📜
පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපකරණ-අනුටීකා
1. මාතිකාවණ්ණනා
1. ‘‘ධාතුකථං ¶ ¶ දෙසයිත්වා අනන්තරං තස්ස ආහ පුග්ගලපඤ්ඤත්ති’’න්ති වුත්තෙ තත්ථ කාරණං සමුදාගමතො පට්ඨාය විභාවෙන්තො ‘‘ධම්මසඞ්ගහෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ යදිපි ධම්මසඞ්ගහෙ ඵස්සාදීනං පථවීආදීනඤ්ච ධම්මානං නානානයවිචිත්තො අනුපදවිභාගොපි කතො, න සඞ්ගහො එව, සො පන තෙසං කුසලත්තිකාදිහෙතුදුකාදිතිකදුකෙහි සඞ්ගහසන්දස්සනත්ථොති වුත්තං ‘‘ධම්මසඞ්ගහෙ තිකදුකාදිවසෙන සඞ්ගහිතානං ධම්මාන’’න්ති. තෙනෙව හි තං පකරණං ‘‘ධම්මසඞ්ගහො’’ති සමඤ්ඤං ලභි. කාමඤ්ච ධම්මසඞ්ගහෙපි ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තී’’තිආදිනා (ධ. ස. 58) ඛන්ධාදිවිභාගො දස්සිතො, සො පන න තථා සාතිසයො, යථා විභඞ්ගපකරණෙති සාතිසයං තං ගහෙත්වා ආහ ‘‘විභඞ්ගෙ ඛන්ධාදිවිභාගං දස්සෙත්වා’’ති, යතො තං ‘‘විභඞ්ගො’’ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. ධාතුකථායාති ආධාරෙ භුම්මං, තථා ‘‘ධම්මසඞ්ගහෙ විභඞ්ගෙ’’ති එත්ථාපි. ආධාරො හි සඞ්ගහණවිභජනප්පභෙදවචනසඞ්ඛාතානං ¶ අවයවකිරියානං තංසමුදායභූතානි පකරණානි යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. කරණවචනං වා එතං, ධාතුකථාය කරණභූතායාති අත්ථො.
එත්ථ ච අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙ දෙසෙන්තො දෙසනාකුසලො භගවා තිකදුකවසෙන තාව නෙසං සඞ්ගහං දස්සෙන්තො ධම්මසඞ්ගණිං දෙසෙත්වා සඞ්ගහපුබ්බකත්තා විභාගස්ස තදනන්තරං ඛන්ධාදිවසෙන විභාගං දස්සෙන්තො විභඞ්ගං දෙසෙසි. පුන යථාවුත්තවිභාගසඞ්ගහයුත්තෙ ධම්මෙ සඞ්ගහාසඞ්ගහාදිනයප්පභෙදතො දස්සෙන්තො ධාතුකථං දෙසෙසි තස්සා අබ්භන්තරබාහිරමාතිකාසරීරකත්තා. න හි සක්කා ඛන්ධාදිකෙ කුසලාදිකෙ ච විනා සඞ්ගහාසඞ්ගහාදිනයං නෙතුන්ති. තෙනාහ ‘‘තථාසඞ්ගහිතවිභත්තාන’’න්ති. එවං සඞ්ගහතො විභාගතො පභෙදතො ච ධම්මානං දෙසනා යස්සා ¶ පඤ්ඤත්තියා වසෙන හොති, යො චායං යථාවුත්තධම්මුපාදානො පුග්ගලවොහාරො, තස්ස ච සමයවිමුත්තාදිවසෙන විභාගො, තං සබ්බං විභාවෙතුං පුග්ගලපඤ්ඤත්ති දෙසිතාති ඉදමෙතෙසං චතුන්නං පකරණානං දෙසනානුක්කමකාරණං දට්ඨබ්බං.
තෙසන්ති ධම්මානං. සභාවතොති ‘‘ඵස්සො වෙදනා’’තිආදිසභාවතො. උපාදායාති ‘‘පුග්ගලො සත්තො පොසො’’තිආදිනා ඛන්ධෙ උපාදාය. පඤ්ඤාපනං යාය තජ්ජාඋපාදාදිභෙදාය පඤ්ඤත්තියා හොති, තං පඤ්ඤත්තිං. පභෙදතොති ඛන්ධාදිසමයවිමුත්තාදිවිභාගතො. යාය පඤ්ඤත්තියා සභාවතො උපාදාය ච පඤ්ඤාපනන්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘තත්ථ යෙ ධම්මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අසභාවපඤ්ඤත්තියාපි මූලභූතං උපාදානං සභාවධම්මො එව, කෙවලං පන තෙසං පවත්තිආකාරභෙදසන්නිස්සයතො විසෙසොති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ ධම්මෙ…පෙ… හොතී’’ති ආහ. තත්ථ පුබ්බාපරියභාවෙන පවත්තමානෙති ඉමිනා පබන්ධසන්නිස්සයතං දස්සෙන්තො සන්තානපඤ්ඤත්තිං වදති, අසභාවසමූහවසෙනාති ඉමිනා සෙසපඤ්ඤත්තිං. තිස්සො හි පඤ්ඤත්තියො සන්තානපඤ්ඤත්ති සමූහපඤ්ඤත්ති අවත්ථාවිසෙසපඤ්ඤත්තීති. තත්ථ පබන්ධො සන්තානො. සමුදායො සමූහො. උප්පාදාදිකො දහරභාවාදිකො ච අවත්ථාවිසෙසො. තෙසු අසභාවග්ගහණෙන විනා පබන්ධසමූහානං අසභාවත්තෙ සිද්ධෙ අසභාවසමූහවසෙනාති අසභාවග්ගහණං පබන්ධසමූහවිනිමුත්තපඤ්ඤත්තිසන්දස්සනත්ථන්ති තෙන අවත්ථාවිසෙසපඤ්ඤත්තියා පරිග්ගහො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
තෙසන්ති පුබ්බෙ යං-සද්දෙන පරාමට්ඨානං ඉන්ද්රියබද්ධධම්මානං. තෙනෙවාහ ‘‘අඤ්ඤෙසඤ්ච බාහිරරූපනිබ්බානාන’’න්ති. සසභාවසමූහසසභාවප්පභෙදවසෙනාති රූපක්ඛන්ධාදිසසභාවසමූහවසෙන චක්ඛායතනාදිසසභාවවිසෙසවසෙන ච. ‘‘සසභාවසමූහසභාවභෙදවසෙනා’’ති ච පාඨො. තත්ථ සමූහසභාවොති ¶ සභාවසන්තානං අවත්ථාවිසෙසවිධුරං සමූහවසෙන ලක්ඛණමෙවාහ. තථා හි ඛන්ධපඤ්ඤත්තියාපි සභාවපඤ්ඤත්තිතා වුත්තා. තායාති ආයතනපඤ්ඤත්තිආදිප්පභෙදාය සභාවපඤ්ඤත්තියා. විභත්තා සභාවපඤ්ඤත්තීති ‘‘ඵස්සො ඵුසනා’’තිආදිනා (ධ. ස. 2) විභත්තා ඵස්සාදිසභාවපඤ්ඤත්ති. සබ්බාපීති පි-සද්දෙන සභාවධම්මෙසු සාමඤ්ඤවසෙන පවත්තං කුසලාදිපඤ්ඤත්තිං සඞ්ගණ්හාති. රූපාදිධම්මානං සමූහො සන්තානෙන ¶ පවත්තමානො අවත්ථාවිසෙසසහිතො එකත්තග්ගහණනිබන්ධනො සත්තොති වොහරීයතීති සො සභාවධම්මො නාම පන න හොතීති ආහ ‘‘පුග්ගලපඤ්ඤත්ති පන අසභාවපඤ්ඤත්තී’’ති. තායාති පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා. යස්මා පන ධම්මානං පබන්ධො සමූහො ච ධම්මසන්නිස්සිතොති වත්තබ්බතං අරහති, තස්මා ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යාදිසභාවධම්මෙ උපාදාය පවත්තිතො’’ති වුත්තං.
විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති පන ‘‘සභාවපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තා, අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති ‘‘අසභාවපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තා. සබ්බා පඤ්ඤත්තියොති උපාදායපඤ්ඤත්තිකිච්චපඤ්ඤත්තිආදයො සබ්බා පඤ්ඤත්තියො. යදි සබ්බා පඤ්ඤත්තියො ඉධ දස්සිතා හොන්ති, කථං ‘‘පුග්ගලපඤ්ඤත්තී’’ති නාමං ජාතන්ති ආහ ‘‘ඛන්ධාදිපඤ්ඤත්තීසූ’’තිආදි. අඤ්ඤත්ථාති ධම්මසඞ්ගහාදීසු. යෙ ධම්මෙති යෙ ඛන්ධාදිධම්මෙ. පඤ්ඤත්තියා වත්ථුභාවෙනාති පඤ්ඤාපනස්ස අධිට්ඨානභාවෙන. අධිට්ඨානඤ්හි පඤ්ඤාපෙතබ්බධම්මා පඤ්ඤාපනස්ස. එවඤ්ච කත්වා ඛන්ධාදීහි සද්ධිං පුග්ගලො ගහිතො. යෙ ධම්මෙති වා යෙ පඤ්ඤත්තිධම්මෙ. පඤ්ඤාපෙතුකාමොති නික්ඛිපිතුකාමො වත්ථුභෙදතො අසඞ්කරතො ඨපෙතුකාමො. පඤ්ඤත්තිපරිච්ඡෙදන්ති ච වත්ථුභෙදභින්නං පඤ්ඤත්තිභූතං පරිච්ඡෙදං. එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
සාමඤ්ඤප්පභෙදපඤ්ඤාපනාති සාමඤ්ඤභූතානං විසෙසභූතානඤ්ච අත්ථානං පඤ්ඤාපනා. තෙසන්ති අත්ථ-සද්දාපෙක්ඛාය පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො. තත්ථාති පඤ්ඤාපනාය අත්ථදස්සනභූතෙසු දස්සනාදීසු. ඉදමෙවංනාමකන්ති ඉදං රුප්පනාදිඅත්ථජාතං ඉත්ථන්නාමකං රූපක්ඛන්ධවෙදනාක්ඛන්ධාදිසමඤ්ඤං. තංතංකොට්ඨාසිකකරණන්ති රූපවෙදනාදිතංතංඅත්ථවිභාගපරියාපන්නතාපාදනං. තථා සඤ්ඤුප්පාදානමෙවාති ආහ ‘‘බොධනමෙව නික්ඛිපනා’’ති. බොධනඤ්හි බොධනෙය්යසන්තානෙ බොධෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස ඨපනන්ති කත්වා ‘‘නික්ඛිපනා’’ති වුත්තං. ‘‘පඤ්ඤාපනා’’තිආදිනා භාවසාධනෙන වත්වා සාධනන්තරාමසනෙන අත්ථන්තරපරිකප්පාසඞ්කා සියාති තං නිවාරෙතුං ‘‘යො පනායං…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති තංතංපඤ්ඤාපෙතබ්බධම්මානං. දස්සනභූතාය නාමපඤ්ඤත්තියා දිට්ඨතාය, ඨපනභූතාය ඨපිතතාය. තංනිමිත්තතන්ති තස්ස දස්සනස්ස ඨපනස්ස ච නිමිත්තකාරණතං. නිමිත්තඤ්හි කත්තුභාවෙන ¶ වොහරීයති යථා ‘‘භික්ඛා වාසෙතී’’ති, ‘‘අරියභාවකරානි සච්චානි අරියසච්චානී’’ති ච.
පාළියං ¶ අනාගතතන්ති විජ්ජමානතාදිවිසෙසවචනෙන සහ පාඨානාරුළ්හතං. විජ්ජමානස්ස සතොති විජ්ජමානස්ස සමානස්සාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විජ්ජමානභූතස්සාති අත්ථො’’ති ආහ. තථාති සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානස්ස අනුපලබ්භමානස්ස. තං පන අනුපලබ්භමානතං තථා-සද්දෙන බ්යතිරෙකවසෙන දීපිතං පාකටතරං කාතුං ‘‘යථා කුසලාදීනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විනිවත්තසභාවානීති විභත්තසභාවානි. උපලද්ධීති ගහණං. තෙනාකාරෙනාති තෙන රූපවෙදනාදිආකාරෙන අවිජ්ජමානස්ස. අඤ්ඤෙනාකාරෙනාති තතො රූපවෙදනාදිතො අඤ්ඤෙන තබ්බිනිමුත්තෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බපඤ්ඤාපනාකාරෙන විජ්ජමානස්ස. පඤ්ඤත්තිදුකෙ වුත්තමෙව ‘‘අයඤ්ච වාදො සෙවත්ථිකථාය පටිසිද්ධො’’තිආදිනා. ලොකනිරුත්තිමත්තසිද්ධස්සාති එත්ථ මත්තග්ගහණං තස්ස පඤ්ඤත්තිවත්ථුස්ස න කෙවලං විජ්ජමානසභාවතානිවත්තනත්ථමෙව, අථ ඛො විපරීතග්ගාහනිවත්තනත්ථම්පීති දස්සෙන්තො ‘‘අනභිනිවෙසෙන චිත්තෙනා’’ති ආහ. චතුසච්චපඤ්චක්ඛන්ධාදිවිනිමුත්තං සච්චන්තරඛන්ධන්තරාදිකං පඤ්චමසච්චාදිකං. සචෙ තං කොචි අත්ථීති පටිජානෙය්ය, අයාථාවගහිතස්ස තං වාචාවත්ථුමත්තමෙවස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාභිනිවෙසෙන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. උද්දෙසෙ නිද්දෙසෙ ච සත්තවන්තං පධානභාවෙන ආගමනං සන්ධායාහ ‘‘සරූපතො තිස්සන්නං ආගතත’’න්ති. ගුණභාවෙන පන උද්ධංසොතපඤ්ඤාවිමුත්තපාසාණලෙඛාදිග්ගහණෙසු ඉතරාපි තිස්සො පඤ්ඤත්තියො ඉමස්මිං පකරණෙ ආගතා එව.
යථාවුත්තස්ස…පෙ… අවිරොධෙනාති ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති එවං වුත්තප්පකාරස්ස අවිලොමනෙන. ආචරියවාදාති චෙත්ථ අත්තනොමතියො වෙදිතබ්බා, අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථා ච. යථා ච අවිරොධො හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘තස්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤාපෙතබ්බමත්තත්ථෙන පඤ්ඤත්තීති එතෙන ‘‘අවිජ්ජමානා පඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති ඉමං සමාසවිකප්පමාහ. අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති එත්ථ හි ද්වෙ සමාසා අවිජ්ජමානස්ස, අවිජ්ජමානා වා පඤ්ඤත්තීති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. තෙසු පුරිමෙන නාමපඤ්ඤත්ති වුත්තා, දුතියෙන උපාදාපඤ්ඤත්තිආදිභෙදා ඉතරාපි. සසභාවං වෙදනාදිකං. තජ්ජපරමත්ථනාමලාභතොති තජ්ජස්ස තදනුරූපස්ස පරමත්ථස්ස අන්වත්ථස්ස නාමස්ස ලභනතො, අනුභවනාදිසභාවානං ධම්මානං පරමත්ථිකස්ස වෙදනාදිනාමස්ස ලභනත්තාති අත්ථො ¶ . එතෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථො ¶ මත්ත-සද්දො, තෙන චායං විසෙසො නිවත්තිතොති දස්සෙති. පරතො ලභිතබ්බන්ති පරං උපාදාය ලද්ධබ්බං යථා රූපාදිකෙ උපාදාය සත්තොති නිස්සභාවසමූහසන්තානාදි පඤ්ඤත්තිවත්ථු. එකත්තෙනාති අනඤ්ඤත්තෙන. අනුපලබ්භසභාවතා ඤාණෙන අග්ගහෙතබ්බසභාවතා, යතො තෙ නවත්තබ්බාති වුච්චන්ති.
සසූකසාලිරාසිආදිආකාරෙන සංකුචිතග්ගො වාසවවාසුදෙවාදීනං විය මොලිවිසෙසො කිරීටං, සො පන මකුටවිසෙසොපි හොතියෙවාති ආහ ‘‘කිරීටං මකුට’’න්ති. සබ්බසමොරොධොති සබ්බාසං විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදීනං ඡන්නං පඤ්ඤත්තීනං අන්තොකරණං. සඞ්ඛාතබ්බප්පධානත්තාති ඉදං ලක්ඛණවචනං. න හි සබ්බාපි උපනිධාපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාවසෙන පවත්තා, නාපි සබ්බා සඞ්ඛාතබ්බප්පධානා. දුතියං තතියන්තිආදිකං පන උපනිධාපඤ්ඤත්තියා, ද්වෙ තීණීතිආදිකං උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්තියා එකදෙසං උපලක්ඛණවසෙන දස්සෙන්තො තස්ස ච සඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානතායාහ ‘‘සඞ්ඛාතබ්බප්පධානත්තා’’ති. පූරණත්ථො හි සද්දො තදත්ථදීපනමුඛෙන පූරෙතබ්බමත්ථං දීපෙති. සො ච සඞ්ඛාවිසයො පධානොවාති දුතියාදීනං පඤ්ඤත්තීනං සඞ්ඛාතබ්බප්පධානතා වුත්තා. යාව හි දසසඞ්ඛා සඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානාති. තථා ද්වෙ තීණීතිආදීනම්පි පඤ්ඤත්තීනං. සඞ්ඛාතබ්බො පන අත්ථො කොචි විජ්ජමානො, කොචි අවිජ්ජමානො, කොචි සහ විසුඤ්ච තදුභයං මිස්සොති ඡපි පඤ්ඤත්තියො භජතීති.
ඉතරාති උපාදාසමොධානතජ්ජාසන්තතිපඤ්ඤත්තියො වුත්තාවසෙසා උපනිධාපඤ්ඤත්තිඋපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්තියො ච. සත්තරථාදිභෙදා උපාදාපඤ්ඤත්ති, දීඝරස්සාදිභෙදා උපනිධාපඤ්ඤත්ති ච අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. හත්ථගතාදිවිසිට්ඨා උපනිධාපඤ්ඤත්ති, සමොධානපඤ්ඤත්ති ච අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. තථෙව ‘‘සුවණ්ණවණ්ණො බ්රහ්මස්සරො’’තිආදිකා විජ්ජමානගබ්භා විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිං භජන්තීති ආහ ‘‘යථායොගං තං තං පඤ්ඤත්ති’’න්ති. තෙන වුත්තං ‘‘දුතියං තතියං…පෙ… භජන්තී’’ති. යඤ්හීතිආදි යථාවුත්තඋපනිධාඋපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්තීනං අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවසමත්ථනං. තත්ථ තඤ්ච සඞ්ඛානන්ති යං ‘‘පඨමං එක’’න්තිආදිකං සඞ්ඛානං, තඤ්ච සඞ්ඛාමුඛෙන ගහෙතබ්බරූපං. ච-සද්දෙන සඞ්ඛ්යෙය්යං සඞ්ගණ්හාති. තම්පි හි පඤ්ඤාපෙතබ්බං පඤ්ඤත්තීති. තස්සා පන පරමත්ථතො අභාවො වුත්තොයෙව. කිඤ්චි ¶ නත්ථීති පරමත්ථතො කිඤ්චි නත්ථි. තථාති ඉමිනා අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානභාවන්ති එතං ආකඩ්ඪති. තෙනාහ ‘‘න හි…පෙ… විජ්ජමානො’’ති.
ඔකාසෙති ¶ අවීචිපරනිම්මිතවසවත්තීපරිච්ඡින්නෙ පදෙසෙ. සො හි කාමාධිට්ඨානතො ‘‘කාමො’’ති වුච්චති. කම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසූති ඉමිනා උත්තරපදලොපෙන කාමභවං ‘‘කාමො’’ති වදති. භණනං සද්දො චෙතනා වා, තංසමඞ්ගිතාය තබ්බිසිට්ඨෙ පුග්ගලෙ භාණකොති පඤ්ඤත්තීති ආහ ‘‘විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිපක්ඛං භජතී’’ති. යෙභුය්යෙන රූපායතනග්ගහණමුඛෙන රූපසඞ්ඛාතෙන සණ්ඨානං ගය්හතීති තස්ස තෙන අභෙදොපචාරං කත්වා වුත්තං ‘‘රූපායතනසඞ්ඛාතෙන සණ්ඨානෙනා’’ති. යං අභෙදොපචාරං භින්දිතුං අජානන්තා නිකායන්තරියා රූපායතනං සණ්ඨානසභාවං පටිජානන්ති. ‘‘කිසො පුග්ගලො, ථූලො පුග්ගලො, කිසො දණ්ඩො, ථූලො දණ්ඩො’’තිආදිනා පුග්ගලාදීනං පඤ්ඤාපනා තථාතථාසන්නිවිට්ඨෙ රූපසඞ්ඛාතෙ කිසාදිසණ්ඨානපඤ්ඤත්ති, න රූපායතනමත්තෙති ආහ ‘‘සණ්ඨානන්ති වා රූපායතනෙ අග්ගහිතෙ’’ති. පච්චත්තධම්මනාමවසෙනාති ‘‘පථවී ඵස්සො’’තිආදිනා ධම්මානං තංතංනාමවසෙන. කිච්චපඤ්ඤත්තිආදිවිභාගෙන පවත්තො අයම්පි ආචරියවාදො ‘‘කිච්චපඤ්ඤත්ති එකච්චා භූමිපඤ්ඤත්ති පච්චත්තපඤ්ඤත්ති අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්ති ච විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, ලිඞ්ගපඤ්ඤත්ති එකච්චා පච්චත්තපඤ්ඤත්ති ච අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, එකච්චා කිච්චපඤ්ඤත්ති විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, එකච්චා භූමිසණ්ඨානපඤ්ඤත්ති විජ්ජමානෙන වා අවිජ්ජමානෙන වා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති දස්සිතත්තා ‘‘ධම්මකථා ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්තිආදීනං විජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො, අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො ච දස්සිතනයොති ආහ ‘‘සබ්බසඞ්ගාහකොති දට්ඨබ්බො’’ති. උපාදාපඤ්ඤත්තිආදිභාවො චෙත්ථ කිච්චපඤ්ඤත්තිආදීනං කිච්චපඤ්ඤත්තිආදිභාවො ච තාසං යථාරහං විභාවෙතබ්බො.
2. සඞ්ඛෙපප්පභෙදවසෙනාති ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති සබ්බෙපි ඛන්ධෙ ඛන්ධභාවසාමඤ්ඤෙන සංඛිපනවසෙන, ‘‘යාවතා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා ඛන්ධානං තතො සාමඤ්ඤතො පකාරෙහි භින්දනවසෙන ච. අයං අත්ථොති අයං පඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතො අත්ථො. සාමඤ්ඤතො වා හි ධම්මානං පඤ්ඤාපනං හොති විසෙසතො වා. විසෙසො චෙත්ථ අත්තනො සාමඤ්ඤාපෙක්ඛාය වෙදිතබ්බො, විසෙසාපෙක්ඛාය පන සොපි සාමඤ්ඤං සම්පජ්ජතීති ‘‘කිත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තී’’ති පුච්ඡාය සඞ්ඛෙපතො විස්සජ්ජනවසෙන ¶ ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති වුත්තන්ති තත්ථාපි ‘‘ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තී’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘යාවතා…පෙ… පඤ්ඤත්තී’’ති. ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා, එත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති. යාවතා රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, එත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තී’’ති එවමෙත්ථ පාළියොජනා කාතබ්බා. එවඤ්හි සඞ්ඛෙපතො පභෙදතො ච ඛන්ධපඤ්ඤත්ති විස්සජ්ජිතා හොති. තථා හි ඉමස්සෙව අත්ථස්ස අට්ඨකථායං වුත්තභාවං ¶ දස්සෙන්තො ‘‘යත්තකෙන…පෙ… ආදිකෙනා’’ති ආහ. තත්ථාති තස්මිං විස්සජ්ජනස්ස අත්ථවචනෙ, තස්මිං වා විස්සජ්ජනපාඨෙ තදත්ථවචනෙ ච. පභෙදනිදස්සනමත්තන්ති පභෙදස්ස උදාහරණමත්තං. අවුත්තොපි සබ්බො භූතුපාදිකො, සුඛාදිකො ච පභෙදො. තං පන භූමිමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘රූපක්ඛන්ධො කාමාවචරො’’තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
එවං අට්ඨකථායං ආගතනයෙන පාළියා අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි තං පකාරන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘අයං වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං වාති වුච්චමානං සන්ධායාහ. එත්ථාති එතස්මිං ඛන්ධපඤ්ඤත්තිවිස්සජ්ජනෙ. ඉදන්ති ඉදං පදං. යත්තකො…පෙ… ඛන්ධපඤ්ඤත්තියා පභෙදොති ඉමිනා සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච ඛන්ධානං පභෙදං පති පඤ්ඤත්තිවිභාගොති දස්සිතං හොති. තෙනාහ ‘‘වත්ථුභෙදෙන…පෙ… දස්සෙතී’’ති. පකරණන්තරෙති විභඞ්ගපකරණෙ. තත්ථ හි සාතිසයං ඛන්ධානං විභාගපඤ්ඤත්ති වුත්තා. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන හි…පෙ… කථිතා’’ති. එත්ථ ච පඨමනයෙ සමුඛෙන, දුතියෙ වත්ථුමුඛෙන පඤ්ඤත්තියා විභාගා දස්සිතාති අයමෙතෙසං විසෙසො.
එස නයොති ඉමිනා ඛන්ධපඤ්ඤත්තියා වුත්තමත්ථං ආයතනපඤ්ඤත්තියාදීසු අතිදිසති. තත්ථ ‘‘යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති, ‘‘ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්තී’’ති ඉදං පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසපාළියා ආදිපරියොසානග්ගහණමුඛෙන දස්සනං. ‘‘යාවතා ද්වාදසායතනානී’’ති, ‘‘ආයතනානං ආයතනපඤ්ඤත්තී’’ති ඉමස්ස අත්ථො ‘‘යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො ද්වාදසායතනානී’’ති එතෙන දස්සිතො, ‘‘යාවතා චක්ඛායතන’’න්තිආදිකස්ස පන ‘‘පභෙදතො චක්ඛායතන’’න්තිආදිකෙනාති. තත්ථ ‘‘චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මායතන’’න්ති පභෙදනිදස්සනමත්තමෙතං. එතෙන අවුත්තොපි සබ්බො සඞ්ගහිතො හොතීති ‘‘තත්රාපි දසායතනා කාමාවචරා’’තිආදි වුත්තං. අයං වා එත්ථ පාළියා අත්ථයොජනා – ‘‘යාවතා’’ති ඉදං සබ්බෙහි පදෙහි ¶ යොජෙත්වා ‘‘යත්තකානි ද්වාදසායතනානි…පෙ… යත්තකො ද්වාදසන්නං ආයතනානං, තප්පභෙදානඤ්ච චක්ඛායතනාදීනං පභෙදො, තත්තකො ආයතනානං ආයතනපඤ්ඤත්තියා පභෙදො’’ති පකරණන්තරෙ වුත්තෙන වත්ථුපභෙදෙන ආයතනපඤ්ඤත්තියා පභෙදං දස්සෙතීතිආදිනා ඉතරපඤ්ඤත්තීසුපි නයො යොජෙතබ්බො.
7. ‘‘ඡ පඤ්ඤත්තියො…පෙ… පුග්ගලපඤ්ඤත්තී’’ති ඉමං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘කිත්තාවතා…පෙ… එත්තාවතා ඉන්ද්රියානං ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්තී’’ති අයං පාළිපදෙසො නිද්දෙසොපි සමානො ¶ පකරණන්තරෙ වත්ථුභෙදෙන වුත්තං ඛන්ධාදිපඤ්ඤත්තිප්පභෙදං උපාදාය උද්දෙසොයෙව හොතීති ආහ ‘‘උද්දෙසමත්තෙනෙවාති අත්ථො’’ති.
මාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. නිද්දෙසවණ්ණනා
1. එකකනිද්දෙසවණ්ණනා
1. පච්චනීකධම්මානං ¶ ¶ ඣාපනට්ඨෙන ඣානං, තතො සුට්ඨු විමුච්චනට්ඨෙන විමොක්ඛොති නිප්පරියායෙන ඣානඞ්ගානෙව විමොක්ඛොති අට්ඨකථාඅධිප්පායො. ටීකාකාරෙන පන ‘‘අභිභායතනං විය සසම්පයුත්තං ඣානං විමොක්ඛො’’ති මඤ්ඤමානෙන ‘‘අධිප්පායෙනාහා’’ති වුත්තං. ඣානධම්මා හි සම්පයුත්තධම්මෙහි සද්ධිංයෙව පටිපක්ඛතො විමුච්චන්ති, න විනා, තථා අභිරතිවසෙන ආරම්මණෙ නිරාසඞ්කප්පවත්තිපීති අධිප්පායො. යථා වා ඣානඞ්ගානං ඣානපච්චයෙන පච්චයභාවතො සවිසෙසො ඣානපරියායො, එවං විමොක්ඛකිච්චයොගතො තෙසං සවිසෙසො විමොක්ඛපරියායො, තදුපචාරෙන සම්පයුත්තානං වෙදිතබ්බො. පඨමං සමඞ්ගිභාවත්ථන්ති පටිලාභං සන්ධායාහ. ‘‘ඵුසිත්වා විහරතීති පටිලභිත්වා ඉරියතී’’ති හි වුත්තං. අට්ඨකථායං ‘‘යෙන හි සද්ධිං…පෙ… පටිලද්ධා නාම හොන්තී’’ති තෙහි සාධෙතබ්බසහජාතාදිපච්චයලාභොයෙවෙත්ථ පටිලාභො දට්ඨබ්බො. යථා ඵස්සො යත්ථ උප්පන්නො, තං ආරම්මණං ඵුසතීති වුච්චති, එවං සම්පයුත්තධම්මෙපි තංසභාවත්තාති ආහ ‘‘සම්ඵස්සෙන ඵුසනත්ථ’’න්ති. තස්ස ‘‘විවරතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ඉතරෙහීති උපචාරම්පීතිආදිනා උපචාරපුරිමප්පනාපරප්පනානං පටිලාභකාරණන්ති වචනෙහි. ඉතරෙ කාරණත්ථෙති ‘‘උපචාරෙන…පෙ… ඵුසතියෙවා’’ති වුත්තෙ කාරණත්ථදීපකෙ අත්ථෙ. ඵුසති ඵලං අධිගච්ඡති එතායාති කාරණභාවස්ස ඵුසනාපරියායො වෙදිතබ්බො.
පඨමත්ථමෙවාති සමඞ්ගිභාවත්ථමෙව. තානි අඞ්ගානීති ඉමිනා ඣානකොට්ඨාසභාවෙන වුත්තධම්මායෙව ගහිතා, න ඵස්සපඤ්චමකඉන්ද්රියට්ඨකාදිභාවෙනාති වුත්තං ‘‘සෙසා…පෙ… සඞ්ගහිතානී’’ති. එවං සතීති සුඛසඞ්ඛාතඣානඞ්ගතො වෙදනාසොමනස්සින්ද්රියානං සෙසිතබ්බභාවෙ ¶ සති. එවඤ්හි නෙසං ඵස්සකතා ඉතරස්ස ඵස්සිතබ්බතාව සියා. තෙනාහ ‘‘සුඛස්ස ඵුසිතබ්බත්තා’’ති. වෙදයිතාධිපතෙය්යට්ඨෙහීති ආරම්මණානුභවනසඞ්ඛාතෙන වෙදයිතසභාවෙන, තස්සෙව සාතවිසෙසසඞ්ඛාතෙන සම්පයුත්තෙහි අනුවත්තනීයභාවෙන ච. උපනිජ්ඣායනභාවොපි යථාවුත්තවෙදයිතාධිපතෙය්යට්ඨවිසිට්ඨො ඔළාරිකස්ස ආරම්මණස්ස නිජ්ඣායනභාවො. අභින්නසභාවොපි හි ධම්මො පුරිමවිසිට්ඨපච්චයවිසෙසසම්භවෙන විසෙසෙන ¶ භින්නාකාරො හුත්වා විසිට්ඨඵලභාවං ආපජ්ජති. යථෙකංයෙව කම්මං චක්ඛාදිනිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං. තෙන වුත්තං ‘‘වෙදයිතා…පෙ… වුත්තත්තා’’ති. අඞ්ගානීති නායං තප්පරභාවෙන බහුවචනනිද්දෙසො අනන්තභාවතො, කෙවලඤ්ච අඞ්ගානං බහුත්තා බහුවචනං, තෙන කිං සිද්ධං? පච්චෙකම්පි යොජනා සිද්ධා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චෙකම්පි යොජනා කාතබ්බා’’ති. යදි ‘‘සුඛං ඨපෙත්වා’’ති යොජනායං සෙසා තයො ඛන්ධා හොන්ති, සෙසා තයො, චත්තාරො ච ඛන්ධා හොන්තීති වත්තබ්බං සියාති? න, චතූසු තිණ්ණං අන්තොගධත්තා. තෙනාහ ‘‘සබ්බයොජනා…පෙ… වුත්ත’’න්ති.
2. අසමයවිමොක්ඛෙනාති හෙට්ඨාමග්ගවිමොක්ඛෙන. සො හි ලොකියවිමොක්ඛො විය අධිගමවළඤ්ජනත්ථං පකප්පෙතබ්බසමයවිසෙසාභාවතො එවං වුත්තො. අග්ගමග්ගවිමොක්ඛො පන එකච්චාසවවිමුත්තිවචනතො ඉධ නාධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති. එකච්චෙහි ආසවෙහි විමුත්තොති දිට්ඨාසවාදීහි සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුත්තො. අසමය…පෙ… ලාභෙනාති යථාවුත්තඅසමයවිමොක්ඛස්ස උපනිස්සයභූතස්ස අධිගමෙන. තතො එව සාතිසයෙන, එකච්චෙහි කාමාසවෙහි විමුත්තො වික්ඛම්භනවසෙනාති අත්ථො. සො එව එකච්චසමයවිමොක්ඛලාභී යථාවුත්තො සමයවිමුත්තො අසමයවිමොක්ඛවිසෙසස්ස වසෙන සමයවිමොක්ඛපඤ්ඤත්තියා අධිප්පෙතත්තා. සොති අසමයවිමොක්ඛූපනිස්සයසමයවිමොක්ඛලාභී. තෙන සාතිසයෙන සමයවිමොක්ඛෙන. තථාවිමුත්තොව හොතීති එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා තථාවිමුත්තො හොති, තස්මා සමයවිමුත්තපඤ්ඤත්තිං ලද්ධුං අරහතීති පරිඤ්ඤාතත්ථං හෙතුනා පතිට්ඨාපෙති. බ්යතිරෙකමුඛෙනපි තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘පුථුජ්ජනො පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සමුදාචාරභාවතොති සමුදාචාරස්ස සම්භවතො. සොති ඣානලාභී පුථුජ්ජනො.
යදි පුනරාවත්තකධම්මතාය පුථුජ්ජනො සමයවිමුත්තොති න වුත්තො, තදභාවතො කස්මා අරහා තථා න වුත්තොති ආහ ‘‘අරහතො පනා’’තිආදි. තදකාරණභාවන්ති තෙසං විමොක්ඛානං, තස්ස වා සමයවිමුත්තිභාවස්ස අකාරණභාවං. සබ්බොති සුක්ඛවිපස්සකොපි සමථයානිකොපි අට්ඨවිමොක්ඛලාභීපි ¶ . බහිඅබ්භන්තරභාවා අපෙක්ඛාසිද්ධා, වත්තු අධිප්පායවසෙන ගහෙතබ්බරූපා චාති ආහ ‘‘බාහිරානන්ති ලොකුත්තරතො බහිභූතාන’’න්ති.
3. රූපතො ¶ අඤ්ඤං න රූපන්ති තත්ථ රූපපටිභාගං කසිණරූපාදි රූප-සද්දෙන ගහිතන්ති තදඤ්ඤං පඨමතතියාරුප්පවිසයමත්තං අරූපක්ඛන්ධනිබ්බානවිනිමුත්තං අරූප-සද්දෙන ගහිතං දට්ඨබ්බං. පටිපක්ඛභූතෙහි කිලෙසචොරෙහි අමූසිතබ්බං ඣානමෙව චිත්තමඤ්ජූසං. සමාධින්ති වා සමාධිසීසෙන ඣානමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
4. අත්තනො අනුරූපෙන පමාදෙනාති එත්ථ අනාගාමිනො අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අසක්කච්චඅසාතච්චකිරියාදිනා. ඛීණාසවස්ස පන තාදිසෙන පමාදපතිරූපකෙන, තාදිසාය වා අසක්කච්චකිරියාය. සා චස්ස උස්සුක්කාභාවතො වෙදිතබ්බා. පටිප්පස්සද්ධසබ්බුස්සුක්කා හි තෙ උත්තමපුරිසා. සමයෙන සමයන්ති සමයෙ සමයෙ. භුම්මත්ථෙ හි එතං කරණවචනං උපයොගවචනඤ්ච. අනිප්ඵත්තිතොති සමාපජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යතො. අස්සාති ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදිනා වුත්තස්ස ඉමස්ස අට්ඨකථාවචනස්ස. තෙනාති යථාභතෙන සුත්තෙන.
5. යෙනාධිප්පායෙන ‘‘ධම්මෙහී’’ති වත්තබ්බන්ති වුත්තං, තං විවරන්තො ‘‘ඉධා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ‘‘පරිහානධම්මො අපරිහානධම්මො’’ති එතස්මිං පදද්වයෙ. තත්ථාති ‘‘කුප්පධම්මො අකුප්පධම්මො’’ති පදද්වයෙ. සති වචනනානත්තෙ අත්ථෙව වචනත්ථනානත්තන්ති ආහ ‘‘වචනත්ථනානත්තමත්තෙන වා’’ති. වචනත්ථග්ගහණමුඛෙන ගහෙතබ්බස්ස පන විභාවනත්ථස්ස නත්ථෙත්ථ නානත්තං, යතො තෙසං පරියායන්තරතාසිද්ධි.
7-8. සමාපත්තිචෙතනාති යාය චෙතනාය සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙති සමාපජ්ජති ච. තෙනාහ ‘‘තදායූහනා’’ති. ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා සතීති කත්වා ආහ ‘‘අනුරක්ඛණා…පෙ… සතී’’ති. තෙනාහ ‘‘එකාරක්ඛො සතාරක්ඛෙන චෙතසා විහරතී’’ති. තථා හි සා ‘‘කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසතී’’ති වුත්තා.
11. අග්ගමග්ගට්ඨොපි ඉතරමග්ගට්ඨා විය අනුපච්ඡින්නභයත්තා භයූපරතවොහාරං ලභතීති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගට්ඨො ච…පෙ… භයූපරතො’’ති.
12. කෙචීති ¶ තිහෙතුකපටිසන්ධිකෙ මන්දබුද්ධිකෙ සන්ධායාහ. තෙන වුත්තං ‘‘දුප්පඤ්ඤාති ඉමිනා ගය්හන්තී’’ති. දුබ්බලා පඤ්ඤා යෙසං තෙ දුප්පඤ්ඤාති.
14. අනියතධම්මසමන්නාගතස්සෙව ¶ පච්චයවිසෙසෙන නියතධම්මපටිලාභොති ආහ ‘‘යත්ථ…පෙ… හොන්තී’’ති. තදභාවාති නියතානියතවොමිස්සාය පවත්තියා අභාවා.
16. පරියාදියිතබ්බානීති පරියාදකෙන මග්ගෙන ඛෙපෙතබ්බානි. තණ්හාදීනං පලිබුධනාදිකිරියාය මත්ථකප්පත්තියා සීසභාවො වෙදිතබ්බො, නිබ්බානස්ස පන විසඞ්ඛාරභාවතො සඞ්ඛාරසීසතා. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරවිවෙකභූතො නිරොධො’’ති. කෙචි පන ‘‘සඞ්ඛාරසීසං නිරොධසමාපත්තී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං පඤ්ඤත්තිමත්තස්ස සීසභාවානුපපත්තිතො තදුද්ධඤ්ච සඞ්ඛාරප්පවත්තිසබ්භාවතො. සහ වියාති එකජ්ඣං විය. එතෙන සම-සද්දස්ස අත්ථමාහ. සහත්ථො හෙස සම-සද්දො. සංසිද්ධිදස්සනෙනාති සංසිද්ධියා නිට්ඨානස්ස උපරමස්ස දස්සනෙන.
ඉධාති ඉමිස්සා පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපාළියා, ඉමිස්සා වා තදට්ඨකථාය. කිලෙසපවත්තසීසානන්ති කිලෙසසීසපවත්තසීසානං. තෙසු හි ගහිතෙසු ඉතරම්පි පරියාදියිතබ්බං කිලෙසභාවෙන පරියාදියිතබ්බතාසාමඤ්ඤෙන ච ගහිතමෙව හොතීති කිලෙසවට්ටපරියාදානෙන මග්ගස්ස ඉතරවට්ටානම්පි පරියාදියනං. වට්ටුපච්ඡෙදකෙන මග්ගෙනෙව හි ජීවිතින්ද්රියම්පි අනවසෙසතො නිරුජ්ඣතීති. කස්මා පනෙත්ථ පවත්තසීසං විසුං ගහිතන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පවත්තසීසම්පී’’තිආදි. ඔධිසො ච අනොධිසො ච කිලෙසපරියාදානෙ සති සිජ්ඣමානා පච්චවෙක්ඛණවාරා තෙන නිප්ඵාදෙතබ්බාති වුත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරා’’ති. ඉදානි තමත්ථං ආගමෙන සාධෙන්තො ‘‘විමුත්තස්මි’’න්තිආදිමාහ. චුතිචිත්තෙන හොතීති ඉදං යථාවුත්තස්ස කිලෙසපරියාදානසමාපනභූතස්ස පච්චවෙක්ඛණවාරස්ස චුතිචිත්තෙන පරිච්ඡින්නත්තා වුත්තං, තස්මා චුතිචිත්තෙන පරිච්ඡෙදකෙන පරිච්ඡින්නං හොතීති අත්ථො.
17. තිට්ඨෙය්යාති න උපගච්ඡෙය්ය. ඨානඤ්හි ගතිනිවත්ති. තෙන වුත්තං ‘‘නප්පවත්තෙය්යා’’ති.
18. පයිරුපාසනාය බහූපකාරත්තා පයිරුපාසිතබ්බත්තා.
20. අග්ගවිජ්ජා ¶ යස්ස අනධිගතවිජ්ජාද්වයස්ස හොති, සො චෙ පච්ඡා විජ්ජාද්වයං අධිගච්ඡති, තස්ස පඨමං අධිගතවිජ්ජාද්වයස්ස විය අතෙවිජ්ජතාභාවා ¶ යදිපි නිප්පරියායතා තෙවිජ්ජතා, පඨමං අධිගතවිජ්ජාද්වයස්ස පන සා සවිසෙසාති දස්සෙන්තො ‘‘යාය කතකිච්චතා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අග්ගවිජ්ජාති ආසවක්ඛයඤාණං, අග්ගමග්ගඤාණමෙව වා වෙදිතබ්බං. සා ච තෙවිජ්ජතාති යොජනා.
22. තත්ථෙවාති සච්චාභිසම්බොධෙ එව.
24. තන්ති නිරොධසමාපත්තිලාභිනො උභතොභාගවිමුත්තතාවචනං. වුත්තලක්ඛණූපපත්තිකොති ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති එවං වුත්තලක්ඛණෙන උපපත්තිතො යුත්තිතො සමන්නාගතො. එසෙව නයොති යථා චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො නිරොධතො ච වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තානං වසෙන පඤ්ච උභතොභාගවිමුත්තා වුත්තා, තථා සෙක්ඛභාවං පත්තානං වසෙන පඤ්ච කායසක්ඛිනො හොන්තීති කත්වා වුත්තං.
දස්සනකාරණාති ඉමිනා ‘‘දිස්වා’’ති එත්ථ ත්වා-සද්දො හෙතුඅත්ථොති දස්සෙති යථා ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොතී’’තිආදීසු. දස්සනෙ සති පරික්ඛයො, නාසතීති ආහ ‘‘දස්සනායත්තපරික්ඛයත්තා’’ති. පුරිමකිරියාති ආසවානං ඛයකිරියාය පුරිමකිරියා. සමානකාලත්තෙපි හි කාරණකිරියා ඵලකිරියාය පුරිමසිද්ධා විය වොහරීයති. තතො නාමකායතො මුච්චනතො. යතො හි යෙන මුච්චිතබ්බං, තං නිස්සිතො හොතීති වුත්තං ‘‘නාමනිස්සිතකො’’ති. තස්සාති කායද්වයවිමුත්තියා උභතොභාගවිමුත්තභාවස්ස. අරූපලොකෙ හි ඨිතාරහන්තවසෙනායමත්ථො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘සුත්තෙ හී’’තිආදි.
ද්වීහි භාගෙහීති වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදභාගෙහි. ද්වෙ වාරෙති කිලෙසානං වික්ඛම්භනසමුච්ඡින්දනවසෙන ද්වික්ඛත්තුං. කිලෙසෙහි විමුත්තොති ඉදං පඨමතතියවාදානං වසෙන වුත්තං, ඉතරං දුතියවාදස්ස. අරූපජ්ඣානං යදිපි රූපසඤ්ඤාදීහි විමුත්තං තංසමතික්කමාදිනා පත්තබ්බත්තා, පවත්තිනිවාරකෙහි පන කාමච්ඡන්දාදීහියෙවස්ස විමුත්ති සාතිසයාති දස්සෙන්තො ‘‘නීවරණසඞ්ඛාතනාමකායතො විමුත්ත’’න්ති ආහ. යඤ්චාපි අරූපජ්ඣානං රූපලොකෙ විවෙකට්ඨතාවසෙනපි රූපකායතො විමුත්තං, තං පන රූපපටිබන්ධඡන්දරාගවික්ඛම්භනෙනෙව හොතීති වික්ඛම්භනමෙව ¶ පධානන්ති වුත්තං ‘‘රූපතණ්හාවික්ඛම්භනෙන ¶ රූපකායතො ච විමුත්තත්තා’’ති. එකදෙසෙන උභතොභාගවිමුත්තං නාම හොති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා අභාවා.
25. ‘‘සත්තිසයො’’ති විය සමුදායෙ පවත්තො වොහාරො අවයවෙපි දිස්සතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨවිමොක්ඛෙකදෙසෙන…පෙ… වුච්චතී’’ති.
26. ඵුට්ඨානන්ති ඵස්සිතානං, අධිගතානන්ති අත්ථො. අන්තොති අන්තසදිසො ඵස්සනාය පරකාලො. තදනන්තරො හි තප්පරියොසානො විය හොතීති. කාලවිසයො චායං අන්ත-සද්දො, න පන කාලත්ථො. තෙනාහ ‘‘අධිප්පායො’’ති. නාමකායෙකදෙසතොති නීවරණසඞ්ඛාතනාමකායෙකදෙසතො. ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති විබන්ධවික්ඛම්භනෙන ආලොචනෙ පකාසනෙ සමත්ථස්ස ඤාණචක්ඛුනො අධිට්ඨානසමුප්පාදනතො. න තු විමුත්තොති විමුත්තොති න වුච්චතෙව.
28. ඉමං පන නයන්ති ‘‘අපිච තෙස’’න්තිආදිනා ආගතවිධිං. යෙන විසෙසෙනාති යෙන කාරණවිසෙසෙන. සොති දිට්ඨිප්පත්තසද්ධාවිමුත්තානං යථාවුත්තො පඤ්ඤාය විසෙසො. පටික්ඛෙපො කතො කාරණස්ස අවිභාවිතත්තා. උභතොභාගවිමුත්තො විය, පඤ්ඤාවිමුත්තො විය වා සබ්බථා අවිමුත්තස්ස සාවසෙසවිමුත්තියම්පි දිට්ඨිප්පත්තස්ස විය පඤ්ඤාය සාතිසයාය අභාවතො සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවො දට්ඨබ්බො. සද්ධාය අධිමුත්තොති ඉදං ආගමනවසෙන සද්ධාය අධිකභාවං සන්ධාය වුත්තං, මග්ගාධිගමතො පනස්ස පච්චක්ඛමෙව ඤාණදස්සනං.
31. ‘‘සොතොති අරියමග්ගස්ස නාම’’න්ති නිප්පරියායෙන තංසමඞ්ගී සොතාපන්නොති අධිප්පායෙන චොදකො ‘‘අපි-සද්දො කස්මා වුත්තො’’ති චොදනං උට්ඨාපෙත්වා ‘‘නනූ’’තිආදිනා අත්තනො අධිප්පායං විවරති. ඉතරො ‘‘නාපන්න’’න්තිආදිනා පරිහරති. සමන්නාගතො එව නාම ලොකුත්තරධම්මානං අකුප්පසභාවත්තා. ඉතරෙහීති දුතියමග්ගට්ඨාදීහි. සො එවාති පඨමඵලට්ඨො එව. ඉධාති ඉමස්මිං සත්තක්ඛත්තුපරමනිද්දෙසෙ. සොතං වා අරියමග්ගං ආදිතො පන්නො අධිගතොති සොතාපන්නොති වුච්චමානෙ දුතියමග්ගට්ඨාදීනං ¶ නත්ථෙව සොතාපන්නභාවාපත්ති. සුත්තෙ පන සොතං අරියමග්ගං ආදිතො මරියාදං අමුඤ්චිත්වාව පන්නො පටිපජ්ජතීති කත්වා මග්ගසමඞ්ගී ‘‘සොතාපන්නො’’ති වුත්තො. පරියායෙන ඉතරොපි තස්ස අපරිහානධම්මත්තා සොතාපන්නොති වෙදිතබ්බං. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණාය සමුදයසච්චං විය දුක්ඛසච්චම්පි පච්චවෙක්ඛිතං හොති සච්චද්වයපරියාපන්නත්තා ¶ කිලෙසානන්ති ආහ ‘‘චතුසච්චපච්චවෙක්ඛණාදීන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන ඵලපච්චවෙක්ඛණඋපරිමග්ගඵලධම්මෙ ච සඞ්ගණ්හාති.
32. මහාකුලමෙවාති උළාරකුලමෙව වුච්චති ‘‘කුලීනො කුලපුත්තො’’තිආදීසු විය.
33. සජ්ඣානකො අපරිහීනජ්ඣානො කාලකතො බ්රහ්මලොකූපගො හුත්වා වට්ටජ්ඣාසයො චෙ, උපරූපරි නිබ්බත්තිත්වා නිබ්බායතීති ආහ ‘‘අනාගාමිසභාගො’’ති. යතො සො ඣානානාගාමීති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘අනාවත්තිධම්මො’’ති.
36. පරයොගෙ ත්වා-සද්දො තදන්තො හුත්වා ‘‘පරසද්දයොගෙ’’ති වුත්තො, අප්පත්වාති වුත්තං හොතීති ‘‘අප්පත්තං හුත්වා’’ති ඉමිනා වුච්චති.
37. තෙනාති ‘‘උපහච්චා’’ති පදෙන. නනු ච වෙමජ්ඣාතික්කමො ‘‘අතික්කමිත්වා වෙමජ්ඣ’’න්ති ඉමිනා පකාසිතො හොතීති අධිප්පායො.
40. තණ්හාවට්ටසොතා තණ්හාවට්ටබන්ධා. තස්සාති සොතස්ස. සම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං. උද්ධංසොතස්ස උපරිභවූපගතා එකංසිකාති ආහ ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා ගන්ත්වා’’ති. තස්සාති උද්ධංසොතස්ස. තත්ථාති අවිහෙසු. ලහුසාලහුසගතිකාති ලහුකාලහුකායුගතිකා, ලහුකාලහුකඤාණගතිකා වා. උප්පජ්ජිත්වාව නිබ්බායනකාදීහීති ආදි-සද්දෙන ‘‘ආකාසං ලඞ්ඝිත්වා නිබ්බායතී’’තිආදිනා වුත්තා තිස්සො උපමා සඞ්ගණ්හාති. අන්තරාඋපහච්චපරිනිබ්බායීහි අධිමත්තතා, උද්ධංසොතතො අනධිමත්තතා ච අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීනං න වෙදිතබ්බාති යොජනා. තෙ එවාති අන්තරාඋපහච්චපරිනිබ්බායිඋද්ධංසොතා එව. යදි එවං අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීනං උපමාවචනෙන තතො මහන්තතරෙහි කස්මා වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තතො මහන්ත…පෙ… දස්සනත්ථ’’න්ති.
තෙනාති ¶ ‘‘නො චස්ස, නො ච මෙ සියා’’ති වචනෙන. තෙනාති වා යථාවුත්තෙන තස්ස අත්ථවචනෙන. ඉමස්ස දුක්ඛස්සාති ඉමස්ස සම්පති වත්තමානස්ස විඤ්ඤාණාදිදුක්ඛස්ස. උදයදස්සනං ඤාණං. චතූහිපීති ‘‘නො චස්සා’’ති චතූහි පදෙහි. යං අත්ථීති යං පරමත්ථතො විජ්ජති ¶ . තෙනාහ ‘‘භූතන්ති සසභාව’’න්ති, භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සථා’’ති. විවට්ටමානසො විවිච්චමානහදයො තණ්හාදිසොතතො නිවත්තජ්ඣාසයො. උපෙක්ඛකො හොතීති චත්තභරියො විය පුරිසො භයං නන්දිඤ්ච පහාය උදාසිනො හොති.
අවිසිට්ඨෙති හීනෙ. විසිට්ඨෙති උත්තමෙ. ‘‘භවෙ’’ති වත්වා ‘‘සම්භවෙ’’ති වුච්චමානං අවුත්තවාචකං හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘පච්චුප්පන්නො’’තිආදිමාහ. භූතමෙව වුච්චතීති යං භූතන්ති වුච්චති, තදෙව භවොති ච වුච්චති, භවති අහොසීති වා. සම්භවති එතස්මාති සම්භවො. තදාහාරො තස්ස භවස්ස පච්චයො. අනුක්කමෙන මග්ගපඤ්ඤායාති විපස්සනානුක්කමෙන ලද්ධාය අරියමග්ගපඤ්ඤාය. තෙනාති සෙක්ඛෙන.
එකකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුකනිද්දෙසවණ්ණනා
63. කස්සචීති කස්සචිපි. කථඤ්චීති කෙනචි පකාරෙන, වික්ඛම්භනමත්තෙනාපීති වුත්තං හොති. අජ්ඣත්තග්ගහණස්සාති අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තග්ගාහස්ස.
83. පුරිමග්ගහිතන්ති ‘‘කරිස්සති මෙ’’තිආදිනා චිත්තෙන පඨමං ගහිතං. තං කතන්ති තං තාදිසං උපකාරං. පුඤ්ඤඵලං උපජීවන්තො කතඤ්ඤුපක්ඛෙ තිට්ඨතීති වුත්තං ‘‘පුඤ්ඤඵලං අනුපජීවන්තො’’ති.
90. ගුණපාරිපූරියා පරිපුණ්ණො යාවදත්ථො ඉධ තිත්තොති ආහ ‘‘නිට්ඨිතකිච්චතාය නිරුස්සුක්කො’’ති.
දුකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තිකනිද්දෙසවණ්ණනා
91. සෙසසංවරභෙදෙනාති ¶ ¶ කායිකවාචසිකවීතික්කමතො සෙසෙන සංවරවිනාසෙන. සො පන ද්වාරවසෙන වුච්චමානො මනොද්වාරිකො හොතීති ආහ ‘‘මනොසංවරභෙදෙනා’’ති. ඉදානි තං පකාරභෙදෙන දස්සෙන්තො ‘‘සතිසංවරාදිභෙදෙන වා’’ති ආහ, මුට්ඨසච්චාදිප්පවත්තියාති අත්ථො. යං කිඤ්චි සභාවභූතං චරිතම්පි ‘‘සීල’’න්ති වුච්චතීති අකුසලස්සපි සීලපරියායො වුත්තො.
94. සමානවිසයානන්ති පඨමඵලාදිකො සමානො එවරූපො විසයො එතෙසන්ති සමානවිසයා, තෙසං.
107. තදත්ථො තප්පයොජනො ලොකුත්තරසාධකොති අත්ථො. තස්ස පරමත්ථසාසනස්ස. මූලෙකදෙසත්තාති මූලභාවෙන එකදෙසත්තා.
123. සීලස්ස අනුග්ගණ්හනං අපරිසුද්ධියං සොධනං අපාරිපූරියං පූරණඤ්චාති ආහ ‘‘සොධෙතබ්බෙ ච වඩ්ඪෙතබ්බෙ චා’’ති. අධිසීලං නිස්සායාති අධිසීලං නිස්සයං කත්වා උප්පන්නපඤ්ඤාය.
124. ගූථසදිසත්තමෙව දස්සෙති, න ගූථකූපසදිසත්තන්ති අධිප්පායො. ගූථවසෙනෙව හි කූපස්සපි ජිගුච්ඡනීයතාති. අයඤ්ච අත්ථො ගූථරාසියෙව ගූථකූපොති ඉමස්මිං පක්ඛෙ නවත්තබ්බො සියා.
130. සරභඞ්ගසත්ථාරාදයො රූපභවාදිකාමාදිපරිඤ්ඤං කත්වා පඤ්ඤපෙන්තො ලොකියං පරිඤ්ඤං සම්මදෙව පඤ්ඤපෙන්තීති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙන න සක්කොන්තී’’ති. අසමත්ථභාවං වා සන්ධාය නො ච පඤ්ඤාපෙතුං සක්කොන්තීති වුත්තන්ති යොජනා.
තිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
133. පරෙනාති ¶ ¶ අඤ්ඤෙන, ආණත්තෙනාති අත්ථො. ආණත්තියා අත්තනා චාති ආණාපකස්ස ආණත්තියා, අත්තනා ච ආණත්තෙන කතං තඤ්ච තස්ස ආණාපකස්ස යං වචීපයොගෙන කතන්ති යොජනා. ආණත්තියා පාපස්සාති ආණාපනවසෙන පසුතපාපස්ස.
148. දෙසනාය කරණභූතාය. ධම්මානන්ති දෙසනාය යථාබොධෙතබ්බානං සීලාදිධම්මානං.
152. අනන්තරන්ති ඤාණස්ස උපට්ඨිතන්ති අනන්තරං වුත්තං. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘වචන’’න්ති. ලුජ්ජතීති ඉදං යෙන කාරණෙන ලොක-සද්දො තදත්ථෙ පවත්තො, තං දස්සෙතීති ආහ ‘‘කාරණයුත්ත’’න්ති.
156. සහිතාසහිතස්සාති කුසලසද්දයොගෙන සාමිවචනං භුම්මත්ථෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සහිතාසහිතෙති අත්ථො’’ති. සහිතභාසනෙන දෙසකසම්පත්ති, සහිතාසහිතකොසල්ලෙන සාවකසම්පත්ති වෙදිතබ්බා. පරිසසම්පත්තිපි ඤාණසම්පන්නස්ස ධම්මකථිකස්ස පටිභානසම්පදාය කාරණං හොතීති ආහ ‘‘සාවකසම්පත්තියා බොධෙතුං සමත්ථතායා’’ති.
157. කුසලධම්මෙහීති සමථවිපස්සනාධම්මෙහි. චතුත්ථො වුත්තො, යො නෙව සඞ්ඝං නිමන්තෙති, න දානං දෙති.
166. යමිදං ‘‘කාලෙනා’’ති වුත්තන්ති ‘‘යො තත්ථ අවණ්ණො, තම්පි භණති කාලෙන. යොපි තත්ථ වණ්ණො, තම්පි භණති කාලෙනා’’ති යං ඉදං පාළියං වුත්තං, තත්ර තස්මිං වචනෙ වාක්යෙ යො පුග්ගලො ‘‘කාලෙන භණතී’’ති වුත්තො, සො කීදිසොති විචාරණාය තස්ස දස්සනත්ථං ‘‘කාලඤ්ඤූ හොතී’’තිආදි පාළියං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො සඞ්ගහෙ ආහාති යොජනා.
168. පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්තීති තස්මිං අත්තභාවෙ පඨමුප්පන්නපච්චයවිපත්ති. තෙසං විපත්ති පවත්තප්පච්චයවිපත්තීති යොජනා.
173. තෙසන්ති ¶ ¶ පහීනාවසිට්ඨකිලෙසානං. විමුත්තිදස්සනමෙව හොති විමුත්තිඅත්ථත්තා තංදස්සනස්ස.
174. තන්තාවුතානං වත්ථානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං.
178. නාමකායොති නාමසමූහො. ඉදමෙව ච ද්වයන්ති සීලසංවරපූරණං, සාජීවාවීතික්කමනඤ්චාති ඉදමෙව ද්වයං. තතොති සාජීවාවීතික්කමනතො. කථාය හලිද්දරාගාදිසදිසතාති යොජනා. තෙනාහ ‘‘න පුග්ගලස්සා’’ති.
179. ඉති-සද්දෙනාති ‘‘දාරුමාසකො’’ති එත්ථ වුත්තඉති-සද්දෙන. එවංපකාරෙති ඉමිනාපි සලාකාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.
181. අවිසටසුඛන්ති අවික්ඛෙපසුඛං.
187. ඛන්ධධම්මෙසූති සඞ්ඛතධම්මෙසු. තදලාභෙනාති මග්ගඵලාලාභෙන. අත්ථෙනාති සීලාදිඅත්ථෙන.
චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා
191. යථා තෙසු පටිපජ්ජිතබ්බන්ති තෙසු පඤ්චසු පුග්ගලෙසු යථාරහං උපමෙය්යොපමාදස්සනමුඛෙන හිතූපදෙසපටිපත්තියා යථා අඤ්ඤෙහි පටිපජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. කිරියාවාචී ආරම්භ-සද්දො අධිප්පෙතො, න ‘‘ආරම්භකත්තුස්ස කසාවපුච්ඡා’’තිආදීසු විය ධම්මවාචීති ආහ ‘‘ආරම්භකිරියාවාචකො සද්දො’’ති. ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘මග්ගකිච්චවසෙනා’’ති වුත්තං.
192. ගහණං ¶ ‘‘එවමෙත’’න්ති සම්පටිච්ඡනං.
199. න එවං සම්බන්ධො අසමානජාතිකත්තා.
පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
202. ඉදං ¶ සච්චාභිසම්බොධාදිකං සඞ්ගහිතං හොති ඵලස්ස හෙතුනා අවිනාභාවතො. තෙනාහ ‘‘සාම’’න්තිආදි. අනාචරියකෙන අත්තනා උප්පාදිතෙනාති ඉදං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ විජ්ජමානගුණකථනං, න තබ්බිධුරධම්මන්තරනිවත්තනං තථාරූපස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො. තෙනස්ස සාචරියකතා, පරතො ච උප්පත්ති පටික්ඛිත්තාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා. තත්ථ සාචරියකත්තං පරූපදෙසහෙතුකතා, පරතො උප්පත්ති උපදෙසෙන විනාපි සන්නිස්සාය නිබ්බත්තීති අයමෙතෙසං විසෙසො.
ඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා
203. කුසලෙසු ධම්මෙසූති ආධාරෙ භුම්මං, න විසයෙති දස්සෙන්තො ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසු අන්තොගධා’’ති ආහ. ඉදානි විසයලක්ඛණං එතං භුම්මන්ති දස්සෙන්තො ‘‘බොධිපක්ඛියධම්මෙසු වා’’තිආදිමාහ. ‘‘තදුපකාරතායා’’ති ඉදං කුසලෙසු ධම්මෙසු සාධෙතබ්බෙසූති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. උම්මුජ්ජනපඤ්ඤායාති උම්මුජ්ජාපනපඤ්ඤාය, උම්මුජ්ජනාකාරෙන වා පවත්තපඤ්ඤාය. තෙනෙවාති උම්මුජ්ජනමත්තත්තා එව. යථා හි ඤාණුප්පාදො සංකිලෙසපක්ඛතො උම්මුජ්ජනං, එවං සද්ධුප්පාදොපීති ආහ ‘‘සද්ධාසඞ්ඛාතමෙව උම්මුජ්ජන’’න්ති. චිත්තවාරොති චිත්තප්පබන්ධවාරො. පච්චෙකං ඨානවිපස්සනාපතරණපතිගාධප්පත්තිනිට්ඨත්තා ¶ තෙසං පුග්ගලානං ‘‘අනෙකෙ පුග්ගලා’’ති වුත්තං. කස්මා? තෙනත්තභාවෙන අරහත්තස්ස අග්ගහණතො. තතියපුග්ගලාදිභාවන්ති උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතපුග්ගලාදිභාවං.
සත්තකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. දසකනිද්දෙසවණ්ණනා
209. සොතාපන්නාදයොති ¶ වුත්තවිසෙසයුත්තා සොතාපන්නසකදාගාමිඣානානාගාමිනො. අසා…පෙ… පනාති එත්ථ පන-සද්දො විසෙසත්ථදීපනො. තෙන ‘‘අජ්ඣත්තසංයොජනානං සමුච්ඡින්නත්තා’’ති ඉදං විසෙසං දීපෙතීති වෙදිතබ්බං.
දසකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපකරණ-අනුටීකා සමත්තා.