකෙ ගතිනිමිත්තෙ පටිසන්ධියා පවත්තත්තාති දට්ඨබ්බං.

විජ්ජමානමෙවකායං ආරම්මණං කරොතීති එතෙන සුඛලහුසඤ්ඤොක්කමනෙන පච්චුප්පන්නස්සෙව භූතුපාදායරූපසඞ්ඝාතස්ස ලහුපරිවත්තිභාවාපාදනං, න භාවිනොති දස්සෙති.

එත්ථන්තරෙති අපාකටකාලතො පට්ඨාය යාව පාකටකාලො, එතස්මිං අන්තරෙ. යස්මා පන කස්සචි කිඤ්චි සීඝං පාකටං හොති, කස්සචි දන්ධං, තස්මා ‘‘එකද්වෙසන්තතිවාරා’’ති අනියමෙත්වා වුත්තං. ‘‘වචනසිලිට්ඨතාවසෙන වුත්ත’’න්ති එකෙ, කෙචි පන ‘‘එත්ථන්තරෙ පවත්තා රූපධම්මා අරූපධම්මා ච පච්චුප්පන්නාති ගහිතෙ එකො සන්තතිවාරො හොති, තං පන ද්විධා විභජිත්වා අපාකටකාලං ආදිං කත්වා යෙභුය්යෙන පාකටකාලතො ඔරභාවො එකො කොට්ඨාසො යෙභුය්යෙන පාකටකාලං ආදිං කත්වා යාව සුපාකටකාලො එකොති එතෙ ද්වෙ සන්තතිවාරා. ඉමිනා නයෙන සෙසසන්තතිවාරභෙදාපි වෙදිතබ්බා. තත්ථ කාලවසෙන සබ්බෙසං සමානභාවං අග්ගහෙත්වා ධම්මානං සදිසප්පවත්තිවසෙන සන්තතිපරිච්ඡෙදො දීපිතබ්බො’’ති වදන්ති. කිඤ්චි කිඤ්චි කාලං සදිසං පවත්තමානාපි හි උතුචිත්තාදිසමුට්ඨානා රූපධම්මා සන්තතිවාරාති වුච්චන්ති. යදාහ ‘‘අතිපරිත්තා’’තිආදිනා, අරූපසන්තතිපි චෙත්ථ යථාවුත්තරූපසන්තතිපරිච්ඡින්නා සඞ්ගහිතායෙවාති දට්ඨබ්බං. පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතීති තණ්හාදිට්ඨීහි ආකඩ්ඪනීයට්ඨානභාවෙන වුත්තං. ‘‘යො චාවුසො, මනො යෙ ච ධම්මා’’ති විසයිවිසයභූතා එකභවභූතා ච එකසන්තතිපරියාපන්නා ධම්මා විභාගං අකත්වා ගය්හමානා අද්ධාපච්චුප්පන්නං හොති, සති පන විභාගකරණෙ ඛණසන්තතිපච්චුප්පන්නතා ලබ්භතීති ආහ ‘‘අද්ධාපච්චුප්පන්නං හොන්තං එතං උභයං හොතී’’ති.

තස්සාති මහාජනස්ස. අතීතාදිවිභාගං අකත්වාති ආවජ්ජනාදීනං සමානාකාරප්පවත්තියා උපායං දස්සෙති. සිද්ධං හොතීති ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණත්තෙපි පරිකම්මචෙතොපරියඤාණානං අයං පාළි සුට්ඨු නීතා හොතීති අත්ථො. අතීතත්තිකො ච එවං අභින්නො හොතීති එවං ඛණපච්චුප්පන්නෙයෙව ධම්මෙ ඉධ පච්චුප්පන්නොති ගය්හමානෙ අඤ්ඤපදසඞ්ගහිතස්සෙව අනන්තරපච්චයභාවං පකාසෙන්තො අතීතත්තිකො ච පට්ඨානෙ අභෙදතො සම්මා අත්ථස්ස උද්ධටත්තා අවිනාසිතො හොති. අථ වා අතීතත්තිකොති පට්ඨානෙ අතීතත්තිකපාළි, ඉමාය අතීතත්තිකපාළියා යථාවුත්තකාරණතොයෙව අභින්නො අවිසිට්ඨො අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙතීති අත්ථො.

යථාසම්භවන්ති ආවජ්ජනාය අනාගතාරම්මණතා, ජවනානං පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණතා අනාගතපච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණතාති යොජෙතබ්බං. නානාරම්මණතා න සියා අද්ධාවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තාති අධිප්පායො. අයඤ්ච අත්ථො එකිස්සා ජවනවීථියා එකස්මිංයෙව චිත්තෙ පවත්තියං ආවජ්ජනාදීනං අනාගතාදිආරම්මණතා සම්භවතීති සම්භවදස්සනවසෙන වුත්තොති යථාධිප්පෙතස්ස අභිඤ්ඤාචිත්තස්ස ඛණපච්චුප්පන්නෙ පවත්තිං යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තෙනා’’තිආදිමාහ. තීණීති ‘‘අතීතාරම්මණො ධම්මො අතීතාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො, අනාගතාරම්මණො ධම්මො අනාගතාරම්මණස්ස ධම්මස්ස, පච්චුප්පන්නාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.19.34) පදන්තරසඞ්ගහිතධම්මානපෙක්ඛා ධම්මා තීණි පඤ්හවිස්සජ්ජනානීති අත්ථො. අනාසෙවනං නත්ථීති ආසෙවනලාභෙ සති යථාධම්මසාසනෙ අවචනස්ස කාරණං නත්ථීති අවචනෙන තත්ථ ඉතරෙසං පඤ්හානං පටිසෙධො විඤ්ඤායතීති අධිප්පායො.

එතස්ස වාදස්සාති ‘‘ආවජ්ජනජවනානං අනාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණත්තෙපි චෙතොපරියඤාණං සිද්ධ’’න්ති වාදස්ස. නිස්සයභාවොති අත්ථසම්භවතො යථාවුත්තනයස්ස ජොතකභාවො. යන්ති චිත්තං. තස්සාති ආවජ්ජනජවනානං ඛණපච්චුප්පන්නනිරුද්ධාරම්මණතාවචනස්ස. එත්ථ ච කාලවිසෙසං ආමසති, අනාගතායෙව ච ආවජ්ජනා පවත්තතීති නයිදං යුජ්ජමානකං. අථ ‘‘යං ඉමස්ස චිත්තං භවිස්සති, තං ජානාමී’’ති ආභොගං කරොති, එවං සති පරිකම්මාභිඤ්ඤාචිත්තානම්පි අනාගතාරම්මණත්තමෙවාති සබ්බත්ථ ආවජ්ජනජවනානං අනාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණතා න සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘පවත්ති…පෙ… වුත්තත්තා’’ති. දොසාපත්තියාති දොසාපජ්ජනෙන, දොසාපත්තිතො වා. රාසිඑකදෙසාවජ්ජනපටිවෙධෙති යථාරුතවසෙනෙව පුරිමවාදිපක්ඛමාහ, සම්පත්තසම්පත්තාවජ්ජනජානනෙති අත්තනා නිද්ධාරිතපක්ඛං. පුරිමවාදිනො නානුජානෙය්යුන්ති අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නපදත්ථතා අභිධම්මමාතිකායං ආගතපච්චුප්පන්නපදස්ස නත්ථීති අධිප්පායෙ ඨත්වා නානුජානෙය්යුං. එත්ථ ච සතිපි සභාවභෙදෙ ආකාරභෙදාභාවතො එකත්තනයවසෙන ආවජ්ජනපරිකම්මාභිඤ්ඤාචිත්තානං නානාරම්මණතාදොසො නත්ථීති ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණතා චෙතොපරියඤාණස්ස පුරිමවාදීනං අධිප්පායවිභාවනමුඛෙන දස්සිතා. අට්ඨකථායං පන ‘‘සභාවභෙදෙ සති නානාරම්මණතාදොසාභාවො නත්ථි එවාති එකස්මිං එව චිත්තෙ අද්ධාසන්තතිවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණතා විභාවිතා’’ති ද්වීසුපි වාදෙසු යං යුත්තං, තං විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

තෙනෙවාති යස්මා අතීතත්තිකෙ උප්පන්නත්තිකෙ ච චෙතොපරියඤාණස්ස වත්තමානධම්මාරම්මණභාවජොතනො පාඨො න දිස්සති, තෙනෙව කාරණෙන. ද්වීසු ඤාණෙසූති පුබ්බෙනිවාසචෙතොපරියඤාණෙසු . කම්මමුඛෙන ගය්හන්තීති සතිපි ආරම්මණභාවෙ චත්තාරො ඛන්ධා යථාකම්මූපගඤාණෙන කම්මද්වාරෙන කුසලාකුසලා ඉච්චෙව ගය්හන්ති, න පන විභාගසොති දස්සෙති. ලොභාදිසම්පයොගවිසෙසෙන දුච්චරිතභාවො, අලොභාදිසම්පයොගවිසෙසෙන ච සුචරිතභාවො ලක්ඛීයතීති දුච්චරිතසුචරිතානි විභාවෙන්තං ලොභාදයොපි විභාවෙතියෙව නාම හොතීති ආහ ‘‘දුච්චරිත…පෙ… භාවනං හොතී’’ති.

1435. අසභාවධම්මස්ස ‘‘අහ’’න්තිආදිපඤ්ඤත්තියා අජ්ඣත්තධම්මුපාදානතාය සියා කොචි අජ්ඣත්තපරියායො, න පන සභාවධම්මස්ස අසත්තසන්තානෙව තස්සාති වුත්තං ‘‘සභාව…පෙ… අහොන්ත’’න්ති. තථා හි ‘‘අත්තනො ඛන්ධාදීනි පච්චවෙක්ඛන්තස්සා’’ති එත්ථ ‘‘අජ්ඣත්තාරම්මණා’’ති පදස්ස අත්ථවිවරණවසෙන ‘‘අජ්ඣත්තං ගය්හමානං අහන්ති පඤ්ඤත්තිං ආදි-සද්දෙන ගණ්හාතී’’ති වක්ඛති. යදි එවං තස්ස අජ්ඣත්තත්තිකෙපි අජ්ඣත්තභාවො වත්තබ්බො සියා? න, බහිද්ධාභාවස්ස විය අජ්ඣත්තභාවස්සපි අජ්ඣත්තත්තිකෙ නිප්පරියායවසෙන අධිප්පෙතත්තාති. යදාහ ‘‘අසභා…පෙ… න වුත්ත’’න්ති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාදීති ආදි-සද්දෙන සාවජ්ජනානි තස්ස පුරෙචාරිකඋපචාරචිත්තානි තස්ස ආරම්මණෙන පවත්තනකපච්චවෙක්ඛණඅස්සාදනාදිචිත්තානි ච සඞ්ගණ්හාති.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං තං-සද්දෙන ආකඩ්ඪිත්වා වදති, න පන තං සබ්බන්ති වුත්තං, යඤ්ච තස්ස පුරෙචාරිකන්ති අත්ථො. ලෙසවචනන්ති එකදෙසසාරුප්පෙන සමානාරම්මණභාවෙන එකදෙසස්සෙව වචනං. ලිස්සති සිලිස්සති එකදෙසෙන අල්ලීයතීති හි ලෙසො. යෙසන්ති කාමාවචරකුසලාකුසලමහාකිරියාවජ්ජනචිත්තානං කුසලකිරියාභෙදස්ස රූපාවචරචතුත්ථස්ස ච. එවං උපෙක්ඛාසහගතනිද්දෙසාදීසූති යෙසං අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තතා වුත්තා, තෙසු එකමෙව උපෙක්ඛාසහගතනිද්දෙසං වත්වා ඉතරං න වත්තබ්බං සියාති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන හෙතුසම්පයුත්තකාමාවචරාදිනිද්දෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාපි හි පරිත්තසහෙතුකාදිභාවෙන වුත්තෙසු ධම්මෙසු එකමෙව වත්වා ඉතරං න වත්තබ්බං සියාති. අභාවනානිට්ඨප්පවත්තියාති අභාවනානිට්ඨප්පවත්තියා අභාවනාකාරස්ස උක්කංසප්පවත්තියාති අත්ථො, අභාවස්ස වා උක්කංසප්පවත්තියා. නවත්තබ්බං ජාතං අජ්ඣත්තාරම්මණාදිභාවෙනාති අධිප්පායො. තානීති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙන සමානාරම්මණානි ආවජ්ජනාදීනි. යදි එවං ‘‘අභාවනාසාමඤ්ඤෙ’’ති කස්මා වුත්තං. න හි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාරම්මණස්ස පච්චවෙක්ඛණඅස්සාදනාදිවසෙන පවත්තචිත්තානං අභාවනාකාරෙන පවත්ති අත්ථීති? න, අභාවෙතබ්බතාය අධිප්පෙතත්තා. න භාවීයතීති හි අභාවනං, න න භාවෙතීති.

ගහණවිසෙසනිම්මිතානීතිආදීසු අයමධිප්පායො – යදිපි භාවනාඤාණනිම්මිතාකාරමත්තෙසු සභාවතො අවිජ්ජමානෙසු විසයෙසු යෙභුය්යෙන මහග්ගතා ධම්මා පවත්තන්ති, බහිද්ධාකාරග්ගහණවසෙන පන කසිණාදීනං බහිද්ධාභාවොති තදාරම්මණධම්මා බහිද්ධාරම්මණාති වුත්තං. කසිණානඤ්හි සන්තානං මුඤ්චිත්වා උපට්ඨානං විසෙසතො වඩ්ඪිතකසිණවසෙන විඤ්ඤායති, පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවස්ස පන න බහිද්ධාකාරො, නාපි අජ්ඣත්තාකාරොති උභයාකාරවිධුරෙ තස්මිං අනඤ්ඤසාධාරණෙන පවත්තියාකාරෙන පවත්තමානං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙව නවත්තබ්බාරම්මණං වුත්තං, න ඉතරෙ ඉතරාකාරප්පවත්තිතොති. කාමාවචරකුසලානන්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනවිපාකං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස විපාකාදිකස්සාති අත්ථවසෙන විභත්ති පරිණාමෙතබ්බා. අභිනීහාරාසම්භවතොති සමාපත්තිචිත්තස්ස අභිනීහරණාසම්භවතො. කුසලමෙව විපාකස්ස ආරම්මණන්ති කත්වා ‘‘විපාකස්සා’’තිආදි වුත්තං.

අසභාවධම්මත්තෙපි බහිද්ධාකාරෙන ගහණීයභාවතො කසිණානං බහිද්ධාභාවො විය එකන්තතො ඉධ අජ්ඣත්තධම්මුපාදානතාය අහන්ති පඤ්ඤත්තියා සියා අජ්ඣත්තභාවොති වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්තිආදි. ‘‘ඛන්ධාදීති ආදි-සද්දෙන ධාතුආයතනාදි සඞ්ගය්හතී’’ති ච වදන්ති. එස නයොති ‘‘අරූපක්ඛන්ධෙ ඛන්ධාති ගහෙත්වා’’තිආදිකං වණ්ණනානීතිං ආහ. පරෙසං ඛන්ධාදිග්ගහණෙති පරෙසං ඛන්ධාදීති ඉමස්ස පදස්ස කථනෙ උච්චාරණෙ. සබ්බං උපාදාපඤ්ඤත්තිං ආහ ආදිසද්දෙනාති සම්බන්ධො.

තිකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1473. අඤ්ඤථාති වුත්තප්පකාරස්ස දස්සනෙ. වුත්තප්පකාරස්ස දස්සනතො එව හි අට්ඨකථායං සසඞ්ඛාරිකානං ථිනමිද්ධවිරහෙ අසඞ්ඛාරිකසදිසී යොජනා න දස්සිතා. භවරාගාදීසූති භවරාගමූලිකාදීසු යොජනාසු.

1511. ද්වෙති උද්ධච්චාවිජ්ජානීවරණානි. තීණීති කාමච්ඡන්දබ්යාපාදවිචිකිච්ඡාසු එකෙකෙන උද්ධච්චාවිජ්ජානීවරණානි. ද්වෙ වා තීණි වාති පාළියං වා-සද්දස්ස ලුත්තනිද්දිට්ඨතං ආහ. අථ වා නිපාතසද්දසන්නිධානෙපි නාමපදාදීහි එව සමුච්චයාදිඅත්ථො වුච්චති, න නිපාතපදෙහි තෙසං අවාචකත්තාති අන්තරෙනපි නිපාතපදං අයමත්ථො ලබ්භති. තථා වචනිච්ඡාය සම්භවො එව හෙත්ථ පමාණන්ති පාළියං ‘‘ද්වෙ තීණී’’ති වුත්තං. යත්ථසහුප්පත්තීතිආදිනා ‘‘ද්වෙ තීණී’’ති ලක්ඛණවචනන්ති සබ්බසාධාරණමත්ථමාහ. තථා හි ‘‘එවඤ්ච කත්වා කිලෙසගොච්ඡකෙ චා’’ති වුත්තං. තස්සායමධිප්පායො – කිලෙසද්වයසහිතස්සෙව චිත්තුප්පාදස්ස අභාවෙපි පාළියං ද්විග්ගහණං කතං, කිලෙසානඤ්ච සම්භවන්තානං සබ්බෙසං සරූපෙන ගහණං න කතන්ති ද්වෙ තයොති ලක්ඛණකරණන්ති විඤ්ඤායතීති.

යදි සබ්බාකුසලෙ උප්පජ්ජනකස්සපි උද්ධච්චස්ස එකො එව චිත්තුප්පාදො විසයභාවෙන වුච්චති, අවිජ්ජානීවරණස්සපි තථා වත්තබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘කස්මා වුත්ත’’න්තිආදිනා චොදෙති. ඉතරො උද්ධච්චනීවරණස්සෙව තථා වත්තබ්බතං අවිජ්ජානීවරණස්ස තථා වත්තබ්බතාභාවඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘සුත්තන්තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුත්තන්තෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු නීවරණෙසූති උද්ධච්චසහගතෙ උද්ධච්චස්ස අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණසහිතතං ආසඞ්කිත්වා වුත්තං. නනු ච සුත්තන්තෙපි ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.124) අවිජ්ජා ‘‘නීවරණ’’න්ති වුත්තාති? සච්චමෙතං, ඣානඞ්ගානං පටිපක්ඛභාවෙන පන සුත්තන්තෙ බහුලං කාමච්ඡන්දාදයො පඤ්චෙව නීවරණානි වුත්තානීති යෙභුය්යවුත්තිවසෙන එතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ‘‘යථා නික්ඛෙපකණ්ඩෙ කුසලපටිපක්ඛභූතානි දුබ්බලානිපි නීවරණානි පට්ඨානෙ විය දස්සිතානි. තථා හි පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 3.8.1) ‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති න පුරෙජාතපච්චයා. අරූපෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණ’න්තිආදි වුත්තං, න එවං අට්ඨකථාකණ්ඩෙ. අට්ඨකථාකණ්ඩෙ පන ඣානපටිපක්ඛභූතානියෙව නීවරණානි නිද්දිට්ඨානීති ‘උද්ධච්චනීවරණං උද්ධච්චසහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ උප්පජ්ජතී’ති වුත්තං. අට්ඨකථායං පන උද්ධච්චනීවරණස්ස කාමච්ඡන්දාදීහි එකතො උප්පත්තිදස්සනං නික්ඛෙපකණ්ඩානුසාරෙන කතං එකතො උප්පත්තියා පභෙදදස්සනත්ථං. තත්ථ හි පාළියංයෙව තානි විත්ථාරතො වුත්තානී’’ති වදන්ති. අයඤ්ච වාදො ‘‘උද්ධච්චනීවරණං උද්ධච්චසහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ උප්පජ්ජතී’’ති ඉදමෙව වචනං ඤාපකන්ති කත්වා වුත්තො. අඤ්ඤථා අවිජ්ජානීවරණං විය වත්තබ්බං සියා. න ති ඉතො අඤ්ඤං පරියුට්ඨානපට්ඨායීනියෙව නීවරණානි අත්ථුද්ධාරකණ්ඩෙ අධිප්පෙතානීති ඉමස්ස අත්ථස්ස සාධකං වචනං අත්ථි, ඉදං වචනං ද්වෙතීණිවචනස්ස සාමඤ්ඤෙන සබ්බනීවරණසඞ්ගාහකත්තා යථාවුත්තවචනස්ස විසයවිසෙසප්පකාසනසඞ්ඛාතෙන පයොජනන්තරෙන වුත්තභාවස්ස දස්සිතත්තා ච ඤාපකං න භවතීති දිස්සති, තස්මා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

අග්ගහෙත්වාති යථාරුතවසෙනෙව අත්ථං අග්ගහෙත්වා යථා නික්ඛෙපකණ්ඩපට්ඨානාදීහි න ඉමිස්සා පාළියා විරොධො හොති, එවං අධිප්පායො ගවෙසිතබ්බොති යථාවුත්තමෙවත්ථං නිගමෙති.

1577. තෙසන්ති ලොභාදිතො අඤ්ඤෙසං. දස්සිතාති කථං දස්සිතා? මානො තාව ලොභමොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, තථා දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා මොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ථිනං ලොභමොහදිට්ඨිඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහමානඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, දොසමොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, උද්ධච්චං ලොභමොහදිට්ඨිඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහදිට්ඨිථිනඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහමානඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහමානථිනඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහථිනඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, දොසමොහඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, දොසමොහථිනඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, මොහවිචිකිච්ඡාඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, මොහඅහිරිකානොත්තප්පෙහි එකතො උප්පජ්ජති.

යථා ච උද්ධච්චං, එවං අහිරිකානොත්තප්පානි ච යොජෙත්වා වෙදිතබ්බානි. කථං? අහිරිකං ලොභමොහදිට්ඨිඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහදිට්ඨිථිනඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහමානඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහමානථිනඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහථිනඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, ලොභමොහඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, දොසමොහඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, දොසමොහථිනඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි, මොහවිචිකිච්ඡාඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි , මොහඋද්ධච්චානොත්තප්පෙහි ච එකතො උප්පජ්ජති. අනොත්තප්පං ලොභමොහදිට්ඨිඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, ලොභමොහදිට්ඨිථිනඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, ලොභමොහමානඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, ලොභමොහමානථිනඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, ලොභමොහථිනඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, ලොභමොහඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, දොසමොහඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, දොසමොහථිනඋද්ධච්චාහිරිකෙහි, මොහවිචිකිච්ඡාඋද්ධච්චාහිරිකෙහි , මොහඋද්ධච්චාහිරිකෙහි ච එකතො උප්පජ්ජතීති එවමෙත්ථ මානාදීනම්පි එකතො උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

අට්ඨකථාකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති ධම්මසඞ්ගණීමූලටීකාය ලීනත්ථපදවණ්ණනා

ධම්මසඞ්ගණී-අනුටීකා සමත්තා.