තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > පඤ්චපකරණ-අනුටීකා

සමුදායෙ ¶ ¶ එකදෙසා අන්තොගධාති සමුදායො තෙසං අධිට්ඨානභාවෙන වුත්තො යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති දස්සෙති ‘‘කථාසමුදායස්සා’’තිආදිනා. තත්ථ කථානන්ති තිස්සො කථා වාදො ජප්පො විතණ්ඩාති. තෙසු යෙන පමාණතක්කෙහි පක්ඛපටිපක්ඛානං පතිට්ඨාපනපටික්ඛෙපා හොන්ති, සො වාදො. එකාධිකරණා හි අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධා ධම්මා පක්ඛපටිපක්ඛා යථා ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා, න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති (දී. නි. 1.65). නානාධිකරණා පන අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධාපි පක්ඛපටිපක්ඛා නාම න හොන්ති යථා ‘‘අනිච්චං රූපං, නිච්චං නිබ්බාන’’න්ති. යෙන ඡලජාතිනිග්ගහට්ඨානෙහි පක්ඛපටිපක්ඛානං පතිට්ඨාපනං පටික්ඛෙපාරම්භො, සො ජප්පො. ආරම්භමත්තමෙවෙත්ථ, න අත්ථසිද්ධීති දස්සනත්ථං ආරම්භග්ගහණං. යාය පන ඡලජාතිනිග්ගහට්ඨානෙහි පටිපක්ඛපටික්ඛෙපාය වායමන්ති, සා විතණ්ඩා. තත්ථ අත්ථවිකප්පුපපත්තියා වචනවිඝාතො ඡලං යථා ‘‘නවකම්බලොයං පුරිසො, රාජා නො සක්ඛී’’ති එවමාදි ¶ . දූසනභාසා ජාතයො, උත්තරපතිරූපකාති අත්ථො. නිග්ගහට්ඨානානි පරතො ආවි භවිස්සන්ති. එවං වාදජප්පවිතණ්ඩප්පභෙදාසු තීසු කථාසු ඉධ වාදකථා ‘‘කථා’’ති අධිප්පෙතා. සා ච ඛො අවිපරීතධම්මතාය පතිට්ඨාපනවසෙන, න විග්ගාහිකකථාභාවෙනාති වෙදිතබ්බං. මාතිකාඨපනෙනෙවාති උද්දෙසදෙසනාය එව. ඨපිතස්සාති දෙසිතස්ස. දෙසනා හි දෙසෙතබ්බමත්ථං විනෙය්යසන්තානෙසු ඨපනතො නික්ඛිපනතො ඨපනං, නික්ඛෙපොති ච වුච්චති.

පරිනිබ්බානමෙව ¶ …පෙ… වුත්තං. අභින්නසභාවම්පි හි අත්ථං තදඤ්ඤධම්මතො විසෙසාවබොධනත්ථං අඤ්ඤං විය කත්වා වොහරන්ති යථා ‘‘අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1). සාති අසඞ්ඛතා ධාතු. කරණභාවෙන වුත්තා යථාවුත්තස්ස උපසමස්ස සාධකතමභාවං සන්ධාය. ධම්මවාදී…පෙ… දුබ්බලතා වුත්තා තථාරූපාය පඤ්ඤාය භාවෙ තාදිසානං පක්ඛභාවාභාවතො. ලද්ධියාති ‘‘අත්ථි පුග්ගලො සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, පරිහායති අරහා අරහත්තා’’තිආදිලද්ධියා. සුත්තන්තෙහීති දෙවතාසංයුත්තාදීහි. ලිඞ්ගාකප්පභෙදං පරතො සයමෙව වක්ඛති.

භින්දිත්වා මූලසඞ්ගහන්ති මූලසඞ්ගීතිං විනාසෙත්වා, භෙදං වා කත්වා යථා සා ඨිතා, තතො අඤ්ඤථා කත්වා. සඞ්ගහිතතො වා අඤ්ඤත්රාති මූලසඞ්ගීතියා සඞ්ගහිතතො අඤ්ඤත්ර. තෙනාහ ‘‘අසඞ්ගහිතං සුත්ත’’න්ති. නීතත්ථං යථාරුතවසෙන විඤ්ඤෙය්යත්ථත්තා. නෙය්යත්ථං විපරිණාමදුක්ඛතාදිවසෙන නිද්ධාරෙතබ්බත්ථත්තා. තීහි ඨානෙහීති ‘‘සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති (අ. නි. 9.21) එවං වුත්තෙහි තීහි කාරණෙහි. අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතන්ති එකං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියවාසං සන්ධාය භණිතං. අඤ්ඤං අත්ථං ඨපයිංසූති සබ්බස්සපි බ්රහ්මචරියවාසස්ස වසෙන ‘‘නත්ථි දෙවෙසු බ්රහ්මචරියවාසො’’තිආදිකං (කථා. 269) අඤ්ඤං අත්ථං ඨපයිංසු. සුත්තඤ්ච අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතං තතො අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතං කත්වා ¶ ඨපයිංසු, තස්ස අත්ථඤ්ච අඤ්ඤං ඨපයිංසූති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. සුඤ්ඤතාදීති ආදි-සද්දෙන අනිච්චතාදිං සඞ්ගණ්හාති.

ගම්භීරං එකදෙසං මහාපදෙසපරිවාරාදිං. එකච්චෙ සකලං අභිධම්මං විස්සජ්ජිංසු ඡඩ්ඩයිංසු සෙය්යථාපි සුත්තන්තිකා. තෙ හි තං න ජිනවචනන්ති වදන්ති. කථාවත්ථුස්ස සවිවාදත්තෙතිආදි හෙට්ඨා නිදානට්ඨකථාය ආගතනයං සන්ධාය වුත්තං. කෙචි පන පුග්ගලපඤ්ඤත්තියාපි සවිවාදත්තං මඤ්ඤන්ති. ‘‘තතියසඞ්ගීතිතො පුබ්බෙ පවත්තමානානං වසෙනා’’ති ඉදං කස්මා වුත්තං, නනු තතියසඞ්ගීතිතො පුබ්බෙපි තං මාතිකාරූපෙන පවත්තතෙව? නිද්දෙසං වා සන්ධාය තථා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤානීති අඤ්ඤාකාරානි අභිධම්මපකරණාදීනි අකරිංසු, පවත්තන්තානිපි තානි අඤ්ඤථා කත්වා පඨිංසූති අත්ථො ¶ . මඤ්ජුසිරීති ඉදං කස්මා වුත්තං. න හි තං නාමං පිටකත්තයං අනුවත්තන්තෙහි භික්ඛූහි ගය්හති? ඉතරෙහි ගය්හමානම්පි වා සාසනිකපරිඤ්ඤෙහි න සාසනාවචරං ගය්හතීති කත්වා වුත්තං. නිකායනාමන්ති මහාසඞ්ඝිකාදිනිකායනාමං, දුත්තගුත්තාදිවග්ගනාමඤ්ච.

සඞ්කන්තිකානං භෙදො සුත්තවාදීති සඞ්කන්තිකානං අනන්තරෙ එකො නිකායභෙදො සුත්තවාදී නාම භිජ්ජිත්ථ. සහාති එකජ්ඣං කත්වා, ගණියමානාති අත්ථො.

උප්පන්නෙ වාදෙ සන්ධායාති තතියසඞ්ගීතිකාලෙ උප්පන්නෙ වාදෙ සන්ධාය. උප්පජ්ජනකෙති තතො පට්ඨාය යාව සද්ධම්මන්තරධානා එත්ථන්තරෙ උප්පජ්ජනකෙ. සුත්තසහස්සාහරණඤ්චෙත්ථ පරවාදභඤ්ජනත්ථඤ්ච සකවාදපතිට්ඨාපනත්ථඤ්ච. සුත්තෙකදෙසොපි හි ‘‘සුත්ත’’න්ති වුච්චති සමුදායවොහාරස්ස අවයවෙසුපි දිස්සනතො යථා ‘‘පටො දඩ්ඪො, සමුද්දො දිට්ඨො’’ති ච. තෙ පනෙත්ථ සුත්තපදෙසා ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’තිආදිනා ආගතා වෙදිතබ්බා.

1. සම්බරාදීහි ¶ ¶ පකප්පිතවිජ්ජා, තථාභිසඞ්ඛතානි ඔසධානි ච ‘‘මායා’’ති වුච්චන්ති, ඉධ පන මායාය ආහිතවිසෙසා අභූතඤ්ඤෙය්යාකාරා අධිප්පෙතාති දස්සෙන්තො ‘‘මායාය අමණිආදයො මණිආදිආකාරෙන දිස්සමානා මායාති වුත්තා’’ති ආහ. සච්චඤ්ඤෙව සච්චිකං, සො එව අත්ථො අවිපරීතස්ස ඤාණස්ස විසයභාවට්ඨෙනාති සච්චිකට්ඨො. තෙනාහ ‘‘භූතට්ඨො’’ති. අවිපරීතභාවතො එව පරමො පධානො අත්ථොති පරමත්ථො, ඤාණස්ස පච්චක්ඛභූතො ධම්මානං අනිද්දිසිතබ්බසභාවො. තෙන වුත්තං ‘‘උත්තමත්ථො’’ති.

අත්ථීති වචනසාමඤ්ඤෙනාති ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.96; කථා. 22) ‘‘අත්ථී’’ති පවත්තවචනසාමඤ්ඤෙන. අත්ථවිකප්පුපපත්තියා වචනවිඝාතො ඡලන්ති වදන්ති. පතිට්ඨං පච්ඡින්දන්තොති හෙතුං දූසෙන්තො, අහෙතුං කරොන්තොති අත්ථො. හෙතු හි පටිඤ්ඤාය පතිට්ඨාපනතො පතිට්ඨා, තං පන හෙතුං අත්ථමත්තතො දස්සෙන්තො ‘‘යදි සච්චිකට්ඨෙනා’’තිආදිමාහ. පයොගතො පන දූසනෙන සද්ධිං පරතො ආවි භවිස්සති. ඔකාසං අදදමානොති යථානුරූපං යුත්තිං වත්තුං අවසරං අදෙන්තො. අථ වා පතිට්ඨං පච්ඡින්දන්තො, පටිඤ්ඤං එව පරිවත්තෙන්තොති අත්ථො. උපලබ්භති පුග්ගලොති හි සකවාදිං උද්දිස්ස පරවාදිනො පටිඤ්ඤාව ¶ න යුත්තා අප්පසිද්ධත්තා විසෙසිතබ්බස්ස. තෙනෙවාහ ‘‘අනුපලබ්භනෙය්යතො න තව වාදො තිට්ඨතීති නිවත්තෙන්තො’’ති. රූපඤ්ච උපලබ්භති…පෙ… දස්සෙතීති එතෙන පරවාදිනා අධිප්පෙතහෙතුනො විපරීතත්ථසාධකත්තං දස්සෙති.

උපලබ්භමානං නාම හොතීති ආකාරතො තංආකාරවන්තානං අනඤ්ඤත්තාති අධිප්පායො. අඤ්ඤථාති ආකාර, ආකාරවන්තානං භෙදෙ. එතිස්සාති ‘‘තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමට්ඨෙනා’’ති එවං ¶ වුත්තාය දුතියපුච්ඡාය. එස විසෙසොති යො යථාවුත්තො ද්වින්නං පුච්ඡානං විසයස්ස සභාවාකාරභෙදො, එස ද්වින්නං පුච්ඡානං විසෙසො. සභාවධම්මානං සාමඤ්ඤලක්ඛණෙන අභින්නානම්පි සලක්ඛණතො භෙදොයෙවාති අඤ්ඤධම්මස්ස අඤ්ඤෙනාකාරෙන න කදාචිපි උපලබ්භො භවෙය්ය. යදි සියා, අඤ්ඤත්තමෙව න සියාති රුප්පනාදිසපච්චයාදිආකාරෙන අනුපලබ්භමානොපි පුග්ගලො අත්තනො භූතසභාවට්ඨෙන උපලබ්භතෙවාති වදන්තං පරවාදිනං පති ‘‘යො සච්චිකට්ඨො’’තිආදි චොදනා අනොකාසාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා පන…පෙ… නිග්ගහො ච න කාතබ්බො’’ති. තත්ථ නිග්ගහොති ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති එවං වුත්තනිග්ගහො, පරාජයාරොපනෙන පරවාදිනො නිග්ගණ්හනන්ති අත්ථො.

ස්වායං පන යස්මා තස්ස වාදාපරාධහෙතුකො, තස්මා තං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං දොසාපරාධපරියායෙහි විභාවිතො. අවජානනඤ්හෙත්ථ නිග්ගහට්ඨානං. තථා හි පටිඤ්ඤාහානි, පටිඤ්ඤාන්තරං, පටිඤ්ඤාවිරොධො, පටිඤ්ඤාසඤ්ඤාසො, හෙත්වන්තරං, අත්ථන්තරං, නිරත්ථකං, අවිඤ්ඤාතත්ථං, අසම්බන්ධත්ථං, අප්පත්තකාලං, ඌනං, අධිකං, පුනරුත්තං, අනනුභාසනං, අවිඤ්ඤාතං, අප්පටිභා, වික්ඛෙපො, මතානුඤ්ඤා, අනුයුඤ්ජිතබ්බස්ස උපෙක්ඛනං, අනනුයුඤ්ජිතබ්බස්ස අනුයොගො, අපසිද්ධන්තරං, හෙත්වාභාසා චාති ද්වාවීසති නිග්ගහට්ඨානානි ඤායවාදිනො වදන්ති.

තත්ථ විසදිසූදාහරණධම්මානුජානනං පඨමුදාහරණෙ පටිඤ්ඤාහානි. පටිඤ්ඤාතත්ථපටිසෙධෙ තදඤ්ඤත්ථනිද්දෙසො පටිඤ්ඤාන්තරං. පටිඤ්ඤාවිරුද්ධහෙතුකිත්තනං පටිඤ්ඤාවිරොධො. පටිඤ්ඤාතත්ථාපනයනං පටිඤ්ඤාසඤ්ඤාසො. අවිසෙසවුත්තෙ හෙතුම්හි පටිසිද්ධෙ විසෙසහෙතුකථනං හෙත්වන්තරං. අධිකතත්ථානුපයොගිඅත්ථකථනං අත්ථන්තරං. මාතිකාපාඨො විය අත්ථහීනං නිරත්ථකං. තික්ඛත්තුං වුත්තම්පි සක්ඛිපටිවාදීහි අවිදිතං අවිඤ්ඤාතත්ථං. පුබ්බාපරවසෙන සම්බන්ධරහිතං අසම්බන්ධත්ථං. අවයවවිපල්ලාසවචනං අප්පත්තකාලං. අවයවවිකලං ඌනං. අධිකහෙතූදාහරණං අධිකං. ඨපෙත්වා ¶ අනුවාදං සද්දත්ථානං පුනප්පුනං වචනං අත්ථාපන්නවචනඤ්ච පුනරුත්තං. පරිසාය විදිතස්ස තීහි වුත්තස්ස අපච්චුදාහාරො අනනුභාසනං. යං වාදිනා ¶ වුත්තං පරිසාය විඤ්ඤාතං පටිවාදිනා දුවිඤ්ඤාතං, තං අවිඤ්ඤාතං. තංවාදිනා වත්තබ්බෙ වුත්තෙ පරවාදිනො පටිවචනස්ස අනුපට්ඨානං අප්පටිභා. කිච්චන්තරප්පසඞ්ගෙන කථාවිච්ඡින්දනං වික්ඛෙපො. අත්තනො දොසානුජානනෙන පරපක්ඛස්ස දොසප්පසඤ්ජනං පරමතානුජානනං මතානුඤ්ඤා. නිග්ගහප්පත්තස්ස නිග්ගණ්හනං අනුයුඤ්ජිතබ්බස්ස උපෙක්ඛනං. සම්පත්තනිග්ගහස්ස අනිග්ගහට්ඨානෙ ච නිග්ගණ්හනං අනුයුඤ්ජිතබ්බස්ස අනුයොගො. එකං සිද්ධන්තමනුජානිත්වා අනියමතො තදඤ්ඤසිද්ධන්තකථාප්පසඤ්ජනං අපසිද්ධන්තරං. අසිද්ධා අනෙකන්තිකා විරුද්ධා ච හෙත්වාභාසා, හෙතුපතිරූපකාති අත්ථො. තෙසඤ්ච කථනං නිග්ගහට්ඨානන්ති.

ඉමෙසු ද්වාවීසතියා නිග්ගහට්ඨානෙසු ඉදං පටිඤ්ඤාය අපනයනතො සයමෙව පච්චක්ඛානතො පටිඤ්ඤාසඤ්ඤාසො නාම නිග්ගහට්ඨානං. තෙනෙවාහ ‘‘අවජානනෙනෙව නිග්ගහං දස්සෙතී’’ති. අසිද්ධත්තාති එතෙන පච්චක්ඛතො අනුමානතො ච පුග්ගලස්ස අනුපලබ්භමාහ. න හි සො පච්චක්ඛතො උපලබ්භති. යදි උපලබ්භෙය්ය, විවාදො එව න සියා, අනුමානම්පි තාදිසං නත්ථි, යෙන පුග්ගලං අනුමිනෙය්යුං. තථා හි තං සාසනිකො පුග්ගලවාදී වදෙය්ය ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති, අත්ථි පුග්ගලො’’ති භගවතා වුත්තත්තා රූපවෙදනාදි විය. යඤ්හි භගවතා ‘‘අත්ථී’’ති යදි වුත්තං, තං පරමත්ථතො අත්ථි යථා තං රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං. යං පන පරමත්ථතො නත්ථි, න තං භගවතා ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තං යථා තං පකතිවාදිආදීනං පකතිආදීති, තං මිච්ඡා. එත්ථ හි යදි වොහාරතො පුග්ගලස්ස අත්ථිභාවො අධිප්පෙතො, සිද්ධං සාධනං, අථ පරමත්ථතො, අසිද්ධො හෙතු තථා අවුත්තත්තා. විරුද්ධො ච තස්ස අනිච්චසඞ්ඛතපටිච්චසමුප්පන්නාදිභාවාසාධනතො රූපවෙදනාදීසු තථා දිට්ඨත්තාතිආදිනා තස්ස අහෙතුකභාවස්සෙව පාකටභාවතො.

යං පන බාහිරකා පුථු අඤ්ඤතිත්ථියා වදන්ති. අත්ථෙව ච පරමත්ථතො අත්තා ඤාණාභිධානස්ස පවත්තියා නිමිත්තභාවතො රූපාදි විය. අථ වා අත්තාතිරිත්තපදත්ථන්තරො රූපක්ඛන්ධො ඛන්ධසභාවත්තා යථා තං ඉතරක්ඛන්ධා. යඤ්හෙත්ථ පදත්ථන්තරං, සො පුග්ගලොති අධිප්පායො.

එත්ථ ¶ ච පුරිමස්ස හෙතුනො පඤ්ඤත්තියා අනෙකන්තිකතා අසිද්ධතා ච. න හි අසතො සකවාදිනං ¶ පති පරමත්ථතො ඤාණාභිධානප්පවත්තියා නිමිත්තභාවො සිජ්ඣති. වොහාරතො චෙ, තදසිද්ධසාධනතා රූපාදිසභාවවිනිමුත්තරූපොපි පුග්ගලො න හොතීති එවමාදිවිරුද්ධත්ථතා. පච්ඡිමස්ස පන හෙතුනො සාධෙතබ්බත්ථසාමඤ්ඤපරිග්ගහෙ සිද්ධසාධනතා, රූපක්ඛන්ධතො පදත්ථන්තරතො පරමත්ථන්තරභූතවෙදනාදිසම්භවස්ස ඉච්ඡිතත්තා ච. තබ්බිසෙසපරිග්ගහෙ ච සකවාදිනං පති උදාහරණාභාවො පරපරිකප්පිතජීවපදත්ථවිරහතො. ඉතරක්ඛන්ධානං වෙදනාදිවිනිමුත්තඋභයසිද්ධජීවපදත්ථසහිතොපි රූපක්ඛන්ධො න හොති ඉතරක්ඛන්ධා වියාති විරුද්ධත්ථතා ච.

යං පන කාණාදා ‘‘සුඛාදීනං නිස්සයභාවතො’’ති අනුමානං වදන්ති, තෙ ඉදං වත්තබ්බා – කිං සුඛාදීනං අත්තනි පටිබද්ධං යතො සුඛාදිනිස්සයතාය අත්තා අනුමීයති. යදි උප්පාදො, එවං සන්තෙ සබ්බෙපි සුඛාදයො එකතො එව භවෙය්යුං කාරණස්ස සන්නිහිතභාවතො අඤ්ඤනිරපෙක්ඛතො ච. අථ අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි ඉන්ද්රියාදිකාරණන්තරමපෙක්ඛිතබ්බං, තදෙව හොතු කාරණං, කිමඤ්ඤෙන අදිට්ඨසාමත්ථියෙන පරිකප්පිතෙන පයොජනං. අථ පන තෙසං අත්තාධීනා වුත්තීති වදෙය්යුං, එවම්පි න සිජ්ඣති උදාහරණාභාවතො. න හි රූපාදිවිනිමුත්තො තාදිසො කොචි සභාවධම්මො සුඛාදිසන්නිස්සයභූතො අත්ථි, යතො අත්තනො අත්තත්ථසිද්ධියා උදාහරණං අපදිසෙය්යුං. ඉමිනා නයෙන අසමාසපදාභිධෙය්යත්තාතිආදීනම්පි අයුත්තත්තා නිවාරෙතබ්බා. තථා ‘‘අඤ්ඤස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අසිද්ධත්තා’’ති ඉමිනා ච පකතිඅණුආදීනම්පි බාහිරපරිකප්පිතානං අසිද්ධතා වුත්තාවාති වෙදිතබ්බා. කථං පන තෙසං අසිද්ධීති? පමාණෙන අනුපලබ්භනතො. න හි පච්චක්ඛතො පකති සිද්ධා කපිලස්සපි ඉසිනො තස්ස අපච්චක්ඛභාවස්ස කාපිලෙහි අනුඤ්ඤායමානත්තා.

යං පන ‘‘අත්ථි පධානං භෙදානං අන්වයදස්සනතො සකලකලාපමත්තං වියා’’ති තෙ අනුමානං වදන්ති. ඉමිනා හි භෙදානං සත්වාදීනං විජ්ජමානපධානතා පටිඤ්ඤාතා. එත්ථ ච වුච්චතෙ – සකලාදීනං පධානං තබ්බිභාගෙහි කිං අඤ්ඤත්තං, උදාහු අනඤ්ඤන්ති, කිඤ්චෙත්ථ යදි අඤ්ඤත්තං, සබ්බො ලොකො පධානමයොති සමයවිරොධො සියා, සණ්ඨානභෙදෙන අඤ්ඤත්ථ පටිජානනතො ¶ න දොසොති චෙ? තං න, වලයකටකාදිසණ්ඨානභෙදෙපි කනකාභෙදදස්සනතො. න හි සණ්ඨානං වත්ථුභෙදනිමිත්තං තස්ස අනුපාදානත්තා. යං යස්ස භෙදනිමිත්තං, න තං තස්ස අනුපාදානං යථා සුවණ්ණමත්තිකාදිඝටාදීනං සුවණ්ණඝටො මත්තිකාඝටො කොසෙය්යපටො කප්පාසපටොති ච සාධෙතබ්බධම්මරහිතඤ්ච උදාහරණං. න හි පධානෙකකාරණපුබ්බකත්තං සකලාදීනං පකතිවාදිනො ¶ සිද්ධං, නාපි කාපිලානං කථඤ්චි අඤ්ඤත්තානුජානනතො. අනඤ්ඤත්තෙ පන උදාහරණාභාවො. න හි තදෙව සාධෙතබ්බං තදෙව ච උදාහරණං යුත්තං, අන්වයදස්සනම්පි අසිද්ධං. න හි තදෙව තෙන අන්විතං යුජ්ජති. පධානෙන අන්වයදස්සනම්පි අසිද්ධං පරවාදිනොති ගුණස්ස පධානස්ස අනනුජානනතො. අථ යං කිඤ්චි කාරණං පධානං ‘‘පධීයති එත්ථ ඵල’’න්ති, එවම්පි අසිද්ධමෙව කාරණෙ ඵලස්ස අත්ථිභාවානනුජානනතො, හෙතුනො ච අසිද්ධනිස්සයතාපරාභිමතභෙදානනුජානනතො. අථ විසෙසෙන කාරණායත්තවුත්තිතා ඵලස්ස සාධීයති, න කිඤ්චි විරුද්ධං ධම්මානං යථාසකං පච්චයෙන පටිච්චසමුප්පත්තියා ඉච්ඡිතත්තාති.

අපිච පකතිවාදිනො ‘‘සත්වරජතමසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං ගුණානං සමභාවො පකති, සා ච නිච්චා සත්වාදිවිසමසභාවතො අනිච්චතො මහතාදිවිකාරතො අනඤ්ඤා’’ති පටිජානන්ති. සා තෙසං වුත්තප්පකාරා පකති න සිජ්ඣති තතො විරුද්ධසභාවතො විකාරතො අනඤ්ඤත්තා. න හි අස්සස්ස විසාණං දීඝං, තඤ්ච රස්සතො ගොවිසාණතො අනඤ්ඤන්ති වුච්චමානං සිජ්ඣති. කිඤ්ච භිය්යො? තිණ්ණං එකභාවාභාවතො. සත්වාදිගුණත්තයතො හි පකතියා අනඤ්ඤත්තං ඉච්ඡන්තානං තෙසං සත්වාදීනම්පි පකතියා අනඤ්ඤත්තං ආපජ්ජති, න ච යුත්තං තිණ්ණං එකභාවොති. එවම්පි පකති න සිජ්ඣති. කථං? අනෙකදොසාපත්තිතො. යදි හි බ්යත්තසභාවතො විකාරතො අබ්යත්තසභාවා පකති අනඤ්ඤා, එවං සන්තෙ හෙතුමන්තතා අනිච්චතා අබ්යාපිතා සකිරියතා අනෙකතා නිස්සිතතා ලිඞ්ගතා සාවයවතා පරතන්ත්රතාති එවමාදයො අනෙකෙ දොසා පකතියා ආපජ්ජන්ති, න ජාතිවිකාරතො අනඤ්ඤා පටිජානිතබ්බා. තථා ච සති සමයවිරොධොති කප්පනාමත්තං පකතීති අසිද්ධා සාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

පකතියා ¶ ච අසිද්ධාය තංනිමිත්තකභාවෙන වුච්චමානා මහතාදයොපි අසිද්ධා එව. යථා ච පකති මහතාදයො ච, එවං ඉස්සරපජාපතිපුරිසකාලසභාවනියතියදිච්ඡාදයොපි. එතෙසු හි ඉස්සරො තාව න සිජ්ඣති උපකාරස්ස අදස්සනතො. සත්තානඤ්හි ජාතියං මාතාපිතූනං බීජඛෙත්තභාවෙන කම්මස්ස හීනතාදිවිභාගකරණෙන, තතො පරඤ්ච උතුආහාරානං බ්රූහනුපත්ථම්භනෙන, ඉන්ද්රියානං දස්සනාදිකිච්චසාධනෙන උපකාරො දිස්සති, න, එවමිස්සරස්ස. හීනතාදිවිභාගකරණමිස්සරස්සාති චෙ? තං න, අසිද්ධත්තා. යථාවුත්තො උපකාරවිසෙසො ඉස්සරනිම්මිතො, න කම්මුනාති සාධනීයමෙතං. ඉතරත්රාපි සමානමෙතන්ති චෙ? න, කම්මතො ඵලනියමසිද්ධත්තා ¶ . සති හි කතූපචිතෙ කම්මස්මිං තත්ථ යං අකුසලං, තතො හීනතා, යං කුසලං, තතො පණීතතාති සිද්ධමෙතං. ඉස්සරවාදිනාපි හි න සක්කා කම්මං පටික්ඛිපිතුං.

අපිචෙතස්ස ලොකවිචිත්තස්ස ඉස්සරනිම්මානභාවෙ බහූ දොසා සම්භවන්ති. කථං? යදි සබ්බමිදං ලොකවිචිත්තං ඉස්සරනිම්මිතං, සහෙව වචනෙන පවත්තිතබ්බං, න කමෙන. න හි සන්නිහිතකාරණානං ඵලානං කමෙන උප්පත්ති යුත්තා, කාරණන්තරාපෙක්ඛාය ඉස්සරස්ස සාමත්ථියහානි. චක්ඛාදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු කාරණභාවො න යුත්තො. කරොතීති හි කාරණන්ති. ඉස්සරො එව ච කාරකොති සබ්බකාරණානං කාරණභාවහානි. යෙහි පුථුවිසෙසෙහි ඉස්සරො පසීදෙය්ය, තෙසඤ්ච සයංකාරතා ආපජ්ජති, තථා සබ්බෙසං හෙතුකානං කාරණභාවො. යඤ්ජෙතං නිම්මානං, තඤ්චස්ස අත්තදත්ථං වා සියා, පරත්ථං වා සියා. අත්තදත්ථතායං අත්තනො ඉස්සරභාවහානි අකතකිච්චතාය ඉසිතාවසිතාභාවතො. තෙන වා නිම්මිතෙන යං අත්තනො කාතබ්බං, තං කස්මා සයමෙව න කරොති. පරත්ථතායං පන පරො නාමෙත්ථ ලොකො එවාති කිමත්ථියං තස්ස නිරයාදිරොගාදිවිසාදිනිම්මානං. යා චස්ස ඉස්සරතා, සා සයංකතා වා සියා පරංකතා වා අහෙතුකා වා. තත්ථ සයංකතා චෙ, තතො පුබ්බෙ අනිස්සරභාවාපත්ති. පරංකතා චෙ, පච්ඡාපි අනිස්සරභාවාපත්ති සඋත්තරතා ච සියා. අහෙතුකා චෙ, න කස්සචි අනිස්සරතාති එවමිස්සරස්සපි අසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

යථා ච ඉස්සරො, එවං පජාපති පුරිසො ච. නාමමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසො. තෙහි වාදීහි පකප්පිතං යදිදං ‘‘පජාපති පුරිසො’’ති. තංනිමිත්තකං ¶ පන ලොකප්පවත්තිං ඉච්ඡන්තානං පජාපතිවාදෙ පුරිසවාදෙ ච ඉස්සරවාදෙ විය දොසා අසිද්ධි ච විධාතබ්බා. යථා චෙතෙ ඉස්සරාදයො, එවං කාලොපි අසිද්ධො ලක්ඛණාභාවතො. පරමත්ථතො හි විජ්ජමානානං ධම්මානං සභාවසඞ්ඛාතං ලක්ඛණං උපලබ්භති. යථා පථවියා කථිනතා, න එවං කාලස්ස, තස්මා නත්ථි පරමත්ථතො කාලොති. කාලවාදී පනාහ ‘‘වත්තනාලක්ඛණො කාලො’’ති. සො වත්තබ්බො ‘‘කා පනායං වත්තනා’’ති. සො ආහ ‘‘සමයමුහුත්තාදීනං පවත්තී’’ති. තම්පි න, රූපාදීහි අත්ථන්තරභාවෙන අනිද්ධාරිතත්තා. පරමත්ථතො හි අනිද්ධාරිතසභාවස්ස වත්තනාලක්ඛණතායං සසවිසාණාදීනම්පි තංලක්ඛණතා ආපජ්ජෙය්ය.

යං පන වදන්ති කාණාදා ‘‘අපරස්මිං අපරං යුගපදි චිරං ඛිප්පමිති කාලලිඞ්ගානීති ලිඞ්ගසබ්භාවතො ¶ අත්ථි කාලො’’ති, තං අයුත්තං ලිඞ්ගිනො අනුපලබ්භමානත්තා. සිද්ධසම්බන්ධෙසු හි ලිඞ්ගෙසු ලිඞ්ගමත්තග්ගහණෙන ලිඞ්ගිනි අවබොධො භවෙය්ය. න ච කෙනචි අවිපරීතචෙතසා තෙන ලිඞ්ගෙන සහ කදාචි කාලසඞ්ඛාතො ලිඞ්ගී ගහිතපුබ්බොති. අතො න යුත්තං ‘‘ලිඞ්ගසබ්භාවතො අත්ථි කාලො’’ති. ‘‘අපරස්මිං අපර’’න්තිආදිකස්ස විසෙසස්ස නිමිත්තභාවතො යුත්තන්ති චෙ? න, පඨමජාතතාදිනිමිත්තකත්තා තස්ස. න ච පඨමජාතතාදි නාම කොචි ධම්මො අත්ථි අඤ්ඤත්ර සමඤ්ඤාමත්තතොති නත්ථෙව පරමත්ථතො කාලො. කිඤ්ච භිය්යො, බහූනං එකභාවාපත්තිතො. අතීතාදිවිභාගෙන හි ලොකසමඤ්ඤාවසෙන බහූ කාලභෙදා. ත්වඤ්චෙතං එකං වදසීති බහූනං එකභාවාභාවතො නත්ථෙව පරමත්ථතො කාලො. තථා එකස්ස අනෙකභාවාපත්තිතො. යො හි අයං අජ්ජ වත්තමානකාලො, සො හිය්යො අනාගතො අහොසි, ස්වෙ අතීතො භවිස්සති. හිය්යො ච වත්තමානො අජ්ජ අතීතො අහොසි, තථා ස්වෙ වත්තමානොපි අපරජ්ජ. න චෙකසභාවස්ස අනෙකසභාවතා යුත්තාති අසිද්ධො පරමත්ථතො කාලො. ධම්මප්පවත්තිං පන උපාදාය කප්පනාමත්තසිද්ධාය ලොකසමඤ්ඤාය අතීතාදිවිභාගතො වොහරීයතීති වොහාරමත්තකොති දට්ඨබ්බො.

සභාවනියතියදිච්ඡාදයොපි අසිද්ධා. කිං කාරණා? ලක්ඛණාභාවා. න හි සභාවතො නියතියදිච්ඡා සම්භවති. අඤ්ඤථා එවංවිධො කොචි ¶ භාවො අත්ථි චෙ, තෙසං සභාවසඞ්ඛාතෙන ලක්ඛණෙන භවිතබ්බං, පතිට්ඨාපකහෙතුනා ච න චත්ථි. කෙවලං පනෙතෙ වාදා විමද්දියමානා අහෙතුවාදෙ එව තිට්ඨන්ති, න චාහෙතුකං ලොකවිචිත්තං විසෙසාභාවප්පසඞ්ගතො. අහෙතුකභාවෙ හි පවත්තියා ය්වායං නරසුරනිරයතිරච්ඡානාදීසු ඉන්ද්රියාදීනං විසෙසො, තස්ස අභාවො ආපජ්ජති, න චායං පණ්ඩිතෙහි ඉච්ඡිතො. කිඤ්ච? දිට්ඨභාවතො. දිට්ඨා හි චක්ඛාදිතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං බීජාදිතො අඞ්කුරාදීනං පවත්ති, තස්මාපි හෙතුතොවායං පවත්ති. තථා පුරෙ පච්ඡා ච අභාවතො. යතො යතො හි පච්චයසාමග්ගිතො යං යං ඵලං නිබ්බත්තති, තතො පුබ්බෙ පච්ඡා ච න තස්ස නිබ්බත්ති සම්භවති, කිඤ්ච බහුනා. යදි අහෙතුතො පවත්ති සියා, අහෙතුකා පවත්තීති ඉමාපි වාචා යථාසකපච්චයසමවායතො පුරෙ පච්ඡා ච භවෙය්යුං, න ච භවන්ති අලද්ධප්පච්චයත්තා, මජ්ඣෙ එව ච භවන්ති ලද්ධප්පච්චයත්තා. එවං සබ්බෙපි සඞ්ඛතා ධම්මාති න සිජ්ඣති අහෙතුවාදො. තස්මිඤ්ච අසිද්ධෙ පවත්තියා අහෙතුභාවො විය අහෙතුපරියායවිසෙසභූතා සභාවනියතියදිච්ඡාදයොපි අසිද්ධා එව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යං පන කාණාදා ‘‘පරමාණවො නිච්චා, තෙහි ද්විඅණුකාදිඵලං නිබ්බත්තති, තඤ්ච අනිච්චං ¶ , තස්ස වසෙනෙතං ලොකවිචිත්ත’’න්ති වදන්ති, තම්පි මිච්ඡාපරිකප්පමත්තං. න හි පරමාණවො නාම සන්ති අඤ්ඤත්ර භූතසඞ්ඝාතා. සො පන අනිච්චොව, න ච නිච්චතො අනිච්චස්ස නිබ්බත්ති යුත්තා තස්ස කාරණභාවානුපපත්තිතො තථා අදස්සනතො ච. යදි ච සො කස්සචි කාරණභාවං ගච්ඡෙය්ය, අනිච්චො එව සියා විකාරාපත්තිතො. න චායං සම්භවො අත්ථි, යං විකාරං අනාපජ්ජන්තමෙව කාරණං ඵලං නිබ්බත්තෙය්යාති. විකාරඤ්චෙ ආපජ්ජති, කුතස්ස නිච්චතාවකාසො, තස්මා වුත්තප්පකාරා පරමාණවො සත්තා අනිච්චා, අඤ්ඤෙපි නිච්චාදිභාවෙන බාහිරකෙහි පරිකප්පිතා අසිද්ධා එවාති වෙදිතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘ධම්මප්පභෙදතො පන අඤ්ඤස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අසිද්ධත්තා’’ති.

එත්ථාහ ‘‘යදි පරමත්ථතො පුග්ගලො න උපලබ්භති, එවං පන පුග්ගලෙ අනුපලබ්භමානෙ අථ කස්මා භගවා ‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’ති (අ. නි. 4.95; කථා. 22), ‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මි’න්ති ¶ (අ. නි. 4.95; කථා. 22) ච තත්ථ තත්ථ පුග්ගලස්ස අත්ථිභාවං පවෙදෙසී’’ති. විනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන. තථා තථා විනෙතබ්බානඤ්හි පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන විනෙය්යදමනකුසලො සත්ථා ධම්මං දෙසෙන්තො ලොකසමඤ්ඤානුරූපං තත්ථ තත්ථ පුග්ගලග්ගහණං කරොති, න පරමත්ථතො පුග්ගලස්ස අත්ථිභාවතො.

අපිච අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථං, පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං, ආනන්තරියදීපනත්ථං, බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං, පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං, දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං, ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථඤ්චාති. ‘‘ඛන්ධා ධාතූ ආයතනානි හිරීයන්ති ඔත්තප්පන්තී’’ති හි වුත්තෙ මහාජනො න ජානාති, සම්මොහං ආපජ්ජති, පටිසත්තු වා හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධා ධාතූ ආයතනානි හිරීයන්ති ඔත්තප්පන්ති නාමා’’ති. ‘‘ඉත්ථී හිරීයති ඔත්තප්පති, පුරිසො, ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො’’ති පන වුත්තෙ ජානාති, න සම්මොහං ආපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති, තස්මා භගවා හිරොත්තප්පදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා කම්මස්සකා, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා කම්මස්සකතාදීපනත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘වෙළුවනාදයො මහාවිහාරා ඛන්ධෙහි කාරාපිතා, ධාතූහි, ආයතනෙහී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තථා ‘‘ඛන්ධා මාතරං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, පිතරං, අරහන්තං, රුහිරුප්පාදකම්මං, සඞ්ඝභෙදකම්මං කරොන්ති, ධාතුයො, ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි, ‘‘ඛන්ධා මෙත්තායන්ති ¶ , ධාතුයො, ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි, ‘‘ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්ති, ධාතුයො, ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං ආනන්තරියදීපනත්ථං බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථඤ්ච පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා දානං පටිග්ගණ්හන්ති, ධාතුයො, ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි මහාජනො න ජානාති, සම්මොහං ආපජ්ජති, පටිසත්තු වා හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධා ධාතූ ආයතනානි පටිග්ගණ්හන්ති නාමා’’ති. ‘‘පුග්ගලො පටිග්ගණ්හාතී’’ති පන වුත්තෙ ජානාති, න සම්මොහං ආපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති, තස්මා භගවා දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ලොකසම්මුතිඤ්ච බුද්ධා භගවන්තො නප්පජහන්ති ලොකසමඤ්ඤාය ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති, තස්මා භගවා ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙතීති ඉමෙහි අට්ඨහි ¶ කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති, න පරමත්ථතො පුග්ගලස්ස අත්ථිභාවතොති වෙදිතබ්බං.

ධම්මප්පභෙදාකාරෙනෙවාති යථාවුත්තරූපාදිධම්මප්පභෙදතො අඤ්ඤස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අසිද්ධත්තා රූපාදිධම්මප්පභෙදාකාරෙනෙව පුග්ගලස්ස උපලද්ධියා භවිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙන ‘‘කිං තව පුග්ගලො උපලබ්භමානො රුප්පනාකාරෙන උපලබ්භති, උදාහු අනුභවනසඤ්ජානනාභිසඞ්ඛරණවිජානනෙසු අඤ්ඤතරාකාරෙනා’’ති දස්සෙති තබ්බිනිමුත්තස්ස සභාවධම්මස්ස ලොකෙ අභාවතො. අවිසෙසවිසෙසෙහි පුග්ගලූපලබ්භස්ස පටිඤ්ඤාපටික්ඛෙපපක්ඛා අනුජානනාවජානනපක්ඛා. යදිපිමෙ ද්වෙපි පක්ඛා අනුලොමපටිලොමනයෙසු ලබ්භන්ති, ආදිතො පන පඨමං ඨපෙත්වා පවත්තො පඨමනයො, ඉතරො දුතියන්ති ඉමං නෙසං විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘අනුජානනා…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. යථාධිකතාය ලද්ධියා අනුලොමනතො චෙත්ථ පඨමො නයො අනුලොමපක්ඛො, තබ්බිලොමනතො ඉතරො පටිලොමපක්ඛොති වුත්තොති වෙදිතබ්බන්ති.

තෙන වත රෙති එත්ථ තෙනාති කාරණවචනං. යෙන පුග්ගලූපලබ්භො පතිට්ඨපීයති, තෙන හෙතුනා. ස්වායං හෙතු සාසනිකස්ස බාහිරකස්ස ච වසෙන හෙට්ඨා දස්සිතො එව. හෙතුපතිරූපකෙ චායං හෙතුසමඤ්ඤා පරමත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා. හෙට්ඨා ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති නිග්ගහස්ස සඤ්ඤාපනමත්තං කතං, තං ඉදානි ‘‘යං තත්ථ වදෙසී’’තිආදිනා නිගමනරූපෙන මිච්ඡාභාවදස්සනෙන ච විභාවියමානං පාකටභාවකරණතො ආරොපිතං පතිට්ඨාපිතං හොතීති අට්ඨකථායං ‘‘ආරොපිතත්තා’’ති වුත්තං.

එත්ථ ¶ ච ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භතී’’ති පටිඤ්ඤාවයවො සරූපෙනෙව දස්සිතො. ‘‘තෙනා’’ති ඉමිනා සාමඤ්ඤතො හෙතාවයවො දස්සිතො. ය්වායං යස්මා පටිඤ්ඤාධම්මො හුත්වා සදිසපක්ඛෙ විජ්ජමානො, විසදිසපක්ඛෙ අවිජ්ජමානොයෙව හෙතු ලක්ඛණූපපන්නො නාම හොති, න ඉතරො, තස්මා යත්ථ සො විජ්ජති න විජ්ජති ච, සො සදිසාසදිසභාවභින්නො දුවිධො දිට්ඨන්තාවයවො. යථා රූපාදි උපලබ්භති, තථා පුග්ගලො. යථා ච සසවිසාණං න උපලබ්භති, න තථා පුග්ගලොති උපනයො. ස්වායං ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති ඉමාය පාළියා දීපිතො, යො අට්ඨකථායං සද්ධිං හෙතුදාහරණෙහි ‘‘පාපනා’’ති වුත්තො. නිගමනං පාළියං සරූපෙනෙව ආගතං, යා අට්ඨකථායං ‘‘රොපනා’’ති ¶ වුත්තාති. එවං පොරාණෙන ඤායක්කමෙන සාධනාවයවා නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බා.

ඉදානි වත්තනෙන පරපක්ඛුපලක්ඛිතෙ හෙතුදාහරණෙ අන්වයබ්යතිරෙකදස්සනවසෙන නිද්ධාරෙත්වා සාධනපයොගො යොජෙතබ්බො. කාරණං වත්තබ්බන්ති කිමෙත්ථ වත්තබ්බං. හෙතුදාහරණෙහියෙව හි සපරපක්ඛානං සාධනං දූසනං වා, න පටිඤ්ඤාය, තස්සා සාධෙතබ්බාදිභාවතො. තං පන ද්වයං ‘‘තෙන වත රෙ’’තිආදිපාළියා විභාවිතං. අට්ඨකථායං පාපනාරොපනාසීසෙන දස්සිතං. පටිඤ්ඤාඨපනා පන තෙසං විසයදස්සනං කථායං තංමූලතායාති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘යං පන වක්ඛතී’’තිආදි. තෙනෙව ච අට්ඨකථායං ‘‘ඉදං අනුලොම…පෙ… එකං චතුක්කං වෙදිතබ්බ’’න්ති වක්ඛති. තථා චාහ ‘‘යථා පන තත්ථා’’තිආදි. නිග්ගහොව විසුං වුත්තො, න පටිකම්මන්ති අධිප්පායො. විසුං වුත්තොති ච පාපනාරොපනාහි අසම්මිස්සං කත්වා විසුං අඞ්ගභාවෙන වුත්තො, න තදඤ්ඤතරො විය තදන්තොගධභාවෙන වුත්තො, නාපි ඨපනා විය අගණනුපගභාවෙනාති අත්ථො. යෙ පනාති පදකාරෙ සන්ධායාහ. දුතියෙ…පෙ… ආපජ්ජති තත්ථ නිග්ගහස්ස අයථාභූතත්තා පටිකම්මස්ස ච යථාභූතභාවතොති අධිප්පායො.

2. පරමත්ථතො පුග්ගලං නානුජානාති, වොහාරතො පන අනුජානාතීති සකවාදිමතං ජානන්තෙනපි පරවාදිනා ඡලවසෙන විභාගං අකත්වා ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති පුච්ඡාය කතාය සකවාදී තත්ථ අයං පුග්ගලවාදී, ඉමස්ස ලද්ධි පටික්ඛිපිතබ්බාති පරමත්ථසච්චං සන්ධායාහ ‘‘ආමන්තා’’ති. ‘‘න උපලබ්භතී’’ති හි වුත්තං හොති. පුන ඉතරො සම්මුතිසච්චං සන්ධාය ‘‘යො සච්චිකට්ඨො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යො ලොකවොහාරසිද්ධො සච්චිකට්ඨො, තතො එව කෙනචි අපටික්ඛිපිතබ්බතො පරමත්ථතො තතො සො පුග්ගලො ¶ නුපලබ්භතීති. පුන සකවාදී පුබ්බෙ පරමත්ථසච්චවසෙන පුග්ගලෙ පටික්ඛිත්තෙ ඉදානි සම්මුතිසච්චවසෙනායං පුච්ඡාති මන්ත්වා තං අප්පටික්ඛිපන්තො ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති ආහ. තෙනාහ ‘‘අත්තනා අධිප්පෙතං සච්චිකට්ඨමෙවාති සම්මුතිසච්චං සන්ධායාති අධිප්පායො’’ති ¶ . එවමවට්ඨිතෙ ‘‘යදි පරවාදිනා…පෙ… නාරභිතබ්බා’’ති ඉදං න වත්තබ්බං පඨමපුච්ඡාය පරමත්ථසච්චස්ස සච්චිකට්ඨොති අධිප්පෙතත්තා. ‘‘අථ සකවාදිනා…පෙ… ආපජ්ජතී’’ති ඉදම්පි න වත්තබ්බං දුතියපුච්ඡාය සම්මුතිසච්චස්ස සච්චිකට්ඨොති අධිප්පෙතත්තා.

යදි උභයං අධිප්පෙතන්ති ඉදං යදි පඨමපුච්ඡං සන්ධාය, තදයුත්තං තස්සා පරමත්ථසච්චස්සෙව වසෙන පවත්තත්තා. අථ දුතියපුච්ඡං සන්ධාය, තස්සා සම්මුතිසච්චවසෙන පඨමත්ථං වත්වා පුන මිස්සකවසෙන වත්තුං ‘‘සම්මුතිසච්චපරමත්ථසච්චානි වා එකතො කත්වාපි එවමාහා’’ති වුත්තත්තා තම්පි න වත්තබ්බමෙව. ද්වෙපි සච්චානීති සම්මුතිපරමත්ථසච්චානි. තෙසු පරමත්ථසච්චස්සෙව නිප්පරියායෙන සච්චිකට්ඨපරමත්ථභාවො, ඉතරස්ස උපචාරෙන. තථා ච වුත්තං ‘‘මායා මරීචි…පෙ… උත්තමට්ඨො’’ති. තස්මා සම්මුතිසච්චවසෙන උපලද්ධිං ඉච්ඡන්තෙනපි පරමත්ථසච්චවසෙන අනිච්ඡනතො ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’තිආදිනා අනුයොගො යුත්තො. ‘‘පධානප්පධානෙසු පධානෙ කිච්චසිද්ධී’’ති එතෙනෙව ‘‘න ච සච්චිකට්ඨෙකදෙසෙන අනුයොගො’’තිආදි නිවත්තිතඤ්ච හොති සච්චිකට්ඨෙකදෙසභාවස්සෙව අසිද්ධත්තා. නාස්ස පරමත්ථසච්චතා අනුයුඤ්ජිතබ්බාති අස්ස සච්චිකට්ඨස්ස පරමත්ථසච්චතා පරවාදිනා න අනුයුඤ්ජිතබ්බා ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති සකවාදිනොපි සච්චිකට්ඨපරමත්ථතො තස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තාති අධිප්පායො. වොහරිතසච්චිකට්ඨස්ස අත්තනා අධිප්පෙතසච්චිකට්ඨතාපි යුත්තා තස්ස තෙන අධිප්පෙතත්තා. ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා දස්සිතොයෙව. වුත්තනයොව දොසොති ‘‘ද්වෙපි සච්චානී’’තිආදිනා අනන්තරමෙව වුත්තං සන්ධායාහ. තස්ස පන අදොසභාවො දස්සිතොයෙව. අථ න ඉති අථ න භූතසභාවත්ථෙන උපලබ්භෙය්යාති යොජනා. වත්තබ්බොති යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ‘‘යො ලොකවොහාරසිද්ධො’’තිආදිනා වුත්තමෙව, තස්මා එත්ථ ‘‘පරමත්ථතො පුග්ගලං නානුජානාතී’’තිආදිනා අධිප්පායමග්ගනං දට්ඨබ්බං.

අනුඤ්ඤෙය්යමෙතං සියාති එතං අනුපලබ්භනං පඨමපුච්ඡායං විය දුතියපුච්ඡායම්පි අනුජානිතබ්බං සියා. න වා කිඤ්චි වත්තබ්බන්ති අථ වා කිඤ්චි න වත්තබ්බං ඨපනීයත්තා පඤ්හස්ස. තථා හිස්ස ඨපනීයාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච කාමං සච්චද්වයාකාරෙන ¶ පුග්ගලො නුපලබ්භති, සම්මුතියාකාරෙන පන නුපලබ්භතීති උපලබ්භනභාවස්ස වසෙන පටික්ඛෙපො කතොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. අනුඤ්ඤාතං පටික්ඛිත්තඤ්චාති ¶ පඨමපුච්ඡායං අනුඤ්ඤාතං, දුතියපුච්ඡායං පටික්ඛිත්තං. එතං ඡලවාදං නිස්සායාති එතං එකංයෙව වත්ථුං උද්දිස්ස අනුජානනපටික්ඛිපනාකාරං ඡලවචනං නිස්සාය. ත්වං නිග්ගහෙතබ්බොති යොජනා. සම්භවන්තස්ස සාමඤ්ඤෙනාති නිග්ගහට්ඨානභාවෙන සම්භවන්තස්ස අනුලොමනයෙන අනුජානනපටික්ඛෙපස්ස සමානභාවෙන. අසම්භවන්තස්ස කප්පනන්ති පච්චනීකනයෙන තස්ස නිග්ගහට්ඨානභාවෙන අසම්භවන්තස්ස තථා කප්පනං සංවිධානං ඡලවාදො භවිතුං අරහති. ‘‘අත්ථවිකප්පුපපත්තියා වචනවිඝාතො ඡල’’න්ති වුත්තොවායමත්ථො. තෙනාති යථාවුත්තකප්පනං ඡලවාදොති වුත්තත්තා. වචනසාමඤ්ඤමත්තං කප්පිතං ඡලං වදති එතෙනාති ඡලවාදො. තෙන වුත්තං ‘‘ඡලවාදස්ස කාරණත්තා ඡලවාදො’’ති. වචනසාමඤ්ඤමත්තං අත්ථභූතං තදත්ථං ඡලවාදං නිස්සාය. ‘‘විචාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, කිමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං. යදිපි පක්ඛස්ස ඨපනාමූලකං අනුජානනාවජානනානං මිච්ඡාභාවදස්සනං තබ්බිසයත්තා, පාපනාරොපනාහි එව පන සො විභාවීයති, න ඨපනායාති පාකටොයමත්ථො.

4-5. තෙනාති සකවාදිනා. තෙන නියාමෙනාති යෙන නියාමෙන සකවාදිනා චතූහි පාපනාරොපනාහිස්ස නිග්ගහො කතො, තෙන නියාමෙන නයෙන. සො නිග්ගහො දුක්කටො අනිග්ගහොයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනිග්ගහභාවස්ස වා උපගමිතත්තා’’ති, පාපිතත්තාති අත්ථො. එවමෙවාති යථා ‘‘තයා මම කතො නිග්ගහො’’තිආදිනා අනිග්ගහභාවූපනයො වුත්තො, එවමෙව. එතස්සාති ‘‘තෙන හී’’තිආදිනා ඉමාය පාළියා වුත්තස්ස.

අනුලොමපච්චනීකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7-10. අඤ්ඤෙනාති සම්මුතිසච්චභූතෙන. පරස්සාති සකවාදිනො. සො හි පරවාදිනා පරො නාම හොති. පටිඤ්ඤාපටික්ඛෙපානං භින්නවිසයත්තා ‘‘අවිරොධිතත්තා’’ති වුත්තං. අභින්නාධිකරණං ¶ විය හි අභින්නවිසයමෙව විරුද්ධං නාම සියා, න ඉතරන්ති අධිප්පායො. තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘න හි…පෙ… ආපජ්ජතී’’ති ආහ. යදි එවං කථමිදං නිග්ගහට්ඨානං ජාතන්ති ආහ ‘‘අත්තනො ¶ පනා’’තිආදි. තෙන පටිඤ්ඤාන්තරං නාම අඤ්ඤමෙවෙතං නිග්ගහට්ඨානන්ති දස්සෙති.

පච්චනීකානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුද්ධසච්චිකට්ඨවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. සාමඤ්ඤෙන වුත්තං විසෙසනිවිට්ඨං හොතීති ආහ ‘‘සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සරීරෙති අයමත්ථො’’ති. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති විසෙසත්ථිනා විසෙසො අනුපයුජ්ජිතබ්බොති. එතෙනාති දෙසවසෙන සබ්බත්ථ පටික්ඛෙපවචනෙන.

12. මජ්ඣිමජාතිකාලෙති පච්චුප්පන්නත්තභාවකාලෙ. අත්තභාවො හි ඉධ ‘‘ජාතී’’ති අධිප්පෙතො. තතො අතීතො පුරිමජාතිකාලො, අනාගතො පච්ඡිමජාතිකාලො. ඉමෙසු තීසූති සබ්බත්ථ, සබ්බදා, සබ්බෙසූති ඉමෙසු තීසු නයෙසු. පාඨස්ස සංඛිත්තතා සුවිඤ්ඤෙය්යාති තං ඨපෙත්වා අත්ථස්ස සදිසතං විභාවෙන්තො ‘‘ඉධාපි හි…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති ආහ. එත්ථාපි ‘‘න කෙනචි සභාවෙන පුග්ගලො උපලබ්භතී’’ති අයමත්ථො වුත්තො හොති. න හි කෙනචි සභාවෙන උපලබ්භමානස්ස සකලෙකදෙසවිනිමුත්තො පවත්තිකාලො නාම අත්ථීති.

13. තතියනයෙ ¶ න සබ්බෙකධම්මවිනිමුත්තං පවත්තිට්ඨානං නාම අත්ථීති යොජෙතබ්බං.

14. අනුලොමපඤ්චකස්සාතිආදිම්හි ¶ අට්ඨකථාවචනෙ. පුන තත්ථාති යථාවුත්තෙ අට්ඨකථාවචනෙ, තෙසු වා අනුලොමපඤ්චකපච්චනීකෙසු. සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භතීතිආදිකස්ස පාඨප්පදෙසස්ස අත්ථො ‘‘සරීරං සන්ධායා’’තිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො අත්ථො. පටිකම්මාදිපාළින්ති පටිකම්මනිග්ගහඋපනයනනිගමනපාළිං. තීසු මුඛෙසූති ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදිනා වුත්තෙසු තීසු වාදමුඛෙසු. පච්චනීකස්ස පාළි වුත්තාති සම්බන්ධො. තන්ති පාළිං. සඞ්ඛිපිත්වා ආගතත්තා සරූපෙන අවුත්තෙ. සුද්ධික…පෙ… වුත්තං හොති තත්ථ ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදිනා සරීරාදිනො පරාමසනං නත්ථි, ඉධ අත්ථීති අයමෙව විසෙසො, අඤ්ඤං සමානන්ති.

17-27. සච්චිකට්ඨස්ස, සච්චිකට්ඨෙ වා සංසන්දනං සච්චිකට්ඨසංසන්දනන්ති සමාසද්වයං භවතීති දස්සෙන්තො ‘‘සච්චිකට්ඨස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සච්චිකට්ඨස්ස පුග්ගලස්සාති සච්චිකට්ඨසභාවස්ස පරමත්ථතො විජ්ජමානසභාවස්ස පුග්ගලස්ස. රූපාදීහි සද්ධිං සංසන්දනන්ති සච්චිකට්ඨතාසාමඤ්ඤෙන රූපාදීහි සමීකරණං. සච්චිකට්ඨෙති සච්චිකට්ඨහෙතු, තත්ථ වා තං අධිට්ඨානං කත්වා. ‘‘තුල්යයොගෙ සමුච්චයො’’ති සමුච්චයත්ථත්තා එව ච-කාරස්ස සච්චිකට්ඨෙන උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන ¶ ඉධ රූපමාහටන්ති තස්ස උදාහටභාවො යුත්තොති ‘‘යථාරූප’’න්ති නිදස්සනවසෙන අත්ථො වුත්තො, අඤ්ඤථා ඉධ රූපස්ස ආහරණමෙව කිමත්ථියං. එවං සෙසධම්මෙසුපි. යා පනෙත්ථ අඤ්ඤත්තපුච්ඡා, සාපි නිදස්සනත්ථං උපබ්රූහෙති අඤ්ඤත්තනිබන්ධනත්තා තස්ස. ඔපම්මසංසන්දනෙ පන නිදස්සනත්ථො ගාහීයතීති ඉමස්මිං සුද්ධිකසංසන්දනෙ කෙවලං සමුච්චයවසෙනෙව අත්ථදස්සනං යුත්තන්ති අධිප්පායො. රූපාදීනි උපාදාපඤ්ඤත්තිමත්තත්තා පුග්ගලස්ස සො තෙහි අඤ්ඤො, අනඤ්ඤො චාති න වත්තබ්බොති අයං සාසනක්කමොති ආහ ‘‘රූපාදීහි…පෙ… සමයො’’ති. අනුඤ්ඤායමානෙති තස්මිං සමයෙ සුත්තෙ ච අප්පටික්ඛිපියමානෙ. අයඤ්ච අත්ථො සාසනිකස්ස පරවාදිනො වසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

‘‘ආජානාහි ¶ නිග්ගහ’’න්ති පාඨො දිට්ඨො භවිස්සති, අඤ්ඤථා ‘‘පටිලොමපඤ්චකානි දස්සිතානි, පටිකම්මචතුක්කාදීනි සංඛිත්තානී’’ති න සක්කා වත්තුන්ති අධිප්පායො. චොදනාය විනා පරවාදිනො පටිජානාපනං නත්ථීති වුත්තං ‘‘පටිජානාපනත්ථන්ති…පෙ… චොදනත්ථ’’න්ති. චොදනාපුබ්බකඤ්හි තස්ස පටිජානාපනං. තෙන ඵලවොහාරෙන කාරණං වුත්තන්ති දස්සෙති. අබ්යාකතත්තාති අබ්යාකරණීයත්තා, භගවතා වා න බ්යාකතත්තා. යදි ඨපනීයත්තා පටික්ඛිපිතබ්බන්ති ඉමස්මිං පච්චනීකනයෙ ඨපනීයත්තා පඤ්හස්ස සකවාදිනා පටික්ඛිපිතබ්බං. පරෙනපීති පරවාදිනාපි ඨපනීයත්තා ලද්ධිමෙව නිස්සාය අනුලොමනයෙ පටික්ඛෙපො කතොති අයමෙත්ථ සුද්ධිකසංසන්දනාය අධිප්පායො යුත්තො අනුලොමෙපි රූපාදීහි අඤ්ඤත්තචොදනායමෙව පරවාදිනා පටික්ඛෙපස්ස කතත්තාති අධිප්පායො.

සුද්ධිකසංසන්දනවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

28-36. උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන අඤ්ඤත්තපුච්ඡා චාති ඉමිනා ද්වයම්පි උද්ධරති උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන අඤ්ඤත්තපුච්ඡා, උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන පුච්ඡා චාති. තත්ථ පච්ඡිමං සන්ධායාහ ‘‘ද්වින්නං සමානතා’’තිආදි. තස්සත්ථො – ද්වින්නං රූපවෙදනානං විය රූපපුග්ගලානං සච්චිකට්ඨෙන සමානතා ¶ තෙසං අඤ්ඤත්තස්ස කාරණං යුත්තං න හොති. අථ ඛො…පෙ… උපලබ්භනීයතාති ඉදඤ්ච සංසන්දනං විචාරෙතබ්බං. අයං හෙත්ථ අධිප්පායො – යදි සච්චිකට්ඨසාමඤ්ඤෙන රූපපුග්ගලානං උපලද්ධිසාමඤ්ඤං ඉච්ඡිතං, තෙනෙව නෙසං අඤ්ඤත්තම්පි ඉච්ඡිතබ්බං. අථ පරමත්ථවොහාරභෙදතො තෙසං අඤ්ඤත්තං න ඉච්ඡිතං, තතො එව උපලද්ධිසාමඤ්ඤම්පි න ඉච්ඡිතබ්බන්ති.

37-45. උපලද්ධීති පුග්ගලස්ස උපලද්ධි විජ්ජමානතා. ‘‘පටිකම්මපඤ්චක’’න්ති විඤ්ඤායතීති යොජනා.

ඔපම්මසංසන්දනවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

46-52. එකධම්මතොපීති ¶ සත්තපඤ්ඤාසාය සච්චිකට්ඨෙසු එකධම්මතොපි. එතෙන තතො සබ්බතොපි පුග්ගලස්ස අඤ්ඤත්තානනුජානනං දස්සෙති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සකලං පරමත්ථසච්චං සන්ධායා’’ති. රූපාදිඑකෙකධම්මවසෙන නානුයුඤ්ජිතබ්බො අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායස්ස අභාවතො. යස්මා පන සමුදායාවයවා භින්නසභාවා, තස්මා ‘‘සමුදායතො…පෙ… නිග්ගහාරහො සියා’’ති පරවාදිනො ආසඞ්කමාහ. එතං වචනොකාසන්ති යදිපි සත්තපඤ්ඤාසධම්මසමුදායතො පුග්ගලස්ස අඤ්ඤත්තං න ඉච්ඡති තබ්බිනිමුත්තස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අභාවතො, තදෙකදෙසතො පනස්ස අනඤ්ඤත්තම්පි න ඉච්ඡතෙව. න හි සමුදායො අවයවො හොතීති. තස්මා ‘‘තං පටික්ඛිපතො කිං නිග්ගහට්ඨානන්ති වත්තුං මා ලබ්භෙථා’’ති දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. රූපාදිධම්මප්පභෙදවිභාගමුඛෙනෙව අනවසෙසතො පුග්ගලොති ගහණාකාරදස්සනවසෙන පවත්තො පඨමවිකප්පො, දුතියො පන අවිභාගතො පරමත්ථසච්චභාවසාමඤ්ඤෙනාති අයං ඉමෙසං ද්වින්නං විකප්පානං විසෙසො. ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනන්ති ආහ ‘‘එව’’න්ති.

සභාවවිනිබ්භොගතොති සභාවෙන විනිබ්භුජ්ජිතබ්බතො. සභාවභින්නො හි ධම්මො තදඤ්ඤධම්මතො විනිබ්භොගං ලභති. තෙනාහ ‘‘රූපතො අඤ්ඤසභාගත්තා’’ති. රූපවජ්ජෙති රූපධම්මවජ්ජෙ ¶ . තීසුපීති ‘‘රූපස්මිං පුග්ගලො, අඤ්ඤත්ර රූපා, පුග්ගලස්මිං රූප’’න්ති ඉමෙසු එවං පවත්තෙසු තීසුපි අනුයොගෙසු. සාසනිකො එවායං පුග්ගලවාදීති කත්වා ආහ ‘‘න හි සො සක්කායදිට්ඨිං ඉච්ඡතී’’ති. ‘‘රූපවා’’ති ඉමිනා රූපෙන සකිඤ්චනතාව ඤාපීයති, න රූපායත්තවුත්තිතාති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපාති එත්ථ ච රූපවා පුග්ගලොති අයමත්ථො සඞ්ගහිතො’’ති.

චතුක්කනයසංසන්දනවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

54. ලක්ඛණයුත්තිකථායං ¶ ‘‘ඡලවසෙන පන වත්තබ්බං ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති පාඨො ගහෙතබ්බො.

55-59. පදද්වයස්ස අත්ථතො එකත්තෙති පදද්වයස්ස එකත්තත්ථෙ සතීති අත්ථො. පරිකප්පවචනඤ්හෙතං දොසදස්සනත්ථං ‘‘එවං සන්තෙ අයං දොසො’’ති. තයිදං එකත්තං උපලබ්භති එවාති පච්ඡිමපදාවධාරණං වෙදිතබ්බං. ‘‘කෙහිචි පුග්ගලො කෙහිචි න පුග්ගලො’’ති බ්යභිචාරදස්සනතො පරෙන න සම්පටිච්ඡිතන්ති කත්වා තමෙව අසම්පටිච්ඡිතත්තං විභාවෙන්තො ‘‘පුග්ගලස්ස හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අවිභජිතබ්බතන්ති ‘‘උපලබ්භති චා’’ති එවං අවිභජිතබ්බතං. විභජිතබ්බතන්ති ‘‘පුග්ගලො ච තදඤ්ඤඤ්ච උපලබ්භතී’’ති එවං විභජිතබ්බතං. එතෙන ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති එවා’’ති පච්ඡිමපදාවධාරණං වෙදිතබ්බං, න ‘‘පුග්ගලො එව උපලබ්භතී’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. තං විභාගන්ති යථාවුත්තං විභජිතබ්බාවිභජිතබ්බං විභාගං වදතො සකවාදිනො, අඤ්ඤස්ස වා කස්සචි. එතස්සාති පරවාදිනො ¶ . යථාවුත්තවිභාගන්ති ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති…පෙ… කෙහිචි න පුග්ගලො’’ති එවං පාළියං වුත්තප්පකාරං විභාගං. යථාආපාදිතෙනාති ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භතීති පදද්වයස්ස අත්ථතො එකත්තෙ’’තිආදිනා ආපාදිතප්පකාරෙන. න භවිතබ්බන්ති යදිපි තෙන පුග්ගලො උපලබ්භති එව වුච්චති, උපලබ්භතීති පන පුග්ගලො එව න වුච්චති, අථ ඛො අඤ්ඤොපි, තස්මා යථාවුත්තෙන පසඞ්ගෙන න භවිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘මග්ගිතබ්බො එත්ථ අධිප්පායො’’ති.

60. අත්ථතො පුග්ගලො නත්ථීති වුත්තං හොති අත්තසුඤ්ඤතාදස්සනෙන අනත්තලක්ඛණස්ස විහිතත්තා.

61-66. රූපකායාවිරහං ¶ සන්ධාය ආහ, න රූපතණ්හාසබ්භාවං. තථා සති අනෙකන්තිකත්තා පටික්ඛිපිතබ්බමෙව සියා, න අනුජානිතබ්බන්ති. ‘‘අත්ථිතායා’’ති ආහාති සම්බන්ධො. කාමීභාවස්ස අනෙකන්තිකත්තා කස්සචි කාමධාතූපපන්නස්ස කාමධාතුයා ආයත්තත්තාභාවතො ච කදාචි භාවස්සෙවාති යොජනා.

67. කායානුපස්සනායාති කායානුපස්සනාදෙසනාය. සා හි කායකායානුපස්සීනං විභාගග්ගහණස්ස කාරණභූතා, කායානුපස්සනා එව වා. එවංලද්ධිකත්තාති අඤ්ඤො කායො අඤ්ඤො පුග්ගලොති එවංලද්ධිකත්තා. ආහච්ච භාසිතන්ති ඨානකරණානි ආහන්ත්වා කථිතං, භගවතා සාමං දෙසිතන්ති අත්ථො.

පඤ්ඤත්තානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69-72. යානිස්ස ¶ සුත්තානි නිස්සාය ලද්ධි උප්පන්නා, තෙසං දස්සනතො පරතො ‘‘තෙන හි පුග්ගලො සන්ධාවතී’’තිආදිනා පාළි ආගතා, පුරතො පන ‘‘න වත්තබ්බං පුග්ගලො සන්ධාවතී’’තිආදිනා, තස්මා වුත්තං ‘‘දස්සෙන්තො…පෙ… භවිතබ්බ’’න්ති. දස්සෙත්වාති වා වත්තබ්බන්ති ‘‘යානිස්ස…පෙ… තානි දස්සෙත්වා ‘තෙන හි පුග්ගලො සන්ධාවතී’තිආදිමාහා’’ති වත්තබ්බන්ති අත්ථො. දස්සෙන්තොති වා ඉදං දස්සනකිරියාය න වත්තමානතාමත්තවචනං, අථ ඛො තස්සා ලක්ඛණත්ථවචනං, හෙතුභාවවචනං වාති න කොචි දොසො.

91. සො වත්තබ්බොති සො ජීවසරීරානං අනඤ්ඤතාපජ්ජනාකාරො වත්තබ්බො, නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘රූපී අත්තා’’ති ඉමිස්සා ලද්ධියා වසෙන ‘‘යෙන රූපසඞ්ඛාතෙන අත්තනො සභාවභූතෙන සරීරෙන සද්ධිං ගච්ඡතී’’ති එවං පන අත්ථෙ සති සො ආකාරො වුත්තො එව හොති, තථා ච සති ‘‘රූපං පුග්ගලොති අනනුඤ්ඤාතත්තා’’ති එවම්පි වත්තුං න සක්කා. යස්මා පන ‘‘ඉධ සරීරනික්ඛෙපා’’ති අනන්තරං වක්ඛති, තස්මා ¶ ‘‘සො වත්තබ්බො’’ති වුත්තං. නිරයූපගස්ස පුග්ගලස්ස අන්තරාභවං න ඉච්ඡතීති ඉදං පුරාතනානං අන්තරාභවවාදීනං වසෙන වුත්තං. අධුනාතනා පන ‘‘උද්ධංපාදො තු නාරකො’’ති වදන්තා තස්සපි අන්තරාභවං ඉච්ඡන්තෙව, කෙචි පන අසඤ්ඤූපගානං. අරූපූපගානං පන සබ්බෙපි න ඉච්ඡන්ති. තත්ථ යෙ ‘‘සඤ්ඤුප්පාදා ච පන තෙ දෙවා තම්හා කායා චවන්තී’’ති සුත්තස්ස අත්ථං මිච්ඡා ගහෙත්වා චුතූපපාතකාලෙසු අසඤ්ඤීනං සඤ්ඤා අත්ථීති අන්තරාභවතොව අසඤ්ඤූපපත්තිං ඉච්ඡන්ති, තදඤ්ඤෙසං වසෙන ‘‘සවෙදනො…පෙ… පටික්ඛිපතී’’ති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ පනා’’තිආදිමාහ. කෙ පනෙවං ඉච්ඡන්ති? සබ්බත්ථිවාදීසු එකච්චෙ.

92. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ භවෙ, අචිත්තුප්පාදෙ වා සඤ්ඤා අත්ථීති ඉච්ඡන්තීති න වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. යතො සො සඤ්ඤාභවෙන අසඞ්ගහිතො, භවන්තරභාවෙන ච සඞ්ගහිතො.

93. ඉන්ධනුපාදානො අග්ගි විය ඉන්ධනෙන රූපාදිඋපාදානො පුග්ගලො රූපාදිනා විනා නත්ථීති එත්ථ අයමධිප්පායවිභාවනා – යථා න විනා ඉන්ධනෙන අග්ගි පඤ්ඤාපීයති, න ච තං අඤ්ඤං ඉන්ධනතො සක්කා පටිජානිතුං, නාපි අනඤ්ඤං. යදි හි අඤ්ඤං සියා, න උණ්හං ඉන්ධනං ¶ සියා, අථ අනඤ්ඤං, නිදහිතබ්බංයෙව දාහකං සියා, එවං න විනා රූපාදීහි පුග්ගලො පඤ්ඤාපීයති, න ච තෙහි අඤ්ඤො, නාපි අනඤ්ඤො සස්සතුච්ඡෙදභාවප්පසඞ්ගතොති පරවාදිනො අධිප්පායො. තත්ථ යදි අග්ගින්ධනොපමා ලොකවොහාරෙන වුත්තා, අපළිත්තං කට්ඨාදිඉන්ධනං නිදහිතබ්බඤ්ච, පළිත්තං භාසුරුණ්හං අග්ගිදාහකඤ්ච, තඤ්ච ඔජට්ඨමකරූපං පබන්ධවසෙන පවත්තං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං. යදි එවං පුග්ගලො රූපාදීහි අඤ්ඤො අනිච්චො ච ආපන්නො, අථ පරමත්ථතො ච, තස්මිංයෙව කට්ඨාදිසඤ්ඤිතෙ රූපසඞ්ඛාතපළිත්තෙ යං උසුමං සො අග්ගි තංසහජාතානි තීණිභූතානි ඉන්ධනං. එවම්පි සිද්ධං ලක්ඛණභෙදතො අග්ගින්ධනානං අඤ්ඤත්තන්ති අග්ගි විය ඉන්ධනතො රූපාදීහි අඤ්ඤො පුග්ගලො අනිච්චො ච ආපජ්ජතීති.

97. නීලගුණයොගතො ¶ නීලො, නීලො එව නීලකො, තස්ස, අයං පනස්ස නීලපඤ්ඤත්ති නීලරූපුපාදානාති ආහ ‘‘නීලං…පෙ… පඤ්ඤත්තී’’ති. එවං පන පාඨෙ ඨිතෙ නීලං උපාදාය නීලොති කථමයං පදුද්ධාරොති ආහ ‘‘නීලං රූපං…පෙ… එත්ථ යො පුට්ඨො නීලං උපාදාය නීලො’’ති. එත්ථාති එතස්මිං වචනෙ. තදාදීසූති ‘‘පීතං රූපං උපාදායා’’තිආදිකං අට්ඨකථායං ආදි-සද්දෙන ගහිතමෙව තදත්ථදස්සනවසෙන ගණ්හාති.

98. වුත්තන්ති ‘‘මග්ගකුසලො’’තිආදීසු ඡෙකට්ඨං සන්ධාය වුත්තං. කුසලපඤ්ඤත්තිං කුසලවොහාරං.

112. පුබ්බපක්ඛං දස්සෙත්වා උත්තරමාහාති පරවාදී පුබ්බපක්ඛං දස්සෙත්වා සකවාදිස්ස උත්තරමාහ.

115. ‘‘රූපං රූපවා’’තිආදිනයප්පවත්තං පරවාදිවාදං භින්දිතුං ‘‘යථා න නිගළො නෙගළිකො’’තිආදිනා ¶ සකවාදිවාදො ආරද්ධොති ආහ ‘‘යස්ස රූපං සො රූපවාති උත්තරපක්ඛෙ වුත්තං වචනං උද්ධරිත්වා’’ති.

118. විඤ්ඤාණනිස්සයභාවූපගමනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවූපගමනං. තයිදං විසෙසනං චක්ඛුස්සාති ඉමිනාව සිද්ධන්ති න කතං දට්ඨබ්බං.

උපාදාපඤ්ඤත්තානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

123. කම්මානන්ති කුසලාකුසලකම්මානං. තග්ගහණෙනෙව හි තංතංකිච්චකරණීයෙ කිරියානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නිප්ඵාදකප්පයොජකභාවෙනාති කාරකකාරාපකභාවෙන.

125. කම්මකාරකස්ස පුග්ගලස්ස යො අඤ්ඤො පුග්ගලො කාරකො. තෙනපීති කාරකකාරකෙනපි. තස්සාති කාරකකාරකස්ස. අඤ්ඤන්ති අඤ්ඤං කම්මං. එවන්ති ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන. තෙහි තෙහි කාරකෙහි පුග්ගලා විය අඤ්ඤානි කම්මානි කරීයන්තීති දස්සෙති. තෙනාහ ¶ ‘‘කම්මවට්ටස්ස අනුපච්ඡෙදං වදන්තී’’ති. එවං සන්තෙ පුග්ගලස්ස කාරකො, කම්මස්ස කාරකොති අයං විභාගො ඉධ අනාමට්ඨො හොති, තථා ච සති කාරකපරම්පරාය වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති ආහ ‘‘පුග්ගලස්ස…පෙ… විචාරෙතබ්බමෙත’’න්ති. තස්ස කාරකන්ති පුග්ගලස්ස කාරකං. ඉදඤ්චාති න කෙවලං පුග්ගලකාරකස්ස කම්මකාරකතාපත්තියෙව දොසො, අථ ඛො ඉදං කම්මකාරකතාය කාරකපරම්පරාපජ්ජනම්පි විචාරෙතබ්බං, න යුජ්ජතීති අත්ථො. පුග්ගලානඤ්හි පටිපාටියා කාරකභාවො කාරකපරම්පරා.

170. එකො අන්තොති ‘‘ගාහො’’ති සස්සතගාහසඞ්ඛාතො අන්තොති අත්ථො.

176. සියා අඤ්ඤො, සියා අනඤ්ඤො, සියා න වත්තබ්බො ‘‘අඤ්ඤොති වා අනඤ්ඤොති වා’’ති ¶ , එවං පවත්තනිගණ්ඨවාදසදිසත්තා සො එව එකො නෙව සො හොති, න අඤ්ඤොති ලද්ධිමත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉදං පන නත්ථෙවා’’ති. පරස්ස ඉච්ඡාවසෙනෙවාති පරවාදිනො ලද්ධිවසෙනෙව. එකං අනිච්ඡන්තස්සාති එකං ‘‘සො කරොති, සො පටිසංවෙදෙතී’’ති ගහණං සස්සතදිට්ඨිභයෙන පටික්ඛිපන්තස්ස ඉතරං උච්ඡෙදග්ගහණං ආපන්නං. තඤ්ච පටික්ඛිපන්තස්ස අඤ්ඤං මිස්සකං නිච්චානිච්චග්ගහණං, වික්ඛෙපග්ගහණඤ්ච ආපන්නං. කාරකවෙදකිච්ඡාය ඨත්වාති ස්වෙව කාරකො වෙදකො චාති ඉමස්මිං ආදායෙ ඨත්වා. තංතංඅනිච්ඡායාති තස්ස තස්ස වාදස්ස අසම්පටිච්ඡනෙන. ආපන්නවසෙනපීති ආපන්නගාහවසෙනපි අයං අනුයොගො වුත්තොති යොජනා. සබ්බෙසං ආපන්නත්තාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙසං විකප්පානං අනුක්කමෙන ආපන්නත්තා නායමනුයොගො කතොති යොජනා. එකෙකස්සෙවාති තෙසු විසුං විසුං එකෙකස්සෙව ආපන්නත්තා. තන්තිවසෙන පන තෙ විකප්පා එකජ්ඣං දස්සෙත්වාති අධිප්පායො. එකතො යොජෙතබ්බං චතුන්නම්පි පඤ්හානං එකතො පුට්ඨත්තා.

පුරිසකාරානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

193. විකුබ්බතීති ¶ එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන ‘‘දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුණාතී’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. අභිඤ්ඤානුයොගො දට්ඨබ්බොති යොජනා. තදභිඤ්ඤාවතොති ආසවක්ඛයාභිඤ්ඤාවතො. අරහතො සාධනන්ති අරහතො සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන පුග්ගලත්තාභාවසාධනං. තබ්භාවස්සාති අරහත්තස්ස. අරහත්තධාරානඤ්හි ඛන්ධා නාම පුග්ගලත්තං තස්සපි හොතීති.

අභිඤ්ඤානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

209. තතියකොටිභූතස්සාති ¶ තතියකොටිසභාවස්ස සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවිනිමුත්තසභාවස්ස. සභාවස්සාති ච සභාවධම්මස්ස. ලද්ධිං නිගූහිත්වාති පුග්ගලො නෙව සඞ්ඛතො, නාසඞ්ඛතොති ලද්ධිං අවිභාවෙත්වා.

ඤාතකානුයොගාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

218. පජානනං නාම න හොති නිබ්බිදාදීනං අප්පච්චයත්තා. පරිච්ඡෙදනසමත්ථතඤ්ච දස්සෙතීති සම්බන්ධො.

228. සහරූපභාවො රූපෙන සමඞ්ගිතා, විනාරූපභාවො තතො විනිස්සටතාති තදුභයං රූපස්ස අබ්භන්තරගමනං බහිනික්ඛමනඤ්ච හොති. තස්මා තං ද්වයං සහරූපභාවවිනාරූපභාවානං ලක්ඛණවචනන්ති වුත්තං.

237. ඔළාරිකොති ථූලො. ආහිතො අහං මානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. සො එව යථාසකං කම්මුනා පටිලභිතබ්බතො පටිලාභො. පදද්වයෙනපි කාමාවචරත්තභාවො කථිතො. මනොමයො අත්තපටිලාභො රූපාවචරත්තභාවො. සො හි ඣානමනෙන නිබ්බත්තත්තා ¶ මනොමයො. අරූපො අත්තපටිලාභොති අරූපාවචරත්තභාවො. සො හි රූපෙන අමිස්සිතත්තා අරූපොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘අත්තා’’ති පන ජීවෙ ලොකවොහාරො නිරුළ්හො, අසතිපි ජීවෙ තථානිරුළ්හං ලොකවොහාරං ගහෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධාපි වොහරන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉති ඉමා ලොකස්ස සමඤ්ඤා, යාහි තථාගතො වොහරතී’’ති වත්වා ඉදානි යථා වොහරන්ති, තං පකාරං විභාවෙන්තො ‘‘අපරාමස’’න්තිආදිමාහ.

පච්චත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙනාති කක්ඛළඵුසනාදිසලක්ඛණවසෙන අනිච්චතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ච. ඉමිනාති ‘‘පච්චත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙනා’’තිආදිනා වුත්තෙන පරමත්ථතො පුග්ගලාභාවවචනෙන ¶ . ඉතො පුරිමාති තත්ථ තත්ථ සකවාදිපටික්ඛෙපාදිවිභාවනවසෙන පවත්තා ඉතො අත්ථසංවණ්ණනතො පුරිමා. ඉමිනාති වා ‘‘යථා රූපාදයො ධම්මා’’තිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තවචනෙන. යථා චාති එත්ථ ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන සමඤ්ඤානතිධාවනං සම්පිණ්ඩෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පරාමාසො ච න හොති ජනපදනිරුත්තියා අභිනිවිසිතබ්බතො, යථා ච සමඤ්ඤාතිධාවනං න හොති, එවං ඉතො පුරිමා ච අත්ථවණ්ණනා යොජෙතබ්බා. සමඤ්ඤාතිධාවනෙ හි සති සබ්බලොකවොහාරූපච්ඡෙදො සියාති.

තස්මා සච්චන්ති යස්මා තත්ථ පරමත්ථාකාරං අනාරොපෙත්වා සමඤ්ඤං නාතිධාවන්තො කෙවලං ලොකසම්මුතියාව වොහරති, තස්මා සච්චං පරෙසං අවිසංවාදනතො. තථකාරණන්ති තථො අවිතථො ධම්මසභාවො කාරණං පවත්තිහෙතු එතස්සාති තථකාරණං, පරමත්ථවචනං, අවිපරීතධම්මසභාවවිසයන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ධම්මානං තථතාය පවත්ත’’න්ති.

පටිවෙධානුයොගාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

239. ඉදං ¶ ¶ සුත්තන්ති ඉදං ලක්ඛණමත්තං දට්ඨබ්බං. ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සමයවිමුත්තස්ස භික්ඛුනො පරිහානාය සංවත්තන්තී’’ති (අ. නි. 5.149-150) ඉදම්පි හි සුත්තං අනාගාමිආදීනංයෙව පරිහානිනිස්සයො, න අරහතො. සමයවිමුත්තොති අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො සෙක්ඛස්සෙතං නාමං. යථාහ –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො සමයවිමුත්තො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො කාලෙන කාලං සමයෙන සමයං අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සමයවිමුත්තො’’ති (පු. ප. 1).

‘‘පරිහානිධම්මො’’ති ච පුථුජ්ජනො ච එකච්චො ච සෙක්ඛො අධිප්පෙතො, න අරහාති. තස්මාති යස්මා යථාදස්සිතානි සුත්තානි අනාගාමිආදීනං පරිහානිලද්ධියා නිස්සයො, න අරහතො, තස්මා. තං නිස්සාය තං අපෙක්ඛිත්වා යස්මා ‘‘අරහතොපී’’ති එත්ථ අරහතොපි පරිහානි, කො පන වාදො අනාගාමිආදීනන්ති අයමත්ථො ලබ්භති, තස්මා පි-සද්දසම්පිණ්ඩිතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අරහතොපි…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති ආහ. යස්මා වා කාමඤ්චෙත්ථ දුතියසුත්තං සෙක්ඛවසෙන ආගතං, පඨමතතියසුත්තානි පන අසෙක්ඛවසෙනපි ආගතානීති තෙසං ලද්ධි, තස්මා ‘‘අරහතොපී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉදං සුත්තං අරහතො’’තිආදි.

තතියස්මින්ති ‘‘සබ්බෙසඤ්ඤෙව අරහන්තානං පරිහානී’’ති එතස්මිං පඤ්හෙ. සො හි ‘‘සබ්බෙව අරහන්තො’’තිආදිනා ¶ ආගතෙසු තතියො පඤ්හො. තෙසන්ති මුදින්ද්රියානං. තතියස්මිම්පීති පි-සද්දො වුත්තත්ථසමුච්චයො. තෙන පඨමපඤ්හං සමුච්චිනොති ‘‘තත්ථපි තික්ඛින්ද්රියා අධිප්පෙතා’’ති.

සොයෙව න පරිහායතීති සොතාපන්නොයෙව සොතාපන්නභාවතො න පරිහායතීති අත්ථො. න චෙත්ථ සකදාගාමිභාවාපත්තියා සොතාපන්නභාවාපගමො පරිහානි හොති විසෙසාධිගමභාවතො. පත්තවිසෙසතො ¶ හි පරිහානීති. ඉතරෙති සකදාගාමිආදිකා. උපරිමග්ගත්ථායාති උපරිමග්ගත්තයපටිලාභත්ථාය ‘‘නියතො’’ති වුත්තමත්ථං අග්ගහෙත්වා.

වාදයුත්තිපරිහානිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අරියපුග්ගලසංසන්දනපරිහානිකථාවණ්ණනා

241. තතොති අරහත්තතො. තත්ථාති දස්සනමග්ගඵලෙ. වායාමෙනාති විපස්සනුස්සාහනෙන. තදනන්තරන්ති සොතාපත්තිඵලානන්තරං. පඨමං දස්සනමග්ගඵලානන්තරං අරහත්තං පාපුණාති, තතො පරිහීනො පුන වායමන්තො තදනන්තරං න අරහත්තං පාපුණාතීති කා එත්ථ යුත්තීති අධිප්පායො. පරවාදී නාම යුත්තම්පි වදති අයුත්තම්පීති කිං තස්ස වාදෙ යුත්තිගවෙසනායාති පන දට්ඨබ්බං. අපරිහානසභාවො භාවනාමග්ගො අරියමග්ගත්තා දස්සනාදස්සනමග්ගො විය. න චෙත්ථ අසිද්ධතාසඞ්කා ලොකුත්තරමග්ගස්ස පරස්සපි අරියමග්ගභාවස්ස සිද්ධත්තා, නාපි ලොකියමග්ගෙන අනෙකන්තිකතා අරියසද්දෙන විසෙසිතත්තා. තථා න විරුද්ධතා දුතියමග්ගාදීනං භාවනාමග්ගභාවස්ස ඔළාරිකකිලෙසප්පහානාදීනඤ්ච පරස්සපි ආගමතො සිද්ධත්තා.

අරියපුග්ගලසංසන්දනපරිහානිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

265. පුග්ගලපඤ්ඤත්තිඅට්ඨකථායං ¶ ‘‘පත්ති, ඵුසනා’’ති ච පච්චක්ඛතො අධිගමො අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘පත්තබ්බං වදතීති ආහ ඵුසනාරහ’’න්ති.

267. කතසන්නිට්ඨානස්සාති ඉමස්මිං සත්තාහෙ මාසෙ උතුම්හි අන්තොවස්සෙ වා අඤ්ඤං ආරාධෙස්සාමීති කතනිච්ඡයස්ස.

සුත්තසාධනපරිහානිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

269. හෙට්ඨාපීති ¶ ¶ පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙහි හෙට්ඨාපි. මග්ගභාවනම්පි න ඉච්ඡන්තීති විඤ්ඤායති ‘‘ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති ඉමිනා ‘‘ද්වෙපි බ්රහ්මචරියවාසා නත්ථි දෙවෙසූති උපලද්ධිවසෙනා’’ති වුත්තත්තා.

270. තස්සෙවාති පරවාදිනො එව. පුග්ගලවසෙනාති ‘‘ගිහීනඤ්චෙව එකච්චානඤ්ච දෙවාන’’න්ති එවං පුග්ගලවසෙන. තස්සාති පරවාදිනො. පටික්ඛෙපො න යුත්තොති එවං පුග්ගලවසෙන අත්ථයොජනා න යුත්තාති අධිප්පායො. පුග්ගලාධිට්ඨානෙන පන කතාපි අත්ථවණ්ණනා ඔකාසවසෙන පරිච්ඡිජ්ජතීති නායං දොසො. තස්සායං අධිප්පායොති අයං ‘‘ගිහීනඤ්චෙවා’’තිආදිනා වුත්තො තස්ස පරවාදිනො යදි අධිප්පායො, එවං සඤ්ඤාය පරවාදිනො සකවාදිනා සමානාදායොති න නිග්ගහාරහො සියා. තෙනාහ ‘‘සක…පෙ… තබ්බො’’ති. පඨමං පන අනුජානිත්වා පච්ඡා පටික්ඛෙපෙනෙව නිග්ගහෙතබ්බතා වෙදිතබ්බා. කෙචි ‘‘යත්ථ නත්ථි පබ්බජ්ජා, නත්ථි තත්ථ බ්රහ්මචරියවාසොති පුච්ඡාය එකච්චානං මනුස්සානං මග්ගප්පටිවෙධං සන්ධාය පරවාදිනො පටික්ඛෙපො. යදිපි සො දෙවානං මග්ගප්පටිලාභං න ඉච්ඡති, සම්භවන්තං පන සබ්බං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘ගිහීන’මිච්චෙව අවත්වා ‘එකච්චානඤ්ච දෙවාන’න්ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න සුන්දරං ‘‘සන්ධායා’’ති වුත්තත්තා, පුරිමොයෙවත්ථො යුත්තො.

සුද්ධබ්රහ්මචරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සංසන්දනබ්රහ්මචරියකථාවණ්ණනා

273. රූපාවචරමග්ගෙනාති ¶ රූපාවචරජ්ඣානෙන. තඤ්හි රූපභවූපපත්තියා උපායභාවතො මග්ගොති වුත්තො. යථාහ ‘‘රූපුපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 160). ඉදන්ති ඉදං රූපාවචරජ්ඣානං. ‘‘ඉධවිහායනිට්ඨහෙතුභූතො රූපාවචරමග්ගො’’තිආදිකං දීපෙන්තං වචනං අනාගාමිමග්ගස්ස තබ්භාවදීපකෙන ‘‘ඉධ භාවිතමග්ගො’’තිආදිකෙන කථං සමෙතීති චොදෙත්වා යථා සමෙති ¶ , තං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘පුබ්බෙ’’ති ඉමිනා ‘‘ඉධ භාවිතමග්ගො’’තිආදිකං වදන්ති, ඉධාපි පන ‘‘රූපාවචරමග්ගෙනා’’තිආදිකං. තත්ථ අනාගාමී එවාති අනාගාමිඵලට්ඨො එව. ඣානානාගාමීති අසමුච්ඡින්නජ්ඣත්තසංයොජනොපි රූපභවෙ උප්පජ්ජිත්වා අනාවත්තිධම්මමග්ගං භාවෙත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායනතො. අධිප්පායොති යථාවුත්තො ද්වින්නං අට්ඨකථාවචනානං අවිරොධදීපකො අධිප්පායො.

ඉධාති කාමලොකෙ. තත්ථාති බ්රහ්මලොකෙ. එත්ථ ච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ඨානෙහී’’ති සුත්තං කිං යථාරුතවසෙන ගහෙතබ්බත්ථං, උදාහු සන්ධායභාසිතන්ති? තත්ථ ජානමානො සන්ධායභාසිතන්ති වදෙය්ය. අඤ්ඤථා ‘‘පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ උපාදායා’’තිආදි වත්තුං න සක්කා ‘‘දෙවෙ ච තාවතිංසෙ’’ති වුත්තත්තා. යථා හි තස්ස ‘‘සෙය්යථාපි දෙවෙහි තාවතිංසෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා’’තිආදීසු විය සක්කං දෙවරාජානං උපාදාය කාමාවචරදෙවෙසු තාවතිංසදෙවා පාකටා පඤ්ඤාතාති තෙසං ගහණං, න තෙයෙව අධිප්පෙතාති සුත්තපදස්ස සන්ධායභාසිතත්ථං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, එවං ‘‘ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති එත්ථාපි අනවජ්ජසුඛඅබ්යාසෙකසුඛනෙක්ඛම්මසුඛාදිසන්නිස්සයභාවෙන මහානිසංසතාය සාසනෙ පබ්බජ්ජා ‘‘ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති ඉමස්මිං සුත්තෙ අධිප්පෙතා. සා හි උත්තරකුරුකානං දෙවානඤ්ච අනොකාසභාවතො දුක්කරා දුල්ලභා ච. තත්ථ සූරියපරිවත්තාදීහිපි දෙවෙසු මග්ගපටිලාභාය අත්ථිතා විභාවෙතබ්බා, උත්තරකුරුකානං පන විසෙසානධිගමභාවො උභින්නම්පි ඉච්ඡිතො එවාති.

සංසන්දනබ්රහ්මචරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රහ්මචරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

274. ඔධිසොති ¶ භාගසො, භාගෙනාති අත්ථො. භාගො නාම යස්මා එකදෙසො හොති, තස්මා ‘‘එකදෙසෙන එකදෙසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ යදි චතුන්නං මග්ගානං වසෙන සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසගණස්ස චතුභාගෙහි පහානං ‘‘ඔධිසො පහාන’’න්ති අධිප්පෙතං, ඉච්ඡිතමෙවෙතං සකවාදිස්ස ‘‘තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා දිට්ඨිගතානං පහානායා’’ති ¶ ච ආදිවචනතො. යස්මා පන මග්ගො චතූසු සච්චෙසු නානාභිසමයවසෙන කිච්චකරො, න එකාභිසමයවසෙනාති පරවාදිනො ලද්ධි, තස්මා යථා ‘‘මග්ගො කාලෙන දුක්ඛං පරිජානාති, කාලෙන සමුදයං පජහතී’’තිආදිනා නානක්ඛණවසෙන සච්චෙසු පවත්තතීති ඉච්ඡිතො, එවං පච්චෙකම්පි නානක්ඛණවසෙන පවත්තෙය්ය. තථා සති දුක්ඛාදීනං එකදෙසඑකදෙසමෙව පරිජානාති පජහතීති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘සොතාපත්ති…පෙ… එකදෙසෙ පජහතී’’තිආදි වුත්තං. සති හි නානාභිසමයෙ පඨමමග්ගාදීහි පහාතබ්බානං සංයොජනත්තයාදීනං දුක්ඛදස්සනාදීහි එකදෙසඑකදෙසප්පහානං සියාති එකදෙසසොතාපත්තිමග්ගට්ඨාදිතා, තතො එව එකදෙසසොතාපන්නාදිතා ච ආපජ්ජති අනන්තරඵලත්තා ලොකුත්තරකුසලානං, න ච තං යුත්තං. න හි කාලභෙදෙන විනා සො එව සොතාපන්නො, අසොතාපන්නො චාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තෙනාහ ‘‘එකදෙසං සොතාපන්නො, එකදෙසං න සොතාපන්නො’’තිආදි.

අපිචායං නානාභිසමයවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො ‘‘මග්ගඤාණං සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තං කිං ආරම්මණතො පටිවිජ්ඣති, උදාහු කිච්චතො’’ති. යදි ආරම්මණතොති වදෙය්ය, තස්ස විපස්සනාඤාණස්ස විය දුක්ඛසමුදයානං අච්චන්තපරිච්ඡෙදසමුච්ඡෙදා න යුත්තා තතො අනිස්සටත්තා, තථා මග්ගදස්සනං. න හි සයමෙව අත්තානං ආරබ්භ පවත්තතීති යුත්තං, මග්ගන්තරපරිකප්පනායං අනවට්ඨානං ආපජ්ජතීති, තස්මා තීණි සච්චානි කිච්චතො, නිරොධං කිච්චතො ආරම්මණතො ච පටිවිජ්ඣතීති එවමසම්මොහතො පටිවිජ්ඣන්තස්ස මග්ගඤාණස්ස නත්ථෙව නානාභිසමයො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතී’’තිආදි. න චෙතං කාලන්තරදස්සනං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදම්පි සො පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) එකසච්චදස්සනසමඞ්ගිනො අඤ්ඤසච්චදස්සනසමඞ්ගිභාවවිචාරණායං තදත්ථසාධනත්ථං ආයස්මතා ගවංපතිත්ථෙරෙන ආභතත්තා පච්චෙකඤ්ච සච්චත්තයදස්සනස්ස යොජිතත්තා. අඤ්ඤථා පුරිමදිට්ඨස්ස පුන අදස්සනතො සමුදයාදිදස්සනෙ දුක්ඛාදිදස්සනමයොජනීයං ¶ සියා. න හි ලොකුත්තරමග්ගො ලොකියමග්ගො විය කතකාරිභාවෙන පවත්තති සමුච්ඡෙදකත්තා. තථා යොජනෙ ච සබ්බං දස්සනං ¶ දස්සනන්තරපරන්ති දස්සනානුපරමො සියා. එවං ආගමතො යුත්තිතො ච නානාභිසමයස්ස අසම්භවතො පච්චෙකං මග්ගානං ඔධිසො පහානං නත්ථීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

280. යදිපි පාළියං ‘‘තයො මග්ගෙ භාවෙතී’’ති වුත්තං, මග්ගභාවනා පන යාවදෙව කිලෙසසමුච්ඡින්දනත්ථාති ඤත්වා ‘‘කිච්චසබ්භාවන්ති තීහි පහාතබ්බස්ස පහීනත’’න්ති ආහ. තත්ථ තීහීති හෙට්ඨිමෙහි තීහි අරියමග්ගෙහි පහාතබ්බස්ස අජ්ඣත්තසංයොජනස්ස පහීනතං සමුච්ඡින්දනන්ති අත්ථො. තං පන කිච්චන්ති අධොභාගියසංයොජනෙසු මග්ගස්ස පහානාභිසමයකිච්චං. තෙනෙව මග්ගෙනාති අනාගාමිමග්ගෙනෙව. එතං න සමෙතීති එවං මග්ගුප්පාදතො පගෙව කාමරාගබ්යාපාදා පහීයන්තීති ලද්ධිකිත්තනං ඉමිනා මග්ගස්ස කිච්චසබ්භාවකථනෙන න සමෙති න යුජ්ජති. තස්මාති ඉමිනා යථාවුත්තමෙව විරොධං පච්චාමසති. පහීනානන්ති වික්ඛම්භිතානං. යො හි ඣානලාභී ඣානෙන යථාවික්ඛම්භිතෙ කිලෙසෙ මග්ගෙන සමුච්ඡින්දති, සො ඉධාධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘දස්සනමග්ගෙ…පෙ… අධිප්පායො’’ති.

282. සබ්බං ¶ අත්ථීති එත්ථ යස්මා පච්චුප්පන්නං විය අතීතානාගතම්පි ධරමානසභාවන්ති පරවාදිනො ලද්ධි, තස්මා සබ්බන්ති කාලවිභාගතො අතීතාදිභෙදං සබ්බං. සො පන ‘‘යම්පි නත්ථි, තම්පි අත්ථී’’ති කාලවිමුත්තස්ස වසෙන අනුයොගො, තං අතිප්පසඞ්ගදස්සනවසෙන පරවාදිපටිඤ්ඤාය දොසාරොපනං. නයදස්සනං වා අතීතානාගතානං නත්ථිභාවස්ස. අත්ථීති ¶ පන අයං අත්ථිභාවො යස්මා දෙසකාලාකාරධම්මෙහි විනා න හොති, තස්මා තං තාව තෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා අනුයොගං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බත්ථ සබ්බමත්ථී’’තිආදිනා පාළි පවත්තා. තත්ථ යදිපි සබ්බත්ථාති ඉදං සාමඤ්ඤවචනං, තං පන යස්මා විසෙසනිවිට්ඨං හොති, පරතො ච සබ්බෙසූති ධම්මා විභාගතො වුච්චන්ති, තස්මා ඔළාරිකස්ස පාකටස්ස රූපධම්මසමුදායස්ස වසෙන අත්ථං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සරීරෙ’’ති වුත්තං, නිදස්සනමත්තං වා එතං දට්ඨබ්බං. තථා ච කාණාදකාපිලෙහි පටිඤ්ඤායමානා ආකාසකාලාදිසත්තපකතිපුරිසා විය පරවාදිනා පටිඤ්ඤායමානං සබ්බං සබ්බබ්යාපීති ආපන්නමෙව හොතීති. ‘‘සබ්බත්ථ සරීරෙ’’ති ච ‘‘තිලෙ තෙල’’න්ති විය බ්යාපනෙ භුම්මන්ති සරීරපරියාපන්නෙන සබ්බෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘සිරසි පාදා…පෙ… අත්ථො’’ති.

සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බමත්ථීති යොජනා. එතස්මිං පක්ඛෙයෙවස්ස අඤ්ඤවාදො පරිදීපිතො සියා ‘‘යං අත්ථි, අත්ථෙව තං, යං නත්ථි, නත්ථෙව තං, අසතො නත්ථි සම්භවො, සතො නත්ථි විනාසො’’ති. එවං සබ්බෙනාකාරෙන සබ්බං සබ්බෙසු ධම්මෙසු සබ්බං අත්ථීති අත්ථොති සම්බන්ධො. ඉමෙහි පන පක්ඛෙහි ‘‘සබ්බං සබ්බසභාවං, අනෙකසත්තිනිචිතාභාවා අසතො නත්ථි සම්භවො’’ති වාදො පරිදීපිතො සියා. යොගරහිතන්ති කෙනචි යුත්තායුත්තලක්ඛණසංයොගරහිතං. තං පන එකසභාවන්ති සංයොගරහිතං නාම අත්ථතො එකසභාවං, එකධම්මොති අත්ථො. එතෙන දෙවවාදීනං බ්රහ්මදස්සනං අත්ථෙවාතිවාදො පරිදීපිතො සියා. අත්ථීති පුච්ඡතීති යදි සබ්බමත්ථීති තව වාදො, යථාවුත්තාය මම දිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨිභාවො අත්ථීති එකන්තෙන තයා සම්පටිච්ඡිතබ්බො, තස්මා ‘‘කිං සො අත්ථී’’ති පුච්ඡතීති අත්ථො.

285. අතීතා ¶ …පෙ… කරිත්වාති එත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – අතීතං අනාගතන්ති රූපස්ස ඉමං විසෙසං, එවං විසෙසං වා රූපං අග්ගහෙත්වා පච්චුප්පන්නතාවිසෙසවිසිට්ඨරූපමෙව අප්පියං පච්චුප්පන්නරූපභාවානං සමානාධිකරණත්තා එතස්මිංයෙව ¶ විසයෙ අප්පෙතබ්බං, වචීගොචරං පාපෙතබ්බං සතිපි නෙසං විසෙසනවිසෙසිතබ්බතාසඞ්ඛාතෙ විභාගෙ තථාපි අවිභජිතබ්බං කත්වාති. යස්මා පන පාළියං ‘‘පච්චුප්පන්නන්ති වා රූපන්ති වා’’ති පච්චුප්පන්නරූපසද්දෙහි තදත්ථස්ස වත්තබ්බාකාරො ඉතිසද්දෙහි දස්සිතො, තස්මා ‘‘පච්චුප්පන්නසද්දෙන…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති ආහ. රූපපඤ්ඤත්තීති රූපායතනපඤ්ඤත්ති. සා හි සභාවධම්මුපාදානා තජ්ජාපඤ්ඤත්ති. තෙනෙවාහ ‘‘සභාවපරිච්ඡින්නෙ පවත්තා විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. රූපසමූහං උපාදායාති තංතංඅත්තපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතානං අභාවවිභාවනාකාරෙන පවත්තමානානං රූපධම්මානං සමූහං උපාදාය. උපාදානුපාදානම්පි හි උපාදානමෙවාති. තස්මාති සමූහුපාදායාධීනතාය අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවතො. විගමාවත්තබ්බතාති විගමස්ස වත්ථභාවාපගමස්ස අවත්තබ්බතා. න හි ඔදාතතාවිගමෙන අවත්ථං හොති. න පන යුත්තා රූපභාවස්ස විගමාවත්තබ්බතාති යොජනා. රූපභාවොති ච රූපායතනසභාවො චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභාවො. න හි තස්ස පච්චුප්පන්නභාවවිගමෙ විගමාවත්තබ්බතා යුත්තා.

කාලසංසන්දනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

288. අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වාති එත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො යථා ‘‘ඛදිරෙ වා බන්ධිතබ්බං පලාසෙ වා’’ති. තස්මා ‘‘හුත්වා හොතී’’ති එත්ථ හොති-සද්දො අනාගතපච්චුප්පන්නෙසු යං කිඤ්චි පධානං කත්වා සම්බන්ධං ලභතීති දස්සෙන්තො ‘‘අනාගතං…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති ආහ. තත්ථ පච්චුප්පන්නං හොන්තන්ති පච්චුප්පන්නං ජායමානං පච්චුප්පන්නභාවං ලභන්තං. තෙනාහ ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති ලද්ධිවසෙනා’’ති. තම්පි හුත්වා හොතීති යං අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නභාවප්පත්තියා ‘‘හුත්වා හොතී’’ති වුත්තං, කිං තදපි පුන හුත්වා හොතීති පුච්ඡති. තබ්භාවාවිගමතොති පච්චුප්පන්නභාවතො හුත්වාහොතිභාවානුපගමතො. පච්චුප්පන්නාභාවතොති පච්චුප්පන්නතාය අභාවතො.

වචනං ¶ ¶ අරහතීති ඉමිනා වචනමත්තෙ න කොචි දොසොති දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යදිපි තස්ස පුන හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වාහොතිභාවො නත්ථි, පුනප්පුනං ඤාපෙතබ්බතාය පන දුතියං තතො පරම්පි තථා වත්තබ්බතං අරහතීති ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාතීති. ධම්මෙති සභාවධම්මෙ. තප්පටික්ඛෙපතො අධම්මෙ අභාවධම්මෙ. තෙනාහ ‘‘සසවිසාණෙ’’ති.

පටික්ඛිත්තනයෙනාති ‘‘හුත්වා හොති, හුත්වා හොතී’’ති එත්ථ පුබ්බෙ යදෙතං තයා ‘‘අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොතී’’ති වදතා ‘‘තංයෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති ලද්ධිවසෙන ‘‘අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා හුත්වා හොතී’’ති වුත්තං, ‘‘කිං තෙ තම්පි හුත්වා හොතී’’ති පුච්ඡිතෙ යො පරවාදිනා හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වාඅභාවතො ‘‘න හෙවා’’ති පටික්ඛෙපො කතො, තෙන පටික්ඛිත්තනයෙන. ස්වායං යදෙව රූපාදි අනාගතං, තදෙව පච්චුප්පන්නන්ති සතිපි අත්ථාභෙදෙ අනාගතපච්චුප්පන්නන්ති පන අත්ථෙව කාලභෙදොති තංකාලභෙදවිරොධාය පටික්ඛෙපො පවත්තොති ආහ ‘‘පටික්ඛිත්තනයෙනාති කාලනානත්තෙනා’’ති. තෙන හි සො අයඤ්ච පටික්ඛෙපො නීතො පවත්තිතොති. පටිඤ්ඤාතනයෙනාති ඉදම්පි යථාවුත්තපටික්ඛෙපානන්තරං යං පටිඤ්ඤාතං, තං සන්ධායාහ. යථා හි සා පටිඤ්ඤා අත්ථාභෙදෙන නීතා පවත්තිතා, තථායම්පි. තෙනෙවාහ ‘‘අත්ථානානත්තෙනා’’ති, අනාගතාදිප්පභෙදාය කාලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතස්ස අත්ථස්ස අභෙදෙනාති අත්ථො. යථා උපාදානභූතරූපාදිඅත්ථාභෙදෙපි තෙසං ඛණත්තයානාවත්ති තංසමඞ්ගිතා අනාගතපච්චුප්පන්නභාවාවත්තිතා, තථා තත්ථ වුච්චමානා හුත්වාහොතිභාවා යථාක්කමං පුරිමපච්ඡිමෙසු පවත්තිතා පුරිමපච්ඡිමකිරියාති කත්වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථානානත්තං…පෙ… පටිජානාතී’’ති වත්වා පුන ‘‘අත්ථානානත්තමෙව හී’’තිආදිනා තමෙව අත්ථං සමත්ථෙති. යථා පන ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති පටිජානන්තස්ස ජීවොව සරීරං, සරීරමෙව ජීවොති ජීවසරීරානං අනඤ්ඤත්තං ආපජ්ජති, එවං ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති ච පටිජානන්තස්ස අනාගතපච්චුප්පන්නානං අනඤ්ඤත්තං ආපන්නන්ති පච්චුප්පන්නානාගතෙසු වුත්තා හොතිභාවහුත්වාභාවා අනාගතපච්චුප්පන්නෙසුපි ආපජ්ජෙය්යුන්ති වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘එවං සන්තෙ අනාගතම්පි හුත්වාහොති නාම, පච්චුප්පන්නම්පි හුත්වාහොතියෙව නාමා’’ති.

අනුඤ්ඤාතපඤ්හස්සාති ¶ ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති? ආමන්තා’’ති එවං අත්ථානානත්තං සන්ධාය අනුඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස. ඤාතුං ඉච්ඡිතො හි අත්ථො පඤ්හො. දොසො වුත්තොති අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නභූතස්ස පුන අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නභාවාපත්තිසඞ්ඛාතො දොසො වුත්තො පුරිමනයෙ ¶ . පච්ඡිමනයෙ පන අනාගතපච්චුප්පන්නෙසු එකෙකස්ස හුත්වාහොතිභාවාපත්තිසඞ්ඛාතො දොසො වුත්තොති අත්ථො. පටික්ඛිත්තපඤ්හන්ති ‘‘තංයෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති එවං කාලනානත්තං සන්ධාය පටික්ඛිත්තපඤ්හං. තෙනාති අනාගතපච්චුප්පන්නානං හොතිහුත්වාභාවපටික්ඛෙපෙන. චොදෙතීති අනාගතං තෙන හොති නාම, පච්චුප්පන්නං තෙන හුත්වා නාම, උභයම්පි අනඤ්ඤත්තා උභයසභාවන්ති චොදෙති. එත්ථාති ‘‘හුත්වා හොතී’’ති එතස්මිං පඤ්හෙ කථං හොති දොසොති චොදෙතීති. ‘‘තස්සෙවා’’ති පරිහරති. කථං කත්වා චොදනා, කථඤ්ච කත්වා පරිහාරො? අනුජානනපටික්ඛෙපානං භින්නවිසයතාය චොදනා, අත්ථාභෙදකාලභෙදවිසයත්තා අභින්නාධාරතාය තෙසං පරිහාරො. තස්සෙවාති හි පරවාදිනො එවාති අත්ථො.

තදුභයං ගහෙත්වාති ‘‘තං අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති උභයං එකජ්ඣං ගහෙත්වා. එකෙකන්ති තෙසු එකෙකං. එකෙකමෙවාති උභයං එකජ්ඣං අග්ගහෙත්වා එකෙකමෙව විසුං විසුං ඉමස්මිං පක්ඛෙ තථා න යුත්තන්ති අත්ථො. එස නයොති අතිදෙසං කත්වා සංඛිත්තත්තා තං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යන්ති ‘‘අනාගතස්ස හී’’තිආදිනා විවරති. පටිජානිතබ්බං සියා අනාගතපච්චුප්පන්නානං යථාක්කමං හොතිහුත්වාභාවතොති අධිප්පායො. ‘‘යදෙතං තයා’’තිආදිනා පවත්තො සංවණ්ණනානයො පුරිමනයො, තත්ථ හි ‘‘යදි තෙ අනාගතං හුත්වා’’තිආදිනා හුත්වාහොතිභාවො චොදිතො. ‘‘අපරො නයො’’තිආදිකො දුතියනයො. තත්ථ හි ‘‘අනාගතස්ස…පෙ… හුත්වාහොතියෙව නාමා’’ති අනාගතාදීසු එකෙකස්ස හුත්වාහොතිනාමතා චොදිතා.

290. කථං ¶ වුච්චතීති කස්මා වුත්තං. තෙනාති හි ඉමිනා දුතියපුච්ඡාය ‘‘අතීතං ඤාණ’’න්ති ඉදං පච්චාමට්ඨං, තඤ්ච පච්චුප්පන්නං ඤාණං, අතීතධම්මාරම්මණතාය අතීතන්ති වුත්තං. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුන පුට්ඨො අතීතාරම්මණං පච්චුප්පන්නං ඤාණ’’න්තිආදි.

අතීතඤාණාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

291. ‘‘අරහං ¶ ඛීණාසවො’’තිආදිනා සුත්තවිරොධො පාකටොති ඉදමෙව දස්සෙන්තො ‘‘යුත්තිවිරොධො…පෙ… දට්ඨබ්බො’’ති ආහ. තත්ථ අනානත්තන්ති අවිසෙසො. එවමාදිකොති ආදි-සද්දෙන කතකිච්චතාභාවො අනොහිතභාරතාති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අරහන්තාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

295. යො අතීතසද්දාභිධෙය්යො අත්ථො, සො අත්ථිසද්දාභිධෙය්යොති ද්වෙපි සමානාධිකරණත්ථාති කත්වා වුත්තං ‘‘අතීතඅත්ථිසද්දානං එකත්ථත්තා’’ති, න, අතීතසද්දාභිධෙය්යස්සෙව අත්ථිසද්දාභිධෙය්යත්තා. තෙනාහ ‘‘අත්ථිසද්දත්ථස්ස ච න්වාතීතභාවතො’’ති. තෙන කිං සිද්ධන්ති ආහ ‘‘අතීතං න්වාතීතං, න්වාතීතඤ්ච අතීතං හොතී’’ති. ඉදං වුත්තං හොති – යදි තව මතෙන අතීතං අත්ථි, අත්ථි ච න්වාතීතන්ති අතීතඤ්ච නො අතීතං සියා, තථා අත්ථි නො අතීතං අතීතඤ්ච නො අතීතං අතීතං සියාති, යථා ‘‘අතීතං අත්ථී’’ති එත්ථ අතීතමෙව අත්ථීති නායං නියමො ගහෙතබ්බො අනතීතස්සපි අත්ථිභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අත්ථි සියා අතීතං, සියා න්වාතීත’’න්ති. යෙන හි ආකාරෙන අතීතස්ස අත්ථිභාවො පරවාදිනා ඉච්ඡිතො, තෙනාකාරෙන අනතීතස්ස අනාගතස්ස පච්චුප්පන්නස්ස ච සො ඉච්ඡිතො. කෙන පන ආකාරෙන ඉච්ඡිතොති ¶ ? සඞ්ඛතාකාරෙන. තෙන වුත්තං ‘‘තෙනාතීතං න්වාතීතං, න්වාතීතං අතීත’’න්ති. තස්මා අතීතං අත්ථියෙවාති එවමෙත්ථ නියමො ගහෙතබ්බො. අත්ථිභාවෙ හි අතීතං නියමිතං, න අතීතෙ අත්ථිභාවො නියමිතො, ‘‘න පන නිබ්බානං අත්ථී’’ති එත්ථ පන නිබ්බානමෙව අත්ථීති අයම්පි නියමො සම්භවතීති සො එව ගහෙතබ්බො. යදිපි හි නිබ්බානං පරමත්ථතො අත්ථිභාවං උපාදාය උත්තරපදාවධාරණං ලබ්භති තදඤ්ඤස්සපි අභාවතො, තථාපි අසඞ්ඛතාකාරෙන අඤ්ඤස්ස අනුපලබ්භනතො තථා නිබ්බානමෙව අත්ථීති පුරිමපදාවධාරණෙ අත්ථෙ ගය්හමානෙ ‘‘අත්ථි සියා නිබ්බානං, සියා නො නිබ්බාන’’න්ති චොදනා අනොකාසා. අතීතාදීසු පන පුරිමපදාවධාරණං පරවාදිනා න ගහිතන්ති නත්ථෙත්ථ අතිප්පසඞ්ගො. අග්ගහණඤ්චස්ස පාළිතො එව විඤ්ඤායති. එවමෙත්ථ ¶ අතීතාදීනං අත්ථිතං වදන්තස්ස පරවාදිස්සෙවායං ඉට්ඨවිඝාතදොසාපත්ති, න පන නිබ්බානස්ස අත්ථිතං වදන්තස්ස සකවාදිස්සාති. පටිපාදනා පතිට්ඨාපනා වෙදිතබ්බා.

එත්ථාහ ‘‘අතීතං අත්ථී’’තිආදිනා කිං පනායං අතීතානාගතානං පරමත්ථතො අත්ථිභාවො අධිප්පෙතො, උදාහු න පරමත්ථතො. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව පරමත්ථතො, සබ්බකාලං අත්ථිභාවතො සඞ්ඛාරානං සස්සතභාවො ආපජ්ජති, න ච තං යුත්තං ආගමවිරොධතො යුත්තිවිරොධතො ච. අථ න පරමත්ථතො, ‘‘සබ්බමත්ථී’’තිආදිකා චොදනා නිරත්ථිකා සියා, න නිරත්ථිකා. සො හි පරවාදී ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගත’’න්තිආදිනා අතීතානාගතානම්පි ඛන්ධභාවස්ස වුත්තත්තා අසති ච අතීතෙ කුසලාකුසලස්ස කම්මස්ස ආයතිං ඵලං කථං භවෙය්ය, තත්ථ ච පුබ්බෙනිවාසඤාණාදි අනාගතෙ ච අනාගතංසඤාණාදි කථං පවත්තෙය්ය, තස්මා අත්ථෙව පරමත්ථතො අතීතානාගතන්ති යං පටිජානාති, තං සන්ධාය අයං කතාති. එකන්තෙන චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. යෙපි ‘‘සබ්බං අත්ථී’’ති වදන්ති අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නඤ්ච, තෙ සබ්බත්ථිවාදාති.

චතුබ්බිධා චෙතෙ තෙ සබ්බත්ථිවාදා. තත්ථ කෙචි භාවඤ්ඤත්තිකා. තෙ හි ‘‘යථා සුවණ්ණභාජනස්ස භින්දිත්වා අඤ්ඤථා කරියමානස්ස සණ්ඨානස්සෙව අඤ්ඤථත්තං, න වණ්ණාදීනං, යථා ච ඛීරං දධිභාවෙන පරිණමන්තං රසවීරියවිපාකෙ පරිච්චජති, න වණ්ණං, එවං ධම්මාපි අනාගතද්ධුනො පච්චුප්පන්නද්ධං සඞ්කමන්තා අනාගතභාවමෙව ජහන්ති, න අත්තනො සභාවං. තථා ¶ පච්චුප්පන්නද්ධුනො අතීතද්ධං සඞ්කමෙ’’ති වදන්ති. කෙචි ලක්ඛණඤ්ඤත්තිකා, තෙ පන ‘‘තීසු අද්ධාසු පවත්තමානො ධම්මො අතීතො අතීතලක්ඛණයුත්තො, ඉතරලක්ඛණෙහි අයුත්තො. තථා අනාගතො පච්චුප්පන්නො ච. යථා පුරිසො එකිස්සා ඉත්ථියා රත්තො අඤ්ඤාසු අරත්තො’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ අවත්ථඤ්ඤත්තිකා, තෙ ‘‘තීසු අද්ධාසු පවත්තමානො ධම්මො තං තං අවත්ථං පත්වා අඤ්ඤො අඤ්ඤං නිද්දිසීයති අවත්ථන්තරතො, න සභාවතො. යථා එකං අක්ඛං එකඞ්ගෙ නික්ඛිත්තං එකන්ති වුච්චති, සතඞ්ගෙ සතන්ති, සහස්සඞ්ගෙ සහස්සන්ති, එවංසම්පදමිද’’න්ති. අපරෙ අඤ්ඤථඤ්ඤත්තිකා, තෙ පන ‘‘තීසු අද්ධාසු පවත්තමානො ධම්මො තං තං අපෙක්ඛිත්වා තදඤ්ඤසභාවෙන වුච්චති. යථා තං එකා ඉත්ථී මාතාති ච වුච්චති ධීතා’’ති ච. එවමෙතෙ චත්තාරො සබ්බත්ථිවාදා.

තෙසු පඨමො පරිණාමවාදිතාය කාපිලපක්ඛිකෙසු පක්ඛිපිතබ්බොති. දුතියස්සපි කාලසඞ්කරො ආපජ්ජති සබ්බස්ස සබ්බලක්ඛණයොගතො. චතුත්ථස්සපි සඞ්කරොව. එකස්සෙව ධම්මස්ස ¶ පවත්තික්ඛණෙ තයොපි කාලා සමොධානං ගච්ඡන්ති. පුරිමපච්ඡිමක්ඛණා හි අතීතානාගතා, මජ්ඣිමො පච්චුප්පන්නොති. තතියස්ස පන අවත්ථඤ්ඤත්තිකස්ස නත්ථි සඞ්කරො ධම්මකිච්චෙන කාලවවත්ථානතො. ධම්මො හි සකිච්චක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නො, තතො පුබ්බෙ අනාගතො, පච්ඡා අතීතොති.

තත්ථ යදි අතීතම්පි ධරමානසභාවතාය අත්ථි අනාගතම්පි, කස්මා තං අතීතන්ති වුච්චති අනාගතන්ති වා, නනු වුත්තං ‘‘ධම්මකිච්චෙන කාලවවත්ථානතො’’ති. යදි එවං පච්චුප්පන්නස්ස චක්ඛුස්ස කිං කිච්චං, අනවසෙසපච්චයසමවායෙ ඵලුප්පාදනං. එවං සති අනාගතස්සපි චස්ස තෙන භවිතබ්බං අත්ථිභාවතොති ලක්ඛණසඞ්කරො සියා. ඉදඤ්චෙත්ථ වත්තබ්බං, තෙනෙව සභාවෙන සතො ධම්මස්ස කිච්චං, කිච්චකරණෙ කො විබන්ධො, යෙන කදාචි කරොති කදාචි න කරොති පච්චයසමවායභාවතො, කිච්චස්ස සමවායාභාවතොති චෙ? තං න, නිච්චං අත්ථිභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තතො එව ච අද්ධුනං අවවත්ථානං. ධම්මො හි තෙනෙව සභාවෙන විජ්ජමානො කස්මා කදාචි අතීතොති වුච්චති කදාචි අනාගතොති කාලස්ස වවත්ථානං න සියා. යො හි ධම්මො අජාතො, සො අනාගතො. යො ජාතො න ච නිරුද්ධො, සො පච්චුප්පන්නො. යො නිරුද්ධො, සො අතීතො. ඉදමෙවෙත්ථ වත්තබ්බං. යදි යථා වත්තමානං අත්ථි ¶ , තථා අතීතං අනාගතඤ්ච අත්ථි, තස්ස තථා සතො අජාතතා නිරුද්ධතා ච කෙන හොතීති. තෙනෙව හි සභාවෙන සතො ධම්මස්ස කථමිදං සිජ්ඣති අජාතොති වා නිරුද්ධොති වා. කිං තස්ස පුබ්බෙ නාහොසි, යස්ස අභාවතො අජාතොති වුච්චති, කිඤ්ච පච්ඡා නත්ථි, යස්ස අභාවතො නිරුද්ධොති වුච්චති. තස්මා සබ්බථාපි අද්ධත්තයං න සිජ්ඣති, යදි අහුත්වා සඞ්ගති හුත්වා ච විනස්සතීති න සම්පටිච්ඡන්ති. යං පන වුත්තං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණයොගතො න සස්සතභාවප්පසඞ්ගො’’ති, තයිදං කෙවලං වාචාවත්ථුමත්තං උදයවයාසම්භවතො, අත්ථි ච නාම සබ්බදා සො ධම්මො, න ච නිච්චොති කුතොයං වාචායුත්ති.

සභාවො සබ්බදා අත්ථි, නිච්චො ධම්මො න වුච්චති;

ධම්මො සභාවතො නාඤ්ඤො, අහො ධම්මෙසු කොසලං.

යඤ්ච ¶ වුත්තං ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගත’’න්තිආදිනා අතීතානාගතානං ඛන්ධභාවස්ස වුත්තත්තා අත්ථෙවාති, වදාම. අතීතං භූතපුබ්බං, අනාගතං යං සති පච්චයෙ භවිස්සති, තදුභයස්සපි රුප්පනාදිසභාවානාතිවත්තනතො රූපක්ඛන්ධාදිභාවො වුත්තො. යථාධම්මසභාවානාතිවත්තනතො අතීතා ධම්මා අනාගතා ධම්මාති, න ධරමානසභාවතාය. කො ච එවමාහ ‘‘පච්චුප්පන්නං විය තං අත්ථී’’ති. කථං පනෙතං අත්ථීති? අතීතානාගතසභාවෙන. ඉදං පන තවෙව උපට්ඨිතං, කථං තං අතීතං අනාගතඤ්ච වුච්චති, යදි නිච්චකාලං අත්ථීති.

යං පන ‘‘න තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපං බ්යන්තී හොතී’’ති (ම. නි. 3.250) සුත්තෙ වුත්තං, තං යස්මිඤ්ච සන්තානෙ කම්මං කතූපචිතං, තත්ථ තෙනාහිතං තංඵලුප්පාදනසමත්ථතං සන්ධාය වුත්තං, න අතීතස්ස කම්මස්ස ධරමානසභාවත්තා. තථා සති සකෙන භාවෙන විජ්ජමානං කථං තං අතීතං නාම සියා. ඉත්ථඤ්චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, යං සඞ්ඛාරා අහුත්වා සම්භවන්ති, හුත්වා පතිවෙන්ති තෙසං උදයතො පුබ්බෙ වයතො ච පච්ඡා න කාචි ඨිති නාම අත්ථි, යතො අතීතානාගතං අත්ථීති වුච්චෙය්ය. තෙන වුත්තං –

‘‘අනිධානගතා භග්ගා, පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ;

උප්පන්නා යෙපි තිට්ඨන්ති, ආරග්ගෙ සාසපූපමා’’ති. (මහානි. 10, 39);

යදි ¶ චානාගතං පරමත්ථතො සියා, අහුත්වා සම්භවන්තීති වත්තුං න සක්කා. පච්චුප්පන්නකාලෙ අහුත්වා සම්භවන්තීති චෙ? න, ධම්මප්පවත්තිමත්තත්තා කාලස්ස. අථ අත්තනො සභාවෙන අහුත්වා සම්භවන්තීති, සිද්ධමෙතං අනාගතං පරමත්ථතො නත්ථීති. යඤ්ච වුත්තං ‘‘අසති අතීතෙ කුසලාකුසලස්ස කම්මස්ස ආයතිං ඵලං කථං භවෙය්යා’’ති, න ඛො පනෙත්ථ අතීතකම්මතො ඵලුප්පත්ති ඉච්ඡිතා, අථ ඛො තස්ස කතත්තා තදාහිතවිසෙසතො සන්තානතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’ති (ධ. ස. 431). යස්ස පන අතීතානාගතං පරමත්ථතො අත්ථි, තස්ස ඵලං නිච්චමෙව අත්ථීති කිං තත්ථ කම්මස්ස සාමත්ථියං. උප්පාදනෙ චෙ, සිද්ධමිදං අහුත්වා භවතීති. යං පන වුත්තං ‘‘අසති අතීතානාගතෙ කථං තත්ථ ඤාණං පවත්තෙය්යා’’ති, යථා තං ආලම්බණං, තං තථා අත්ථි, කථඤ්ච තං ආලම්බණං, අහොසි භවිස්සති චාති. න හි කොචි අතීතං අනුස්සරන්තො අත්ථීති අනුස්සරති, අථ ඛො අහොසීති. යථා පන වත්තමානං ආරම්මණං අනුභූතං, තථා තං අතීතං ¶ අනුස්සරති. යථා ච වත්තමානං භවිස්සති, තථා බුද්ධාදීහි ගය්හති. යදි ච තං තථෙව අත්ථි, වත්තමානමෙව තං සියා. අථ නත්ථි, සිද්ධං ‘‘අසන්තං ඤාණස්ස ආරම්මණං හොතී’’ති. විජ්ජමානං වා හි චිත්තසඤ්ඤාතං අවිජ්ජමානං වා ආරම්මණං එතෙසං අත්ථීති ආරම්මණා, චිත්තචෙතසිකා, න විජ්ජමානංයෙව ආරබ්භ පවත්තනතො, තස්මා පච්චුප්පන්නමෙව ධරමානසභාවං න අතීතානාගතන්ති න තිට්ඨති සබ්බත්ථිවාදො. කෙචි පන ‘‘න අතීතාදීනං අත්ථිතාපටිඤ්ඤාය සබ්බත්ථිවාදා, අථ ඛො ආයතනසබ්බස්ස අත්ථිතාපටිඤ්ඤායා’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන සබ්බෙව සාසනිකා සබ්බත්ථිවාදා සියුන්ති.

සබ්බමත්ථීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

297. ‘‘අතීතං ¶ අනාගතං පච්චුප්පන්න’’න්ති අයං කාලවිභාගපරිච්ඡින්නො වොහාරො ධම්මානං තං තං අවත්ථාවිසෙසං උපාදාය පඤ්ඤත්තො. ධම්මො හි සකිච්චක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නො, තතො පුබ්බෙ අනාගතො, පච්ඡා අතීතොති වුත්තොවායමත්ථො. තත්ථ යදිපි ධම්මා අනිච්චතාය අනවට්ඨිතා, අවත්ථා පන තෙසං යථාවුත්තා වවත්ථිතාති තදුපාදානා කාලපඤ්ඤත්තිපි වවත්ථිතා එව. න හි අතීතාදි අනාගතාදිභාවෙන වොහරීයති, ඛන්ධාදිපඤ්ඤත්ති පන අනපෙක්ඛිතකාලවිසෙසා. තීසුපි හි කාලෙසු රූපක්ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධොව, තථා සෙසා ඛන්ධා ආයතනධාතුයො ච. එවමවට්ඨිතෙ යස්මා පරවාදී ‘‘අත්ථී’’ති ඉමං පච්චුප්පන්නනියතං වොහාරං අතීතානාගතෙසුපි ආරොපෙති, තස්මා සො අද්ධසඞ්කරං කරොති. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙ විජ්ජමානෙ කත්වා වොහරතීති තතො විවෙචෙතුං ‘‘අතීතං ඛන්ධා’’තිආදිකා අයං කථා ආරද්ධා.

යස්මා පන රුප්පනාදිසභාවෙ අතීතාදිභෙදභින්නෙ ධම්මෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා තත්ථ රාසට්ඨං උපාදාය ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, චක්ඛුරූපාදීසු කාරණාදිඅත්ථං සුඤ්ඤතට්ඨඤ්ච උපාදාය ආයතනපඤ්ඤත්ති ධාතුපඤ්ඤත්ති ¶ ච, තස්මා සා අද්ධත්තයසාධාරණා, න අතීතාදිපඤ්ඤත්ති විය අද්ධවිසෙසාධිට්ඨානාති ආහ ‘‘ඛන්ධාදිභාවාවිජහනතො අතීතානාගතාන’’න්ති. තෙ පනෙතෙ අතීතාදිකෙ ඛන්ධාදිකෙ විය සභාවධම්මතො සඤ්ජානන්තො පරවාදී ‘‘අත්ථී’’ති පටිජානාතීති ආහ ‘‘අතීතානාගතානං අත්ථිතං ඉච්ඡන්තස්සා’’ති. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, නිරුත්තිපථා’’ති සුත්තං නිරුත්තිපථසුත්තං. තත්ථ හි පච්චුප්පන්නස්සෙව අත්ථිභාවො වුත්තො, න අතීතානාගතානං. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථිතාය වාරිතත්තා’’ති. යදි එවං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, නිබ්බාන’’න්ති ඉදං කථන්ති? තං සබ්බදා උපලද්ධිතො වුත්තං නිච්චසභාවඤාපනත්ථං අසඞ්ඛතධම්මස්ස, ඉධ පන සඞ්ඛතධම්මානං ඛණත්තයසමඞ්ගිතාය අත්ථිභාවො න තතො පුබ්බෙ පච්ඡා චාති පඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘යං, භික්ඛවෙ, රූපං…පෙ… න තස්ස සඞ්ඛා භවිස්සතී’’ති වුත්තං. එතෙන ‘‘අත්ථී’’ති සමඤ්ඤාය අනුපාදානතො අතීතං අනාගතං පරමත්ථතො ¶ නත්ථීති දස්සිතං හොති. ඉමිනාවූපායෙනාති ‘‘ඛන්ධාදිභාවාවිජහනතො’’ති එවං වුත්තෙන හෙතුනා. උපපත්තිසාධනයුත්ති හි ඉධ ‘‘උපායො’’ති වුත්තා.

නසුත්තසාධනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

298. එතෙ ධම්මාති එතෙ ඛන්ධආයතනධාතුධම්මා. සුත්තාහරණන්ති නිරුත්තිපථසුත්තාහරණං. නෙසන්ති අතීතානාගතානං.

සුත්තසාධනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අතීතක්ඛන්ධාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

299. යෙ ¶ කතූපචිතා කුසලාකුසලා ධම්මා විපාකදානාය අකතොකාසා, කතොකාසා ච යෙ ‘‘ඔකාසකතුප්පන්නා’’ති වුච්චන්ති. යෙ ච විප්පකතවිපාකා, තෙ සබ්බෙපි ‘‘අවිපක්කවිපාකා’’ති වෙදිතබ්බා. තෙසං විපාකදානසාමත්ථියං අනපගතන්ති අධිප්පායෙන පරවාදී අත්ථිතං ඉච්ඡති. යෙ පන පරවාදී සබ්බෙන සබ්බං විපක්කවිපාකා කුසලාකුසලා ධම්මා, තෙසං අපගතන්ති නත්ථිතං ඉච්ඡති. තෙනාහ ‘‘අත්ථීති එකච්චං අත්ථි එකච්චං නත්ථී’’තිආදි. එවං ඉච්ඡන්තස්ස පන පරවාදිනො යථා අවිපාකෙසුපි එකච්චං නත්ථීති ආපජ්ජති, එවං විපක්කවිපාකෙසු අවිපක්කවිපාකෙසු ච ආපජ්ජතෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අවිපක්කවිපාකා ධම්මා එකච්චෙ’’තිආදිනා පාළි පවත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘තිණ්ණං රාසීනං වසෙනා’’තිආදි. වොහාරවසෙනාති ඵලස්ස අනුපරමවොහාරවසෙන, හෙතුකිච්චං පන අනුපරතං අනුපච්ඡින්නං අත්ථීති ලද්ධියං ඨිතත්තා චොදෙතබ්බොව. අවිච්ඡෙදවසෙන පවත්තමානඤ්හි ඵලස්ස පබන්ධවොහාරං පරවාදී වොහාරතො අත්ථීති ඉච්ඡති, හෙතු පනස්ස කම්මං පරමත්ථතො ච කම්මූපචයවාදිභාවතො පත්තිඅප්පත්තිසභාවතාදයො ¶ විය චිත්තවිප්පයුත්තො කම්මූපචයො නාම එකො සඞ්ඛාරධම්මො අවිපන්නො, සොපි තස්සෙව වෙවචනන්ති පරවාදී. යං සන්ධායාහ –

‘‘නප්පචයන්ති කම්මානි, අපි කප්පසහස්සතො;

පත්වා පච්චයසාමග්ගිං, කාලෙ පච්චන්ති පාණින’’න්ති.

යඤ්ච සන්ධාය පරතො පරිභොගමයපුඤ්ඤකථාය ‘‘පරිභොගමයං පන චිත්තවිප්පයුත්තං උප්පජ්ජතීති ලද්ධියා පටිජානාතී’’ති වක්ඛති.

එකච්චංඅත්ථීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

301. පරමත්ථසතිපට්ඨානත්තාති එතෙන ලොකුත්තරාය එව සම්මාසතියා තත්ථාපි මග්ගභූතාය නිප්පරියායෙන ¶ සතිපට්ඨානභාවො නිය්යානිකත්තා ඉතරාය පරියායෙනාති දස්සෙති. මග්ගඵලසම්මාසතියා ධම්මානුස්සතිභාවපරියායො අත්ථීති ‘‘ලොකියලොකුත්තරසතිපට්ඨානසමුදායභූතස්සා’’ති වුත්තං. සතිසමුදායභූතස්ස න සතිගොචරභූතස්සාති අධිප්පායො. සතිගොචරස්ස හි සතිපට්ඨානතං චොදෙතුං පාළියං ‘‘චක්ඛායතනං සතිපට්ඨාන’’න්ති ආරද්ධං. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බධම්මානං පභෙදපුච්ඡාවසෙන වුත්ත’’න්ති. සුත්තසාධනායං පන පඨමං ලොකියසතිපට්ඨානවසෙන, දුතියං මිස්සකවසෙන, තතියං ලොකුත්තරවසෙන දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

සතිපට්ඨානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

304. හෙවත්ථිකථායං ‘‘සබ්බො ධම්මො සකභාවෙන අත්ථි පරභාවෙන නත්ථී’’ති පවත්තො පරවාදීවාදො යථා විභජ්ජ පටිපුච්ඡා වා න බ්යාකාතබ්බො, එවං එකංසතො න බ්යාකාතබ්බො විසෙසාභාවතො, කෙවලං ඨපනීයපක්ඛෙ තිට්ඨතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘අවත්තබ්බුත්තරෙනා’’ති. යථා හි සබ්බෙ ¶ වාදා සප්පටිවාදාවාති පටිඤ්ඤා භූතකථනත්තා අවත්තබ්බුත්තරා උපෙක්ඛිතබ්බා, එවමයම්පීති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘උපෙක්ඛිතබ්බෙනා’’ති. අථ වා අවත්තබ්බං උත්තරං අවත්තබ්බුත්තරං. යථා අනිච්චවාදිනං පති අනිච්චො සද්දො පච්චයාධීනවුත්තිතොති, උත්තරං න වත්තබ්බං සිද්ධසාධනභාවතො, එවං ඉධාපි දට්ඨබ්බං. සිද්ධසාධනඤ්හි දඩ්ඪස්ස ඩහනසදිසත්තා නිරත්ථකමෙව සියා, අට්ඨකථායං පන යස්මා පරවාදිනා යෙන සභාවෙන යො ධම්මො අත්ථි, තෙනෙව සභාවෙන සො විනා කාලභෙදාදිපරාමසනෙන නත්ථීති පතිට්ඨාපීයති, තස්මා ‘‘අයොනිසො පතිට්ඨාපිතත්තා’’ති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘හෙවත්ථි, හෙවං නත්ථී’’ති පටිජානන්තෙන පරවාදිනා යථා සපරභාවෙහි රූපාදීනං අත්ථිතා පටිඤ්ඤාතා, එවං කාලදෙසාදිභෙදෙහිපි සා පටිඤ්ඤාතා එව. තෙනෙවාහ ‘‘අතීතං අනාගතපච්චුප්පන්නවසෙන, අනාගතපච්චුප්පන්නානි වා අතීතාදිවසෙන නත්ථී’’ති. එවං සති නිගණ්ඨාචෙලකවාදො පරිදීපිතො සියා. තෙ හි ‘‘සියා අත්ථි, සියා නත්ථි, සියා අත්ථි ච ¶ නත්ථි චා’’තිආදිනා සබ්බපදත්ථෙසු පත්තභාගෙ පටිජානන්ති. තත්ථ යදි වත්ථුනො සභාවෙනෙව, දෙසකාලසන්තානවසෙන වා නත්ථිතා අධිප්පෙතා, තං සිද්ධසාධනං සකවාදිනොපි ඉච්ඡිතත්තා. යස්ස හි ධම්මස්ස යො සභාවො, න සො තතො අඤ්ඤථා උපලබ්භති. යදි උපලබ්භෙය්ය, අඤ්ඤො එව සො සියා. න චෙත්ථ සාමඤ්ඤලක්ඛණං නිදස්සෙතබ්බං සලක්ඛණස්ස අධිප්පෙතත්තා තස්ස නත්ථිභාවස්ස අභාවතො. යථා ච පරභාවෙන නත්ථිතාය න විවාදො, එවං දෙසකාලන්තරෙසුපි ඉත්තරකාලත්තා සඞ්ඛාරානං. න හි සඞ්ඛාරා දෙසන්තරං, කාලන්තරං වා සඞ්කමන්ති ඛණිකභාවතො. එතෙනෙව පරියායන්තරෙන නත්ථිතාපි පටික්ඛිත්තා වෙදිතබ්බා. යථා ච අත්ථිතා, නත්ථිතා විනා කාලභෙදෙන එකස්මිං ධම්මෙ පතිට්ඨං න ලභන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධත්තා, එවං සබ්බදාපි නිච්චත්තා.

යං පන තෙ වදන්ති ‘‘යථා සුවණ්ණං කටකාදිරූපෙන ඨිතං රුචකාදිභාවං ආපජ්ජතීති නිච්චානිච්චං. තඤ්හි සුවණ්ණභාවාවිජහනතො නිච්චං කටකාදිභාවහානිතො අනිච්චං, එවං සබ්බධම්මා’’ති. තෙ ඉදං වත්තබ්බා ‘‘කිං කටකභාවො කටකස්ස, උදාහු සුවණ්ණස්සා’’ති. යදි කටකස්ස, සුවණ්ණනිරපෙක්ඛො සියා තදඤ්ඤභාවො විය. අථ සුවණ්ණස්ස, නිච්චකාලං තත්ථ උපලබ්භෙය්ය සුවණ්ණභාවො විය. න ච සක්කා උභින්නං එකභාවොති වත්තුං කටකවිනාසෙපි සුවණ්ණාවිනාසතො. අථ මතං, සුවණ්ණකටකාදීනං පරියායීපරියායභාවතො ¶ නායං දොසොති. යථා හි කටකපරියායනිරොධෙන රුචකපරියායුප්පාදෙපි පරියායී තථෙව තිට්ඨති, එවං මනුස්සපරියායනිරොධෙ දෙවපරියායුප්පාදෙපි පරියායී ජීවද්රබ්යං තිට්ඨතීති නිච්චානිච්චං, තථා සබ්බද්රබ්යානීති. තයිදං අම්බං පුට්ඨස්ස ලබුජබ්යාකරණං. යං ස්වෙව නිච්චො අනිච්චොති වා වදන්තො අඤ්ඤත්ථ නිච්චතං අඤ්ඤත්ථ අනිච්චතං පටිජානාති, අථ පරියායපරියායීනං අනඤ්ඤතා ඉච්ඡිතා, එවං සති පරියායොපි නිච්චො සියා පරියායිනො අනඤ්ඤත්තා පරියායසරූපං විය, පරියායී වා අනිච්චො පරියායතො අනඤ්ඤත්තා පරියායසරූපං වියාති. අථ නෙසං අඤ්ඤා අනඤ්ඤතා, එවඤ්ච සති වුත්තදොසද්වයානතිවත්ති. අපිච කොයං පරියායො නාම, යදි සණ්ඨානං, සුවණ්ණො තාව හොතු, කථං ජීවද්රබ්යෙ අරූපිභාවතො. යදි තස්සපි සණ්ඨානවන්තං ඉච්ඡිතං, තථා සතිස්ස එකස්මිම්පි සත්තසන්තානෙ බහුතා ආපජ්ජති සරූපතා ච සණ්ඨානවන්තෙසුපි පීළකාදීසු තථාදස්සනතො. අථ පවත්තිවිසෙසො, එවම්පි බහුතා ඛණිකතා ච ආපජ්ජති, තස්මා පරියායසරූපමෙව තාව පතිට්ඨපෙතබ්බං.

යං පන වුත්තං ‘‘සුවණ්ණං කටකාදිරූපෙන ඨිත’’න්ති, තත්ථ සම්පත්තියොගතො විඤ්ඤායමානෙසු විසිට්ඨෙසු ¶ රූපගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙසු කිං එකං, උදාහු තෙසං සමුදායො, තබ්බිනිමුත්තං වා ධම්මන්තරං සුවණ්ණන්ති? තත්ථ න තාව රූපාදීසු එකෙකං සුවණ්ණං තෙන සුවණ්ණකිච්චාසිද්ධිතො, නාපි තබ්බිනිමුත්තං ධම්මන්තරං තාදිසස්ස අභාවතො. අථ සමුදායො, තං පන පඤ්ඤත්තිමත්තන්ති න තස්ස නිච්චතා, නාපි අනිච්චතා සම්භවති. යථා ච සුවණ්ණස්ස, එවං කටකස්සපි පඤ්ඤත්තිමත්තත්තාති. තයිදං නිදස්සනං පරවාදිනො ජීවද්රබ්යස්සපි පඤ්ඤත්තිමත්තං තස්සෙව සාධෙතීති කුතො තස්ස නිච්චානිච්චතාති අලමතිප්පපඤ්චෙන.

307. වික්ඛම්භිතරාගාව අවික්ඛම්භිතරාගානං අධිමානිකතාය අසම්භවතොති යාව අධිමානිකං, තාව සම්පජානා නිද්දං ඔක්කමන්තීති අධිප්පායො. ‘‘අධිමානිකාන’’න්ති ¶ ඉදං භූතපුබ්බගතියා වුත්තන්ති ආහ ‘‘අධිමානිකපුබ්බා අධිප්පෙතා සියු’’න්ති.

308. යං විමතිගාහකාරණං වුච්චමානං, තං ‘‘හන්ද හී’’ති පරං ජොතෙතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘කාරණත්ථෙති යුත්ත’’න්ති. විමතිගාහස්ස පන නිච්ඡිතතං ‘‘හන්ද හී’’ති පරං ජොතෙතීති වුත්තං ‘‘වචසායත්ථෙ’’ති.

326. සොති ¶ පඨමමග්ගට්ඨො. තස්මාති යස්මා ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි ‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’’න්ති සුත්තස්ස අත්ථං අඤ්ඤථා ගහෙත්වා උදයබ්බයානුපස්සනානිස්සන්දෙන මග්ගක්ඛණෙපි දුක්ඛන්ති විපස්සනා උපට්ඨාති, තස්මා ‘‘සො දුක්ඛමිච්චෙව වාචං භාසතී’’ති වදන්ති.

328. ඉච්ඡිතෙති පරවාදිනා සම්පටිච්ඡිතෙ. ආරොපිතෙති යුත්තිනිද්ධාරණෙන තස්මිං අත්ථෙ පතිට්ඨාපිතෙ යුජ්ජති, වචීසමුට්ඨාපනක්ඛණතො පන පච්ඡා තං සද්දං සුණාතීති ඉච්ඡිතෙ න යුජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තාති අධිප්පායො. යස්මා පන අත්තනා නිච්ඡාරිතං සද්දං අත්තනාපි සුණාති, තස්මා සොතවිඤ්ඤාණං ‘‘යෙන තං සද්දං සුණාතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

332. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙති පඨමජ්ඣානිකස්ස පඨමමග්ගස්ස ඛණෙ. අභිභූසුත්තාහරණෙ අධිප්පායො වත්තබ්බොති එතෙන තදාහරණස්ස අසම්බන්ධතං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තස්මා අසාධක’’න්ති.

335. එවන්ති ‘‘එකචිත්තං යාවතායුකං තිට්ඨතී’’ති වුත්තාකාරෙන. අඤ්ඤත්ථාති අරූපභවතො අඤ්ඤස්මිං. එතෙනාති ‘‘එකමෙව චිත්තං ආරුප්පෙ තිට්ඨති ¶ , යාවතායුකං තිට්ඨතී’’ති එවංවාදිනා දුතියාපි අඩ්ඪකථා පස්සිතබ්බා පඨමකථාය චිරකාලාවට්ඨානවචනස්ස අඤ්ඤදත්ථු භාවවිභාවනතොති අධිප්පායො. පුරිමායාති ‘‘යාවතායුකං තිට්ඨතී’’ති පඤ්හතො පුරිමාය. තත්ථ හි ‘‘වස්සසතං තිට්ඨතී’’ති පුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති අනුඤ්ඤා කතා, පච්ඡිමායං පන ‘‘මනුස්සානං එකං චිත්තං යාවතායුකං තිට්ඨතී’’ති ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති පටික්ඛෙපො කතො. අවිරොධො විභාවෙතබ්බො, යතො තත්ථෙව අනුඤ්ඤා කතා, න පච්ඡාති අධිප්පායො ¶ . වස්සසතාදීති ච ආදි-සද්දෙන න කෙවලං ‘‘ද්වෙ වස්සසතානී’’ති එවමාදියෙව සඞ්ගහිතං, අථ ඛො ‘‘එකං චිත්තං දිවසං තිට්ඨතී’’ති එවමාදිපීති දට්ඨබ්බං. ‘‘මුහුත්තං මුහුත්තං උප්පජ්ජතීති පඤ්හො සකවාදිනා පුච්ඡිතො විය වුත්තො’’ති ඉදං විචාරෙතබ්බං. ‘‘මුහුත්තං මුහුත්තං උප්පජ්ජතී’’ති පඤ්හො පරවාදිස්ස. ‘‘උප්පාදවයධම්මිනො’’තිආදිසුත්තත්ථවසෙන පටිඤ්ඤා සකවාදිස්සාති හි වුත්තං.

චිත්තට්ඨිතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

339. ‘‘තානි වා චත්තාරිපි ඤාණානි එකො සොතාපත්තිමග්ගොයෙවාති පටිජානාතී’’ති ඉමං සන්ධායාහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. චතුන්නං ඤාණානන්ති දුක්ඛෙඤාණාදීනං චතුන්නං ඤාණානං. එකමග්ගභාවතොති සොතාපත්තිආදිඑකමග්ගභාවතො. කමෙන පවත්තමානානිපි හි තානි ඤාණානි තංතංමග්ගකිච්චස්ස සාධනතො එකොයෙව මග්ගො හොතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘එකමග්ගස්ස…පෙ… පටිජානාතී’’ති.

345. ධම්මත්ථානං හෙතුඵලභාවතො ධම්මත්ථපටිසම්භිදානං සියා සොතාපත්තිඵලහෙතුතා, තදභාවතො න ඉතරපටිසම්භිදානන්ති ආහ ‘‘නිරුත්ති…පෙ… විචාරෙතබ්බ’’න්ති. සබ්බාසම්පි පන පටිසම්භිදානං පඨමඵලසච්ඡිකිරියාහෙතුතා විචාරෙතබ්බා මග්ගාධිගමෙනෙව ලද්ධබ්බත්තා ඵලානං විය, තස්මා ‘‘අට්ඨහි ඤාණෙහී’’ති එත්ථ නික්ඛෙපකණ්ඩෙ ආගතනයෙන දුක්ඛාදිඤාණානං පුබ්බන්තාදිඤාණානඤ්ච වසෙන ‘‘අට්ඨහි ඤාණෙහී’’ති යුත්තං විය දිස්සති.

අනුපුබ්බාභිසමයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

347. විසයවිසයීසූති ¶ ¶ රූපචක්ඛාදිකෙ සන්ධායාහ. තෙ හි රූපක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා එකන්තෙන ලොකියා. විසයස්සෙවාති සද්දස්සෙව. සො හි වොහරිතබ්බතො වොහාරකරණතාය ච ‘‘වොහාරො’’ති පාළියං වුත්තො. නත්ථෙත්ථ කාරණං විසයීනං විසයස්සපි ආසවාදිඅනාරම්මණතාභාවතො. අසිද්ධලොකුත්තරභාවස්ස එකන්තසාසවත්තා තස්ස සද්දායතනස්ස යථා ලොකුත්තරතා තව මතෙනාති අධිප්පායො.

පටිහඤ්ඤෙය්යාති ඉදං පරිකප්පවචනං. පරිකප්පවචනඤ්ච අයාථාවන්ති ආහ ‘‘න හි…පෙ… අත්ථී’’ති. න හි ජලං අනලන්ති පරිකප්පිතං දහති පචති වා. කිං ලොකියෙන ඤාණෙන ජානිතබ්බතො ලොකියො රූපායතනාදි විය, උදාහු ලොකුත්තරො පච්චවෙක්ඛියමානමග්ගාදි වියාති එවමෙත්ථ හෙතුස්ස අනෙකන්තභාවො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ලොකියෙ ලොකුත්තරෙ ච සම්භවතො’’ති.

353. යෙසං ද්වින්නන්ති යෙසං ද්වින්නං දුක්ඛසච්චානං. ද්වීහි නිරොධෙහීති අප්පටිසඞ්ඛාපටිසඞ්ඛාසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි නිරොධෙහි. තත්ථ දුක්ඛාදීනං පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛා, පඤ්ඤාවිසෙසො. තෙන වත්තබ්බො නිරොධො පටිසඞ්ඛානිරොධො. යො සාසවෙහි ධම්මෙහි විසංයොගොති වුච්චති, යො පච්චයවෙකල්ලෙන ධම්මානං උප්පාදස්ස අච්චන්තවිබන්ධභූතො නිරොධො, සො පටිසඞ්ඛාය නවත්තබ්බතො අප්පටිසඞ්ඛානිරොධො නාමාති පරවාදිනො ලද්ධි. පටිසඞ්ඛාය විනා නිරුද්ධාති පච්චයවෙකල්ලෙන අනුප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘න උප්පජ්ජිත්වා භඞ්ගා’’ති. අනුප්පාදොපි හි නිරොධොති වුච්චති යතො ‘‘ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති ලක්ඛණුද්දෙසස්ස පටිලොමෙ ‘‘ඉමස්ස ¶ නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති දස්සිතො. තෙනාති පටිසඞ්ඛාය නිරොධස්ස ඛණිකනිරොධස්ස ච ඉධ නාධිප්පෙතත්තා.

354. නිද්දෙසතොති ¶ ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨප්පකාරතො. සො පන යස්මා විත්ථාරො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘විත්ථාරතො’’ති. සබ්බං කිලෙසාවරණාදිං, තමෙව පච්චෙකං පවත්තිආකාරභෙදතො සබ්බාකාරං. ‘‘සබ්බ’’න්ති හි ඉදං සරූපතො ගහණං, ‘‘සබ්බාකාරතො’’ති පවත්තිආකාරභෙදතො. භගවා හි ධම්මෙ ජානන්තො තෙසං ආකාරභෙදෙ අනවසෙසෙත්වාව ජානාති. යථාහ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරතො බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5). උද්දෙසතොති එකදෙසතො. එකදෙසො ච විත්ථාරො න හොතීති ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’ති. යථා ජානන්තීති සම්බන්ධො. උද්දෙසමත්තෙනපීති දිට්ඨිගතයථාභූතඤාණාදිප්පභෙදානං ආසයාදීනං උද්දෙසමත්තෙනපි. තෙනාහ ‘‘ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවජානනමත්තං සන්ධායා’’ති. ථෙරෙනාති අනුරුද්ධත්ථෙරෙන. එවමෙවාති උද්දෙසතො ඨානාදිමත්තජානනාකාරෙනෙව. ස්වායමත්ථො සකවාදිනාපි ඉච්ඡිතොයෙවාති ආහ ‘‘කථමයං චොදෙතබ්බො සියා’’ති.

356. සෙසෙසූති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණතො සෙසෙසු. පටික්ඛෙපොති අසාධාරණතාපටික්ඛෙපො. නනු ච සෙසානං අසාධාරණතාපි අත්ථීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඨානා…පෙ… අධිප්පායො’’ති.

357. සඞ්ඛාරෙ ¶ සන්ධාය පටිජානන්තස්සාති දිට්ඨියා පරිකප්පිතෙන සත්තෙන සුඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය ‘‘සුඤ්ඤතඤ්ච මනසි කරොතී’’ති පුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානන්තස්ස. ද්වින්නං ඵස්සානං සමොධානං කථං ආපජ්ජති ඨානාඨානභූතෙ සඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙන සුඤ්ඤතං මනසි කරොන්තස්සාති අධිප්පායො. යථාවුත්තනයෙනාති ‘‘දිට්ඨියා පරිකප්පිතෙන සත්තෙන සුඤ්ඤා ¶ පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති පකාරෙන නයෙන. අථ වා යථාවුත්තනයෙනාති ‘‘ඨානාඨානමනසිකාරො සඞ්ඛාරාරම්මණො, සුඤ්ඤතාමනසිකාරො නිබ්බානාරම්මණො’’ති එවං වුත්තනයෙන. ‘‘සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය පටිජානන්තස්සා’’ති වුත්තත්තා ‘‘ද්වින්නං ඵස්සානං සමොධානං කථං ආපජ්ජතී’’ති ආහ. සත්තසුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤත්තෙපි සඞ්ඛාරානං අඤ්ඤොව ඨානාඨානමනසිකාරො, අඤ්ඤො සුඤ්ඤතාමනසිකාරොති යුජ්ජතෙව ද්වින්නං ඵස්සානං සමොධානාපත්තිචොදනා, සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය පටිජානන්තස්ස පන කථං අරියභාවසිද්ධි ඨානාඨානඤාණාදීනන්ති විචාරෙතබ්බං. කිං වා එතාය යුත්තිචින්තාය. උම්මත්තකපච්ඡිසදිසො හි පරවාදිවාදො. අඤ්ඤෙසුපි ඨානෙසු ඊදිසෙසු එසෙව නයො. ආරොපෙත්වාති ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරං, සත්තාකාරමෙව වා අසන්තං රූපාදිඋපාදානෙ ආරොපෙත්වා. අභූතාරොපනඤ්හෙත්ථ පණිදහනන්ති අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘පරිකප්පනවසෙනා’’ති. සොති යථාවුත්තො පණිධි. එකස්මිම්පි ඛන්ධෙ.

366. මග්ගක්ඛණෙ චිත්තං එකදෙසෙන විමුත්තං එකදෙසෙන අවිමුත්තන්ති අයං ‘‘විමුත්තං විමුච්චමාන’’න්ති ලද්ධියා දොසො. තථා හි වුත්තං ‘‘එකදෙසං විමුත්තං, එකදෙසං අවිමුත්ත’’න්ති. අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තඤ්හි තදා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුත්තෙකදෙසෙන විමුච්චමානන්තිස්ස ලද්ධී’’ති දස්සිතොවායමත්ථො. විප්පකතනිද්දෙසෙති විමුච්චනකිරියාය අපරියොසිතතානිද්දෙසෙ. යං සන්ධායාහ ‘‘විමුත්තං විමුච්චමානන්ති විප්පකතභාවෙන වුත්තත්තා’’ති. තෙනාති පරවාදිනා. විමුච්ච…පෙ… වුත්තං විමුච්චමානස්ස විමුත්තභාවාභාවතො, විමුත්තභෙදෙන පන තථා වුත්තන්ති අධිප්පායො. සති ච ¶ දොසෙ විප්පකතනිද්දෙසෙති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. එකදෙසො විසෙසනං හොති නිප්පදෙසවිමුත්තියා අවිච්ඡින්නතො. ඵලචිත්තෙනාති පඨමඵලචිත්තෙන උප්පන්නෙන.

විමුච්චමානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

368. පහීනා ¶ නාම භවෙය්යුං, න පහිය්යමානාති අධිප්පායො.

6. අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා

371. ලොකුත්තරානංයෙව සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියභාවො, න ලොකියානන්ති පරවාදිනො අධිප්පායවසෙනාහ ‘‘අප්පටිලද්ධින්ද්රියත්තා’’තිආදි. තත්ථ නිය්යානිකානි භාවෙන්තොති යථා නිය්යානිකා හොන්ති, එවං උප්පාදෙන්තො බ්රූහෙන්තො වා. ඉන්ද්රියභාවං පන පත්තෙසු තෙසු පුන භාවනාකිච්චං නත්ථීති තස්ස අධිප්පායොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න පන ඉන්ද්රියානි භාවෙන්තො’’ති.

අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

373. විසිනොති විසෙසෙන බන්ධති විසයීනං අත්තපටිබන්ධං කරොතීති විසයො, ආරම්මණං ¶ , අනුභවති එතෙනාති ආනුභාවො, සාමත්ථියං, බලන්ති අත්ථො, ගොචරකරණං ගොචරො, විසයෙ ආනුභාවගොචරා විසය…පෙ… චරාති. තෙහි යථා විසිට්ඨං විසෙසං හොති, තථා පච්චයභූතෙන ඣානධම්මෙන ආහිතබලං කතබලාධානං. විසයග්ගහණඤ්චෙත්ථ ආනුභාවගොචරකරණානං පවත්තිට්ඨානදස්සනං යත්ථස්ස තෙහි උපත්ථද්ධත්තා බලාධානං පාකටං හොති. තෙනාහ ‘‘යාදිසෙ විසයෙ’’තිආදි. බලාධානඤ්ච උත්තරිමනුස්සධම්මතො මහග්ගතධම්මවිසෙසතො උප්පන්නෙහි පණීතෙහි චිත්තජරූපෙහි විසෙසාපත්ති. යං නිස්සාය පරාවුත්තීති එකෙ වදන්ති. පුරිමං මංසචක්ඛුමත්තමෙවාති යථාවුත්තබලාධානතො පුරිමං මංසචක්ඛුමත්තමෙව. වදන්තො සඞ්ගහකාරො. විසයග්ගහණං පාළියං කතං. න විසයවිසෙසදස්සනත්ථන්ති න විසයස්ස විසෙසදස්සනත්ථං. යතො උභින්නම්පි රූපායතනමෙව විසයොති විසයස්ස සදිසතං අවිසෙසං ආහ, සදිසස්ස වා විසෙසං දීපෙතීති යොජනා.

ධම්මුපත්ථද්ධ ¶ …පෙ… අධිප්පායො, අඤ්ඤථා ලද්ධියෙව න සියාති භාවො. මග්ගොති උපායො, කාරණන්ති අත්ථො. පකතිචක්ඛුමතො එව හි දිබ්බචක්ඛු උප්පජ්ජති. කස්මා? කසිණාලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස උප්පාදනං, සො ච කසිණමණ්ඩලෙ උග්ගහනිමිත්තෙන විනා නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘මංසචක්ඛුපච්චයතාදස්සනත්ථමෙව වුත්ත’’න්ති. තෙනාති ‘‘මග්ගො’’ති වචනෙන. රූපාවචරජ්ඣානපච්චයෙනාති රූපාවචරජ්ඣානෙන පච්චයභූතෙන උප්පන්නානි රූපාවචරජ්ඣානචිත්තසමුට්ඨිතානි. ඣානකම්මසමුට්ඨිතෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්ස හෙසා ලද්ධි.

374. යෙන දිබ්බචක්ඛුනො පඤ්ඤාචක්ඛුභාවස්ස ඉච්ඡනෙන පටිජානනෙන. තීණි චක්ඛූනි මංසදිබ්බපඤ්ඤාචක්ඛූනි චක්ඛුන්තරභාවං වදතො භවෙය්යුං, තස්මා තං න ඉච්ඡතීති අත්ථො.

දිබ්බචක්ඛුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

377. දිබ්බචක්ඛුපාදකත්තා ‘‘යථාකම්මූපගතඤාණස්ස උපනිස්සයෙ දිබ්බචක්ඛුම්හී’’ති වුත්තං, න යථාකම්මූපගතජානනකිච්චකෙ දිබ්බචක්ඛුම්හි තස්ස තංකිච්චකතාභාවතො. යතො යං අනඤ්ඤං, තම්පි ¶ තතො අනඤ්ඤමෙවාති ආහ ‘‘ඉමිනා…පෙ… භවිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ අත්ථන්තරභාවං නිවාරෙතීති දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස පක්ඛිකත්තා යථාකම්මූපගතඤාණස්ස තතො අත්ථන්තරභාවං නිවාරෙති. තස්ස හි තං පරිභණ්ඩඤාණං. දිබ්බචක්ඛුස්ස යථාකම්මූපගතඤාණතො අත්ථන්තරභාවං න නිවාරෙති අතප්පක්ඛිකත්තාති අධිප්පායො. දිබ්බචක්ඛුස්ස යථාකම්මූපගතඤාණකිච්චතා පරවාදිනා ඉච්ඡිතා, න යථාකම්මූපගතඤාණස්ස දිබ්බචක්ඛුකිච්චතාති තමත්ථං ‘‘යථාකම්මූපගතඤාණමෙව දිබ්බචක්ඛු’’න්ති එත්ථ යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘එව-සද්දො චා’’තිආදිමාහ.

යථාකම්මූපගතඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

379. ආටානාටියසුත්තෙ ¶ ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, යක්ඛා යෙභුය්යෙන පාණාතිපාතා අප්පටිවිරතා’’ති (දී. නි. 3.276, 286) ආගතත්තා චාතුමහාරාජිකානං සංවරාසංවරසබ්භාවො අවිවාදසිද්ධො. යත්ථ පන විවාදො, තමෙව දස්සෙන්තෙන තාවතිංසාදයො ගහිතාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘චාතුමහාරාජිකාන’’න්ති වුත්තං. එවං සතීති යදි තාවතිංසෙසු සංවරාසංවරො නත්ථි, එවං සන්තෙ. සුරාපානන්ති එත්ථාපි ‘‘සුය්යතී’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. කථං සුය්යතීති? වුත්තඤ්හෙතං කුම්භජාතකෙ –

‘‘යං වෙ පිවිත්වා පුබ්බදෙවා පමත්තා,

ජානං මහාරාජ කථං පිවෙය්යා’’ති. (ජා. 1.16.58);

තත්ථ පුබ්බදෙවා නාම අසුරා. තෙ හි තාවතිංසානං උප්පත්තිතො පුබ්බදෙවාති පඤ්ඤායිංසු. පමත්තාති සුරාපානෙන පමාදං ආපන්නා. තිදිවාති මනුස්සචාතුමහාරාජිකලොකෙ උපාදාය තතියලොකභූතා දෙවට්ඨානා, නාමමෙව වා එතං තස්ස දෙවට්ඨානස්ස. සස්සතියාති කෙවලං දීඝායුකතං ¶ සන්ධාය වදති. සමායා සහ අත්තනො අසුරමායාය, අසුරමන්තෙහි සද්ධිං චුතාති අත්ථො. අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තං ‘‘ආගන්තුකදෙවපුත්තා ආගතාති නෙවාසිකා ගන්ධපානං සජ්ජයිංසු. සක්කො සකපරිසාය සඤ්ඤමදාසී’’ති. තෙනාහ ‘‘තෙසං සුරාපානං අසංවරො න හොතීති වත්තබ්බං හොතී’’ති. එත්ථ ච තාවතිංසානං පාතුභාවතො පට්ඨාය සුරාපානම්පි තත්ථ නාහොසි, පගෙව පාණාතිපාතාදයොති විරමිතබ්බාභාවතො එව තාවතිංසතො පට්ඨාය උපරි දෙවලොකෙසු සමාදානසම්පත්තවිරතිවසෙන පුරෙතබ්බා සංවරා න සන්ති, ලොකුත්තරා පන සන්තියෙව. තථා තෙහි පහාතබ්බා අසංවරා. න හි අප්පහීනානුසයානං මග්ගවජ්ඣා කිලෙසා න සන්තීති.

387. ගිහිඡන්දරාගසම්පයුත්තතායාති ¶ ගිහිභාවෙ කාමභොගිභාවෙ ඡන්දරාගසහිතතාය.

ගිහිස්ස අරහාතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

393. පත්තින්ති අධිගමො. අධිගමො නාම සමන්නාගමො හොතීති පාළියං චතූහි ඵස්සාදීහි සමන්නාගමො චොදිතොති දට්ඨබ්බං.

397. සබ්බං ¶ යොජෙතබ්බන්ති එත්ථ යදි තෙ අරහා චතූහි ඛන්ධෙහි විය ඡහි උපෙක්ඛාහි සමන්නාගතො, එවං සන්තෙ ඡ උපෙක්ඛා පච්චෙකං ඵස්සාදිසහිතාති ‘‘ඡහි ඵස්සාදීහි සමන්නාගතො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං.

උපෙක්ඛාසමන්නාගතකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

398. පත්තිධම්මවසෙනාති ‘‘පත්තිධම්මො නාමා’’තිආදිනා වුත්තස්ස චිත්තවිප්පයුත්තස්ස සඞ්ඛාරස්ස වසෙන. ‘‘බොධියා බුද්ධො’’ති පුච්ඡා. ‘‘බොධියා නිරුද්ධාය විගතාය පටිප්පස්සද්ධාය අබුද්ධො හොතී’’ති අනුයොගො. එවමඤ්ඤත්ථාපි පුච්ඡානුයොගා වෙදිතබ්බා.

බොධියාබුද්ධොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

402. තස්මාති ¶ යස්මා අබොධිසත්තස්සපි චක්කවත්තිනො ලක්ඛණෙහි සමන්නාගමො බොධිසත්තස්සපි චරිමභවතො අඤ්ඤත්ථ අසමන්නාගමො හොති, තස්මා ලක්ඛණසමන්නාගතො බොධිසත්තොවාති ඉමස්සත්ථස්ස අසාධකං. තෙනාහ ‘‘ආභතම්පි අනාභතසදිසමෙවා’’ති.

403. පාරමීපූරණන්ති ¶ ඉදං බොධිචරියාය උපලක්ඛණං, න පාරමීනං පුණ්ණභාවදස්සනං. තෙන තෙසං ආරම්භසමාදානාදීනම්පි සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බං. මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය හි මහාසත්තා නියතාති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා’’ති, ‘‘ධුවං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ච, න නියාමස්ස නාම කස්සචි ධම්මස්ස උප්පන්නත්තා බ්යාකරොන්ති, අථ ඛො එකංසෙනායං පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධො භවිස්සතීති කත්වා බ්යාකරොන්තීති පරවාදීපරිකප්පිතං ධම්මන්තරං පටිසෙධෙති, න බොධියා නියතත්තං. තෙනාහ ‘‘කෙවලඤ්හි න’’න්තිආදි.

නියාමොක්කන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

413. සතිපි කෙසඤ්චි සංයොජනානං හෙට්ඨිමමග්ගෙහි පහීනත්තෙ ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’තිආදීසු විය වණ්ණභණනමුඛෙන අනවසෙසතඤ්ච සන්ධාය සබ්බසංයොජනප්පහානකිත්තනං පරියායවචනන්ති ආහ ‘‘ඉමං පරියායං අග්ගහෙත්වා’’ති. අරහත්තමග්ගෙන පජහනතො එවාති ගණ්හාතීති අග්ගමග්ගො එව සබ්බසංයොජනානි පජහතීති ලද්ධිං ගණ්හාතීති වදන්ති පදකාරා. එවං සතීති යදි අනවසෙසතාමත්තෙන තථා පටිජානාති.

සබ්බසංයොජනප්පහානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

418. ඵලඤාණං ¶ ¶ න හොති, සෙසානි විපස්සනාමග්ගපච්චවෙක්ඛණඤාණානි විමුත්තානීති න වත්තබ්බානීති සම්බන්ධො. එත්ථාති එතෙසු චතූසු ඤාණෙසු. විපස්සනාග්ගහණෙන ගහිතං මග්ගාදිකිච්චවිදූරකිච්චත්තා විපස්සනාපරියොසානත්තා ච.

421. අසෙඛෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා අසෙඛඤාණන්ති පරස්ස ලද්ධි, න අසෙඛෙ අසෙඛධම්මෙ පරියාපන්නන්ති ඉමමත්ථමාහ ‘‘එතෙන…පෙ… දස්සෙතී’’ති.

424. අසිවෙ සිවාති වොහාරං විය අඤ්ඤාණෙ…පෙ… වදති.

428-431. යන්ති ¶ යං ඤාණං. සච්චානුලොමන්ති සච්චප්පටිවෙධානුකූලං. විපරීතානුයොගතො පභුති ගණෙත්වා ‘‘චතුත්ථ’’න්ති ආහ න අනියතස්ස නියාමගමනායාති අවිපරීතානුයොගතො පභුති ගණෙත්වා, තථා සති පඤ්චමභාවතො විසෙසභාවතො ච.

432-433. සබ්බං ¶ ඤාණන්ති ඉදං ‘‘අරියාන’’න්ති ඉමිනා න විසෙසිතන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘අනරියානම්පි හි ඤාණං ඤාණමෙවා’’ති. අථ වා පාළියං අවිසෙසෙන සබ්බං ඤාණන්ති වුත්තං ගහෙත්වා එවමාහ. අරියස්ස චෙ ඤාණන්ති, සො පන පටික්ඛෙපෙය්යාති ආහ ‘‘අනරියස්ස එතං ඤාණං සන්ධායා’’ති.

පටිසම්භිදාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

436-438. වත්තබ්බපටිඤ්ඤාති ඵස්සාරම්මණෙ ඤාණං වත්තබ්බං චෙතොපරියඤාණන්ති එවං පවත්තා පටිඤ්ඤා.

චිත්තාරම්මණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

439-440. අනන්තරානාගතෙපි ¶ චිත්තෙ ඤාණං ඉච්ඡන්ති, තත්ථ පන ඛණපච්චුප්පන්නෙ විය තාදිසෙන පරිකම්මෙන කදාචි ඤාණං උප්පජ්ජෙය්ය. තෙනාහ ‘‘අනන්තරෙ එකන්තෙනෙව ඤාණං නත්ථී’’ති.

441-442. ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතො දිට්ඨෙසූ’’ති වුත්තෙ යං දස්සනභූතං ඤාණං, තම්පි සඞ්ඛාරසභාවත්තා තථාදිට්ඨං සියාති අත්ථතො ආපජ්ජති, එවංභූතං වචනං සන්ධායාහ ‘‘අත්ථතො ආපන්නං වචන’’න්ති. තං පන යස්මා ‘‘තම්පි ඤාණං අනිච්චතො දිට්ඨං හොතී’’ති පටිජානනවසෙන පවත්තං, තස්මා ‘‘අනුජානනවචන’’න්ති වුත්තං. භඞ්ගානුපස්සනානං පබන්ධවසෙන පවත්තමානානං.

පටුප්පන්නඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

443-444. ඵලපරොපරියත්තං ¶ ඵලස්ස උච්චාවචතා. බලෙනාති ඤාණබලෙන.

445-447. එතස්ස ¶ අරියස්ස පුග්ගලස්ස.

451. කාරණට්ඨෙන ඨිතතාති කාරණභාවෙන බ්යභිචරණාභාවමාහ. යො හි ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස යදා කාරණං හොති, න තස්ස තදා අඤ්ඤථාභාවො අත්ථි, සා ච අත්ථතො කාරණභාවොයෙවාති ‘‘කාරණභාවොයෙවා’’ති ආහ.

පටිච්චසමුප්පාදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

457-459. සභාවධම්මතං පටිසෙධෙති තදුභයලක්ඛණරහිතස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවා. ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වචනතො ‘‘වොදානඤ්ච වුට්ඨානපරියායොවා’’ති ආහ. සභාවධම්මත්තෙ සිද්ධෙ සඞ්ඛතවිදූරතාය අසඞ්ඛතං සියාති ආහ ‘‘සභාවධම්මත්තාසාධකත්තා’’ති.

නිරොධසමාපත්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

471-472. සඞ්ගහිතාති ¶ ¶ සඞ්ගහණාදිවසෙන සද්ධිං ගහිතා. තෙ පන යස්මා එකවිධතාදිසාමඤ්ඤෙන බන්ධා විය හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘සම්බන්ධා’’ති.

473-474. අනුප්පවිසිතබ්බානුප්පවිසනභාවො තෙසං භෙදෙ සති යුජ්ජෙය්ය, නාඤ්ඤථාති උපමාභින්දනෙන උපමෙය්යස්ස භින්නතං දස්සෙන්තො ‘‘නානත්තවවත්ථා…පෙ… දස්සෙතී’’ති ආහ.

සම්පයුත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

475-477. ඵස්සිකාදයොති එත්ථ ආදි-සද්දො වවත්ථාවාචී. තෙන චිත්තුප්පාදදෙසනායං දස්සිතප්පභෙදා වෙදනාදයො ගය්හන්ති, න තංසමුට්ඨානා රූපධම්මාති ආහ ‘‘එකුප්පාදතාදිවිරහිතා සහජාතතා නත්ථී’’ති.

479. ඵලදානභාවදීපනත්ථන්ති ¶ ඵලදානසබ්භාවදීපනත්ථං. ඵලදානං වුත්තං විය හොතීති චිත්තෙන ඵලදානං පධානභාවෙ වුත්තං විය හොතීති අත්ථො. අඤ්ඤථා දානභාවොති න සක්කා වත්තුං. දානභාවොපි හි ‘‘දානං අනිට්ඨඵල’’න්තිආදිනා වුත්තොයෙවාති. තන්නිවාරණත්ථන්ති ඵලදානනිවාරණත්ථං. එතන්ති ‘‘දානං අනිට්ඨඵල’’න්තිආදිවචනං. භෙසජ්ජාදිවසෙන ආබාධානිට්ඨතා දෙය්යධම්මස්ස අනිට්ඨඵලතාපරියායො දට්ඨබ්බො.

කථං ¶ තථෙව සුත්තං සකවාදිපරවාදිවාදෙසු යුජ්ජතීති චොදනාය ‘‘න පන එකෙනත්ථෙනා’’ති වුත්තං විභාවෙතුං ‘‘දෙය්යධම්මොව දාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිවත්තනපක්ඛෙයෙව එව-කාරො යුත්තො, න සාධනපක්ඛෙ ද්වින්නම්පි දානභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනාහ ‘‘චෙතසිකොවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො, දෙය්යධම්මොවා’’ති ච. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වින්නඤ්හි දානානන්තිආදි. සඞ්කරභාවමොචනත්ථන්ති සතිපි දානභාවෙ සභාවසඞ්කරමොචනත්ථං. තෙනාහ ‘‘චෙතසිකස්සා’’තිආදි.

485. තස්සා ලද්ධියාති පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමොධානං හොතීති ලද්ධියා. එතෙසන්ති වත්තමානචිත්තපරිභොගමයපුඤ්ඤානං.

486. අයං වාදො හීයති පරිභොගස්සෙව අභාවතො. චාගචෙතනාය එව පුඤ්ඤභාවො, න චිත්තවිප්පයුත්තස්ස. එවන්ති ඉමිනා පකාරෙන, අපරිභුත්තෙ දෙය්යධම්මෙ පුඤ්ඤභාවෙනාති අත්ථො. අපරිභුත්තෙ දෙය්යධම්මෙ පුඤ්ඤභාවතො එව හි පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං අරහා හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තෙ තම්පි පුථුජ්ජනෙ දානමෙවාති නිච්ඡිතං. පරවාදීපටික්ඛෙපමුඛෙන සකවාදං පතිට්ඨාපෙති පඨමො අත්ථවිකප්පො, දුතියො පන උජුකමෙව සකවාදං පතිට්ඨාපෙතීති අයමෙතෙසං විසෙසො.

පරිභොගමයපුඤ්ඤකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

488-491. තෙනෙව ¶ චීවරාදිදානෙනාති අනුමොදනං විනා දායකෙන පවත්තිතචීවරාදිදානෙන. තෙනාහ ‘‘සයංකතෙන කම්මුනා විනාපී’’ති. ඉමිනා කාරණෙනාති අනුමොදිතත්තාව තෙසං තත්ථ භොගා උප්පජ්ජන්තීති එතෙන කාරණෙන. යදි යන්තිආදි පරවාදිනො ලද්ධිපතිට්ඨාපනාකාරදස්සනං. තත්ථ යදි න යාපෙය්යුං, කථං අනුමොදෙය්යුං, චිත්තං පසාදෙය්යුං ¶ , පීතිං උප්පාදෙය්යුං, සොමනස්සං පටිලභෙය්යුන්ති එකච්චෙ අඤ්ඤෙ පෙතෙ අනුමොදනාදීනි කත්වා යාපෙන්තෙ දිස්වා අනුමොදනාදීනි කරොන්ති, තස්මා තෙ ඉතො දින්නෙන යාපෙන්තීති අධිප්පායො.

492. අත්තවජ්ජෙහීති ඵස්සවජ්ජෙහි. න හි සො එව තෙන සම්පයුත්තො හොති. සොති ඵස්සමෙව පච්චාමසති. සාවජ්ජනෙති ආවජ්ජනසහිතෙ, ආවජ්ජනං පුරෙචාරිකං කත්වා එව පවත්තනකෙති අත්ථො. කම්මූපනිස්සයභූතමෙවාති යෙන කම්මුනා යථාවුත්තා ඵස්සාදයො නිබ්බත්තිතා, තස්ස කම්මස්ස උපනිස්සයභූතමෙව. දුක්ඛස්සාති ආයතිං උප්පජ්ජනකදුක්ඛස්ස. ‘‘මූලතණ්හා’’ති දස්සෙතීති යොජනා, තථා ‘‘උපනිස්සයභූත’’න්ති එත්ථාපි. කම්මායූහනස්ස කාරණභූතා පුරිමසිද්ධා තණ්හා කම්මස්ස උපනිස්සයො, කතූපචිතෙ කම්මෙ භවාදීසු නමනවසෙන පවත්තා හි විපාකස්ස උපනිස්සයො.

493. ඔකාසකතුප්පන්නං අඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බානභාවො සකසමයවසෙන චොදනාය යුජ්ජමානතා.

494. කම්මෙ සතීති ඉමිනා කම්මස්ස පථවීආදීනං පච්චයතාමත්තමාහ, න ජනකත්තං. තෙනාහ ‘‘තංසංවත්තනිකං නාම හොතී’’ති.

පථවීකම්මවිපාකොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

495. එකාරම්මණාති ¶ ඉදං අනාරම්මණතාසාධනවසෙන සම්පයොගලක්ඛණාභාවස්ස උද්ධටත්තා වුත්තං, න තස්සෙව සම්පයොගලක්ඛණත්තා.

496. අබ්යාකතානන්ති විපාකාබ්යාකතානං. ඉතරත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

497. තන්ති ‘‘අපරිසුද්ධවණ්ණතා ජරායෙවා’’ති වචනං.

ජරාමරණංවිපාකොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. විපාකොවිපාකධම්මධම්මොතිකථාවණ්ණනා

501. විපාකො ¶ විපාකස්ස පච්චයො හොන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘යස්ස විපාකස්ස විපාකො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොතී’’ති. ‘‘තප්පච්චයාපි අඤ්ඤස්ස විපාකස්ස උප්පත්තිං සන්ධායා’’තිආදිවචනතො පන ජාතිජරාමරණාදීනං උපනිස්සයපච්චයොති සක්කා විඤ්ඤාතුං. පුරිමපටිඤ්ඤායාති ‘‘විපාකො විපාකධම්මධම්මො’’ති පටිඤ්ඤාය. ඉමස්ස චොදනස්සාති ‘‘විපාකො ච විපාකධම්මධම්මො චා’’තිආදිනා පවත්තස්ස චොදනස්ස.

විපාකොවිපාකධම්මධම්මොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

503-504. වණ්ණා ¶ එව නීලාදිවසෙන නිභාතීති වණ්ණනිභා, වණ්ණායතනන්ති අත්ථො. සණ්ඨානං දීඝාදි.

505. අන්තරට්ඨානානීති අන්තරිකට්ඨානානි. නිවාරකට්ඨානානි භින්දිත්වා ච ආකාසෙන ච ගමනතො. යදි සො භවානං අන්තරා න සියාති සො අන්තරාභවො කාමභවාදීනං භවානං අන්තරෙ යදි න භවෙය්ය. න නාම අන්තරාභවොති ‘‘සබ්බෙන සබ්බං නත්ථි නාම අන්තරාභවො’’ති එවං පවත්තස්ස සකවාදිවචනස්ස පටික්ඛෙපෙ කාරණං නත්ථි, තස්ස පටික්ඛෙපෙ කාරණං හදයෙ ඨපෙත්වා න පටික්ඛිපති, අථ ඛො තථා අනිච්ඡන්තො කෙවලං ලද්ධියා පටික්ඛිපතීති අත්ථො.

507. එවං ¶ තං තත්ථ න ඉච්ඡතීති කාමභවාදීසු විය තං චුතිපටිසන්ධිපරම්පරං තත්ථ අන්තරාභවාවත්ථාය න ඉච්ඡති. සො හි තස්ස භාවිභවනිබ්බත්තකකම්මතො එව පවත්තිං ඉච්ඡති, තස්මා ජාතිජරාමරණානි අනිච්චතො කුතො චුතිපටිසන්ධිපරම්පරා. අයඤ්ච වාදො අන්තරාභවවාදීනං එකච්චානං වුත්තො. යෙ ‘‘අප්පකෙන කාලෙන සත්තාහෙනෙව වා පටිසන්ධිං පාපුණාතී’’ති වදන්ති, යෙ පන ‘‘තත්ථෙව චවිත්වා ආයාතීති සත්තසත්තාහානී’’ති වදන්ති, තෙහි අනුඤ්ඤාතාව චුතිපටිසන්ධිපරම්පරාති තෙ අධුනාතනා දට්ඨබ්බා පාළියං ‘‘අන්තරාභවෙ සත්තා ජායන්ති ජීයන්ති මීයන්ති චවන්ති උපපජ්ජන්තීති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති ආගතත්තා. යථා චෙතං, එවං නිරයූපගාදිභාවම්පිස්ස අධුනාතනා පටිජානන්ති. තථා හි තෙ වදන්ති ‘‘උද්ධංපාදො තු ¶ නාරකො’’තිආදි. තත්ථ යං නිස්සාය පරවාදී අන්තරාභවං නාම පරිකප්පෙති, තං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘අන්තරාපරිනිබ්බායීති සුත්තපදං අයොනිසො ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. ඉමස්ස හි ‘‘අවිහාදීසු තත්ථ තත්ථ ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අනවසෙසකිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති, අන්තරාපරිනිබ්බායී’’ති සුත්තපදස්ස අයමත්ථො, න අන්තරාභවභූතොති. තස්මා වුත්තං ‘‘අන්තරාපරිනිබ්බායීති සුත්තපදං අයොනිසො ගහෙත්වා’’ති.

යෙ පන ‘‘සම්භවෙසීති වචනතො අත්ථෙව අන්තරාභවො. සො හි සම්භවං උපපත්තිං එසතීති සම්භවෙසී’’ති වදන්ති, තෙපි යෙ භූතාව න පුන භවිස්සන්ති, තෙ ඛීණාසවා ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා’’ති එත්ථ ‘‘භූතා’’ති වුත්තා. තබ්බිධුරතාය සම්භවමෙසන්තීති සම්භවෙසිනො, අප්පහීනභවසංයොජනත්තා සෙක්ඛා පුථුජ්ජනා. චතූසු වා යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා යාව අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම, අණ්ඩකොසතො වත්ථිකොසතො ච නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ සම්භවෙසී නාම, දුතියචිත්තක්ඛණතො පට්ඨාය භූතා නාම. යෙන වා ඉරියාපථෙන ජායන්ති, යාව තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම, තතො පරං භූතා නාමාති එවං උජුකෙ පාළිඅනුගතෙ අත්ථෙ සති කිං අනිද්ධාරිතස්ස පත්ථියෙන අන්තරාභවෙන අත්තභාවෙන පරිකප්පිතෙන පයොජනන්ති පටික්ඛිපිතබ්බා.

යං ¶ පනෙකෙ ‘‘සන්තානවසෙන පවත්තමානානං ධම්මානං අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙසු පාතුභාවො දිට්ඨො. යථා තං වීහිආදිඅවිඤ්ඤාණකසන්තානෙ, එවං සවිඤ්ඤාණකසන්තානෙපි අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙ පාතුභාවෙන භවිතබ්බං. අයඤ්ච නයො සති අන්තරාභවෙ යුජ්ජති, නාඤ්ඤථා’’ති යුත්තිං වදන්ති, තෙහි ඉද්ධිමතො චෙතොවසිප්පත්තස්ස චිත්තානුගතිකං කායං අධිට්ඨහන්තස්ස ඛණෙන බ්රහ්මලොකතො ඉධූපසඞ්කමනෙ ඉතො වා බ්රහ්මලොකූපගමනෙ යුත්ති වත්තබ්බා. යදි සබ්බත්ථෙව විච්ඡින්නදෙසෙ ධම්මානං පවත්ති න ඉච්ඡිතා, යදිපි සියා ‘‘ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යො’’ති, තං ඉධාපි සමානං ‘‘කම්මවිපාකො අචින්තෙය්යො’’ති වචනතො, තස්මා තං තෙසං මතිමත්තමෙව. අචින්තෙය්යසභාවා හි සභාවධම්මා, තෙ කත්ථචි පච්චයවසෙන විච්ඡින්නදෙසෙ පාතුභවන්ති, කත්ථචි අවිච්ඡින්නදෙසෙ ච. තථා හි මුඛඝොසාදීහි පච්චයෙහි අඤ්ඤස්මිං දෙසෙ ආදාසපබ්බතපදෙසාදිකෙ පටිබිම්බපටිඝොසාදිකං නිබ්බත්තමානං දිට්ඨන්ති.

එත්ථාහ ¶ – පටිබිම්බං තාව අසිද්ධත්තා අසදිසත්තා ච න නිදස්සනං. පටිබිම්බඤ්හි නාම අඤ්ඤදෙව රූපන්තරං උප්පජ්ජතීති අසිද්ධමෙතං. සිද්ධියම්පි අසදිසත්තා න නිදස්සනං සියා එකස්මිං ඨානෙ ද්වින්නං සහඨානාභාවතො. යත්ථෙව හි ආදාසරූපං පටිබිම්බරූපඤ්ච දිස්සති, න ච එකස්මිං දෙසෙ රූපද්වයස්ස සහභාවො යුත්තො නිස්සයභූතදෙසතො, අසදිසඤ්චෙතං සන්ධානතො. න හි මුඛස්ස පටිබිම්බසන්ධානභූතං ආදාසසන්ධානසම්බන්ධත්තා සන්ධානං උද්දිස්ස අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙ පාතුභාවො වුච්චති, න අසන්තානන්ති අසමානමෙව තන්ති.

තත්ථ යං වුත්තං ‘‘පටිබිම්බං නාම අඤ්ඤදෙව රූපන්තරං උප්පජ්ජතීති අසිද්ධං එකස්මිං ඨානෙ ද්වින්නං සහඨානභාවතො’’ති, තයිදං අසන්තානමෙව සහඨානං චොදිතං භින්නනිස්සයත්තා. න හි භින්නනිස්සයානං සහඨානං අත්ථි. යථා අනෙකෙසං මණිදීපාදීනං පභාරූපං එකස්මිං පදෙසෙ පවත්තමානං අච්ඡිතමානතාය නිරන්තරතාය ච අභින්නට්ඨානං විය පඤ්ඤායති, භින්නනිස්සයත්තා පන භින්නට්ඨානමෙව තං, ගහණවිසෙසෙන තථාඅභින්නට්ඨානමත්තං, එවං ආදාසරූපපටිබිම්බරූපෙසුපි දට්ඨබ්බං. තාදිසපච්චයසමවායෙන හි තත්ථ තං උප්පජ්ජති චෙව විගච්ඡති ච, එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභාවූපගමනතො. අඤ්ඤථා ආලොකෙන විනාපි පඤ්ඤායෙය්ය, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වා න ගොචරො විය සියා. තස්ස පන සාමග්ගියා ¶ සො ආනුභාවො, යං තථා දස්සනං හොතීති. අචින්තෙය්යො හි ධම්මානං සාමත්ථියභෙදොති වදන්තෙනපි අයමෙවත්ථො සාධිතො භින්නනිස්සයස්සපි අභින්නට්ඨානස්ස විය උපට්ඨානතො. එතෙනෙව උදකාදීසු පටිබිම්බරූපාභාවචොදනා පටික්ඛිත්තා වෙදිතබ්බා.

සිද්ධෙ ච පටිබිම්බරූපෙ තස්ස නිදස්සනභාවො සිද්ධොයෙව හොති හෙතුඵලානං විච්ඡින්නදෙසතාවිභාවනතො. යං පන වුත්තං ‘‘අසදිසත්තා න නිදස්සන’’න්ති, තදයුත්තං. කස්මා? න හි නිදස්සනං නාම නිදස්සිතබ්බෙන සබ්බදා සදිසමෙව හොති. චුතික්ඛන්ධාධානතො විච්ඡින්නදෙසෙ උපපත්තික්ඛන්ධා පාතුභවන්තීති එතස්ස අත්ථස්ස සාධනත්ථං මුඛරූපතො විච්ඡින්නෙ ඨානෙ තස්ස ඵලභූතං පටිබිම්බරූපං නිබ්බත්තතීති එත්ථ තස්ස නිදස්සනත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා. එතෙන අසන්තානචොදනා පටික්ඛිත්තා වෙදිතබ්බා.

යස්මා වා මුඛපටිබිම්බරූපානං හෙතුඵලභාවො සිද්ධො, තස්මාපි සා පටික්ඛිත්තාව හොති. හෙතුඵලභාවසම්බන්ධෙසු හි සන්තානවොහාරො. යථාවුත්තද්වීහිකාරණෙහි පටිබිම්බං උප්පජ්ජති බිම්බතො ¶ ආදාසතො ච, න චෙවං උපපත්තික්ඛන්ධානං විච්ඡින්නදෙසුප්පත්ති. යථා චෙත්ථ පටිබිම්බරූපං නිදස්සිතං, එවං පටිඝොසදීපමුද්දාදයොපි නිදස්සිතබ්බා. යථා හි පටිඝොසදීපමුද්දාදයො සද්දාදිහෙතුකා හොන්ති, අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා හොන්ති, එවමෙව ඉදං චිත්තන්ති.

අපිචායං අන්තරාභවවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො – යදි ‘‘ධම්මානං විච්ඡින්නදෙසුප්පත්ති න යුත්තා’’ති අන්තරාභවො පරිකප්පිතො, රාහුආදීනං සරීරෙ කථමනෙකයොජනසහස්සන්තරිකෙසු පාදට්ඨානහදයට්ඨානෙසු කායවිඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණුප්පත්ති විච්ඡින්නදෙසෙ යුත්තා. යදි එකසන්තානභාවතො, ඉධාපි තංසමානං. න චෙත්ථ අරූපධම්මභාවතො අලං පරිහාරාය පඤ්චවොකාරෙ රූපාරූපධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධත්තා. වත්තමානෙහි තාව පච්චයෙහි විච්ඡින්නදෙසෙ ඵලස්ස උප්පත්ති සිද්ධා, කිමඞ්ගං පන අතීතෙහි පඤ්චවොකාරභවෙහි. යත්ථ විපාකවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො, තත්ථස්ස නිස්සයභූතස්ස වත්ථුස්ස සහභාවීනඤ්ච ඛන්ධානං සම්භවොති ලද්ධොකාසෙන කම්මුනා නිබ්බත්තියමානස්ස අවසෙසපච්චයන්තරසහිතස්ස විපාකවිඤ්ඤාණස්ස උප්පත්තියං නාලං විච්ඡින්නදෙසතා විබන්ධාය. යථා ච අනෙකකප්පසහස්සන්තරිකාපි චුතික්ඛන්ධා උපපත්තික්ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයොති න කාලදූරතා, එවං අනෙකයොජනසහස්සන්තරිකාපි තෙ තෙසං අනන්තරපච්චයො හොන්තීති න දෙසදූරතා. එවං ¶ චුතික්ඛන්ධනිරොධානන්තරං උපපත්තිට්ඨානෙ පච්චයන්තරසමවායෙන පටිසන්ධික්ඛන්ධා පාතුභවන්තීති නත්ථෙව අන්තරාභවො. අසති ච තස්මිං යං තස්ස කෙචි ‘‘භාවිභවනිබ්බත්තකකම්මුනො තතො එව භාවිපුරිමකාලභවාකාරො සජාතිසුද්ධදිබ්බචක්ඛුගොචරො අහීනින්ද්රියො කෙනචි අප්පටිහතගමනො ගන්ධාහාරො’’ති එවමාදිකාරණාකාරාදිං වණ්ණෙන්ති, තං වඤ්ඣාතනයස්ස රස්සදීඝසාමතාදිවිවාදසදිසන්ති වෙදිතබ්බං.

510. සබ්බෙපීති කුසලාකුසලක්ඛන්ධාදයොපි. තෙසම්පි හි ආලම්බනත්ථිකතාලක්ඛණස්ස කත්තුකම්යතාඡන්දස්ස වසෙන සියා කමනට්ඨතාති අධිප්පායො. ධාතුකථායං ‘‘කාමභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි එකාදසහි ආයතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො. කතිහි අසඞ්ගහිතො? න කෙහිචි ¶ ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා අසඞ්ගහිතො’’ති ආගතත්තා ආහ ‘‘උපාදින්නක්ඛන්ධානමෙව කාමභවභාවො ධාතුකථායං දස්සිතො’’ති. පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො, තදඤ්ඤගණනනිවත්තනත්ථොති ‘‘පඤ්ච කාමගුණා’’ති වචනං තතො අඤ්ඤෙසං තබ්භාවං නිවත්තෙතීති ආහ ‘‘පඤ්චෙව කාමකොට්ඨාසා කාමොති වුත්තා’’ති. තතො එව කාමධාතූති වචනං න අඤ්ඤස්ස නාමං, තෙසංයෙව නාමන්ති අත්ථො. තයිදං පරවාදිනො මතිමත්තන්ති වුත්තං ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙනා’’ති. එවං වචනමත්තන්ති එවං ‘‘පඤ්චිමෙ කාමගුණා’’ති වචනමත්තං නිස්සාය, න පනත්ථස්ස අවිපරීතං අත්ථන්ති අත්ථො.

515-516. රූපධාතූති වචනතොති ‘‘කාමධාතුරූපධාතුඅරූපධාතූ’’ති එත්ථ රූපධාතූති වුත්තත්තා. රූපීධම්මෙහෙවාති රුප්පනසභාවෙහියෙව ධම්මෙහි. ‘‘තයොමෙ භවා’’තිආදිනා පරිච්ඡින්නාති තයොමෙ භවා ¶ , තිස්සො ධාතුයොති ච එවං පරිච්ඡින්නා. ‘‘ධාතුයා ආගතට්ඨානෙ භවෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බං, භවස්ස ආගතට්ඨානෙ ධාතුයා පරිච්ඡින්දිතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං, තස්මා කාමරූපාරූපාවචරධම්මාව තංතංභුම්මභාවෙන පරිච්ඡින්නා එවං වුත්තා.

517-518. පුරිමකථායන්ති රූපධාතුකථායං. අවිසෙසෙනාති පවත්තිට්ඨානවසෙන විසෙසං අකත්වා.

519. ඔකාසභාවෙනාති ¶ වත්ථුභාවෙන. තථාවිධන්ති ඝානාදිආකාරං.

රූපධාතුයාආයතනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

524-526. නිස්සරණං නාම නිස්සරිතබ්බෙ සති හොති, න අසති, තස්මා ‘‘අරූපභවෙ සුඛුමරූපං අත්ථි, යතො නිස්සරණං තං ආරුප්ප’’න්ති ආහ.

527-537. පකප්පයමානාති පකාරෙහි කප්පයමානා අත්තනො සම්පයුත්තානඤ්ච කිච්චං සමත්ථයමානා. තෙනාහ ‘‘සම්පයුත්තෙසු අධිකං බ්යාපාරං කුරුමානා’’ති.

රූපංකම්මන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

540. අන්තං ¶ ගහෙත්වා වදතීති ‘‘අත්ථි අරූපධම්මානං ආයු ඨිති යපනා යාපනා ඉරියනා ¶ වත්තනා පාලනා, අත්ථි අරූපජීවිතින්ද්රිය’’න්ති තස්මිං පඤ්හෙ ‘‘අත්ථි අරූපජීවිතින්ද්රිය’’න්ති ඉමං අන්තං පරියොසානං ගහෙත්වා වදති. වත්තුං යුත්තො සමුදායස්ස ඉච්ඡන්තො තදවයවස්ස ඉච්ඡතීති. න හි අවයවෙහි විනා සමුදායො නාම අත්ථි.

541. තමෙවාති අරූපං චිත්තවිප්පයුත්තමෙව.

542. තදාපීති සමාපජ්ජනවුට්ඨානකාලෙපි.

544-545. සො යුත්තො ද්වින්නං රූපාරූපජීවිතින්ද්රියානං සකසමයෙ ඉච්ඡිතත්තා.

ජීවිතින්ද්රියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

546. ‘‘පාණාතිපාතකම්මස්ස හෙතූ’’තිආදිකස්ස පරිහානිකථායං අනාගතත්තා යො තත්ථ ආගතනයො, තමෙව දස්සෙන්තො ‘‘සෙසන්ති…පෙ… වදතී’’ති ආහ. සම්පටිච්ඡනවචනන්ති සම්පටිච්ඡාපනවචනං. තං පරවාදිං. තංතංලද්ධිසම්පටිච්ඡාපනං වා ගාහාපනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පක්ඛ’’න්තිආදිමාහ.

547. දට්ඨබ්බස්ස ආදීනවතො ආනිසංසතො ච යදිපි පරවාදිනා පච්ඡා නානාචිත්තවසෙන ¶ පටිඤ්ඤාතං, පුබ්බෙ පන එකතො කත්වා පටිජානි, න ච ¶ තං ලද්ධිං පරිච්චජි. තෙනස්ස අධිප්පායමද්දනං යුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘අනිච්ච…පෙ… පටිඤ්ඤාතත්තා’’ති. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණකරණවසෙන, න කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙනාති අධිප්පායො. ඉදං ආනිසංසකථානුයුඤ්ජනං ආනිසංසදස්සනඤ්ච. ඤාණං විපස්සනා පටිවෙධඤාණස්ස විය අනුබොධඤාණස්සපි යථාරහං පවත්තිනිවත්තීසු කිච්චකරණං යුත්තන්ති අධිප්පායො.

ආනිසංසදස්සාවීකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

549. එවමාදිනා සුත්තභයෙනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘අනාසවඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි අනාසවගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්තිආදීනි සුත්තපදානි සඞ්ගණ්හාති.

අමතාරම්මණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

552-553. ‘‘තදප්පතිට්ඨං අනාරම්මණ’’න්තිආදීසු පච්චයත්ථො ආරම්මණ-සද්දො. ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීසු ඔලුබ්භට්ඨොති ආහ ‘‘පච්චයට්ඨො ඔලුබ්භට්ඨො’’ති. එවං විභාගෙ විජ්ජමානෙති තත්ථ පච්චයායත්තවුත්තිතා පච්චයට්ඨො, දණ්ඩරජ්ජුආදි විය දුබ්බලස්ස චිත්තචෙතසිකානං ආලම්බිතබ්බතාය උපත්ථම්භනට්ඨො ඔලුබ්භට්ඨො. විසෙසාභාවං පච්චයභාවසාමඤ්ඤෙන කප්පෙත්වා වා.

රූපංසාරම්මණන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අනුසයාඅනාරම්මණාතිකථාවණ්ණනා

554-556. ‘‘ඉමස්මිං ¶ සතී’’ති ඉමිනා මග්ගෙන අනිරුද්ධතාපි සඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘අප්පහීනත්තාව අත්ථීති වුච්චතී’’ති. න පන විජ්ජමානත්තාති අවධාරණෙන ¶ නිවත්තිතං දස්සෙති, විජ්ජමානත්තා ධරමානත්තා ඛණත්තයසමඞ්ගිභාවතොති අත්ථො.

අනුසයාඅනාරම්මණාතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

557-558. යස්ස අධිගතත්තා අරහතො පරිඤ්ඤෙය්යාදීසු අනවසෙසතො සම්මොහො විගතො, තං අග්ගමග්ගඤාණං සන්ධාය ‘‘මග්ගඤාණස්සා’’ති වදන්ති. යස්මා තස්ස සබ්බස්ස සතොකාරිතා විය සම්පජානකාරිතා, තස්මා තෙන ඤාණෙන සො ඤාණී. සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තො හි සො උත්තමපුරිසො.

ඤාණංඅනාරම්මණන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

562. ද්වීහිපීති ද්වීහි විසෙසෙහි, විසෙසෙන විසෙසං අකත්වාති අත්ථො.

විතක්කානුපතිතකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. විතක්කවිප්ඵාරසද්දකථාවණ්ණනා

563. සබ්බසොති ¶ සබ්බප්පකාරතො, සො පන පකාරො පවත්තිට්ඨානකාලවසෙන ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘සබ්බත්ථ සබ්බදා වා’’ති. තෙ ච ඨානකාලා ‘‘විතක්කයතො’’තිආදිවචනතො චිත්තවිසෙසවසෙන ගහෙතබ්බාති වුත්තං ‘‘සවිතක්කචිත්තෙසූ’’ති. ‘‘විතක්කෙත්වා වාචං භින්දතී’’ති සුත්තපදං අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘විතක්කවිප්ඵාරමත්තං සද්දො’’ති ආහ.

විතක්කවිප්ඵාරසද්දකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නයථාචිත්තස්සවාචාතිකථාවණ්ණනා

565. මුසාවාදො ¶ න හොතීති වුත්තං අනාපත්තීති සම්බන්ධො.

නයථාචිත්තස්සවාචාතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. අතීතානාගතසමන්නාගතකථාවණ්ණනා

568-570. සමන්නාගතපඤ්ඤත්තියාති සමඞ්ගිභාවපඤ්ඤත්තියා. තෙනෙවාහ ‘‘පච්චුප්පන්නධම්මසමඞ්ගී සමන්නාගතොති වුච්චතී’’ති. පටිලාභපඤ්ඤත්තියාති අධිගමනපඤ්ඤත්තියා. අයන්ති ‘‘සමන්නාගතො’’ති වුච්චමානපුග්ගලස්ස යො තථා වත්තබ්බාකාරො, අයං සමන්නාගතපඤ්ඤත්ති නාම. එස නයො සෙසෙසුපි.

අතීතානාගතසමන්නාගතකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

571-572. සකසමයෙ ¶ ‘‘පුරිමචිත්තස්ස නිරොධානන්තරං පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති ඉච්ඡිතං, පරවාදී පන ‘‘යස්මිං ඛණෙ භවඞ්ගචිත්තං, තස්මිංයෙව ඛණෙ කිරියමයචිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වදති. එවං සති පුරිමපච්ඡිමචිත්තානං සහභාවොපි අනුඤ්ඤාතො හොති. තෙනාහ ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙන සහෙවා’’ති. තථා ච සති විපාකකිරියක්ඛන්ධානං විය කිරියවිපාකක්ඛන්ධානං විපාකවිපාකක්ඛන්ධානං කිරියකිරියක්ඛන්ධානඤ්ච වුත්තනයෙන සහභාවො වත්තබ්බොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භවඞ්ගචිත්තස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උපපත්තිභවභාවෙන එසියා ඉච්ඡිතබ්බාති උපපත්තෙසියා විපාකක්ඛන්ධා, තෙ ච යෙභුය්යෙන භවඞ්ගපරියායකාති අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘උපපත්තෙසියන්ති සඞ්ඛං ගතස්ස භවඞ්ගචිත්තස්සා’’ති. ආදිපරියොසානමත්තඤ්හි තස්ස පටිසන්ධිචුතිචිත්තං, තදාරම්මණං භවඞ්ගන්ත්වෙව වුච්චතීති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං කිරියාවෙමජ්ඣෙ ¶ පතිතත්තා කිරියාචතුක්ඛන්ධග්ගහණෙන ගහණං යුත්තන්ති වුත්තං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනන්ති හි ආදි-සද්දෙන න සොතවිඤ්ඤාණාදීනංයෙව ගහණං, අථ ඛො සම්පටිච්ඡනසන්තීරණානම්පීති දට්ඨබ්බං.

3. පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්සමග්ගකථාවණ්ණනා

576. ලක්ඛණන්ති පඤ්චවිඤ්ඤාණානං උප්පන්නාරම්මණතාදිඅවිතථෙකප්පකාරතාලක්ඛණං. කාමං මනොවිඤ්ඤාණං අවත්ථුකම්පි හොති, සවත්ථුකත්තෙ පන තම්පි උප්පන්නවත්ථුකමෙව. තථා හි පාළියං ඨපනායං ‘‘හඤ්චි පඤ්චවිඤ්ඤාණා උප්පන්නාරම්මණා’’ත්වෙව වුත්තං. මනොවිඤ්ඤාණස්සපි උප්පන්නවත්ථුකතාපරියායො අත්ථීති ‘‘පඤ්ච විඤ්ඤාණා’’ති අවත්වා ‘‘ඡ විඤ්ඤාණා උප්පන්නවත්ථුකා’’ති වුත්තෙ ‘‘නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස අත්ථි මග්ගභාවනා’’ති වත්තුං න සක්කාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡ විඤ්ඤාණා…පෙ… අධිප්පෙත’’න්ති.

577. ‘‘අනිමිත්තං ¶ සුඤ්ඤතං අප්පණිහිත’’න්ති නිබ්බානස්ස තෙ පරියායා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අනිමිත්තගාහිභාවෙ සුඤ්ඤතාරම්මණතාපි සියාති වුත්තං ‘‘තදෙව සුඤ්ඤතන්ති අධිප්පායො’’ති.

පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්සමග්ගකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චවිඤ්ඤාණාසාභොගාතිකථාවණ්ණනා

584-586. සා පන නමිත්වා පවත්ති. ආරම්මණප්පකාරග්ගහණන්ති ආරම්මණස්ස ඉට්ඨානිට්ඨප්පකාරස්ස ගහණං. යෙන ආරම්මණප්පකාරග්ගහණෙන කුසලචිත්තස්ස අලොභාදීහි සම්පයොගො අකුසලචිත්තස්ස ලොභාදීහි සම්පයොගො හොති, සො ආභොගොති දස්සෙති.

පඤ්චවිඤ්ඤාණාසාභොගාතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

587-589. අප්පවත්තිනිරොධන්ති ¶ අනුප්පාදනිරොධං. සීලස්ස වීතික්කමොයෙව නිරොධො සීලවීතික්කමනිරොධො. නින්නානං ඛණිකනිරොධං සල්ලක්ඛෙන්තො.

ද්වීහිසීලෙහීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

590-594. ඨිතෙන අවිනට්ඨෙන. උපචයෙනාති සීලභූතෙන කම්මූපචයෙන. ‘‘දානං අචෙතසික’’න්ති ¶ කථායං වුත්තනයෙනාති යථා ‘‘න වත්තබ්බං චෙතසිකො ධම්මො දානන්ති? ආමන්තා. දානං අනිට්ඨඵලන්ති…පෙ… තෙන හි චෙතසිකො ධම්මො දාන’’න්ති පාළි පවත්තා, එවං තදනුසාරෙන ‘‘න වත්තබ්බං චෙතසිකං සීලන්ති? ආමන්තා. සීලං අනිට්ඨඵල’’න්තිආදිනා සීලස්ස චෙතසිකභාවසාධකානි සුත්තපදානි ච ආනෙත්වා තදත්ථදස්සනවසෙන අචෙතසිකො රූපාදිධම්මො ආයතිං විපාකං දෙති. යදි සො සීලං භවෙය්ය, විනා සංවරසමාදානෙන විනා විරතියා සීලවා නාම සියා. යස්මා පන සමාදානචෙතනා විරති සංවරො සීලං, තස්මා ‘‘සීලං ඉට්ඨඵලං කන්තඵල’’න්තිආදිනා යොජනා කාතබ්බාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති, වුත්තනයානුසාරෙනාති අත්ථො. යස්මා පන පාළියං යථා ‘‘සීලං අචෙතසික’’න්ති කථා ආගතා, තථා ‘‘දානං අචෙතසික’’න්ති විසුං ආගතා කථා නත්ථි, තස්මා ‘‘සා පන කථා මග්ගිතබ්බා’’ති වුත්තං.

සීලංඅචෙතසිකන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

598-600. සමාදානහෙතුකථායං ‘‘ඵස්සො දෙතී’’ති ආරභිත්වා යාව කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා සම්මුඛීභාවං ආගච්ඡන්තීති ආරාමරොපාදිසුත්තාහරණඤ්චාති එත්තකමෙව පරිභොගකථාය සදිසන්ති ආහ ‘‘සමාදාන…පෙ… දට්ඨබ්බා’’ති.

සමාදානහෙතුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. අවිඤ්ඤත්තිදුස්සීල්යන්තිකථාවණ්ණනා

603-604. මහාභූතානි ¶ උපාදාය පවත්තො අඤ්ඤචිත්තක්ඛණෙපි ලබ්භමානො කුසලාකුසලානුබන්ධො අවිඤ්ඤත්තීති අයං වාදො ‘‘චිත්තවිප්පයුත්තො අපුඤ්ඤූපචයො’’ති ඉමිනා සඞ්ගහිතොති ¶ තතො අඤ්ඤානුබන්ධායං ‘‘ආණත්තියා’’තිආදි වුත්තන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘ආණත්තියා…පෙ… අධිප්පායො’’ති වුත්තං. තත්ථ ආණත්තො යදා ආණත්තභාවෙන විහිංසාදිකිරියං සාධෙති, තදා ආණත්තියා පාණාතිපාතාදීසු අඞ්ගභාවො වෙදිතබ්බො. සා පනාණත්ති පාරිවාසිකභාවෙන විඤ්ඤත්තිරහිතා නාම හොතීති පරවාදිනො අධිප්පායො, තං දස්සෙතුං ‘‘එකස්මිං දිවසෙ’’තිආදි වුත්තං.

අවිඤ්ඤත්තිදුස්සීල්යන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

614-615. ‘‘අන්ධකා’’ති වුත්තා පුබ්බසෙලියඅපරසෙලියරාජගිරිකසිද්ධත්ථිකාපි යෙභුය්යෙන මහාසඞ්ඝිකා එවාති වුත්තං ‘‘පුබ්බෙ…පෙ… භවෙය්යු’’න්ති. තත්ථ අඤ්ඤෙති වචනං ද්වින්නං කථානං උජුවිපච්චනීකභාවතො. පුරිමකානඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසමඞ්ගී ‘‘ඤාණී’’ති වුච්චති, ඉමෙසං සො එව ‘‘ඤාණී’’ති න වත්තබ්බොති වුත්තො. රාගවිගමො රාගස්ස සමුච්ඡින්දනං, තථා අඤ්ඤාණවිගමො. යථා සමුච්ඡින්නාවිජ්ජො ‘‘ඤාණී’’ති, පටිපක්ඛතො ‘‘අඤ්ඤාණී’’ති, එවං අසමුච්ඡින්නාවිජ්ජො ‘‘අඤ්ඤාණී’’ති, පටිපක්ඛතො ‘‘ඤාණී’’ති වුත්තො. අඤ්ඤාණස්ස විගතත්තා සො ‘‘ඤාණී’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, න පන සතතං සමිතං ඤාණස්ස පවත්තනතොති අධිප්පායො.

621-624. යස්මිං ¶ ¶ ආයුකප්පෙ කම්මක්ඛයෙන මරණං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කම්මස්ස විපාකවසෙනා’’ති, යස්මිං පන ආයුක්ඛයෙන මරණං හොති, තං සන්ධාය ‘‘වස්සගණනායා’’ති. තත්ථ ‘‘න ච තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තී හොතී’’ති (ම. නි. 3.250; අ. නි. 3.36) වචනතො යෙභුය්යෙන නිරයෙ කම්මක්ඛයෙන මරණං හොතීති ආහ ‘‘කම්මස්ස විපාකවසෙන වාති නිරයංව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. ‘‘වස්සසතං වස්සසහස්සං වස්සසතසහස්සානී’’තිආදිනා මනුස්සානං දෙවානඤ්ච ආයුපරිච්ඡෙදවචනතො යෙභුය්යෙන තෙසං ආයුක්ඛයෙන මරණං හොතීති වුත්තං ‘‘වස්සගණනාය වාති මනුස්සෙ චාතුමහාරාජිකාදිදෙවෙ ච සන්ධායා’’ති. ‘‘වුත්ත’’න්ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

625-626. සමං ඨපනට්ඨෙනාති සමං විසමං ලීනුද්ධච්චාදිං පටිබාහිත්වා, වික්ඛෙපමෙව වා විද්ධංසෙත්වා ඨපනට්ඨෙන. ‘‘චිත්තසන්තති සමාධී’’ති වදන්තෙන තස්ස චෙතසිකභාවො පටික්ඛිත්තො හොතීති ආහ ‘‘චෙතසිකන්තරං අත්ථීති අග්ගහෙත්වා’’ති. භාවනාය ආහිතවිසෙසාය එකග්ගතාය විජ්ජමානවිසෙසපටික්ඛෙපො ඡලං, සො පනස්ස අනාහිතවිසෙසාය එකග්ගතාය සාමඤ්ඤෙනාති ආහ ‘‘සාමඤ්ඤමත්තෙනා’’ති.

627. අවිජ්ජාය ¶ යා ඨිතතාති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං අනන්තරපච්චයභාවෙ යා නියතතා ධම්මනියාමතාසඞ්ඛාතා, යා ඨිතසභාවතා නිප්ඵන්නා ¶ , න ධම්මමත්තතාට්ඨිතතාය නිප්ඵන්නාය වසෙන, අනන්තරපච්චයභාවසඞ්ඛාතා ඨිතතා පච්චයතා හොතීති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවරහිතස්සාති ඉදං සහජාතනිස්සයාදිපච්චයානං පටික්ඛෙපපදං දට්ඨබ්බං, න අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතාමත්තස්ස. සබ්බො තාදිසොති ඉමිනා සමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනාදිකං සඞ්ගණ්හාති. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතඤ්චාති එත්ථාපි වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ පන පච්චයුප්පන්නස්සපි පච්චයභාවතො සඞ්ඛාරානම්පි වසෙන යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘තස්සා ච ඉතරා’’ති.

ධම්මට්ඨිතතාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

628. රූපාදීනං අනිච්චතා රූපාදිකෙ සති හොති, අසති න හොතීති ඉමිනා පරියායෙන තස්සා තෙහි සහ උප්පාදනිරොධො වුත්තො, උප්පාදාදීසු තීසු ලක්ඛණෙසු අනිච්චතාවොහාරො හොතීති යථා තයො දණ්ඩෙ උපාදාය පවත්තො තිදණ්ඩවොහාරො තෙසු සබ්බෙසු හොති, එවං ජාතිජරාමරණධම්මො න නිච්චො අනිච්චො, තස්ස ජාතිආදිපකතිතා අනිච්චතාසද්දෙන වුච්චතීති උප්පාදාදීසු ලක්ඛණෙසු අනිච්චතාවොහාරො සම්භවතීති වුත්තං ‘‘තීසු…පෙ… හොතී’’ති. විභාගානුයුඤ්ජනවසෙනාති පභෙදානුයුඤ්ජනවසෙන. තත්ථ යථා ජරාභඞ්ගවසෙන අනිච්චතා පාකටා හොති, න තථා ජාතිවසෙනාති පාළියං ජරාමරණවසෙනෙව අනිච්චතාවිභාගො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං.

630-632. සබ්බස්සපි ¶ මනසො මනොද්වාරභාවතො ‘‘විපාකද්වාරන්ති භවඞ්ගමනං වදතී’’ති ආහ.

සංවරොකම්මන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

633-635. සවිපාකාපි ¶ දස්සිතායෙව නාම හොති වුත්තාවසිට්ඨා සවිපාකාති අත්ථසිද්ධත්තා.

638-640. මනායතනෙකදෙසස්ස විපාකස්ස අත්ථිතාය ‘‘අවිසෙසෙනා’’ති වුත්තං.

641-645. අස්සාති ඉමස්ස සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස. තෙනාහ ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමභාවෙ ච නියාමං ¶ ඉච්ඡසී’’ති. යෙන ආනන්තරියකම්මෙන. අන්තරාති සත්ත භවෙ අනිබ්බත්තෙත්වා තෙසං අන්තරෙයෙව. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. අපරෙති පදකාරා. තස්සාති යො සත්තක්ඛත්තුපරමොති වා, කොලංකොලොති වා, එකබීජීති වා භගවතා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා බ්යාකතො, තස්ස යථාවුත්තපරිච්ඡෙදා අන්තරා උපරිමග්ගාධිගමො නත්ථි අවිතථදෙසනත්තා. යථාපරිච්ඡෙදමෙව තස්ස අභිසමයො, ස්වායං විභාගො තෙසංයෙව පුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙන වෙදිතබ්බො භවනියාමෙන තාදිසස්ස කස්සචි අභාවතො. යස්මා කස්සචි මුදුකානිපි ඉන්ද්රියානි පච්චයවිසෙසෙන තික්ඛභාවං ආපජ්ජෙය්යුං, තස්මා තාදිසං සන්ධාය ‘‘භබ්බොති වුච්චති, න සො අභබ්බො නාමා’’ති ච වුත්තං. යස්මා පන භගවා න තාදිසං ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමො’’තිආදිනා නියමෙත්වා බ්යාකරොති, තස්මා ආහ ‘‘න පන අන්තරා අභිසමෙතුං භබ්බතා වුත්තා’’ති. අයඤ්ච නයො එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බො. අඤ්ඤථා පුග්ගලස්ස සඞ්කරො සියාති දස්සෙන්තො ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ.

සත්තක්ඛත්තුපරමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

654-657. ‘‘හෙට්ඨා ¶ වුත්තාධිප්පායමෙවා’’ති ඉදං ඉද්ධිබලකථායං යං වුත්තං ‘‘අතීතං අනාගතන්ති ඉදං අවිසෙසෙන කප්පං තිට්ඨෙය්යාති පටිඤ්ඤාතත්තා චොදෙතී’’තිආදි, තං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘හෙට්ඨාති ඉද්ධිබලකථාය’’න්ති. තත්ථ ‘‘ද්වෙ කප්පෙ’’තිආදිආයුපරිච්ඡෙදාතික්කමසමත්ථතාචොදනාවසෙන ආගතා, ඉධ පන සඞ්ඝභෙදකො ආයුකප්පමෙව අට්ඨත්වා යදි එකං මහාකප්පං තිට්ඨෙය්ය, යථා එකං, එවං අනෙකෙපි කප්පෙ තිට්ඨෙය්යාති චොදනා කාතබ්බා.

663-664. අප්පත්තනියාමානන්ති ¶ යෙ අනුප්පන්නමිච්ඡත්තසම්මත්තනියතධම්මා පුග්ගලා, තෙසං ධම්මෙ. කෙ පන තෙ? යථාවුත්තපුග්ගලසන්තානපරියාපන්නා ධම්මා. තෙ හි භූමිත්තයපරියාපන්නතාය ‘‘තෙභූමකා’’ති වුත්තා. යෙ පන පත්තනියාමානං සන්තානෙ පවත්තා අනියතධම්මා, න තෙසමෙත්ථ සඞ්ගහො කතො. න හි තෙහි සමන්නාගමෙන අනියතතා අත්ථි. තෙනෙවාහ ‘‘තෙහි සමන්නාගතොපි අනියතොයෙවා’’ති. ඉමං වොහාරමත්තන්ති ඉමිනා නියාමො නාම කොචි ධම්මො නත්ථි, උපචිතසම්භාරතාය අභිසම්බුජ්ඣිතුං භබ්බතාව තථා වුච්චතීති දස්සෙති. නියතොති වචනස්ස කාරණභාවෙන වුත්තොති යොජනා. උභයස්සපීති නියතො නියාමං ඔක්කමතීති වචනද්වයස්ස.

නියතස්සනියාමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

674. එවං පවත්තමානොති ‘‘අහො වත මෙ භවෙය්යා’’ති එවං පත්ථනාකාරෙන පවත්තමානො. අඤ්ඤථාති නන්දනාදිආකාරෙන.

9. ධම්මතණ්හාඅබ්යාකතාතිකථාවණ්ණනා

676-680. ගහෙත්වාති ¶ එතෙන ගහණමත්තමෙව තං, න පන සා තාදිසී අත්ථීති දස්සෙති. න හි ලොකුත්තරාරම්මණා අබ්යාකතා වා තණ්හා අත්ථීති. තීහි කොට්ඨාසෙහීති කාමභවවිභවතණ්හාකොට්ඨාසෙහි. රූපතණ්හාදිභෙදා ඡපි තණ්හා.

ධම්මතණ්හාඅබ්යාකතාතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. කුසලාකුසලපටිසන්දහනකථාවණ්ණනා

686-690. අනන්තරපච්චයභාවොයෙවෙත්ථ ¶ පටිසන්ධානං ඝටනඤ්චාති ආහ ‘‘අනන්තරං උප්පාදෙතී’’ති.

කුසලාකුසලපටිසන්දහනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

691-692. කෙචි වාදිනොති කාපිලෙ සන්ධායාහ. තෙ හි අභිබ්යත්තවාදිනො විජ්ජමානමෙව කාරණෙ ඵලං අනභිබ්යත්තං හුත්වා ඨිතං පච්ඡා අභිබ්යත්තිං ගච්ඡතීති වදන්තා බීජාවත්ථාය විජ්ජමානාපි රුක්ඛාදීනං න අඞ්කුරාදයො ආවිභවන්ති, බීජමත්තං ආවිභාවං ගච්ඡතීති කථෙන්ති.

සළායතනුප්පත්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

693-697. අනන්තරුප්පත්තිං සල්ලක්ඛෙන්තොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරං සොතවිඤ්ඤාණුප්පත්තිං මඤ්ඤමානො. සොතවිඤ්ඤාණන්ති වචනෙනෙව තස්ස චක්ඛුසන්නිස්සයතා ¶ රූපාරම්මණතා ච පටික්ඛිත්තා, පටිඤ්ඤාතා ච සොතසන්නිස්සයතා සද්දාරම්මණතා චාති ආහ ‘‘න සො චක්ඛුම්හි සද්දාරම්මණ’’න්ති. තත්ථ සද්දාරම්මණන්ති ‘‘සොතවිඤ්ඤාණං ඉච්ඡතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තයිදං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරං සොතවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතීති ලද්ධියා එවං ඤායතීති ආහ ‘‘අනන්තරූපලද්ධිවසෙන ආපන්නත්තා’’ති.

අනන්තරපච්චයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

698-699. සම්මාවාචාදීති ¶ සම්මාවාචාකම්මන්තා. තත්ථ සම්මාවාචා සද්දසභාවා, ඉතරො ච කායවිඤ්ඤත්තිසභාවො, උභයම්පි වා විඤ්ඤත්තීති අධිප්පායෙන රූපන්තිස්ස ලද්ධි.

700-701. තස්මිං සමයෙති කුසලාබ්යාකතචිත්තක්ඛණෙ. සො හීති පච්ඡිමපාඨො.

අඤ්ඤොඅනුසයොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. පරියුට්ඨානංචිත්තවිප්පයුත්තන්තිකථාවණ්ණනා

702. තෙති රාගාදයො. තස්මාති යස්මා විපස්සන්තස්සපි රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, තස්මා.

පරියුට්ඨානංචිත්තවිප්පයුත්තන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

703-705. කිලෙසවත්ථුඔකාසවසෙනාති ¶ කිලෙසකාමවත්ථුකාමභූමිවසෙන. රූපධාතුසහගතවසෙන අනුසෙතීති කාමරාගො යථා කාමවිතක්කසඞ්ඛාතාය කාමධාතුයා සහ පච්චයසමවායෙ ¶ උප්පජ්ජනාරහො, තමෙව රූපධාතුයාපීති අත්ථො. රාගාදිකාරණලාභෙ උප්පත්තිඅරහතා හි අනුසයනං.

පරියාපන්නකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

706-608. සබ්බථාපීති අවිපාකභාවෙනපි සස්සතාදිභාවෙනපි.

709-710. තස්මා දිට්ඨි ලොකියපරියාපන්නා න හොතීති අත්ථං වදන්ති, එවං සති අතිප්පසඞ්ගො හොති වීතදොසාදිවොහාරභාවතොති. තතො අඤ්ඤථා අත්ථං වදන්තො ‘‘රූපදිට්ඨියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආදි-සද්දෙන අරූපදිට්ඨිආදිං සඞ්ගණ්හාති. පරවාදිඅධිප්පායවසෙන අයමත්ථවිභාවනාති ආහ ‘‘යදි ච පරියාපන්නා සියා’’ති. තථා ච සතීති දිට්ඨියා කාමධාතුපරියාපන්නත්තෙ සතීති අත්ථො. තස්මාති ‘‘වීතදිට්ඨිකො’’ති එවං වොහාරාභාවතො. න හි සා තස්ස අවිගතා දිට්ඨි, යතො සො වීතදිට්ඨිකොති න වුච්චති. යෙනාති කාමදිට්ඨිභාවෙන.

අපරියාපන්නකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

711-717. වවත්ථිතොති ¶ ¶ අසංකිණ්ණො. යො හි ධම්මො යෙන පච්චයභාවෙන පච්චයො හොති, තස්ස තතො අඤ්ඤෙනපි පච්චයභාවෙ සති පච්චයතා සංකිණ්ණා නාම භවෙය්ය. විරුද්ධාසම්භවීනං විය තබ්බිධුරානං පච්චයභාවානං සහභාවං පටික්ඛිපති.

718-719. සහජාතාති වුත්තත්තා න සඞ්ඛාරපච්චයා ච අවිජ්ජාති වුත්තත්තාති අධිප්පායො. අනන්තරාදිනාපි හි සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාය පච්චයා හොන්තියෙව. අඤ්ඤමඤ්ඤානන්තරං අවත්වා අවිගතානන්තරං සම්පයුත්තස්ස වචනං කමභෙදො, අත්ථිග්ගහණෙනෙව ගහිතො අත්ථිපච්චයභූතොයෙව ධම්මො නිස්සයපච්චයො හොතීති. අසාධාරණතායාති පදන්තරාසාධාරණතාය. තෙනාහ ‘‘වක්ඛති හී’’තිආදි.

අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

732. යදිපි සෙසං නාම ගහිතතො අඤ්ඤං, තථාපි පකරණපරිච්ඡින්නමෙවෙත්ථ තං ගය්හතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙසං…පෙ… අධිප්පායො’’ති වත්වා පුන අනවසෙසමෙව සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘අසඤ්ඤසත්තානම්පි ¶ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බසත්තෙ සන්ධායාති අධිප්පායොති යොජනා. පාණිසම්ඵස්සාපි කමන්තීතිආදිකං සරීරපකතීති සම්බන්ධො.

733-734. පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න චවති, න උපපජ්ජතීති වාදං පරවාදී නානුජානාතීති ආහ ‘‘සුත්ත…පෙ… වත්තබ්බ’’න්ති.

තතියසඤ්ඤාවෙදයිතකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

735. යථා ¶ විතක්කවිචාරපීතිසුඛවිරාගවසෙන පවත්තා සමාපත්ති විතක්කාදිරහිතා හොති, එවං සඤ්ඤාවිරාගවසෙන පවත්තාපි සඤ්ඤාරහිතාව සියාති තස්ස ලද්ධීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාපි අසඤ්ඤිතා…පෙ… දස්සෙතී’’ති.

736. යදි චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති කථං අසඤ්ඤසමාපත්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සඤ්ඤාවිරාගවසෙන සමාපන්නත්තා අසඤ්ඤිතා, න සඤ්ඤාය අභාවතො’’ති.

අසඤ්ඤසත්තුපිකාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

738-739. ‘‘කම්මූපචයො කම්මෙන සහජාතො’’ති පුට්ඨො සම්පයුත්තසහජාතතං සන්ධාය පටික්ඛිපති, විප්පයුත්තසහජාතතං සන්ධාය පටිජානාතීති. විප්පයුත්තස්සපි හි අත්ථි සහජාතතා චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස වියාති අධිප්පායො.

741. තිණ්ණන්ති ¶ කම්මකම්මූපචයකම්මවිපාකානං.

747-748. න තස්සාති යස්ස තං අනුප්පදිස්සති, න තස්ස. යො හි අනුප්පදෙති, යස්ස ච අනුප්පදෙති, තදුභයවිනිමුත්තා ඉධ පරෙති අධිප්පෙතා.

සුඛානුප්පදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

749-753. තංචිත්තතායාති ¶ එත්ථ මනසිකරොන්තො යදි සබ්බසඞ්ඛාරෙ එකතො මනසි කරොති, යෙන චිත්තෙන මනසි කරොති, සබ්බසඞ්ඛාරන්තොගධත්තා තස්මිංයෙව ඛණෙ තං චිත්තං මනසි කාතබ්බං එතස්සාති තංචිත්තතා නාම දොසො ආපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තදෙව ආරම්මණභූත’’න්තිආදි. එතෙන තස්සෙව තෙන මනසිකරණාසම්භවමාහ, තං වාතිආදිනා පන සසංවෙදනාවාදාපත්තින්ති අයමෙතෙසං විසෙසො.

අධිගය්හමනසිකාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. අත්ථිඅරහතොපුඤ්ඤූපචයකථාවණ්ණනා

776-779. කිරියචිත්තං ¶ අබ්යාකතං අනාදියිත්වාති ‘‘කිරියචිත්තං අබ්යාකත’’න්ති අග්ගහෙත්වා, දානාදිපවත්තනෙන දානමයාදිපුඤ්ඤත්තෙන ච ගහෙත්වාති අත්ථො.

අත්ථිඅරහතොපුඤ්ඤූපචයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. නත්ථිඅරහතොඅකාලමච්චූතිකථාවණ්ණනා

780. අලද්ධවිපාකවාරානන්ති විපාකදානං පති අලද්ධොකාසානං. බ්යන්තීභාවන්ති විගතන්තතං, විගමං අවිපාකන්ති අත්ථො.

781. තතො පරන්ති බ්යතිරෙකෙන අත්ථසිද්ධි, න කෙවලෙන අන්වයෙනාති ආහ ‘‘තාව න කමති, තතො පරං කමතීති ලද්ධියා පටික්ඛිපතී’’ති. තත්ථ තතො පරන්ති පුබ්බෙ කතස්ස කම්මස්ස පරික්ඛයගමනතො පරං. නත්ථි පාණාතිපාතො පාණාතිපාතලක්ඛණාභාවතොති අධිප්පායො. තමෙව ලක්ඛණාභාවං දස්සෙතුං ‘‘පාණොපාණසඤ්ඤිතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ න තෙනාති යො පරෙන උපක්කමො කතො ¶ , තෙන උපක්කමෙන න මතො, ධම්මතාමරණෙනෙව මතොති දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං අවිසෙසවිදූහි, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං වා හොතු සුවිඤ්ඤෙය්යං වා, අඞ්ගපාරිපූරියාව පාණාතිපාතො.

නත්ථිඅරහතොඅකාලමච්චූතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

784. අබීජතොති ¶ සබ්බෙන සබ්බං අබීජතො අඤ්ඤබීජතො ච. තන්ති දෙය්යධම්මං, ගිලානපච්චයන්ති අත්ථො.

සබ්බමිදංකම්මතොතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

788. විනාපි අනිච්චට්ඨෙනාති අනිච්චට්ඨං ඨපෙත්වාපි අට්ඨපෙත්වාපීති අත්ථො, න අනිච්චට්ඨවිරහෙනාති. න හි අනිච්චට්ඨවිරහිතං අනින්ද්රියබද්ධං අත්ථි.

ඉන්ද්රියබද්ධකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. නවත්තබ්බංසඞ්ඝොදක්ඛිණංවිසොධෙතීතිකථාවණ්ණනා

793-794. අප්පටිග්ගහණතොති පටිග්ගාහකත්තාභාවතො.

නවත්තබ්බංසඞ්ඝොදක්ඛිණංවිසොධෙතීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

800-801. පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛාති පටිග්ගාහකස්ස ගුණවිසෙසනිරපෙක්ඛා, තස්ස දක්ඛිණෙය්යභාවෙන විනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පටිග්ගාහකෙන ¶ පච්චයභූතෙන විනා’’ති. සච්චමෙතන්ති ¶ ලද්ධිකිත්තනෙන වුත්තභාවමෙව පටිජානාති. පටිග්ගාහකස්ස විපාකනිබ්බත්තනං දානචෙතනාය මහාඵලතා. පච්චයභාවොයෙව හි තස්ස, න තස්සා කාරණත්තං. තෙනාහ ‘‘දානචෙතනානිබ්බත්තනෙන යදි භවෙය්යා’’තිආදි.

දක්ඛිණාවිසුද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මනුස්සලොකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

804-806. තස්ස ච නිම්මිතබුද්ධස්ස දෙසනං සම්පටිච්ඡිත්වා ආයස්මතා ආනන්දෙන සයමෙව ච දෙසිතො.

ධම්මදෙසනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

813-816. විතක්කවිචාරෙසු විරත්තචිත්තතා තත්ථ ආදීනවමනසිකාරො, තදාකාරො ච දුතියජ්ඣානූපචාරොති ආහ ‘‘විතක්කවිචාරා ආදීනවතො මනසි කාතබ්බා, තතො දුතියජ්ඣානෙන භවිතබ්බ’’න්ති.

ඣානසඞ්කන්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

817-819. න ¶ ¶ පඨමජ්ඣානං විතක්කාභාවතො, නාපි දුතියජ්ඣානං විචාරසබ්භාවතොති ඣානමෙතං න හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඨමජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරභාවාභාවතො න ඣාන’’න්ති.

ඣානන්තරිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. චක්ඛුනාරූපංපස්සතීතිකථාවණ්ණනා

826-827. ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’ති ඉමිනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පටිජානනස්ස අග්ගහණෙ අරුචිං සූචෙන්තො ආහ ‘‘මනොවිඤ්ඤාණපටිජානනං කිර සන්ධායා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘මනොවිඤ්ඤාණපටිජානනං පනා’’තිආදි. තස්මාති මනොවිඤ්ඤාණපටිජානනස්සෙව අධිප්පෙතත්තාති අත්ථො. එවං සන්තෙති යදි රූපෙන රූපං පටිවිජානාති, රූපං පටිවිජානන්තම්පි මනොවිඤ්ඤාණං රූපවිජානනං හොති, න රූපදස්සනන්ති ආහ ‘‘මනොවිඤ්ඤාණපටිජානනං පන රූපදස්සනං කථං හොතී’’ති.

චක්ඛුනාරූපංපස්සතීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨාරසමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

828-831. තෙ පනාති යෙ අරියමග්ගෙන පහීනා කිලෙසා, තෙ පන. කාමඤ්චෙත්ථ මග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසා මග්ගභාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහා ඛණත්තයං න ආගතාති ච අනාගතා නාම ¶ සියුං, යස්මා පන තෙ න උප්පජ්ජිස්සන්ති, තස්මා තථා න වුච්චන්තීති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘නාපි භවිස්සන්තී’’ති.

කිලෙසපජහනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

832. යෙන ¶ අවසවත්තනට්ඨෙන පරපරිකප්පිතො නත්ථි එතෙසං අත්තනො විසයන්ති අනත්තාති වුච්චන්ති සභාවධම්මා, ස්වායං අනත්තතාති ආහ ‘‘අවසවත්තනාකාරො අනත්තතා’’ති. සා පනායං යස්මා අත්ථතො අසාරකතාව හොති, තස්මා තදෙකදෙසෙන තං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථතො ජරාමරණමෙවා’’ති ආහ. එවං සති ලක්ඛණසඞ්කරො සියා, තෙසං පනිදං අධිප්පායකිත්තනන්ති දට්ඨබ්බං. අරූපධම්මානං අවසවත්තනාකාරතාය එව හි අනත්තලක්ඛණස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නතා.

835-836. පත්තිධම්මන්ති හෙට්ඨා වුත්තං සමන්නාගමමාහ.

841-843. රූපාදීනං සභාවතාති එතෙන රූපාදයො එව සභාවතාති ඉමමත්ථං පටික්ඛිපති ¶ . යතො තං පරවාදී රූපාදීසු අපරියාපන්නං ඉච්ඡති. තෙනාහ ‘‘භාවං හෙස තථතාති වදති, න භාවයොග’’න්ති. තත්ථ භාවන්ති ධම්මමත්තං, පකතීති අත්ථො ‘‘ජාතිධම්ම’’න්තිආදීසු විය. රූපාදීනඤ්හි රුප්පනාදිපකති තථා අසඞ්ඛතාති ච පරවාදිනො ලද්ධි. තෙන වුත්තං ‘‘න භාවයොග’’න්ති. යෙන හි භාවො සභාවධම්මො යුජ්ජති, එකීභාවමෙව ගච්ඡති, තං රුප්පනාදිලක්ඛණං භාවයොගො. තං පන රූපාදිතො අනඤ්ඤං, තතො එව සඞ්ඛතං, අවිපරීතට්ඨෙන පන ‘‘තථ’’න්ති වුච්චති.

844-846. අනවජ්ජභාවමත්තෙනෙව ¶ කුසලන්ති යොජනා. තස්මාති යස්මා අවජ්ජරහිතං අනවජ්ජං, අනවජ්ජභාවමත්තෙනෙව ච කුසලං, තස්මා නිබ්බානං කුසලන්ති.

847. යං ‘‘එකවාරං නිමුග්ගො තථා නිමුග්ගොව හොති, එතස්ස පුන භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති අට්ඨකථායං ආගතං, සො පන ආචරියවාදො, න අට්ඨකථානයොති දස්සෙන්තො ‘‘තාය ජාතියා…පෙ… මඤ්ඤමානො’’ති ආහ. තත්ථ තාය ජාතියාති යස්සං ජාතියං පුග්ගලො කම්මාවරණාදිආවරණෙහි සමන්නාගතො හොති, තාය ජාතියා. සංසාරඛාණුකභාවො වස්සභඤ්ඤාදීනං විය මක්ඛලිආදීනං විය ච දට්ඨබ්බො. සො ච අහෙතුකාදිමිච්ඡාදස්සනස්ස ඵලභාවෙනෙව වෙදිතබ්බො, න අච්චන්තනියාමස්ස නාම කස්සචි අත්ථිභාවතො. යථා හි විමුච්චන්තස්ස කොචි නියාමො නාම නත්ථි ඨපෙත්වා මග්ගෙන භවපරිච්ඡෙදං, එවං අවිමුච්චන්තස්සපි කොචි සංසාරනියාමො නාම ¶ නත්ථි. තාදිසස්ස පන මිච්ඡාදස්සනස්ස බලවභාවෙ අපරිමිතකප්පපරිච්ඡෙදෙ චිරතරං සංසාරප්පබන්ධො හොති, අපායූපපත්ති ච යත්ථ සංසාරඛාණුසමඤ්ඤා.

යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘අත්ථෙව අච්චන්තං සංසරිතා අනන්තත්තා සත්තනිකායස්සා’’ති, තම්පි අපුඤ්ඤබහුලං සත්තසන්තානං සන්ධාය වුත්තං සියා. න හි මාතුඝාතකාදීනං තෙනත්තභාවෙන සම්මත්තනියාමොක්කමනන්තරායභූතො මිච්ඡත්තනියාමො විය සත්තානං විමුත්තන්තරායකරො සංසාරනියාමො නාම නත්ථි. යාව පන න මග්ගඵලස්ස උපනිස්සයො උපලබ්භති, තාව සංසාරො අපරිච්ඡින්නො. යදා ච සො උපලද්ධො, තදා සො පරිච්ඡින්නො එවාති දට්ඨබ්බං.

යථා නියතසම්මාදස්සනං, එවං නියතමිච්ඡාදස්සනෙනපි සවිසයෙ එකංසගාහවසෙන උක්කංසගතෙන භවිතබ්බන්ති තෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස සති අච්චන්තනියාමෙ කථං තස්මිං අභිනිවෙසවිසයෙ අනෙකංසගාහො උප්පජ්ජෙය්ය, අභිනිවෙසන්තරං වා විරුද්ධං යදි උප්පජ්ජෙය්ය, අච්චන්තනියාමො එව න ¶ සියාති පාළියං විචිකිච්ඡුප්පත්තිනියාමන්තරුප්පත්තිචොදනා කතා. න හි විචිකිච්ඡා විය සම්මත්තනියතපුග්ගලානං යථාක්කමං මිච්ඡත්තසම්මත්තනියතපුග්ගලානං සම්මත්තමිච්ඡත්තනියතා ධම්මා කදාචිපි උප්පජ්ජන්ති, අවිරුද්ධං පන නියාමන්තරමෙව හොතීති ආනන්තරිකන්තරං විය මිච්ඡාදස්සනන්තරං සමානජාතිකං න නිවත්තෙතීති විරුද්ධංයෙව දස්සෙතුං පාළියං විචිකිච්ඡා විය සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො එව උද්ධටා. එවමෙත්ථ විචිකිච්ඡුප්පත්තිනියාමන්තරුප්පත්තීනං නියාමන්තරුප්පත්තිනිවත්තකභාවො වෙදිතබ්බො, අච්චන්තනියාමො ච නිවත්තිස්සතීති ච විරුද්ධමෙතන්ති පන ‘‘විචාරෙත්වාව ගහෙතබ්බා’’ති වුත්තං සියා.

අච්චන්තනියාමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

853-856. යථා ලොකුත්තරා සද්ධාදයො එව සද්ධින්ද්රියාදීනි, එවං ලොකියාපි. කස්මා ¶ ? තත්ථාපි අධිමොක්ඛලක්ඛණාදිනා ඉන්දට්ඨසබ්භාවතො. සද්ධෙය්යාදිවත්ථූසු සද්දහනාදිමත්තමෙව හි තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලොකුත්තරානං…පෙ… දට්ඨබ්බො’’ති.

එකූනවීසතිමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

863-865. කාමං පුබ්බභාගෙපි අත්ථෙව දුක්ඛපරිඤ්ඤා, අත්ථසාධිකා පන සා මග්ගක්ඛණිකා එවාති උක්කංසගතං දුක්ඛපරිඤ්ඤං සන්ධාය අවධාරෙන්තො ආහ ‘‘දුක්ඛං…පෙ… මග්ගඤාණමෙව දීපෙතී’’ති. තං පන අවධාරණං න ඤාණන්තරනිවත්තනං, අථ ඛො ඤාණන්තරස්ස යථාධිගතකිච්චනිවත්තනං දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘න තස්සෙව ඤාණභාව’’න්තිආදි.

866-868. නෙරයිකෙ ¶ නිරයෙ පාලෙන්ති, තතො නිග්ගන්තුං අප්පදානවසෙන රක්ඛන්තීති නිරයපාලා. නිරයපාලතාය වා නෙරයිකානං නරකදුක්ඛෙන පරියොනද්ධාය අලං සමත්ථාති නිරයපාලා. කිං පනෙතෙ නිරයපාලා නෙරයිකා, උදාහු අනෙරයිකාති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව නෙරයිකා, නිරයසංවත්තනියෙන කම්මෙන නිබ්බත්තාති සයම්පි නිරයදුක්ඛං පච්චනුභවෙය්යුං, තථා සති අඤ්ඤෙසං නෙරයිකානං යාතනාය අසමත්ථා සියුං, ‘‘ඉමෙ නෙරයිකා, ඉමෙ නිරයපාලා’’ති වවත්ථානඤ්ච න සියා. යෙ ච යෙ යාතෙන්ති, තෙහි සමානරූපබලප්පමාණෙහි ඉතරෙසං භයසන්තාසා න ¶ සියුං. අථ අනෙරයිකා, තෙසං තත්ථ කථං සම්භවොති? වුච්චතෙ – අනෙරයිකා නිරයපාලා අනිරයගතිසංවත්තනියකම්මනිබ්බත්තා. නිරයූපපත්තිසංවත්තනියකම්මතො හි අඤ්ඤෙනෙව කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තන්ති රක්ඛසජාතිකත්තා. තථා හි වදන්ති –

‘‘කොධනා කුරූරකම්මන්තා, පාපාභිරුචිනො තථා;

දුක්ඛිතෙසු ච නන්දන්ති, ජායන්ති යමරක්ඛසා’’ති.

තත්ථ යදෙකෙ වදන්ති ‘‘යාතනාදුක්ඛස්ස අප්පටිසංවෙදනතො, අඤ්ඤථා පුන අඤ්ඤමඤ්ඤං යාතෙය්යු’’න්ති ච එවමාදි, තයිදං ආකාසරොමට්ඨනං නිරයපාලානං නෙරයිකභාවස්සෙව අභාවතො. යෙ පන වදෙය්යුං – යදිපි අනෙරයිකා නිරයපාලා, අයොමයාය පන ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය නිරයභූමියා පරිවත්තමානා කථං නාම දුක්ඛං නානුභවන්තීති? කම්මානුභාවතො. යථා හි ඉද්ධිමන්තො චෙතොවසිප්පත්තා මහාමොග්ගල්ලානාදයො නෙරයිකෙ අනුකම්පන්තා ඉද්ධිබලෙන නිරයභූමිං උපගතා තත්ථ දාහදුක්ඛෙන න බාධීයන්ති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තං ඉද්ධිවිසයස්ස අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? ඉදම්පි තංසමානං කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතො. තථාරූපෙන හි කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තා යථා නිරයදුක්ඛෙන අබාධිතා එව හුත්වා නෙරයිකෙ යාතෙන්ති, න චෙත්තකෙන බාහිරවිසයාභාවො විජ්ජති ඉට්ඨානිට්ඨතාය පච්චෙකං ද්වාරපුරිසෙසු විභත්තසභාවත්තා. තථා හි එකච්චස්ස ද්වාරස්ස පුරිසස්ස ඉට්ඨං ¶ එකච්චස්ස අනිට්ඨං, එකච්චස්ස ච අනිට්ඨං එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘නත්ථි කම්මවසෙන තෙජසා පරූපතාපන’’න්තිආදි, තදපාහතං හොති. යං පන වදන්ති ‘‘අනෙරයිකානං තෙසං කථං තත්ථ සම්භවො’’ති නෙරයිකානං යාතකභාවතො. නෙරයිකසත්තයාතනායොග්ගඤ්හි අත්තභාවං නිබ්බත්තෙන්තං කම්මං තාදිසනිකන්තිවිනාමිතං නිරයට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තෙති. තෙ ච නෙරයිකෙහි අධිකතරබලාරොහපරිණාහා අතිවිය භයානකසන්තාසකුරූරතරපයොගා ච හොන්ති. එතෙනෙව තත්ථ කාකසුනඛාදීනම්පි නිබ්බත්ති සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං.

කථමඤ්ඤගතිකෙහි අඤ්ඤගතිකබාධනන්ති ච න වත්තබ්බං අඤ්ඤත්ථාපි තථා දස්සනතො. යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘අසත්තසභාවා නිරයපාලා නිරයසුනඛාදයො චා’’ති, තං තෙසං මතිමත්තං අඤ්ඤත්ථ ¶ තථා අදස්සනතො. න හි කාචි අත්ථි තාදිසී ධම්මප්පවත්ති, යා අසත්තසභාවා, සම්පතිසත්තෙහි අප්පයොජිතා ච අත්ථකිච්චං සාධෙන්තී දිට්ඨපුබ්බා. පෙතානං පානීයනිවාරකානං දණ්ඩාදිහත්ථපුරිසානම්පි අසත්තභාවෙ විසෙසකාරණං නත්ථි. සුපිනූපඝාතොපි අත්ථකිච්චසමත්ථතාය අප්පමාණං දස්සනාදිමත්තෙනපි තදත්ථසිද්ධිතො. තථා හි සුපිනෙ ආහාරූපභොගාදිනා න අත්ථසිද්ධි අත්ථි, නිම්මානරූපං පනෙත්ථ ලද්ධපරිහාරං ඉද්ධිවිසයස්ස අචින්තෙය්යභාවතො. ඉධාපි කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? තං න, අසිද්ධත්තා. නෙරයිකානං කම්මවිපාකො නිරයපාලාති අසිද්ධමෙතං, වුත්තනයෙන පන නෙසං සත්තභාවො එව සිද්ධො. සක්කා හි වත්තුං සත්තසඞ්ඛාතා නිරයපාලසඤ්ඤිතා ධම්මප්පවත්ති සාභිසන්ධිකා පරූපඝාති අත්ථකිච්චසබ්භාවතො ඔජාහාරාදිරක්ඛසසන්තති වියාති. අභිසන්ධිපුබ්බකතා චෙත්ථ න සක්කා පටික්ඛිපිතුං තථා තථා අභිසන්ධියා යාතනතො, තතො එව න සඞ්ඝාටපබ්බතාදීහි අනෙකන්තිකතා. යෙ පන වදන්ති ‘‘භූතවිසෙසා එව තෙ වණ්ණසණ්ඨානාදිවිසෙසවන්තො භෙරවාකාරා නරකපාලාති සමඤ්ඤං ලභන්තී’’ති, තදසිද්ධං. උජුකමෙව පාළියං ‘‘අත්ථි නිරයෙ නිරයපාලා’’ති වාදස්ස පතිට්ඨාපිතත්තා.

අපිච යථා අරියවිනයෙ නරකපාලානං භූතමත්තතා අසිද්ධා, තථා පඤ්ඤත්තිමත්තවාදිනොපි තෙසං භූතමත්තතා අසිද්ධාව. න හි තස්ස භූතානි නාම සන්ති. යදි පරමත්ථං ගහෙත්වා වොහරති, අථ කස්මා වෙදනාදිකෙ ¶ එව පටික්ඛිපතීති? තිට්ඨතෙසා අනවට්ඨිතතක්කානං අප්පහීනසම්මොහවිපල්ලාසානං වාදවීමංසා, එවං අත්ථෙව නිරයපාලාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. සති ච නෙසං සබ්භාවෙ, අසතිපි බාහිරෙ විසයෙ නරකෙ විය දෙසාදිනියමො හොතීති වාදො න සිජ්ඣති එවාති දට්ඨබ්බං.

869-871. තස්සාති එරාවණනාමකස්ස දෙවපුත්තස්ස. තහිං කීළනකාලෙ හත්ථිවණ්ණෙන විකුබ්බනං ¶ සන්ධාය ‘‘හත්ථිනාගස්සා’’ති වුත්තං. දිබ්බයානස්සාති එත්ථාපි එසෙව නයො. න හි එකන්තසුඛප්පච්චයට්ඨානෙ සග්ගෙ දුක්ඛාධිට්ඨානස්ස අකුසලකම්මසමුට්ඨානස්ස අත්තභාවස්ස සම්භවො යුත්තො. තෙනාහ ‘‘න තිරච්ඡානගතස්සා’’ති.

876-877. ‘‘ද්වාදසවත්ථුකං ඤාණං ලොකුත්තර’’න්ති එත්ථ ද්වාදසවත්ථුකස්ස ඤාණස්ස ලොකුත්තරතා පතිට්ඨාපීයතීති දස්සෙන්තො පඨමවිකප්පං වත්වා පුන ලොකුත්තරඤාණස්ස ද්වාදසවත්ථුකතා පතිට්ඨාපීයතීති දස්සෙතුං ‘‘තං වා…පෙ… අත්ථො’’ති ආහ. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන ‘‘පහාතබ්බ’’න්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. පරිඤ්ඤාතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාත’’න්තිආදිනා පරිජානනාදිකිරියාය නිබ්බත්තෙතබ්බතා නිබ්බත්තිතතා ච දස්සිතා, න නිබ්බත්තියමානතාති. යෙන පන සා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සච්චඤාණං පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සච්චඤාණන්ති දුක්ඛාදිසච්චසභාවාවබොධකං ඤාණං, යං සන්ධාය ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදි වුත්තං. මග්ගක්ඛණෙපීති අපි-සද්දෙන තතො ¶ පුබ්බාපරභාගෙපීති දට්ඨබ්බං. පරිජානනාදිකිච්චසාධනවසෙන හොති අසම්මොහතො විසයතො චාති අධිප්පායො.

878. සමුදායාති ¶ ‘‘සාසනං නවං කත’’න්තිආදිනා පුච්ඡාවසෙන පවත්තා වචනසමුදායා. එකදෙසානන්ති තදවයවානං. ‘‘තීසුපි පුච්ඡාසූ’’ති එවං අධිකරණභාවෙන වුත්තා.

883-884. අධිප්පායවසෙනාති තථා තථා අධිමුච්චනාධිප්පායවසෙන.

887-888. රූපසභාවො රූපට්ඨොති ආහ ‘‘රූපට්ඨො නාම කොචි රූපතො අඤ්ඤො නත්ථී’’ති. යං පන යතො අඤ්ඤං, න තං තංසභාවන්ති ආහ ‘‘රූපට්ඨතො අඤ්ඤං රූපඤ්ච න හොතී’’ති, රූපමෙව න හොතීති අත්ථො. එතෙන බ්යතිරෙකතො තමත්ථං සාධෙති. තස්මාති යස්මා රූපතො අඤ්ඤො රූපට්ඨො නත්ථි, රූපට්ඨතො ච අඤ්ඤං රූපං, තස්මා රූපං රූපමෙව රූපසභාවමෙවාති ¶ එව-කාරෙන නිවත්තිතං දස්සෙති ‘‘න වෙදනාදිසභාව’’න්ති. අධිප්පායෙනාති රූපරූපට්ඨානං අනඤ්ඤත්තාධිප්පායෙන. අඤ්ඤථාති තෙසං අඤ්ඤත්තෙ රූපට්ඨෙන නියමෙන රූපං නියතන්ති වත්තබ්බන්ති යොජනා. දස්සිතොයෙව හොති අත්ථතො ආපන්නත්තා. න හි අභින්නෙ වත්ථුස්මිං පරියායන්තරභෙදං කරොති. අඤ්ඤත්තන්ති රූපසභාවානං රූපරූපට්ඨානඤ්ච. සසාමිනිද්දෙසසිද්ධාභෙදා ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ති ¶ විය, කප්පනාමත්තතො චායං භෙදො, න පරමත්ථතොති ආහ ‘‘ගහෙත්වා විය පවත්තො’’ති. වෙදනාදීහි නානත්තමෙවාති වෙදනාදීහි අඤ්ඤත්තමෙව. සො සභාවොති සො රූපසභාවො. නානත්තසඤ්ඤාපනත්ථන්ති රූපස්ස සභාවො, න වෙදනාදීනන්ති එවං භෙදස්ස ඤාපනත්ථං. තඤ්ච වචනන්ති ‘‘රූපං රූපට්ඨෙන න නියත’’න්ති වචනං. වුත්තප්පකාරෙනාති ‘‘රූපට්ඨතො අඤ්ඤස්ස රූපස්ස අභාවා’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙන. යදි සදොසං, අථ කස්මා පටිජානාතීති යොජනා.

වුත්තමෙව කාරණන්ති ‘‘රූපං රූපමෙව, න වෙදනාදිසභාව’’න්ති එවං වුත්තමෙව යුත්තිං. පරෙන චොදිතන්ති ‘‘න වත්තබ්බං රූපං රූපට්ඨෙන නියත’’න්තිආදිනා පරවාදිනො චොදනං සන්ධායාහ. තමෙව කාරණං දස්සෙත්වාති තමෙව යථාවුත්තං යුත්තිං ‘‘එත්ථ හී’’තිආදිනා දස්සෙත්වා. චොදනං නිවත්තෙතීති ‘‘අථ කස්මා පටිජානාතී’’ති වුත්තං චොදනං නිවත්තෙති. යමත්ථං සන්ධාය ‘‘ඉතො අඤ්ඤථා’’ති වුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘රූපාදී’’තිආදි වුත්තං.

එකවීසතිමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

894-895. පුරිමජවනක්ඛණෙති පරිනිබ්බානචිත්තතො අනන්තරාතීතපුරිමජවනවාරක්ඛණෙ.

කුසලචිත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

896. හෙතුසරූපාරම්මණසම්පයුත්තධම්මාරම්මණාදිතො ¶ ¶ භවඞ්ගසදිසත්තා චුතිචිත්තං ‘‘භවඞ්ගචිත්ත’’න්ති ආහ.

898-900. අරහත්තප්පත්තිපි ගබ්භෙයෙව අත්ථීති මඤ්ඤති. සත්තවස්සිකා හි සොපාකසාමණෙරාදයො අරහත්තං පත්තා. සත්තවස්සිකොපි ගබ්භො අත්ථීති පරවාදිනො අධිප්පායො. ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය සුපිනං ආකාසසුපිනං. තං අභිඤ්ඤානිබ්බත්තං මඤ්ඤතීති නිදස්සනං කත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආකාසගමනාදිඅභිඤ්ඤා වියා’’ති. හෙට්ඨිමානං චතුන්නං වා මග්ගානං අධිගමෙන ධම්මාභිසමයො අග්ගඵලාධිගමෙන අරහත්තප්පත්ති ච සුපිනෙ අත්ථීති මඤ්ඤතීති යොජනා.

903-905. බීජං චතුමධුරභාවං න ගණ්හාතීති ඉදං සකසමයවසෙන වුත්තං, පරසමයෙ පන රූපධම්මාපි අරූපධම්මෙහි සමානක්ඛණා එව ඉච්ඡිතා. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා ඛණිකා’’ති. ඛණිකත්තෙපි වා අචෙතනෙසුපි අනින්ද්රියබද්ධරූපෙසු භාවනාවිසෙසො ලබ්භති, කිමඞ්ගං පන සචෙතනෙසූති දස්සෙතුං ‘‘යථා බීජං චතුමධුරභාවං න ගණ්හාතී’’ති නිදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. ආසෙවෙන්තො නාම කොචි ධම්මො නත්ථි ඉත්තරතාය අනවට්ඨානතොති අධිප්පායො. ඉත්තරඛණතාය එව පන ආසෙවනං ලබ්භති. කුසලාදිභාවෙන හි අත්තසදිසස්ස පයොගෙන කරණීයස්ස ¶ පුනප්පුනං කරණප්පවත්තනං අත්තසදිසතාපාදනං වාසනං වා ආසෙවනං පුරෙ පරිචිතගන්ථො විය පච්ඡිමස්සාති.

ආසෙවනපච්චයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

906-907. පථවියාදිරූපෙසූති ¶ අනෙකකලාපසමුදායභූතෙසු සසම්භාරපථවීආදිරූපෙසු. තත්ථ හි කෙසුචි පුරිමුප්පන්නෙසු ඨිතෙසු කෙසඤ්චි තදඤ්ඤෙසං උප්පාදො, තතො පුරිමන්තරුප්පන්නානං කෙසඤ්චි නිරොධො හොති එකෙකකලාපරූපෙසු සමානුප්පාදනිරොධත්තා තෙසං. එවං පතිට්ඨානන්ති එවං වුත්තප්පකාරෙන අසමානුප්පාදනිරොධෙන පබන්ධෙන පතිට්ඨානපවත්තීති අත්ථො. සා පනායං යථාවුත්තා පවත්ති කස්මා රූපසන්තතියා එවාති ආහ ‘‘න හි රූපාන’’න්තිආදි. තස්සත්ථො – යදි සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මා සමානක්ඛණා, තථා සති අරූපසන්තතියා විය රූපසන්තතියාපි අනන්තරාදිපච්චයෙන විධිනා පවත්ති සියා, න චෙතං අත්ථි. යදි සියා, චිත්තක්ඛණෙ චිත්තක්ඛණෙ පථවීආදීනං උප්පාදනිරොධෙහි භවිතබ්බන්ති.

බාවීසතිමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

908. එක-සද්දො අඤ්ඤත්ථොපි හොති ‘‘ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු විය, අඤ්ඤත්තඤ්චෙත්ථ ¶ රාගාධිප්පායතො වෙදිතබ්බං, පුථුජ්ජනස්ස පන සඡන්දරාගපරිභොගභාවතො ආහ ‘‘රාගාධිප්පායතො අඤ්ඤාධිප්පායොවාති වුත්තං හොතී’’ති. කො පන සො අඤ්ඤාධිප්පායොති? කරුණාධිප්පායො. තෙන වුත්තං ‘‘කරුණාධිප්පායෙන එකාධිප්පායො’’ති. අයඤ්ච නයො ඉත්ථියා ජීවිතරක්ඛණත්ථං කාරුඤ්ඤෙන මනොරථං පූරෙන්තස්ස බොධිසත්තස්ස සංවරවිනාසො න හොතීති එවංවාදිනං පරවාදිං සන්ධාය වුත්තො, පණිධානාධිප්පායවාදිනං පන සන්ධාය ‘‘එකො අධිප්පායොති එත්ථා’’තිආදි වුත්තං. පුත්තමුඛදස්සනාධිප්පායොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගතොති දට්ඨබ්බං. එකතොභාවෙති සහභාවෙ.

එකාධිප්පායකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-7. ඉස්සරියකාමකාරිකාකථාවණ්ණනා

910-914. ඉස්සරියෙනාති ¶ චිත්තිස්සරියෙන, න චෙතොවසිභාවෙනාති අත්ථො. කාමකාරිකං යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනං. ඉස්සරියකාමකාරිකාහෙතූති ඉස්සරියකාමකාරිභාවනිමිත්තං, තස්ස නිබ්බත්තනත්ථන්ති අත්ථො. මිච්ඡාදිට්ඨියා කරීයතීති මිච්ඡාභිනිවෙසෙනෙව යා කාචි දුක්කරකාරිකා කරීයතීති අත්ථො.

ඉස්සරියකාමකාරිකාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

915-916. මෙත්තාදයො වියාති යථා මෙත්තා කරුණා මුදිතා ච සිනෙහසභාවාපි අරඤ්ජනසභාවත්තා අසංකිලිට්ඨත්තා ච න රාගො, එවං රාගපතිරූපකො කොචි ධම්මො නත්ථි ඨපෙත්වා මෙත්තාදයො, අඤ්ඤචිත්තස්ස සිනිය්හනාකාරො රාගස්සෙව පවත්තිආකාරොති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘රාගමෙව ගණ්හාතී’’ති. එවං දොසෙපීති එත්ථ ඉස්සාදයො විය න දොසො දොසපතිරූපකො කොචි අත්ථීති දොසමෙව ගණ්හාතීති යොජෙතබ්බං. ඨපෙත්වා හි ඉස්සාදයො අඤ්ඤචිත්තස්ස දුස්සනාකාරො දොසස්සෙව පවත්තිආකාරොති.

917-918. අනිච්චාදිකො ¶ භාවොති අනිච්චසඞ්ඛාරපටිච්චසමුප්පන්නතාදිකො භාවො ධම්මො පකති එතස්සාති අත්ථො. දුක්ඛඤ්ඤෙව පරිනිප්ඵන්නන්ති ‘‘දුක්ඛසච්චං සන්ධාය පුච්ඡා කතා, න දුක්ඛතාමත්ත’’න්ති අයමත්ථො විඤ්ඤායති ‘‘න කෙවලඤ්හි පඨමසච්චමෙව දුක්ඛ’’න්ති වචනෙන. තථා සති පරවාදිනා චක්ඛායතනාදීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච තංසරික්ඛකානං ධම්මානං පරිනිප්ඵන්නතා නානුජානිතබ්බා සියා. කස්මා? තෙසම්පි හි දුක්ඛසච්චෙන සඞ්ගහො, න ඉතරසච්චෙහි. යඤ්හි සමුදයසච්චතො නිබ්බත්තං, තං නිප්පරියායතො දුක්ඛසච්චං ¶ , ඉතරං සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවලඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ න හි අනුපාදින්නානීති ඉමිනා චක්ඛායතනාදීනං සමුදයසච්චෙන සඞ්ගහාභාවමාහ. ලොකුත්තරානීති ඉමිනා නිරොධමග්ගසච්චෙහි. යදි එවමෙත්ථ යුත්ති වත්තබ්බා, කිමෙත්ථ වත්තබ්බං? සභාවො හෙස පරවාදිවාදස්ස, යදිදං පුබ්බෙනාපරමසංසන්දනං. තථා හි සො විඤ්ඤූහි පටික්ඛිත්තො. තථා චෙව තං අම්හෙහි තත්ථ තත්ථ විභාවිතං. එතන්ති ‘‘රූපං අපරිනිප්ඵන්නං, දුක්ඛඤ්ඤෙව පරිනිප්ඵන්න’’න්ති යදෙතං තයා වුත්තං, එතං නො වත රෙ වත්තබ්බෙ. කස්මා? රූපස්ස ච දුක්ඛත්තා. රූපඤ්හි අනිච්චං දුක්ඛාධිට්ඨානඤ්ච. තෙන වුත්තං ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං. සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති ච.

අපරිනිප්ඵන්නකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තෙවීසතිමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස