තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > පඤ්චපකරණ-අනුටීකා

සඞ්ඛෙපෙනෙවාති ¶ ¶ උද්දෙසෙනෙව. යං ‘‘මාතිකාඨපන’’න්ති වුත්තං. ධම්මෙසූති ඛන්ධාදිධම්මෙසු කුසලාදිධම්මෙසු ච. අවිපරීතතො ගහිතෙසු ධම්මෙසු මූලයමකාදිවසෙන පවත්තියමානා දෙසනා වෙනෙය්යානං නානප්පකාරකොසල්ලාවහා පරිඤ්ඤාකිච්චසාධනී ච හොති, න විපරීතතොති ආහ ‘‘විපරීතග්ගහණං…පෙ… ආරද්ධ’’න්ති. එතෙන කථාවත්ථුපකරණදෙසනානන්තරං යමකපකරණදෙසනාය කාරණමාහ. තත්ථ විපරීතග්ගහණන්ති පුග්ගලපරිග්ගහණාදිමිච්ඡාගාහං. ධම්මපුග්ගලොකාසාදිනිස්සයානන්ති ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා’’තිආදිනා (යම. 1.මූලයමක.1) ධම්මෙ, ‘‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා (යම. 1.ඛන්ධයමක.50) පුග්ගලං ‘‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා (යම. 1.ඛන්ධයමක.51) ඔකාසං නිස්සාය ආරබ්භ පවත්තානං. ආදි-සද්දෙන පුග්ගලොකාසඋප්පාදනිරොධතදුභයපරිඤ්ඤාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සන්නිට්ඨානසංසයානන්ති ¶ පාළිගතිපටිවචනසරූපදස්සනපටික්ඛිපනපටිසෙධනනයෙහි යථාපුච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස නිච්ඡයකරණං සන්නිට්ඨානං, තදභාවතො සංසයනං සංසයො. තෙසං සන්නිට්ඨානසංසයානං.

කාමඤ්චෙත්ථ ධම්මපටිග්ගාහකානං සංසයපුබ්බකං සන්නිට්ඨානන්ති පඨමං සංසයො වත්තබ්බො, දෙසෙන්තස්ස පන භගවතො සන්නිට්ඨානපුබ්බකො සංසයොති දස්සනත්ථං අයං පදානුක්කමො කතො. සබ්බඤ්හි පරිඤ්ඤෙය්යං හත්ථාමලකං විය පච්චක්ඛං කත්වා ඨිතස්ස ධම්මසාමිනො න කත්ථචි සංසයො, විස්සජ්ජෙතුකාමතාය පන විනෙය්යජ්ඣාසයගතං සංසයං දස්සෙන්තො සංසයිතවසෙන පුච්ඡං කරොතීති එවං විස්සජ්ජනපුච්ඡනවසෙන න සන්නිට්ඨානසංසයා ලබ්භන්තීති අයමත්ථො දස්සිතො, නිච්ඡිතසංසයධම්මවසෙනෙව පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානසංසයා ¶ වෙදිතබ්බා. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘කුසලෙසු කුසලා නු ඛො, න නු ඛො කුසලාති සන්දෙහාභාවතො’’තිආදි. තෙනෙව ච ‘‘සන්නිට්ඨානසංසයාන’’න්ති, ‘‘සන්නිට්ඨානසංසයවසෙනා’’ති ච පඨමං සන්නිට්ඨානග්ගහණං කතං.

තන්ති යමකපකරණං. තස්ස යෙ සමයාදයො වත්තබ්බා, තෙ කථාවත්ථුපකරණදෙසනානන්තරො දෙසනාසමයො, තාවතිංසභවනමෙව දෙසනාදෙසො, කුසලාකුසලමූලාදියමකාකාරෙන දෙසනාති විභාගතො ‘‘සඞ්ඛෙපෙනෙවා’’තිආදිගාථාහි විභාවිතා නිමිත්තෙන සද්ධිං සංවණ්ණනපටිඤ්ඤා චාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සමයදෙසදෙසනාවසෙනා’’තිආදිමාහ. නිමිත්තඤ්හෙතං ඉධ සංවණ්ණනාය, යදිදං කමානුප්පත්ති ආගතභාරවාහිතා ච පණ්ඩිතානං පණ්ඩිතකිච්චභාවතො. තත්ථ අනුප්පත්තං දස්සෙත්වාති සම්බන්ධො.

තත්ථාති තස්මිං සමයාදිදස්සනෙ. යමනං උපරමනන්ති යමො මරණන්ති ආහ ‘‘ජාතියා සති මරණං හොතීති…පෙ… විසයො’’ති. තත්ථ යථා ‘‘ජාතියා සති මරණං හොතී’’ති ජාති යමස්ස විසයො, එවං ‘‘උපාදානක්ඛන්ධෙසු සන්තෙසු මරණං හොතී’’ති උපාදානක්ඛන්ධා යමස්ස විසයොති යොජෙතබ්බං. තෙ හි මරණධම්මිනොති. අනුප්පත්තමරණංයෙව කිබ්බිසකාරිනං පුග්ගලං යමපුරිසා විවිධා කම්මකාරණා කරොන්ති, න අප්පත්තමරණන්ති මරණං යමස්ස විසයො වුත්තො. ආණාපවත්තිට්ඨානන්ති ඉදං විසය-සද්දස්ස අත්ථවචනං. දෙසං වාති කාමාදිධාතුත්තයදෙසං සන්ධායාහ. ධාතුත්තයිස්සරො හි මච්චුරාජා. පඤ්චානන්තරියානි අඤ්ඤසත්ථාරුද්දෙසො ච, තෙන වා සද්ධිං පඤ්ච වෙරානි ඡ අභබ්බට්ඨානානි. ආවත්තාති පදක්ඛිණාවත්තා. තනුරුහාති ලොමා.

1. යමකසමූහස්සාති ¶ ¶ මූලයමකාදිකස්ස යමකසමූහස්ස. මූලයමකාදයො හි පකරණාපෙක්ඛාය අවයවභූතාපි නිච්චාවයවාපෙක්ඛාය යමකසමූහොති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘තංසමූහස්ස ච සකලස්ස පකරණස්සා’’ති.

කුසලාකුසලමූලවිසෙසානන්ති දුතියපුච්ඡාය වුත්තානං සංසයපදසඞ්ගහිතානං කුසලසඞ්ඛාතානං, තථා පඨමපුච්ඡාය වුත්තානං කුසලමූලසඞ්ඛාතානං විසෙසානං අත්ථයමකභාවස්ස වුත්තත්තාති යොජනා. යථා හි පඨමපුච්ඡාය විසෙසවන්තභාවෙන වුත්තායෙව කුසලධම්මා දුතියපුච්ඡායං විසෙසභාවෙන වුත්තා, එවං පඨමපුච්ඡායං විසෙසභාවෙන වුත්තායෙව කුසලමූලධම්මා දුතියපුච්ඡායං විසෙසවන්තභාවෙන වුත්තා. වත්තුවචනිච්ඡාවසෙන හි ධම්මානං විසෙසවිසෙසවන්තතාවිභාගා හොන්තීති. කුසලමූලකුසලවිසෙසෙහි සංසයිතපදසඞ්ගහිතෙහි කුසලකුසලමූලානං විසෙසවන්තානන්ති අධිප්පායො. එත්ථ ච විසෙසවන්තාපෙක්ඛවිසෙසවසෙන පඨමො අත්ථවිකප්පො වුත්තො, දුතියො පන විසෙසාපෙක්ඛවිසෙසවන්තවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. තෙනාහ ‘‘ඤාතුං ඉච්ඡිතානං හී’’තිආදි.

තත්ථ ඤාතුං ඉච්ඡිතානන්ති පුච්ඡාය විසයභූතානන්ති අත්ථො. විසෙසානන්ති කුසලකුසලමූලවිසෙසානං. විසෙසවන්තාපෙක්ඛානන්ති කුසලමූලකුසලසඞ්ඛාතෙහි විසෙසවන්තෙහි සාපෙක්ඛානං. විසෙසවතන්ති කුසලමූලකුසලානං. විසෙසාපෙක්ඛානන්ති කුසලකුසලමූලවිසෙසෙහි සාපෙක්ඛානං. එත්ථාති එතස්මිං මූලයමකෙ. පධානභාවොති පඨමවිකප්පෙ තාව සංසයිතප්පධානත්තා පුච්ඡාය විසෙසානං පධානභාවො වෙදිතබ්බො. තෙ හි සංසයිතානං විසෙසවන්තොති. දුතියවිකප්පෙ පන විසෙසා නාම විසෙසවන්තාධීනාති විසෙසවන්තානං තත්ථ පධානභාවො දට්ඨබ්බො. ද්වින්නං පන එකජ්ඣං පධානභාවො න යුජ්ජති. සති හි අප්පධානෙ පධානං නාම සියා. තෙනාහ ‘‘එකෙකාය පුච්ඡාය එකෙකො එව අත්ථො සඞ්ගහිතො හොතී’’ති. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා විනිච්ඡිතවිසෙසිතබ්බභාවෙහි ඉධ පධානභාවො න යුජ්ජතෙවාති. න ධම්මවාචකොති න සභාවධම්මවාචකො. සභාවධම්මොපි ¶ හි අත්ථොති වුච්චති ‘‘ගම්භීරපඤ්ඤං නිපුණත්ථදස්සි’’න්තිආදීසු ¶ (සු. නි. 178). ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) අත්ථ-සද්දස්ස හෙතුඵලවාචකතා දට්ඨබ්බා. ආදි-සද්දෙනස්ස ‘‘අත්ථාභිසමයා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.129) ආගතා හිතාදිවාචකතා සඞ්ගය්හති. තෙනෙවාති පාළිඅත්ථවාචකත්තා එව.

තීණිපි පදානීති එත්ථ පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, සමුච්චයො ච තුල්යයොගෙ සියා. කිං නාම-පදෙන අනවසෙසතො කුසලාදීනං සඞ්ගහොති ආසඞ්කාය තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථමාහ ‘‘තීණිපි…පෙ… සඞ්ගාහකත්ත’’න්ති. තත්ථ සඞ්ගාහකත්තමත්තන්ති මත්ත-සද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථොති. තෙන නිවත්තිතං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘න නිරවසෙසසඞ්ගාහකත්ත’’න්ති වුත්තං. න හි රූපං නාම-පදෙන සඞ්ගය්හති. කුසලාදියෙව නාමන්ති නියමො දට්ඨබ්බො, න නාමංයෙව කුසලාදීති ඉමමෙව ච නියමං සන්ධායාහ ‘‘කුසලාදීනං සඞ්ගාහකත්තමත්තමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. යදිපි නාම-පදං න නිරවසෙසකුසලාදිසඞ්ගාහකං, කුසලාදිසඞ්ගාහකං පන හොති, තදත්ථමෙව ච තං ගහිතන්ති නාමස්ස කුසලත්තිකපරියාපන්නතා වුත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුසලාදි…පෙ… වුත්ත’’න්ති.

52. දුතියයමකෙති එකමූලයමකෙ. එවමිධාපීති යථා එකමූලයමකෙ ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ඉච්චෙව පුච්ඡා ආරද්ධා, එවං ඉධාපි අඤ්ඤමඤ්ඤමූලයමකෙපි ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ඉච්චෙව පුච්ඡා ආරභිතබ්බා සියා. කස්මා? පුරිමයමක…පෙ… අප්පවත්තත්තාති. ඉදඤ්ච දුතියයමකස්ස තථා අප්පවත්තත්තා වුත්තං, තතියයමකං පන තථෙව පවත්තං. කෙචීති පදකාරා. තෙ හි යථා පඨමදුතියයමකෙසු පුරිමපුච්ඡා එව පරිවත්තනවසෙන පච්ඡිමපුච්ඡා කතාති පච්ඡිමපුච්ඡාය පුරිමපුච්ඡා සමානා ඨපෙත්වා පටිලොමභාවං, න තථා අඤ්ඤමඤ්ඤයමකෙ. තත්ථ හි ද්වෙපි පුච්ඡා අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසා. යදි තත්ථාපි ද්වීහිපි පුච්ඡාහි සදිසාහි භවිතබ්බං ¶ , ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති පඨමපුච්ඡා ආරභිතබ්බා, පච්ඡිමපුච්ඡා වා ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති ¶ වත්තබ්බා සියා. එවං පන අවත්වා පඨමදුතියයමකෙසු විය පුරිමපච්ඡිමපුච්ඡා සදිසා අකත්වා තතියයමකෙ තාසං විසදිසතා ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති අනාරද්ධත්තා, තස්මා පටිලොමපුච්ඡානුරූපාය අනුලොමපුච්ඡාය භවිතබ්බන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘යෙ කෙචි කුසලාති අපුච්ඡිත්වා’’ති වුත්තන්ති වදන්ති.

අත්ථවසෙනාති සම්භවන්තානං නිච්ඡිතසංසයිතානං අත්ථානං වසෙන. තදනුරූපායාති තස්සා පුරිමපුච්ඡාය අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අනුච්ඡවිකාය. පුරිමඤ්හි අපෙක්ඛිත්වා පච්ඡිමාය භවිතබ්බං. තෙනාති තස්මා. යස්මා අනුලොමෙ සංසයච්ඡෙදෙ ජාතෙපි පටිලොමෙ සංසයො උප්පජ්ජති, යදි න උප්පජ්ජෙය්ය, පටිලොමපුච්ඡාය පයොජනමෙව න සියා, තස්මා න පච්ඡිමපුච්ඡානුරූපා පුරිමපුච්ඡා, අථ ඛො වුත්තනයෙන පුරිමපුච්ඡානුරූපා පච්ඡිමපුච්ඡා, තාය ච අනුරූපතාය අත්ථාදිවසෙන ද්වින්නං පදානං සම්බන්ධත්තා අත්ථාදියමකතා වුත්තා. දෙසනාක්කමතො චෙත්ථ අනුලොමපටිලොමතා වෙදිතබ්බා ‘‘කුසලා කුසලමූලා’’ති වත්වා ‘‘කුසලමූලා කුසලා’’ති ච වුත්තත්තා. සෙසයමකෙසුපි එසෙව නයො. විසෙසවන්තවිසෙස, විසෙසවිසෙසවන්තග්ගහණතො වා ඉධ අනුලොමපටිලොමතා වෙදිතබ්බා. පඨමපුච්ඡායඤ්හි යෙ ධම්මා විසෙසවන්තො, තෙ නිච්ඡයාධිට්ඨානෙ කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා’’ති වත්වා තෙසු යස්මිං විසෙසො සංසයාධිට්ඨානො, තංදස්සනත්ථං ‘‘සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා’’ති පුච්ඡා කතා. දුතියපුච්ඡායං පන තප්පටිලොමතො යෙන විසෙසෙන තෙ විසෙසවන්තො, තං විසෙසං සන්නිට්ඨානං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා පන කුසලමූලා’’ති වත්වා තෙ විසෙසවන්තෙ සංසයාධිට්ඨානභූතෙ දස්සෙතුං ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’ති පුච්ඡා කතා. අනියතවත්ථුකා හි සන්නිට්ඨානසංසයා අනෙකජ්ඣාසයත්තා සත්තානං.

ඉමිනාපි බ්යඤ්ජනෙනාති ‘‘යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති ඉමිනාපි වාක්යෙන. එවං න සක්කා වත්තුන්ති යෙනාධිප්පායෙන වුත්තං, තමෙවාධිප්පායං විවරති ‘‘න හී’’තිආදිනා. තත්ථ තෙනෙවාති කුසලබ්යඤ්ජනත්ථස්ස කුසලමූලෙන එකමූලබ්යඤ්ජනත්ථස්ස භින්නත්තා එව. විස්සජ්ජනන්ති විභජනං ¶ . ඉතරථාති කුසලමූලෙන එකමූලබ්යඤ්ජනෙන පුච්ඡාය කතාය. තානි වචනානීති කුසලවචනං කුසලමූලෙන එකමූලවචනඤ්ච. කුසලචිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන චස්ස අබ්යාකතදීපනතා දට්ඨබ්බා. එත්ථාති ‘‘ඉමිනාපි බ්යඤ්ජනෙන තස්සෙවත්ථස්ස සම්භවතො’’ති එතස්මිං වචනෙ. යෙ කෙචි කුසලා…පෙ… සම්භවතොති එතෙන කුසලානං කුසලමූලෙන එකමූලතාය බ්යභිචාරාභාවං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි…පෙ… සන්තී’’ති. වුත්තබ්යඤ්ජනත්ථස්සෙව ¶ සම්භවතොති හි ඉමිනා අවුත්තබ්යඤ්ජනත්ථස්ස සම්භවාභාවවචනෙන ස්වායමධිප්පායමත්ථො විභාවිතො. යථා හි කුසලමූලෙන එකමූලබ්යඤ්ජනත්ථො කුසලබ්යඤ්ජනත්ථං බ්යභිචරති, න එවං තං කුසලබ්යඤ්ජනත්ථො. කථං කත්වා චොදනා, කථඤ්ච කත්වා පරිහාරො? කුසලමූලෙන එකමූලා කුසලා එවාති චොදනා කතා, කුසලමූලෙන එකමූලා එව කුසලාති පන පරිහාරො පවත්තොති වෙදිතබ්බං. දුතියයමකෙ විය අපුච්ඡිත්වාති ‘‘යෙ කෙචි කුසලා’’ති අපුච්ඡිත්වා. කුසලමූලෙහීති කුසලෙහි මූලෙහි. තෙති කුසලමූලෙන එකමූලා.

එකතො උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො පකාරත්ථො වා. තෙන ‘‘කුසලමූලානි එකමූලානි චෙව අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානි චා’’තිආදිපාළිසෙසං දස්සෙති. යං සන්ධාය ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විස්සජ්ජනං කාතබ්බං භවෙය්යා’’ති වුත්තං. තත්ථ හෙට්ඨාති අනුලොමපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ. වුත්තනයෙනාති ‘‘මූලානි යානි එකතො උප්පජ්ජන්තී’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. තම්පීති ‘‘කුසලමූලෙනා’’තිආදි අට්ඨකථාවචනම්පි. තථාති තෙන පකාරෙන, අනුලොමපුච්ඡායං විය විස්සජ්ජනං කාතබ්බං භවෙය්යාති ඉමිනා පකාරෙනාති අත්ථො. යෙන කාරණෙන ‘‘න සක්කා වත්තු’’න්ති වුත්තං, තං කාරණං දස්සෙතුං ‘‘යෙ වා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ආමන්තා’’ඉච්චෙව විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බන්ති ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’ති පුච්ඡායං විය ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති පුච්ඡිතෙපි පටිවචනවිස්සජ්ජනමෙව ලබ්භති, න අනුලොමපුච්ඡායං විය සරූපදස්සනවිස්සජ්ජනං විභජිත්වා දස්සෙතබ්බස්ස අභාවතො. යෙ හි ධම්මා කුසලමූලෙන එකමූලා, න තෙ ධම්මා කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලාව. යෙ පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, තෙ කුසලමූලෙන එකමූලාව. තෙනාහ ‘‘න හි…පෙ… විභාගො කාතබ්බො භවෙය්යා’’ති.

තත්ථ ¶ යෙනාති යෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලෙසු එකමූලස්ස අභාවෙන. යත්ථාති යස්මිං ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදෙ. අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකත්තා එකමූලකත්තා චාති අධිප්පායො. ද්වින්නං ද්වින්නඤ්හි එකෙකෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකත්තෙ වුත්තෙ තෙසං එකෙකෙන එකමූලකත්තම්පි වුත්තමෙව හොති සමානත්ථො එකසද්දොති කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘යත්ථ පන…පෙ… න එකමූලානී’’ති. තයිදං මිච්ඡා, ද්වීසුපි එකෙකෙන ඉතරස්ස එකමූලකත්තං සම්භවති එවාති. තෙනාහ ‘‘එතස්ස ගහණස්ස නිවාරණත්ථ’’න්තිආදි. ‘‘යෙ ධම්මා කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, තෙ කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තෙන ඉධ ‘‘ආමන්තා’’ති පදෙන යත්ථ ද්වෙ මූලානි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ එකෙකෙන ඉතරස්ස එකමූලකත්තං පකාසිතමෙවාති ආහ ‘‘ආමන්තාති ඉමිනාව විස්සජ්ජනෙන තංගහණනිවාරණතො’’ති ¶ . නිච්ඡිතත්තාති එත්ථ එකතො උප්පජ්ජමානානං තිණ්ණන්නං තාව මූලානං නිච්ඡිතං හොතු අඤ්ඤමඤ්ඤෙකමූලකත්තං, ද්වින්නං පන කථන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානං හී’’තිආදි. සමානමූලතා එවාති අවධාරණෙන නිවත්තිතත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න අඤ්ඤමඤ්ඤසමානමූලතා’’ති වුත්තං. තෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලානං සමානමූලතාමත්තවචනිච්ඡාය එකමූලග්ගහණං, න තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතාවිසිට්ඨසමානමූලතාදස්සනත්ථන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ද්වින්නං මූලානන්ති ද්වින්නං එකමූලානං එකතො උප්පජ්ජමානානං. යථා තෙසං සමානමූලතා, තං දස්සෙතුං ‘‘තෙසු හී’’තිආදි වුත්තං. තංමූලෙහි අඤ්ඤෙහීති ඉතරමූලෙහි මූලද්වයතො අඤ්ඤෙහි සහජාතධම්මෙහි.

ඉදානි යෙන අධිප්පායෙන පටිලොමෙ ‘‘කුසලා’’ඉච්චෙව පුච්ඡා කතා, න ‘‘කුසලමූලෙන එකමූලා’’ති, තං දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤමූලත්තෙ පන…පෙ… කතාති දට්ඨබ්බ’’න්ති ආහ. න හි කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලෙසු කිඤ්චි එකමූලං න හොතීති වුත්තොවායමත්ථො. මූලයුත්තතමෙව වදති, න මූලෙහි අයුත්තන්ති අධිප්පායො. අඤ්ඤථා පුබ්බෙනාපරං විරුජ්ඣෙය්ය. තෙනෙවාති මූලයුත්තතාය එව වුච්චමානත්තා. උභයත්ථාපීති අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා එකමූලාති ද්වීසුපි පදෙසු. ‘‘කුසලමූලෙනා’’ති වුත්තං, කුසලමූලෙන සම්පයුත්තෙනාති හි අත්ථො. යදි උභයම්පි වචනං මූලයුත්තතමෙව වදති, අථ කස්මා අනුලොමපුච්ඡායමෙව එකමූලග්ගහණං කතං, න පටිලොමපුච්ඡායන්ති උභයත්ථාපි තං ගහෙතබ්බං න වා ගහෙතබ්බං. එවඤ්හි මූලෙකමූලයමකදෙසනාහි අයං අඤ්ඤමඤ්ඤයමකදෙසනා සමානරසා සියාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි.

තත්ථ ¶ තත්ථාති තස්මිං අඤ්ඤමඤ්ඤයමකෙ. යදිපි එකමූලා අඤ්ඤමඤ්ඤමූලාති ඉදං පදද්වයං වුත්තනයෙන මූලයුත්තතමෙව වදති, තථාපි සාමඤ්ඤවිසෙසලක්ඛණෙ අත්ථෙව භෙදොති දස්සෙතුං ‘‘මූලයොගසාමඤ්ඤෙ’’තිආදි වුත්තං. සමූලකානං සමානමූලතා එකමූලත්තන්ති එකමූලවචනං තෙසු අවිසෙසතො මූලසබ්භාවමත්තං වදති, න අඤ්ඤමඤ්ඤමූලසද්දො විය මූලෙසු ලබ්භමානං විසෙසං, න ච සාමඤ්ඤෙ නිච්ඡයො විසෙසෙ සංසයං විධමතීති ඉමමත්ථමාහ ‘‘මූලයොගසාමඤ්ඤෙ…පෙ… පවත්තා’’ති ඉමිනා. විසෙසෙ පන නිච්ඡයො සාමඤ්ඤෙ සංසයං විධමන්තො එව පවත්තතීති ආහ ‘‘මූලයොගවිසෙසෙ පන…පෙ… නිච්ඡිතමෙව හොතී’’ති. තස්මාති වුත්තස්සෙව තස්ස හෙතුභාවෙන පරාමසනං, විසෙසනිච්ඡයෙනෙව අවිනාභාවතො, සාමඤ්ඤස්ස නිච්ඡිතත්තා තත්ථ වා සංසයාභාවතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එකමූලාති පුච්ඡං අකත්වා’’ති. කුසලභාවදීපකං න හොතීති කුසලභාවස්සෙව ¶ දීපකං න හොති තදඤ්ඤජාතිකස්සපි දීපනතො. තෙනාහ ‘‘කුසලභාවෙ සංසයසබ්භාවා’’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤමූලවචනන්ති කෙවලං අඤ්ඤමඤ්ඤමූලවචනන්ති අධිප්පායො. කුසලාධිකාරස්ස අනුවත්තමානත්තාති ඉමිනා ‘‘සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා’’ති කුසලග්ගහණෙ කාරණමාහ. එකමූලග්ගහණෙ හි පයොජනාභාවො දස්සිතො, කුසලස්ස වසෙන චායං දෙසනාති.

53-61. මූලනයෙ වුත්තෙ එව අත්ථෙති මූලනයෙ වුත්තෙ එව කුසලාදිධම්මෙ. කුසලාදයො හි සභාවධම්මා ඉධ පාළිඅත්ථතාය අත්ථොති වුත්තො. කුසලමූලභාවෙන, මූලස්ස විසෙසනෙන, මූලයොගදීපනෙන ච පකාසෙතුං. කුසලමූලභූතා මූලා කුසලමූලමූලාති සමාසයොජනා. මූලවචනඤ්හි නිවත්තෙතබ්බගහෙතබ්බසාධාරණං. අකුසලාබ්යාකතාපි මූලධම්මා අත්ථීති කුසලමූලභාවෙන මූලධම්මා විසෙසිතා. මූලග්ගහණෙන ච මූලවන්තානං මූලයොගො දීපිතො හොති. සමානෙන මූලෙන, මූලස්ස විසෙසනෙන, මූලයොගදීපනෙන ච පකාසෙතුං ‘‘එකමූලමූලා’’ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මූලෙන මූලභාවෙන, මූලස්ස විසෙසනෙන, මූලයොගදීපනෙන ච පකාසෙතුං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා’’ති මූලමූලනයො වුත්තොති යොජනා. තීසුපි යමකෙසු යථාවුත්තවිසෙසනමෙවෙත්ථ පරියායන්තරං දට්ඨබ්බං.

මූලයොගං ¶ දීපෙතුන්ති මූලයොගමෙව පධානං සාතිසයඤ්ච කත්වා දීපෙතුන්ති අධිප්පායො. යථා හි කුසලානි මූලානි එතෙසන්ති කුසලමූලකානීති බාහිරත්ථසමාසෙ මූලයොගො පධානභාවෙන වුත්තො හොති, න එවං ‘‘කුසලසඞ්ඛාතා මූලා කුසලමූලා’’ති කෙවලං, ‘‘කුසලමූලමූලා’’ති සවිසෙසනං වා වුත්තෙ උත්තරපදත්ථප්පධානසමාසෙ. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤපදත්ථ…පෙ… දීපෙතු’’න්ති. වුත්තප්පකාරොවාති ‘‘කුසලමූලභාවෙන මූලස්ස විසෙසනෙනා’’තිආදිනා මූලමූලනයෙ ච, ‘‘අඤ්ඤපදත්ථසමාසන්තෙන ක-කාරෙනා’’තිආදිනා මූලකනයෙ ච වුත්තප්පකාරො එව. වචනපරියායො මූලමූලකනයෙ එකජ්ඣං කත්වා යොජෙතබ්බො.

74-85. න එකමූලභාවං ලභමානෙහීති අබ්යාකතමූලෙන න එකමූලකං තථාවත්තබ්බතං ලභමානෙහි අට්ඨාරසඅහෙතුකචිත්තුප්පාදාහෙතුකසමුට්ඨානරූපනිබ්බානෙහි එකතො අලබ්භමානත්තා. යථා හි යථාවුත්තචිත්තුප්පාදාදයො හෙතුපච්චයවිරහිතා අහෙතුකවොහාරං ලභන්ති, න එවං සහෙතුකසමුට්ඨානං රූපං. තෙනාහ ‘‘අහෙතුකවොහාරරහිතං කත්වා’’ති. එත්ථ ච ‘‘සබ්බං රූපං න හෙතුකමෙව, අහෙතුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා කිඤ්චාපි සහෙතුකසමුට්ඨානම්පි රූපං අහෙතුකං, ‘‘අබ්යාකතො ¶ ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, විපාකාබ්යාකතා කිරියාබ්යාකතා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.403) පන වචනතො හෙතුපච්චයයොගෙන සහෙතුකසමුට්ඨානස්ස රූපස්ස අහෙතුකවොහාරාභාවො වුත්තො. කෙචි පන ‘‘අබ්බොහාරිකං කත්වාති සහෙතුකවොහාරෙන අබ්බොහාරිකං කත්වාති අත්ථං වත්වා අඤ්ඤථා ‘අහෙතුකං අබ්යාකතං අබ්යාකතමූලෙන එකමූල’න්ති න සක්කා වත්තු’’න්ති වදන්ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙව අහෙතුකවොහාරාභාවෙන සහෙතුකතාපරියායස්ස අත්ථසිද්ධත්තා. අපිච හෙතුපච්චයසබ්භාවතො තස්ස සහෙතුකතාපරියායො ලබ්භතෙව. තෙනාහ ‘‘න වා සහෙතුකදුකෙ විය…පෙ… අබ්බොහාරිකං කත’’න්ති. එත්ථ එත්ථාති එතස්මිං එකමූලකදුකෙ. හෙතුපච්චයයොගායොගවසෙනාති හෙතුපච්චයෙන යොගායොගවසෙන, හෙතුපච්චයස්ස සබ්භාවාසබ්භාවවසෙනාති අත්ථො. සහෙතුකවොහාරමෙව ලභති පච්චයභූතහෙතුසබ්භාවතො.

අපරෙ ¶ පන භණන්ති ‘‘සහෙතුකචිත්තසමුට්ඨානං රූපං අහෙතුකං අබ්යාකතන්ති ඉමිනා වචනෙන සඞ්ගහං ගච්ඡන්තම්පි සමූලකත්තා ‘අබ්යාකතමූලෙන න එකමූල’න්ති න සක්කා වත්තුං, සතිපි සමූලකත්තෙ නිප්පරියායෙන සහෙතුකං න හොතීති ‘අබ්යාකතමූලෙන එකමූල’න්ති ච න සක්කා වත්තුං, තස්මා ‘අහෙතුකං අබ්යාකතං අබ්යාකතමූලෙන න එකමූලං, සහෙතුකං අබ්යාකතං අබ්යාකතමූලෙන එකමූල’න්ති ද්වීසුපි පදෙසු අනවරොධතො අබ්බොහාරිකං කත්වාති වුත්ත’’න්ති, තං තෙසං මතිමත්තං ‘‘සහෙතුකඅබ්යාකතසමුට්ඨානං රූපං අබ්යාකතමූලෙන එකමූලං හොතී’’ති අට්ඨකථායං තස්ස එකමූලභාවස්ස නිච්ඡිතත්තා, තස්මා වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

86-97. කුසලාකුසලාබ්යාකතරාසිතො නමනනාමනසඞ්ඛාතෙන විසෙසෙන අරූපධම්මානං ගහණං නිද්ධාරණං නාම හොතීති ආහ ‘‘නාමානං නිද්ධාරිතත්තා’’ති. තෙන තෙසං අධිකභාවමාහ විඤ්ඤායමානමෙව පකරණෙන අපරිච්ඡින්නත්තා. යදි එවං ‘‘අහෙතුකං නාමං සහෙතුකං නාම’’න්ති පාඨන්තරෙ කස්මා නාමග්ගහණං කතන්ති ආහ ‘‘සුපාකටභාවත්ථ’’න්ති, පරිබ්යත්තං කත්වා වුත්තෙ කිං වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො.

2-3. ඛන්ධයමකෙ ¶ …පෙ… පරිඤ්ඤා ච වත්තබ්බාති ඉදං පධානභාවෙන වත්තබ්බදස්සනං. අභිඤ්ඤෙය්යකථා හි අභිධම්මො, සා ච යාවදෙව පරිඤ්ඤත්තාති පරිඤ්ඤාසු ච න විනා තීරණපරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤා, තීරණඤ්ච සම්පුණ්ණපරානුග්ගහස්ස අධිප්පෙතත්තා කාලපුග්ගලොකාසවිභාගමුඛෙන ඛන්ධානං විසුං සහ ච උප්පාදනිරොධලක්ඛණපරිග්ගහවසෙන සාතිසයං සම්භවති, නාඤ්ඤථාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඡසු කාලභෙදෙසු…පෙ… පරිඤ්ඤා ච වත්තබ්බා’’ති පධානං වත්තබ්බං උද්ධරති. තත්ථ පන යථා න තීරණපරිඤ්ඤාය විනා පහානපරිඤ්ඤා, එවං තීරණපරිඤ්ඤා විනා ඤාතපරිඤ්ඤාය. සා ¶ ච සුතමයඤාණමූලිකාති දෙසනාකුසලො සත්ථා අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච සමුදායාවයවපදත්ථාදිවිභාගදස්සනමුඛෙන ඛන්ධෙසු පරිඤ්ඤාප්පභෙදං පකාසෙතුකාමො ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිනා දෙසනං ආරභීති දස්සෙන්තො ‘‘තෙ පන ඛන්ධා’’තිආදිමාහ. පඤ්චහි පදෙහීති පඤ්චහි සමුදායපදෙහි.

තත්ථාති තෙසු සමුදායාවයවපදෙසු. ධම්මොති රුප්පනාදිකො ඤෙය්යධම්මො. සමුදායපදස්සාති රූපක්ඛන්ධාදිසමුදායපදස්ස. යදිපි අවයවවිනිමුත්තො පරමත්ථතො සමුදායො නාම නත්ථි, යථා පන අවයවො සමුදායො න හොති, එවං න සමුදායොපි අවයවොති සතිපි සමුදායාවයවානං භෙදෙ ද්වින්නං පදානං සමානාධිකරණභාවතො අත්ථෙවාභෙදොති පදද්වයස්ස සමානත්ථතාය සියා ආසඞ්කාති ආහ ‘‘එතස්මිං සංසයට්ඨානෙ’’ති. ‘‘චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’තිආදීසු එකදෙසො සමුදායපදත්ථො වුත්තො, ‘‘යං කිඤ්චි රූපං…පෙ… අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (විභ. 2) පන සකලොති ආහ ‘‘රූපාදි…පෙ… අත්ථො’’ති. අවයවපදානඤ්චෙත්ථ විසෙසනවිසෙසිතබ්බවිසයානං සමානාධිකරණතාය සමුදායපදත්ථතා වුත්තා, තතො එව සමුදායපදානම්පි අවයවපදත්ථතා. න හි විසෙසනවිසෙසිතබ්බානං අත්ථානං අච්චන්තං භෙදො අභෙදො වා ඉච්ඡිතො, අථ ඛො භෙදාභෙදො, තස්මා ¶ අභෙදදස්සනවසෙන පඨමනයො වුත්තො, භෙදදස්සනවසෙන දුතියනයො. යො හි රුප්පනාදිසඞ්ඛාතො රාසට්ඨො අවයවපදෙහි රූපාදිසද්දෙහි ච ඛන්ධසද්දෙන ච විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන භින්දිත්වා වුත්තො, ස්වායං අත්ථතො රාසිභාවෙන අපෙක්ඛිතො රුප්පනාදිඅත්ථො එවාති.

යථා අවයවපදෙහි වුච්චමානොපි සමුදායපදස්ස අත්ථො හොති, එවං සමුදායපදෙහි වුච්චමානොපි අවයවපදස්ස අත්ථොති ‘‘රූපක්ඛන්ධො රූපඤ්චෙව රූපක්ඛන්ධො ච, රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති? ආමන්තා’’තිආදිනා පදසොධනා කතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපාදිඅවයවපදෙහි…පෙ… පදසොධනවාරො වුත්තො’’ති. තත්ථ එකච්චස්ස අවයවපදස්ස අඤ්ඤත්ථ වුත්තියා අවයවපදත්ථස්ස සමුදායපදත්ථතාය සියා අනෙකන්තිකතා, සමුදායපදස්ස පන තං නත්ථීති සමුදායපදත්ථස්ස අවයවපදත්ථතාය බ්යභිචාරාභාවො ¶ ‘‘රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති? ආමන්තා’’ති පාළියා පකාසිතොති වුත්තං ‘‘රූපාදි…පෙ… දස්සෙතු’’න්ති.

‘‘රූපක්ඛන්ධො’’තිආදීසු ඛන්ධත්ථස්ස විසෙසිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘පධානභූතස්ස ඛන්ධපදස්සා’’ති. වෙදනාදිඋපපදත්ථස්ස ච සම්භවතො ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදීසු. රූපාවයවපදෙන වුත්තස්සාති රූපසඞ්ඛාතෙන අවයවපදෙන විසෙසනභාවෙන වුත්තස්ස ඛන්ධත්ථස්ස රූපක්ඛන්ධභාවො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති? ආමන්තා’’ති. තත්ථාති තස්මිං රූපක්ඛන්ධපදෙ. පධානභූතෙන විසෙසිතබ්බත්තා ඛන්ධාවයවපදෙන වුත්තස්ස රුප්පනට්ඨස්ස කිං වෙදනාක්ඛන්ධාදිභාවො හොතීති යොජනා. සමානෙ අවයවපදාභිධෙය්යභාවෙ අප්පධානෙන පදෙන යො අත්ථො විඤ්ඤායති, සො කස්මා පධානෙන න විඤ්ඤායතීති අධිප්පායො. ඛන්ධාවයවපදෙන වුත්තො ධම්මොති රාසට්ඨමාහ. තත්ථ කොචීති රුප්පනට්ඨො. කෙනචි සමුදායපදෙනාති රූපක්ඛන්ධපදෙන, න වෙදනාක්ඛන්ධාදිපදෙන. තෙනාහ ‘‘න සබ්බො සබ්බෙනා’’ති. එස නයො වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු. රූපරූපක්ඛන්ධාදිඅවයවසමුදායපදසොධනමුඛෙන තත්ථ ච චතුක්ඛන්ධවසෙන පවත්තා පාළිගති පදසොධනමූලචක්කවාරො. එවඤ්ච දස්සෙන්තෙනාති ඉමිනා ය්වායං රූපාදිඅවයවපදෙහි රූපක්ඛන්ධාදිසමුදායපදෙහි ච දස්සිතාකාරො අත්ථවිසෙසො, තං පච්චාමසති. විසෙසනභාවො භෙදකතාය සාමඤ්ඤතො අවච්ඡෙදකත්තා, විසෙසිතබ්බභාවො අභෙදයොගෙන භෙදන්තරතො අවිච්ඡින්දිතබ්බත්තා, සමානාධිකරණභාවො තෙසං භෙදාභෙදානං එකවත්ථුසන්නිස්සයත්තා.

තෙනාති ¶ යථාවුත්තෙන විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන. එත්ථාති එතස්මිං සමානාධිකරණෙ. තෙනාති වා සමානාධිකරණභාවෙන. එත්ථාති රූපක්ඛන්ධපදෙ. යථා නීලුප්පලපදෙ උප්පලවිසෙසනභූතං නීලං විසිට්ඨමෙව හොති, න යං කිඤ්චි, එවමිධාපි ඛන්ධවිසෙසනභූතං රූපම්පි විසිට්ඨමෙව සියාති දස්සෙන්තො ‘‘කිං ඛන්ධතො…පෙ… හොතී’’ති ආහ. තථා ‘‘රූපඤ්ච තං ඛන්ධො චා’’ති සමානාධිකරණභාවෙනෙව යං රූපං, සො ඛන්ධො. යො ඛන්ධො, තං රූපන්ති අයම්පි ආපන්නො එවාති ආහ ‘‘සබ්බෙව…පෙ… විසෙසිතබ්බා’’ති. විසෙසනෙන ච නාම නිද්ධාරිතරූපෙන භවිතබ්බං අවච්ඡෙදකත්තා, න අනිද්ධාරිතරූපෙනාති ආහ ‘‘කිං පන ත’’න්තිආදි, තස්සෙව ගහිතත්තා න පියරූපසාතරූපස්සාති අධිප්පායො. න ¶ හි තං ඛන්ධවිසෙසනභාවෙන ගහිතං, විස්සජ්ජනං කතං තස්සෙවාති යොජනා. න ඛන්ධතො අඤ්ඤං රූපං අත්ථීති ඉදං රුප්පනට්ඨො රූපන්ති කත්වා වුත්තං, න හි සො ඛන්ධවිනිමුත්තො අත්ථි. තෙනෙවාති යථාවුත්තරූපස්ස ඛන්ධවිනිමුත්තස්ස අභාවෙනෙව. ‘‘පියරූපං සාතරූපං, දස්සෙන්තෙනප්පක’’න්ති ච ආදීසු අතදත්ථස්ස රූපසද්දස්ස ලබ්භමානත්තා ‘‘තෙන රූපසද්දෙනා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. වුච්චමානං භූතුපාදායම්පි භෙදං ධම්මජාතං. සුද්ධෙනාති කෙවලෙන, රූපසද්දෙන විනාපීති අත්ථො. තයිදං පකරණාදිඅවච්ඡින්නතං සන්ධාය වුත්තං, සමානාධිකරණතං වා. යො හි රූපසද්දෙන සමානාධිකරණො ඛන්ධසද්දො, තෙන යථාවුත්තරූපසද්දෙන විය තදත්ථො වුච්චතෙව. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’ති. යදිපි යථාවුත්තං රූපං ඛන්ධො එව ච, ඛන්ධො පන න රූපමෙවාති ආහ ‘‘න ච සබ්බෙ…පෙ… විසෙසිතබ්බා’’ති. තෙනෙවාති අරූපසභාවස්ස ඛන්ධස්ස අත්ථිභාවෙනෙව. තෙති ඛන්ධා. විභජිතබ්බාති ‘‘ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’ති පදං උද්ධරිත්වා ‘‘රූපක්ඛන්ධො ඛන්ධො චෙව රූපක්ඛන්ධො ච, අවසෙසා ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා විභාගෙන දස්සෙතබ්බා.

ඛන්ධානං රූපවිසෙසන…පෙ… සංසයො හොතීති එත්ථ කිං ඛන්ධතො අඤ්ඤාපි වෙදනා අත්ථි, යතො විනිවත්තා වෙදනා ඛන්ධවිසෙසනං හොති, සබ්බෙ ච ඛන්ධා කිං ඛන්ධවිසෙසනභූතාය වෙදනාය විසෙසිතබ්බාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. කෙචීති අනුභවනාදිප්පකාරා. කෙනචි විසෙසනෙනාති වෙදනාදිනා විසෙසනෙන.

එත්ථ ච රූපාදිපණ්ණත්ති ඛන්ධපණ්ණත්ති ච ‘‘රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා විසුං සහ ච රුප්පනාදිකෙ අත්ථෙ පවත්තමානා කදාචි අවයවභූතෙ පවත්තති, කදාචි සමුදායභූතෙ, තස්සා පන තථා පවත්තනාකාරෙ නිද්ධාරිතෙ යස්මා රූපාදික්ඛන්ධා පදතො අත්ථතො ච ¶ විසොධිතා නාම හොන්ති තබ්බිසයකඞ්ඛාපනොදනතො, තස්මා ‘‘රූපක්ඛන්ධො රූපඤ්චෙව රූපක්ඛන්ධො ච, රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති? ආමන්තා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන පඨමවාරෙන රූපාදිඅවයවපදෙහි අවයවත්ථො විය සමුදායත්ථොපි වුච්චති, තථා සමුදායපදෙහිපීති අයමත්ථො දස්සිතො. ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනයප්පවත්තෙන පන දුතියවාරෙන විසෙසවාචී විය රූපාදිඅවයවපදෙහි සාමඤ්ඤභූතෙනපි තංතංවිසිට්ඨෙන ඛන්ධාවයවපදෙන සො ¶ සො එව සමුදායත්ථො වුච්චති, න සබ්බොති අයමත්ථො දස්සිතො. ඛන්ධවිනිමුත්තස්ස යථාධිප්පෙතස්ස අභාවා යදිපි ඛන්ධොයෙව රූපං, සො පන න සබ්බො රූපං, අථ ඛො තදෙකදෙසො, තථා වෙදනාදයොපීති අයමත්ථො ‘‘රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා රූප’’න්තිආදිනයප්පවත්තෙන තතියවාරෙන දස්සිතො. ‘‘රූපං ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනයප්පවත්තෙන පන චතුත්ථවාරෙන ‘‘රූපං ඛන්ධො’’ති රූපස්ස ඛන්ධභාවෙ නිච්ඡිතෙ ඛන්ධො නාමායං න කෙවලං රූපමෙව, අථ ඛො වෙදනාදි චාති වෙදනාදීනම්පි ඛන්ධභාවප්පකාසනෙ න සබ්බෙ ඛන්ධා වෙදනාදිවිසෙසවන්තො, කෙචිදෙව පන තෙන තෙන විසෙසෙන තථා වුච්චන්තීති අයමත්ථො දස්සිතො. එවං දස්සෙන්තී චෙසා පාළි ඛන්ධානං යථාවුත්තපණ්ණත්තිසොධනමුඛෙන සරූපාවධාරණාය සංවත්තති, තඤ්ච තෙසං යාවදෙව උප්පාදාදිනිච්ඡයත්ථන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එවං යෙසං…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ.

එකදෙසෙපි සමුදායවොහාරො දිස්සති යථා පටො දඩ්ඪො, සමුද්දො දිට්ඨොති ආහ ‘‘චක්කාවයවභාවතො චක්කානීති යමකානි වුත්තානී’’ති. බන්ධිත්වාති යමකභාවෙන බන්ධිත්වා, යමකමූලභාවෙනෙව වා. මූලභාවෙන ගහණං සම්බන්ධභාවො, තංසම්බන්ධතා ච මූලපදාදීනං නාභිආදිසදිසතා දට්ඨබ්බා. අපුබ්බස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවතො නයිධ දෙසනා මණ්ඩලභාවෙනෙව සම්බජ්ඣතීති ආහ ‘‘න මණ්ඩලභාවෙන සම්බජ්ඣනතො’’ති. යදිපි රූපක්ඛන්ධමූලකෙ අපුබ්බං නත්ථි, වෙදනාක්ඛන්ධාදිමූලකෙසු පන සඤ්ඤාදිමුඛෙන දෙසනප්පවත්තියං අපුබ්බවසෙනෙව ගතො සියා මණ්ඩලභාවෙන සම්බන්ධො, න තථා පාඨො පවත්තොති ආහ ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධ…පෙ… සම්බන්ධෙනා’’ති. පච්ඡිමස්ස පුරිමෙන අසම්බජ්ඣනමෙව හි හෙට්ඨිමසොධනං. සුද්ධක්ඛන්ධලාභමත්තමෙව ගහෙත්වාති ‘‘ඛන්ධා රූප’’න්ති එත්ථ ඛන්ධාති ඛන්ධසද්දෙන ලබ්භමානං රූපාදීහි අසම්මිස්සං ඛන්ධට්ඨමත්තමෙව උද්දෙසවසෙන ගහෙත්වා. යදිපි උද්දෙසෙ ඛන්ධවිසෙසනං රූපාදි ‘‘ඛන්ධා රූප’’න්ති සුද්ධරූපාදිමත්තමෙව ගහිතං, තථාපි විසෙසරහිතස්ස සාමඤ්ඤස්ස අභාවතො තත්ථ සුද්ධරූපාදිමත්තතාය අට්ඨත්වා. ඛන්ධවිසෙසනභාවසඞ්ඛාතන්ති යථාධිගතං ඛන්ධානං විසෙසනභාවෙන කථිතං රුප්පනාදිකං ¶ විසෙසනත්ථං දස්සෙතුං. කෙවලමෙව තං අග්ගණ්හන්තො ඛන්ධසද්දෙන සහ යොජෙත්වා…පෙ… විභත්තත්තා සුද්ධක්ඛන්ධවාරොති වුත්තොති යොජනා.

26. එවං ¶ වුත්තන්ති එවං ද්වාරාලම්බනෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මවිභාගවසෙන වුත්තං. පියසභාවං පියජාතිකං ‘‘කථං රූපෙන ඛො, ආවුසො’’තිආදීසු විය පියසභාවට්ඨෙන රූපං, න රුප්පනට්ඨෙනාති වුත්තං ‘‘පියරූපං…පෙ… රූපං න රූපක්ඛන්ධො’’ති. රුප්පනට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධපරියාපන්නම්පි චක්ඛාදි පියසභාවමත්තවචනිච්ඡාවසෙන පියරූපමෙව අනුප්පවිසති, න රූපක්ඛන්ධන්ති ආහ ‘‘පියසභාව…පෙ… න රූපක්ඛන්ධොති වුත්ත’’න්ති. ‘‘යො පන යත්ථ විසෙසො’’ති වුත්තො විසෙසසද්දො නානුවත්තතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘වචනසෙසො’’ති. න හි අධිකාරතො ලබ්භමානස්ස අජ්ඣාහරණකිච්චං අත්ථි. දිට්ඨිසඤ්ඤාති වා පදුද්ධාරොයං වෙදිතබ්බො. විසෙසතා පනස්සා ‘‘විසෙසං වණ්ණයිස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤාය එව පාකටා. ‘‘අවසෙසා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සංයොජනවසෙන ජානාති අභිනිවිසතීති සඤ්ඤා දිට්ඨීති ආහ ‘‘දිට්ඨි එව සඤ්ඤා’’ති. දිට්ඨි චාති ච-සද්දෙන අවසිට්ඨං පපඤ්චං සඞ්ගණ්හාති. තථා හි ‘‘පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා’’ති එත්ථ පපඤ්චසූදනියං (ම. නි. අට්ඨ. 1.201) වුත්තං ‘‘සඤ්ඤානාමෙන වා පපඤ්චා එව වුත්තා’’ති.

28. ‘‘ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො’’ති එතස්මිං අනුලොමෙ යථා සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං ලබ්භති, න එවං ‘‘න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො’’ති පටිලොමෙ, ඉධ පන පටිවචනෙන විස්සජ්ජනන්ති තදත්ථං විවරන්තො ‘‘ඛන්ධසද්දප්පවත්තියා ච අභාවෙ වෙදනාක්ඛන්ධසද්දප්පවත්තියා ච අභාවො’’ති ආහ. තෙන සත්තාපටිසෙධෙ අයං න-කාරොති දස්සෙති. සද්දග්ගහණඤ්චෙත්ථ සද්දනිබන්ධනත්තා ¶ පඤ්ඤත්තියා සද්දසභාගතං වා සන්ධාය කතං. පණ්ණත්තිසොධනඤ්හෙතං. තෙනාහ ‘‘පණ්ණත්තිසොධනමත්තමෙව කරොතී’’ති. තෙන නිද්ධාරෙතබ්බස්ස ධම්මන්තරස්ස අභාවං දස්සෙති. යතො වුත්තං ‘‘න අඤ්ඤධම්මසබ්භාවො එවෙත්ථ පමාණ’’න්ති. එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං පාඨන්තරෙන සමත්ථෙති. කාමං කත්ථචි සතිපි ඛන්ධෙ නත්ථි වෙදනාක්ඛන්ධො, අඛන්ධත්තසභාවා පන නත්ථි වෙදනාති ‘‘න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධොති? ආමන්තා’’ති වුත්තන්ති එවං වා එතං දට්ඨබ්බං. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘පඤ්ඤත්තිනිබ්බානසඞ්ඛාතා’’තිආදි.

39. ‘‘රූපතො අඤ්ඤෙ’’ති එත්ථ භූතුපාදාය ධම්මො විය පියසභාවොපි රූපසද්දාභිධෙය්යතාසාමඤ්ඤෙන ගහිතොති ආහ ‘‘ලොකුත්තරා වෙදනාදයො ¶ දට්ඨබ්බා’’ති. අප්පවත්තිමත්තමෙවාති ඛන්ධසද්දප්පවත්තියා අභාවෙ රූපසද්දප්පවත්තියා ච අභාවොති පණ්ණත්තිසොධනමත්තතංයෙව සන්ධාය වදති, තථා චාහ ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි. තෙනෙතං දස්සෙති – යථා චක්ඛුතො අඤ්ඤස්ස සබ්බස්සපි සභාවධම්මස්ස ආයතනග්ගහණෙන ගහිතත්තා තදුභයවිනිමුත්තං කිඤ්චි නත්ථීති කෙවලං පඤ්ඤත්තිසොධනත්ථං තමෙව අභාවං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුඤ්ච ආයතනෙ ච ඨපෙත්වා අවසෙසා න චෙව චක්ඛු න ච ආයතන’’න්ති වුත්තං, එවමිධාපි තදත්ථමෙව උභයවිනිමුත්තස්ස අභාවං දස්සෙතුං ‘‘රූපඤ්ච ඛන්ධෙ ච ඨපෙත්වා අවසෙසා න චෙව රූපං න ච ඛන්ධා’’ති වුත්තන්ති. විසමොපඤ්ඤාසො. ‘‘චක්ඛුඤ්ච ආයතනෙ ච ඨපෙත්වා’’ති එත්ථ හි අවසෙසග්ගහණෙන ගය්හමානං කිඤ්චි නත්ථීති සක්කා වත්තුං ආයතනවිනිමුත්තස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවා. තෙනාහ ‘‘යදි සියා’’ති. ‘‘රූපඤ්ච ඛන්ධෙ ච ඨපෙත්වා’’ති එත්ථ පන න තථා සක්කා වත්තුං ඛන්ධවිනිමුත්තස්ස සභාවධම්මස්ස අත්ථිභාවතො. යදි පන තාදිසං ඛන්ධගතං ධම්මජාතං නත්ථීති එවමිදං වුත්තං සියා, එවං සති යුත්තමෙතං සියා. තථා හි ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදිනා පඤ්ඤත්තිග්ගහණමෙව උද්ධරීයති. තණ්හාවත්ථු ච න සියා අවසෙසග්ගහණෙන ගය්හමානන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. ඛන්ධො ච සියාති යොජනා.

50-205. මිස්සකකාලභෙදෙසු ¶ යමකෙසු පදානං භින්නකාලත්තා සියා අත්ථවිසෙසොති ආහ ‘‘අමිස්සකකාලභෙදෙසු වාරෙසු අත්ථවිසෙසාභාවතො’’ති. ඉදානි තමෙවත්ථං ‘‘පුරිමස්ස හී’’තිආදිනා විවරති. තෙනාති අත්ථවිසෙසාභාවෙන. එත්ථාති එතස්මිං පවත්තිවාරපාඨෙ, එතිස්සං වා පවත්තිවාරවණ්ණනායං. ඡ එව වුත්තා, න නවාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අතීතෙනා’’තිආදි. එතෙ පන තයොති අත්තනා විසුං අනන්තරං දස්සිතෙ සන්ධායාහ. යථාදස්සිතාති අට්ඨකථායං නිද්ධාරෙත්වා දස්සිතබ්බාකාරා පච්චුප්පන්නෙනාතීතාදයො යෙ පාළියං උජුකමෙව ආගතා. ‘‘න විසුං විජ්ජන්තී’’ති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘තත්ථ තත්ථ හී’’තිආදිනා පාකටතරං කරොති. තත්ථ පටිලොමපුච්ඡාහීති ‘‘යස්ස වා පන වෙදනාක්ඛන්ධො ¶ උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජතී’’ති එවමාදිකාහි පඨමපදෙ වුත්තස්ස පටිලොමවසෙන පවත්තාහි. තෙනෙවාති නයතො යොජෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා එව. මිස්සකකාලභෙදෙසු චාති න කෙවලං අමිස්සකකාලභෙදෙසුයෙව, අථ ඛො මිස්සකකාලභෙදෙසු චාති අත්ථො. න යොජනාසුකරතාය එව පුරිමෙ අයොජනා, අථ ඛො සුඛග්ගහණත්ථම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අමිස්සක…පෙ… වුත්තානී’’ති.

යෙන කාරණෙනාති යෙන එකපදද්වයසඞ්ගහිතානං ඛන්ධානං උප්පාදස්ස නිරොධස්ස ලාභසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන. යථාක්කමං පුරෙපඤ්හො පච්ඡාපඤ්හොති ච නාමං වුත්තං. ච-සද්දෙන පුරෙපච්ඡාපඤ්හොති ච නාමං වුත්තන්ති නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බං. තත්ථ පන ‘‘එකපදද්වයසඞ්ගහිතාන’’න්ති ඉදං එකජ්ඣං කත්වා ගහෙතබ්බං. තමෙවත්ථම්පි විවරති ‘‘යස්ස හී’’තිආදිනා. තත්ථ යස්සාති යස්ස පඤ්හස්ස. ‘‘පඤ්හො’’ති චෙත්ථ පුච්ඡනවසෙන පවත්තං වචනං වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘පරිපූරෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බත්ථසඞ්ගණ්හනතො’’ති. තං සරූපදස්සනෙන විස්සජ්ජනං තංවිස්සජ්ජනං, තං වා යථාවුත්තං විස්සජ්ජනං එතස්සාති තංවිස්සජ්ජනො, තස්ස තංවිස්සජ්ජනස්ස. පුරිමකොට්ඨාසෙනාති පුරිමෙන උද්දෙසපදෙන. තෙන හි විස්සජ්ජනපදස්ස සමානත්ථතා ඉධ සදිසත්ථතා. එකෙන පදෙනාති එකෙන පධානාප්පධානෙන යමකපදෙන, න පඨමපදෙනෙවාති අත්ථො. උප්පාදනිරොධලාභසාමඤ්ඤමත්තෙනාති උප්පාදස්ස වා නිරොධස්ස වා ලබ්භමානතාය සමානතාමත්තෙන. සන්නිට්ඨානපද…පෙ… යුත්තන්ති ඉදං අට්ඨකථායං ‘‘යත්ථ රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජතී’’තිආදිනා පුරෙපඤ්හස්ස දස්සිතත්තා වුත්තං. යදිපි තත්ථ ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති විස්සජ්ජිතත්තා වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උප්පාදො ලබ්භතීති වුත්තං, යො පන සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතො ¶ රූපක්ඛන්ධස්ස අනුප්පාදො පාළියං අනුඤ්ඤාතරූපෙන ඨිතො, තස්ස වසෙන පුරෙපඤ්හො යුත්තොති අධිප්පායො. එවඤ්හි පුරිමකොට්ඨාසෙන සදිසත්ථතා හොති.

‘‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථා’’ති එත්ථ රූපක්ඛන්ධස්ස අනුප්පන්නපුබ්බතාපටික්ඛෙපමුඛෙන ඉතරස්ස පටික්ඛිපීයතීති රූපක්ඛන්ධස්සෙව යථාවුත්තපටික්ඛෙපො පධානභාවෙන වුත්තො. එසෙව නයො අඤ්ඤෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසූති ආහ ‘‘සන්නිට්ඨානත්ථස්සෙව පටික්ඛිපනං පටික්ඛෙපො’’ති ¶ . ‘‘යස්ස රූපක්ඛන්ධො උප්පජ්ජති, තස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො නිරුජ්ඣතී’’ති එත්ථ පන රූපක්ඛන්ධස්ස උප්පාදලක්ඛණං කත්වා වෙදනාක්ඛන්ධස්ස නිරොධො පුච්ඡීයතීති සො එව ‘‘නො’’ති පටිසෙධීයති. එස නයො අඤ්ඤෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසූති වුත්තං ‘‘සංසයත්ථනිවාරණං පටිසෙධො’’ති. ‘‘න-කාරවිරහිත’’න්ති එතෙන පටිසෙධස්ස පටිසෙධිතමාහ. යදි එවං පාළිගතිපටිසෙධවිස්සජ්ජනානං කො විසෙසොති ආහ ‘‘තත්ථ උප්පත්තී’’තිආදි.

තදෙකදෙසපක්ඛෙපවසෙනාති තෙසං චතුන්නං පඤ්හානං පඤ්චන්නඤ්ච විස්සජ්ජනානං එකදෙසස්ස පක්ඛිපනවසෙන. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘පඨමෙ ඨානෙ පරිපුණ්ණපඤ්හස්ස පුරිමකොට්ඨාසෙ සරූපදස්සනෙනා’’තිආදි. යො පනෙත්ථ පඤ්හෙසු විස්සජ්ජනෙසු ච සත්තවීසතියා ඨානෙසු පක්ඛෙපං ලභති, තං දස්සෙතුං ‘‘පරිපුණ්ණපඤ්හො එවා’’තිආදි වුත්තං. පාළිවවත්ථානදස්සනාදිතොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පුච්ඡාවිභඞ්ගො විස්සජ්ජනාඨානානි එකස්මිං පඤ්හෙ යොජනානයොති ඉමෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

සුද්ධාවාසානන්තිආදි පාළියා පදං උද්ධරිත්වා අත්ථදස්සනත්ථං ආරද්ධං. ‘‘යස්ස යත්ථ රූපක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධො නුප්පජ්ජිත්ථා’’ති ඉමස්ස විස්සජ්ජනං හොති ‘‘සුද්ධාවාසානං තෙසං තත්ථා’’ති. තත්ථ එකභූමියං දුතියා උපපත්ති නත්ථීති එකිස්සා භූමියා එකස්ස අරියපුග්ගලස්ස දුතියවාරං පටිසන්ධිග්ගහණං නත්ථීති අත්ථො. තතියවාරාදීසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ස්වායමත්ථො යථා ඤාපිතො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධිතො පභුති හි…පෙ… පවත්තා’’ති වුත්තං. තෙන අද්ධාපච්චුප්පන්නවසෙනායං දෙසනා පවත්තාති දස්සෙති. ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නං කම්මජසන්තානං එකත්තෙන ගහෙත්වා තස්ස වසෙන උප්පාදනිරොධෙසු වුච්චමානෙසු අකම්මජෙසු කුසලාදීසු කථන්ති චොදනායං තෙපි ඉධ තංනිස්සිතා එව කතාති දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘තස්මිඤ්හි…පෙ… දස්සිතා’’ති. තෙනෙවාති කම්මජසන්තානෙනෙව. තස්මාති එකකම්මනිබ්බත්තස්ස විපාකසන්තානස්ස එකත්තෙන ගහිතත්තා. තස්සාති කම්මජසන්තානස්ස. පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු යථා පච්චෙකං ‘‘එකිස්සා භූමියා දුතියා උපපත්ති නත්ථී’’ති යථාවුත්තපාළියා විඤ්ඤායති, එවං ‘‘සුද්ධාවාසාන’’න්ති අවිසෙසවචනතො සකලෙපි සුද්ධාවාසෙ සා නත්ථීති තාය කස්මා න විඤ්ඤායතීති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා සයමෙව පරිහරිතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුද්ධාවාසෙසු හෙට්ඨාභූමිකස්ස අසති ඉන්ද්රියපරිපාකෙ උපරිභූමිසමුප්පත්ති න සක්කා ¶ පටිසෙධෙතුං උද්ධංසොතවචනතො. උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතඤ්චාති හි උද්ධංසොතො. තෙනාහ ‘‘උද්ධංසොතපාළිසබ්භාවා’’ති. සංසන්දෙතබ්බාති යථා න විරුජ්ඣන්ති, එවං නෙතබ්බා. තථා චෙව සංවණ්ණිතං.

එතෙන සන්නිට්ඨානෙනාති අඞ්කිතොකාසභාවිරූපුප්පාදසන්නිස්සයෙන නිච්ඡයෙන. විසෙසිතා තථාභාවිරූපභාවිනො. අසඤ්ඤසත්තාපීති න කෙවලං පඤ්චවොකාරා එව, අථ ඛො අසඤ්ඤසත්තාපි. තෙ එව අසඤ්ඤසත්තෙ එව ගහෙත්වා පුරිමකොට්ඨාසෙති අධිප්පායො. තෙන යෙ සන්නිට්ඨානෙන වජ්ජිතාති තෙන යථාවුත්තසන්නිට්ඨානෙන යෙ විරහිතා, තෙ තථා න වත්තබ්බාති අත්ථො. ඉදානි ‘‘තෙ තතො’’තිආදිනා දස්සෙති. තතොති අසඤ්ඤාභවතො. පච්ඡිමභවිකානන්ති එත්ථ පච්ඡිමභවං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘කිං පඤ්චවොකාරාදී’’තිආදි වුත්තං. අපච්ඡිමභවිකානම්පි අරූපානං අරූපභවෙ යථා රූපක්ඛන්ධො නුප්පාදි, එවං තත්ථ පච්ඡිමභවිකානං වෙදනාක්ඛන්ධොපීති ආහ ‘‘එතෙන සන්නිට්ඨානෙන සඞ්ගහිතත්තා’’ති. තෙනාහ ‘‘තෙසං…පෙ… ආහා’’ති. තත්ථ තෙසන්ති පච්ඡිමභවිකානං. තත්ථාති අරූපභවෙ. ඉතරානුප්පත්තිභාවඤ්චාති ඉතරස්ස වෙදනාක්ඛන්ධස්ස අනුප්පජ්ජනසබ්භාවම්පි. සප්පටිසන්ධිකානම්පි සුද්ධාවාසානං ඛන්ධභෙදස්ස පරිනිබ්බානපරියායො ඔළාරිකදොසප්පහානතො කිලෙසූපසමසාමඤ්ඤෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

සබ්බෙසඤ්හි තෙසන්ති තංතංභූමියං ඨිතානං සබ්බෙසං සුද්ධාවාසානං. යථා පනාතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති. අනන්තා ලොකධාතුයොති ඉදං ඔකාසස්ස පරිච්ඡෙදාභාවංයෙව දස්සෙතුං වුත්තං. පුග්ගලවසෙන සමානාධාරතාය සමානකාලත්තෙන අසම්භවන්තො ඔකාසවසෙන පන සම්භවන්තො සංකිණ්ණා විය හොන්තීති ආහ ‘‘සංකිණ්ණතා හොතී’’ති.

206-208. තස්සාපීති ¶ පුග්ගලොකාසවාරස්සපි. ඔකාසෙ පුග්ගලස්සෙවාති යථාගහිතෙ ඔකාසෙ යො පුග්ගලො, තස්සෙව ඔකාසවිසිට්ඨපුග්ගලස්සෙවාති ¶ අත්ථො. යථා පන පුග්ගලවාරෙ ලබ්භමානෙ පුග්ගලොකාසවාරොපි ලබ්භති, එවං ඔකාසවාරොපි ලබ්භෙය්යාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඔකාසවාරොපි චා’’ති. තස්මාති යස්මා වුච්චමානොපි ඔකාසො පුග්ගලස්ස විසෙසභාවෙනෙව වුච්චෙය්ය, න විසුං, තස්මා.

අඤ්ඤථාති පවත්තිවාරෙ විය ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නං කම්මජසන්තානං එකත්තෙන ගහෙත්වා තස්ස උප්පාදනිරොධවසෙන පරිඤ්ඤාවචනෙ. ‘‘යො රූපක්ඛන්ධං පරිජානාතී’’ති සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතත්ථාභාවදස්සනමුඛෙන ඉතරස්සපි අභාවං දස්සෙතුං ‘‘රුපක්ඛන්ධපරිජානනස්ස අභාවා’’ති වුත්තං. ‘‘ආමන්තා’’ති ච කතං, තස්මා පවත්තෙ චිත්තක්ඛණවසෙනෙවෙත්ථ තයො අද්ධො ලබ්භන්තීති අත්ථො. ‘‘අග්ගමග්ගසමඞ්ගිඤ්ච අරහන්තඤ්චා’’ති ද්වින්නං පදානං ‘‘රූපක්ඛන්ධඤ්ච න පරිජානන්ති වෙදනාක්ඛන්ධඤ්ච න පරිජානිත්ථා’’ති ද්වීහි පදෙහි යථාක්කමං සම්බන්ධො. ‘‘ඨපෙත්වා අවසෙසා පුග්ගලා’’ති පන පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. අග්ගමග්ග…පෙ… නත්ථීති ඉමිනා අරහත්තමග්ගඤාණස්සෙව පරිඤ්ඤාමත්ථකප්පත්තියා පරිඤ්ඤාකිච්චං සාතිසයං, තදභාවා න ඉතරෙසන්ති දස්සෙති. යතො තස්සෙව වජිරූපමතා වුත්තා, සෙසානඤ්ච විජ්ජූපමතා. තෙනාති තෙන යථාවුත්තෙන වචනෙන. තදවසෙසසබ්බපුග්ගලෙති තතො අග්ගමග්ගසමඞ්ගිතො අවසෙසසබ්බපුග්ගලෙ. ඉමං පන යථාවුත්තදොසං පරිහරන්තා ‘‘පුථුජ්ජනාදයො සන්ධායා’’ති වදන්ති.

1-9. වුත්තනයෙනාති ¶ ‘‘අවයවපදෙහි වුත්තො එකදෙසො සකලො වා සමුදායපදානං අත්ථො, සමුදායපදෙහි පන වුත්තො එකන්තෙන අවයවපදානං අත්ථො’’තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. එතෙන යථාවුත්තඅත්ථවණ්ණනානයදස්සනතාය සබ්බපණ්ණත්තිවාරාදීසු යථාරහං අත්ථො නෙතබ්බොති දස්සෙති.

10-17. වායනං ¶ සවිසයං බ්යාපෙත්වා පවත්තනං, තයිදං යථා ගන්ධායතනෙ ලබ්භති, එවං සීලාදීසුපීති පාළියං ‘‘සීලගන්ධො’’තිආදි වුත්තං ‘‘සීලාදියෙව ගන්ධො’’ති කත්වා. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සීලගන්ධො…පෙ… නාමානී’’ති. යස්මා පන සවිසයබ්යාපනං තත්ථ පසටභාවො පාකටභාවො වා හොති, තස්මා ‘‘පසාරණට්ඨෙන පාකටභාවට්ඨෙන වා’’ති වුත්තං. අත්තනො වත්ථුස්ස සූචනං වා වායනං. ‘‘දෙවකායා සමාගතා (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37), පණ්ණත්තිධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 108) සමූහපඤ්ඤත්තීසුපි කායධම්මසද්දා ආගතාති ‘‘සසභාව’’න්ති විසෙසෙති. කායවචනෙන…පෙ… නත්ථීති ඉදං ‘‘න ධම්මො නායතන’’න්ති එත්ථ ධම්මසද්දස්ස විනිවත්තවිසෙසසබ්බසභාවධම්මවාචකතං සන්ධාය වුත්තං, න ධම්මායතනසඞ්ඛාතධම්මවිසෙසවාචකතන්ති දට්ඨබ්බං.

18-21. එතස්මින්ති ¶ පවත්තිවාරෙ. පුච්ඡාමත්තලාභෙනාති මොඝපුච්ඡාභාවමාහ. එකෙකන්ති ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස සද්දායතනං උප්පජ්ජතී’’තිආදිකං එකෙකං. පඤ්චාති ‘‘යස්ස සද්දායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ගන්ධායතනං උප්පජ්ජතී’’තිආදීනි පඤ්ච. පුච්ඡාමත්තලාභෙන සඞ්ගහං අනුජානන්තො ‘‘විස්සජ්ජනවසෙන හාපෙතබ්බානී’’ති ආහ. ‘‘වක්ඛති හී’’තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං අට්ඨකථාය සමත්ථෙති.

සදිසවිස්සජ්ජනන්ති සාමඤ්ඤවචනං විසෙසනිවිට්ඨමෙව හොතීති තං විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘පුග්ගලවාරමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වත්වා තස්සා පන සදිසවිස්සජ්ජනතාය අබ්යාපිතත්තා යත්ථ සදිසං, තත්ථාපි විස්සජ්ජිතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ඔකාසවාරෙ පන…පෙ… විස්සජ්ජිත’’න්ති ආහ. තත්ථ තන්ති දුතියං. පුග්ගලවාරෙපීති යත්ථ සදිසං විස්සජ්ජනං, තත්ථ පුග්ගලවාරෙපි විස්සජ්ජිතං, පගෙව ඔකාසවාරෙති අධිප්පායො. විරත්තකාමකම්මනිබ්බත්තස්සාති භාවනාබලෙන විරත්තො කාමො එතෙනාති විරත්තකාමං, රූපාවචරකම්මං, තතො නිබ්බත්තස්ස. පටිසන්ධි එව බීජං ¶ පටිසන්ධිබීජං, තස්ස. ‘‘එවංසභාවත්තා’’ති එතෙන එකන්තතො කාමතණ්හානිදානකම්මහෙතුකානි ඝානාදීනීති දස්සෙති. ගන්ධාදයො ච න සන්තීති සබ්බෙන සබ්බං තෙසම්පි අභාවං සන්ධාය වදති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

‘‘සච්ච’’න්ති යථාවුත්තවසෙන ගහෙතබ්බං චොදකෙන වුත්තමත්ථං සම්පටිච්ඡිත්වා පුන යෙනාධිප්පායෙන තානි යමකානි සදිසවිස්සජ්ජනානි, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තත්ථ චක්ඛායතනමූලකෙසු ඝානායතනයමකෙන ‘‘සචක්ඛුකානං අඝානකානං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදිනා නයෙන ජිව්හාකායායතනයමකානි යථා සදිසවිස්සජ්ජනානි, තථා ඉධ ඝානායතනමූලකෙසු ඝානායතනයමකෙන තානි ජිව්හාකායායතනයමකානි ‘‘යස්ස ඝානායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ජිව්හායතනං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’තිආදිනා නයෙන සදිසවිස්සජ්ජනානීති. එවමෙත්ථ උභයෙසං විසුං අඤ්ඤමඤ්ඤං සදිසවිස්සජ්ජනතාය ඉදං වුත්තං, න එකජ්ඣං අඤ්ඤමඤ්ඤං සදිසවිස්සජ්ජනතාය. තෙනාහ ‘‘තස්මා තත්ථ තත්ථෙව සදිසවිස්සජ්ජනතා පාළිඅනාරුළ්හතාය කාරණ’’න්ති. එවඤ්ච සති චක්ඛායතනමූලග්ගහණං කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘නිදස්සනභාවෙනා’’තිආදි. තත්ථ නිදස්සනභාවෙනාති නිදස්සනභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසවිස්සජ්ජනතාසඞ්ඛාතෙන ¶ නිදස්සනභාවෙනෙව, න පන තෙසං නිදස්සිතබ්බෙහි සබ්බථා සදිසවිස්සජ්ජනතායාති අධිප්පායො. ‘‘යෙභුය්යතායා’’ති වුත්තං යෙභුය්යතං දස්සෙතුං ‘‘තෙසු හී’’තිආදි වුත්තං.

එවන්ති ඉමිනා ‘‘ආමන්තා’’ති පටිවචනවිස්සජ්ජනෙන යථාවුත්තවචනස්සෙව විස්සජ්ජනභාවානුජානනං කත්තබ්බන්ති ඉමමත්ථං ආකඩ්ඪති. සාති දුතියපුච්ඡා. ඝානායතනයමකෙනාති චක්ඛායතනමූලකෙසු ඝානායතනයමකෙනෙව. තංසෙසානීති තෙන ඝානායතනමූලකකායායතනයමකෙන සද්ධිං සෙසානි. සදිසවිස්සජ්ජනත්තා අනාරුළ්හානීති එත්ථ ‘‘අනාරුළ්හානී’’ති එත්තකමෙව තථා-සද්දෙන අනුකඩ්ඪීයති, න ‘‘සදිසවිස්සජ්ජනත්තා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘තථාති…පෙ… සමඤ්ඤෙනා’’ති වත්වා ඉදානි ‘‘කාරණසාමඤ්ඤෙනා’’ති වුත්තස්ස සදිසවිස්සජ්ජනත්තස්ස තත්ථ අභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඝානජිව්හාකායායතනානං පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ අගබ්භසෙය්යකෙසු පවත්තමානානන්ති එත්ථාපි ‘‘සහචාරිතායා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, තථා ‘‘ගබ්භසෙය්යකෙසු ච පවත්තමානාන’’න්ති. ඉතරානි ඝානායතනමූලකානි ජිව්හාකායායතනයමකානි ද්වෙ න විස්සජ්ජීයන්ති, ඝානායතනමූලකෙසු ච යමකෙසු විස්සජ්ජිතෙසු ඉතරද්වයමූලකානි ජිව්හාකායායතනමූලකානි න විස්සජ්ජීයන්ති අවිසෙසත්තා අප්පවිසෙසත්තා චාති යොජෙතබ්බං. තත්ථ කායායතනයමකෙ දුතියපුච්ඡාවසෙන අප්පවිසෙසො, ඉතරවසෙන අවිසෙසො වෙදිතබ්බො. රූපායතනමනායතනෙහි සද්ධින්ති ඉදං රූපායතනමූලකමනායතනවසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘රූපායතන…පෙ… අධිප්පායො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘රූපායතනමූලකෙසු හී’’තිආදි. යමකානන්ති රූපායතනමූලකගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනයමකානං. දුතියපුච්ඡානන්ති යථාවුත්තයමකානංයෙව දුතියපුච්ඡානං. වුත්තනයෙනාති ‘‘සරූපකානං අචිත්තකාන’’න්තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. ආදිපුච්ඡානන්ති තෙසංයෙව යමකානං පඨමපුච්ඡානං.

හෙට්ඨිමෙහීති ඉදං අවිසෙසවචනම්පි යෙසු සදිසවිස්සජ්ජනතා සම්භවති, තදපෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘ගන්ධරස…පෙ… අත්ථො’’ති. උද්දිට්ඨධම්මෙසු උද්දෙසානුරූපං ලබ්භමානවිසෙසකථනං විස්සජ්ජනං, යො තත්ථ න සබ්බෙන සබ්බං උද්දෙසානුරූපගුණෙන උපලබ්භති, තස්ස අකථනම්පි අත්ථතො විස්සජ්ජනමෙව නාම හොතීති ආහ ‘‘අවිස්සජ්ජනෙනෙව අලබ්භමානතාදස්සනෙන විස්සජ්ජිතානි නාම හොන්තී’’ති.

චක්ඛුවිකලසොතවිකලා ¶ විය චක්ඛුසොතවිකලොපි ලබ්භතීති සො පන අට්ඨකථායං පි-සද්දෙන සඞ්ගහිතොති දස්සෙන්තො ‘‘ජච්චන්ධම්පි…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. පරිපුණ්ණායතනමෙව ඔපපාතිකං සන්ධාය වුත්තන්ති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දොති තස්ස ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තමෙවාති අත්ථො’’ති වත්වා තෙන පරිපුණ්ණායතනස්ස තත්ථ අනියතත්තා අපරිපුණ්ණායතනස්සපි සඞ්ගහො සිද්ධොති දස්සෙන්තො ‘‘තෙන ජච්චන්ධබධිරම්පි සන්ධාය වුත්තතා න නිවාරිතා හොතී’’ති ආහ.

22-254. තස්මිං පුග්ගලස්ස අනාමට්ඨත්තාති කස්මා වුත්තං, යාවතා ‘‘රූපීබ්රහ්මලොකං පුච්ඡතී’’ති ඉමිනාපි ඔකාසොයෙව ආමට්ඨොති. ‘‘ආමන්තා’’ති පටිඤ්ඤාය කාරණවිභාවනාධිප්පායෙනෙව ‘‘කස්මා පටිඤ්ඤාත’’න්ති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා තං කාරණං දස්සෙතුකාමො ‘‘නනූ’’තිආදිමාහ ¶ . ගබ්භසෙය්යකභාවං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සතීති පච්ඡිමභවිකං සන්ධායාහ. තදවත්ථස්සාති පච්ඡිමභවාවත්ථස්ස. භවිස්සන්තස්සාති භාවිනො. පටිඤ්ඤාතබ්බත්තාති ‘‘උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤාතබ්බත්තා.

අථ කස්මාති එත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යදි ‘‘යස්ස රූපායතනං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුච්ඡායං වුත්තෙන විධිනා පටිඤ්ඤාතබ්බං, අථ කස්මා අථ කෙන කාරණෙන පටිලොමෙ ‘‘යස්ස වා පන රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති පටිඤ්ඤාතං, නනු ඉදං අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධන්ති? නනූතිආදිනාපි චොදකො තමෙව විරොධං විභාවෙති. නො ච නුප්පජ්ජිස්සති උප්පජ්ජිස්සති එවාති අත්ථො. ‘‘තස්මිං භවෙ’’තිආදි තස්ස පරිහාරො. තත්ථ තස්මිං භවෙති යස්මිං භවෙ ‘‘රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති වුත්තං පවත්තමානත්තා, තස්මිං භවෙ. අනාගතභාවෙන අවචනතොති භාවීභාවෙන අවත්තබ්බතො ආරද්ධුප්පාදභාවෙන පවත්තමානත්තාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘භවන්තරෙ හී’’තිආදි. න පන වුච්චතීති සම්බන්ධො. එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා පාඨන්තරෙන යථාවුත්තමත්ථං සමත්ථෙති.

යස්මිං අත්තභාවෙ යෙහි ආයතනෙහි භවිතබ්බං, තංතංආයතනනිබ්බත්තකකම්මෙන අවස්සංභාවීආයතනස්ස සත්තස්ස, සන්තානස්ස වා, ‘‘යස්ස වා පන රූපායතනං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා, යස්ස වා පන රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති ච එවං පවත්තං පුච්ඡාද්වයවිස්සජ්ජනං ආයතනපටිලාභස්ස ¶ ජාතිභාවතො සුට්ඨු උපපන්නං භවති. පච්ඡිමභවිකාදයොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අරූපෙ උප්පජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායනකා සඞ්ගය්හන්ති. ඉදම්පි විස්සජ්ජනං. අභිනන්දිතබ්බත්තාති ‘‘ආමන්තා’’ති සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා.

යං පන අඝානකානං කාමාවචරං උපපජ්ජන්තානන්ති වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යස්ස විපාකො ඝානායතනුප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව උපච්ඡිජ්ජිස්සති, තං ඝානායතනානිබ්බත්තකකම්මන්ති වුත්තං. කථං පනීදිසං කම්මං අත්ථීති විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යස්ස යත්ථා’’තිආදි. එවම්පි ගබ්භසෙය්යකො එව ඉධ අඝානකොති අධිප්පෙතොති කථමිදං විඤ්ඤායතීති චොදනාය ‘‘න හී’’තිආදිං වත්වා තමත්ථං සාධෙතුං ‘‘ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. අවචනත්තම්පි හි යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මෙ පටික්ඛෙපොයෙවාති ¶ . ඉධාති ඉමස්මිං ආයතනයමකෙ. යථාදස්සිතාසූති ‘‘යස්ස වා පන සොතායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජති, යස්ස යත්ථ ඝානායතනං න නිරුජ්ඣති, තස්ස තත්ථ රූපායතනං න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති ච දස්සිතප්පකාරාසු පුච්ඡාසු. ආමන්තාති වුත්තන්ති අථ කස්මා න විඤ්ඤායතීති යොජනා. එතාසු පුච්ඡාසු කස්මා පටිවචනෙන විස්සජ්ජනං න කතන්ති අධිප්පායො. සන්නිට්ඨානෙන ගහිතත්ථස්සාති ‘‘යස්ස වා පන සොතායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, යස්ස යත්ථ ඝානායතනං න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති ච එවමාදිකෙන සන්නිට්ඨානපදෙන ගහිතස්ස අත්ථස්ස. එකදෙසෙ සංසයත්ථස්ස සම්භවෙනාති එකදෙසෙ සංසයිතබ්බස්ස අත්ථස්ස සම්භවෙන සන්නිට්ඨානත්ථපටියොගභූතසංසයත්ථස්ස පටිවචනස්ස අකරණතො ‘‘ආමන්තා’’ති පටිවචනවිස්සජ්ජනස්ස අකත්තබ්බතො අත්ථස්ස අභින්දිත්වා එකජ්ඣං කත්වා අවත්තබ්බතො. තෙනාහ ‘‘භින්දිතබ්බෙහි න පටිවචනවිස්සජ්ජනං හොතී’’ති.

යදි සියාති භින්දිත්වා වත්තබ්බෙපි අත්ථෙ යදි පටිවචනවිස්සජ්ජනං සියා, පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනමෙව න සියා අනොකාසභාවතො භින්දිතබ්බතො චාති අත්ථො. තථා හි ‘‘පඤ්චවොකාරෙ පරිනිබ්බන්තානං, අරූපෙ පච්ඡිමභවිකානං, යෙ ච අරූපං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං චවන්තානං තෙසං සොතායතනඤ්ච නුප්පජ්ජිස්සති, චක්ඛායතනඤ්ච නුප්පජ්ජතී’’ති ච, තථා ‘‘රූපාවචරෙ පරිනිබ්බන්තානං, අරූපානං තෙසං තත්ථ ඝානායතනඤ්ච න නිරුජ්ඣති, රූපායතනඤ්ච න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති ච තත්ථ විභාගවසෙන පවත්තො පාඨසෙසො. අථ කස්මාති යදි අභින්දිතබ්බෙ පටිවචනවිස්සජ්ජනං, න භින්දිතබ්බෙ, එවං සන්තෙ ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’ති ඉමිනා පටිවචනවිස්සජ්ජනෙන ¶ ගබ්භසෙය්යකානං සොමනස්සපටිසන්ධි නත්ථීති කස්මා න විඤ්ඤායති, භින්දිතබ්බෙ න පටිවචනවිස්සජ්ජනං හොතීති සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති? තං න, අඤ්ඤාය පාළියා තදත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘කාමධාතුයා’’තිආදිමාහ.

‘‘යං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, නුප්පජ්ජිස්සතීති? ආමන්තා’’ති තස්සෙව චිත්තස්ස නිරොධො අනාගතභාවෙන තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ යථා වුත්තො, එවං තස්සෙව කම්මජසන්තානස්ස නිරොධො තස්ස උප්පාදෙ අනාගතභාවෙන වත්තබ්බො. තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘එකචිත්තස්ස නාම උප්පාදක්ඛණෙ නිරොධො අනාගතභාවෙන වුච්චති, කිමඞ්ගං පන එකසන්තානස්සා’’ති ¶ . සබ්බත්ථ සබ්බස්මිං අනාගතවාරෙ. උපපජ්ජන්තානං එව වසෙන සො නිරොධො තථා අනාගතභාවෙන වුත්තො, කස්මා පනෙත්ථ නිරොධො උපපන්නානං වසෙන න වුත්තොති ආහ ‘‘උප්පන්නානං පනා’’තිආදි. තස්සෙව යථාපවත්තස්ස කම්මජසන්තානස්ස එව. තස්මාති යස්මා උප්පාදක්ඛණතො උද්ධං නිරොධො ආරද්ධො නාම හොති, තස්මා. භෙදෙ සතිපි කාලභෙදාමසනස්ස කාරණෙ සතිපි. අනාගතකාලාමසනවසෙනෙව නිරොධස්සෙව වසෙන විස්සජ්ජනද්වයං උපපන්නමෙව යුත්තමෙව හොතීති. අඤ්ඤෙසං වසෙන නිරොධස්සෙව වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා ‘‘අරහත’’න්ති වුත්තං.

යදි උපපත්තිඅනන්තරං නිරොධො ආරද්ධො නාම හොති, අථ කස්මා චුතියා නිරොධවචනන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තන්නිට්ඨානභාවතො පන චුතියා නිරොධවචන’’න්ති. තන්නිට්ඨානභාවතොති තස්ස සන්තානස්ස නිට්ඨානභාවතො. පවත්තෙතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. තත්ථ තස්සාති සන්තානස්ස. වක්ඛතීතිආදිපි පවත්තෙ නිරොධං අනාදියිත්වා චුතිනිරොධස්සෙව ගහිතතාය කාරණවචනං. තෙනාති තෙන යථාවුත්තෙන පාඨන්තරවචනෙන. එත්ථාති එතස්මිං ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣිස්සතී’’තිආදිකෙ ආයතනයමකෙ. යදි පවත්තෙ නිරුද්ධස්සපි චුතියා එව නිරොධො ඉච්ඡිතො, ‘‘සචක්ඛුකාන’’න්තිආදි කථන්ති ආහ ‘‘සචක්ඛුකානන්තිආදීසු ච පටිලද්ධචක්ඛුකානන්තිආදිනා අත්ථො විඤ්ඤායතී’’ති. තෙති අරූපෙ පච්ඡිමභවිකා. අචක්ඛුකවචනඤ්ච සාවසෙසන්ති යොජනා.

1-19. සද්දධාතුසම්බන්ධානන්ති ¶ ඉදං යානි චක්ඛුධාතාදිමූලකෙසු සද්දයමකානි, සබ්බානි ච සද්දධාතුමූලකානි, තානි සන්ධාය වුත්තං. න හි තානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතාදිසම්බන්ධානි විය චුතිපටිසන්ධිවසෙන ලබ්භන්ති, එතෙනෙව ආයතනයමකෙපි පවත්තිවාරෙ සද්දධාතුසම්බන්ධානං යමකානං අලබ්භමානතා ච වෙදිතබ්බා.

10-26. සොති ¶ දුක්ඛසද්දො. අඤ්ඤත්ථාති සඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛදුක්ඛාධිට්ඨානෙසු. අඤ්ඤනිරපෙක්ඛොති සඞ්ඛාරාදිපදන්තරානපෙක්ඛො. තෙනාති අඤ්ඤනිරපෙක්ඛදුක්ඛපදග්ගහණතො. තස්මිං දුක්ඛදුක්ඛෙ විසයභූතෙ. එස දුක්ඛසද්දො ‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසච්ච’’න්ති එත්ථ පඨමො දුක්ඛසද්දො. තඤ්ච දුක්ඛදුක්ඛං. ‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසච්ච’’න්ති එත්ථ දුක්ඛමෙව දුක්ඛසච්චන්ති නයිදං අවධාරණං ඉච්ඡිතබ්බං, දුක්ඛං දුක්ඛසච්චමෙවාති පන ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘එකන්තෙන දුක්ඛසච්චමෙවා’’ති. සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තෙසු සමුදයෙසු කොචි ඵලධම්මෙසු නත්ථීති සච්චවිභඞ්ගෙ පඤ්චධා වුත්තෙසු සමුදයෙසු එකොපි ඵලසභාවෙසු නත්ථි, ඵලසභාවො නත්ථීති අත්ථො. ‘‘ඵලධම්මො නත්ථී’’ති ච පාඨො. මග්ගසද්දො ච ඵලඞ්ගෙසූති සාමඤ්ඤඵලඞ්ගෙසු සම්මාදිට්ඨිආදීසු ‘‘මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්තිආදිනා (විභ. 492, 495) ආගතො මග්ගසද්දො මග්ගඵලත්තා පවත්තති කාරණූපචාරෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘න මග්ගකිච්චසබ්භාවා’’තිආදි. තස්මාති යස්මා සච්චදෙසනාය පභවාදිසභාවා එව ධම්මා සමුදයාදිපරියායෙන වුත්තා, න අප්පභවාදිසභාවා, තස්මා ¶ . එත්ථ ච තෙභූමකධම්මානං යථාරහං දුක්ඛසමුදයසච්චන්තොගධත්තා අසච්චසභාවෙ සභාවධම්මෙ ච උද්ධරන්තො ඵලධම්මෙ එව උද්ධරි. නනු ච මග්ගසම්පයුත්තාපි ධම්මා අසච්චසභාවාති තෙපි උද්ධරිතබ්බාති? න, තෙසං මග්ගගතිකත්තා. ‘‘ඵලධම්මෙසූ’’ති එත්ථ ධම්මග්ගහණෙන වා ඵලසම්පයුත්තධම්මානං විය තෙසම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං.

පදසොධනෙන…පෙ… ඉධ ගහිතාති එතෙන අසච්චසභාවානං ධම්මානං පකරණෙන නිවත්තිතතං ආහ. තෙසන්ති දුක්ඛාදීනං. තබ්බිසෙසනයොගවිසෙසන්ති තෙන දුක්ඛාදිවිසෙසනයොගෙන විසිට්ඨතං. සච්චවිසෙසනභාවෙනෙව දුක්ඛාදීනං පරිඤ්ඤෙය්යතාදිභාවො සිද්ධොති ආහ ‘‘එකන්තසච්චත්තා’’ති. යථා චෙත්ථාති යථා එතස්මිං සච්චයමකෙ සුද්ධසච්චවාරෙ සච්චවිසෙසනභූතා එව දුක්ඛාදයො ගහිතා. එවං ඛන්ධයමකාදීසුපීති න සුද්ධසච්චවාරෙ එව අයං නයො දස්සිතොති අත්ථො. පදසොධනවාරෙ තංමූලචක්කවාරෙ ච ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා සමුදායපදානංයෙව වුත්තත්තා වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ‘‘සුද්ධක්ඛන්ධාදිවාරෙසූ’’ති වුත්තං. තථා චෙත්ථාපි ¶ සුද්ධවාරෙ එව අයං නයො දස්සිතො. යදි සුද්ධක්ඛන්ධාදිවාරෙසු ඛන්ධාදිවිසෙසනභූතානමෙව රූපාදීනං ගහණෙන භවිතබ්බං, අථ කස්මා ඛන්ධාදිවිසෙසනතො අඤ්ඤෙසම්පි රූපාදීනං වසෙන අත්ථො දස්සිතොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදි. පුරිමො එව අත්ථො යුත්තො, යුත්තිතො පාඨොව බලවාති.

27-164. දුක්ඛපරිඤ්ඤා යාව දුක්ඛසමතික්කමනත්ථාති සප්පදෙසං පවත්තාපි සා තදත්ථාවහා භවෙය්යාති කස්සචි ආසඞ්කා සියාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අරියත්තා…පෙ… කත්වා වුත්ත’’න්ති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘අන්තිමභවෙ ඨිතත්තා’’ති කාරණං වදන්ති, තං න යුජ්ජති උපපත්තියා දුක්ඛවිචාරත්තා, න ච සබ්බෙ සුද්ධාවාසා අන්තිමභවිකා උද්ධංසොතවචනතො. ‘‘යස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතී’’ති උප්පාදාවත්ථා. අවිසෙසෙන දුක්ඛසච්චපරියාපන්නා ධම්මා සම්බන්ධීභාවෙනෙව ¶ තංසමඞ්ගී ච පුග්ගලො වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බෙ උපපජ්ජන්තා’’තිආදිං වත්වා ස්වායමත්ථො යස්මා නිච්ඡයරූපෙන ගහිතො, නිච්ඡිතස්සෙව ච අත්ථස්ස විභාගදස්සනෙන භවිතබ්බං, තස්මා ‘‘තෙස්වෙව…පෙ… උපපන්නමෙවා’’ති ආහ. තත්ථ තෙස්වෙව කෙචි දස්සීයන්තීති සම්බන්ධො. එකකොට්ඨාසුප්පත්තිසමඞ්ගිනොති දුක්ඛකොට්ඨාසුප්පත්තිසමඞ්ගිනො. තෙසූති සන්නිට්ඨානෙන ගහිතෙසු. මග්ගඵලුප්පාදසමඞ්ගීසූති මග්ගඵලුප්පාදසමඞ්ගීනං, අයමෙව වා පාඨො.

එත්ථ චාතිආදිනා ‘‘සබ්බෙස’’න්තිආදිපාළියා පිණ්ඩත්ථං දස්සෙති. තත්ථ සමුදයසච්චුප්පාදවොමිස්සස්ස දුක්ඛසච්චුප්පාදස්සාති ඉදං අනාදරෙ සාමිවචනං. කත්ථචි සමුදයසච්චුප්පාදවොමිස්සෙපි දුක්ඛසච්චෙ තංරහිතස්ස සමුදයසච්චුප්පාදරහිතස්ස දුක්ඛසච්චුප්පාදස්ස දස්සනවසෙන වුත්තන්ති යොජනා. කෙචි පන ‘‘සමුදයසච්චාවොමිස්සස්සා’’ති පඨන්ති, තෙසං ‘‘තංරහිතස්සා’’ති ඉදං පුරිමපදස්ස අත්ථවිවරණං වෙදිතබ්බං. තංසහිතස්සාති සමුදයසච්චුප්පාදසහිතස්ස දුක්ඛසච්චුප්පාදස්ස දස්සනවසෙන වුත්තන්ති යොජනා. තෙසන්ති අසඤ්ඤසත්තානං, පවත්තියං දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදො ‘‘පවත්තෙ’’තිආදිනා වුත්තෙසු ද්වීසුපි කොට්ඨාසෙසු න ගහිතොති අත්ථො. පටිසන්ධියං පන ¶ තෙසං උප්පාදස්ස පඨමකොට්ඨාසෙන ගහිතතා දස්සිතා එව. තථා නිරොධො චාති යථා අසඤ්ඤසත්තානං පටිසන්ධියං දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදො පඨමකොට්ඨාසෙන ගහිතො, පවත්තියං පන සො ද්වීහි කොට්ඨාසෙහි න ගහිතො, තථා තෙසං දුක්ඛසච්චස්ස නිරොධොපීති අත්ථො. තථා හි ‘‘සබ්බෙසං චවන්තානං පවත්තෙ තණ්හාවිප්පයුත්තචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ’’තිආදිනා (යම. 1.සච්චයමක.88) නිරොධවාරෙ පාළි පවත්තා. එසෙව නයොති ය්වායං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා සමුදයසච්චයමකෙ පාළියා අත්ථනයො වුත්තො, මග්ගසච්චයමකෙපි එසෙව නයො, එවමෙව තත්ථාපි අත්ථො නෙතබ්බොති අත්ථො. තථා හි ‘‘සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදිනා තත්ථ පාළි පවත්තා.

එවඤ්ච සතීති එවං ඛණවසෙන ඔකාසග්ගහණෙ සතීති යථාවුත්තමත්ථං අනනුජානනවසෙන පච්චාමසති. එතස්ස විස්සජ්ජනෙති එතස්ස යමකපදස්ස විස්සජ්ජනෙ. ‘‘අග්ගමග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, අරහන්තානං චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා අග්ගමග්ගං පටිලභිස්සන්ති, තස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ, අසඤ්ඤසත්තං උපපජ්ජන්තානං තෙසං තත්ථ දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජති, නො ච තෙසං තත්ථ සමුදයසච්චං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති (යම. 1.සච්චයමක.71) පුරිමකොට්ඨාසස්ස ආගතත්තා විරොධො නත්ථීති ‘‘පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ’’තිආදි වුත්තං ¶ . තත්ථ තස්මාති යස්මා න උපපත්තිචිත්තුප්පාදක්ඛණො භාවිනො සමුදයපච්චුප්පාදස්ස ආධාරො, අථ ඛො කාමාවචරාදිඔකාසො, තස්මා. පුග්ගලොකාසවාරො හෙසාති යස්මා පුග්ගලොකාසවාරො එස, තස්මා ‘‘තෙසං තත්ථා’’ති එත්ථ ඔකාසවසෙන තත්ථ-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. යදි පුග්ගලොකාසවාරෙ කාමාවචරාදිඔකාසවසෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො, න ඛණවසෙන, අථ කස්මා ‘‘සබ්බෙසං උපපජ්ජන්තාන’’න්තිආදිනා ඔකාසං අනාමසිත්වා තත්ථ විස්සජ්ජනං පවත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ…පෙ… සො එවා’’ති. තත්ථ තත්ථාති ඔකාසවාරෙ. පුග්ගලවිසෙසදස්සනත්ථන්ති පුග්ගලසඞ්ඛාතවිසෙසදස්සනත්ථං. යත්ථ තෙති යස්මිං කාමාවචරාදිඔකාසෙ තෙ පුග්ගලා.

කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධායාහ. සො හි ‘‘පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ දුක්ඛසච්චං නුප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ චිත්තජරූපමෙව අධිප්පෙතං චිත්තපටිබද්ධවුත්තිත්තාති කාරණං වදති. අපරෙ ‘‘අරූපෙති ඉමං පුරිමාපෙක්ඛම්පි හොතීති තෙන පවත්තං විසෙසෙත්වා අරූපභවවසෙන අයමත්ථො වුත්තො ¶ , තස්මා ‘යස්ස වා පන සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති? නො’තිආදීසුපි එවමත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති වදන්ති. පුග්ගලො න චිත්තං අපෙක්ඛිත්වාව ගහිතොති ඉදං චිත්තස්ස අනධිකතත්තා වුත්තං. යත්ථ පන සමුදයසච්චස්ස උප්පාදනිච්ඡයො, තත්ථෙව තස්ස අනුප්පාදනිච්ඡයෙනපි භවිතබ්බං චිත්තෙන ච විනා පුග්ගලස්සෙව අනුපලබ්භනතොති ‘‘යස්ස සමුදයසච්චං නුප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ සමුදයසච්චාධාරං චිත්තං අත්ථතො ගහිතමෙවාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. අපිච ඉන්ද්රියබද්ධෙපි න සබ්බො රූපුප්පාදො එකන්තෙන චිත්තුප්පාදාධීනොති සක්කා වත්තුං චිත්තුප්පත්තියා විනාපි තත්ථ රූපුප්පත්තිදස්සනතො, තස්මා චිත්තජරූපමෙව චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පජ්ජති, න ඉතරං, ඉතරං පන තස්ස තීසුපි ඛණෙසු උප්පජ්ජතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. විභජිතබ්බා අවිභත්තා නාම නත්ථීති සියායං පසඞ්ගො පඨමවාරෙ, දුතියවාරෙ පන විභජනා එව සාති නායං පසඞ්ගො ලබ්භති, පඨමවාරෙපි වා නායං පසඞ්ගො. කස්මා? එසා හි යමකස්ස පකති, යදිදං යථාලාභවසෙන යොජනා.

දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙති එත්ථ ‘‘පඨමං භවඞ්ගං, දුතියං චිත්ත’’න්ති වදන්ති. භවනිකන්තියා ආවජ්ජනම්පි විපාකප්පවත්තිතො විසදිසත්තා ‘‘දුතිය’’න්ති වත්තුං සක්කා, තතො පට්ඨාය පුබ්බෙ තස්ස තත්ථ සමුදයසච්චං නුප්පජ්ජිත්ථාති වත්තබ්බාති අපරෙ. භවනිකන්තියා පන සහජාතං පඨමං චිත්තං ඉධ දුතියං චිත්තන්ති අධිප්පෙතං. තතො පුබ්බෙ පවත්තං සබ්බං අබ්යාකතභාවෙන සමානජාතිකත්තා එකන්ති කත්වා තතො පට්ඨාය හෙට්ඨා තස්ස තත්ථ සමුදයසච්චං නුප්පජ්ජිත්ථෙවාති ¶ . තෙනාහ ‘‘සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙනා’’තිආදි. තස්මින්ති දුතියෙ චිත්තෙ. තෙන සමානගතිකත්තාති තෙන යථාවුත්තදුතියචිත්තෙන ච තංසමඞ්ගිනො වා දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච සමුදයසච්චන්ති වත්තබ්බභාවෙන සමානගතිකත්තා. එවඤ්ච කත්වාති තෙන සමානගතිකතාය දස්සිතත්තා එව. යථාවුත්තාති දුතියාකුසලචිත්තතො පුරිමසබ්බචිත්තසමඞ්ගිනො අග්ගහිතා හොන්ති ඉතරභාවාභාවතො. වුත්තමෙවත්ථං පාඨන්තරෙන සමත්ථෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. තෙති චතුවොකාරා. වජ්ජෙතබ්බාති ‘‘ඉතරෙස’’න්ති විසෙසනෙන නිවත්තෙතබ්බා. පඤ්චවොකාරා විය යථාවුත්තා සුද්ධාවාසාති දුතියචිත්තක්ඛණසමඞ්ගිභාවෙන වුත්තප්පකාරා යථා සුද්ධාවාසසඞ්ඛාතා පඤ්චවොකාරා පුබ්බෙ වුත්තා සන්ති, එවං චතුවොකාරා පුබ්බෙ වුත්තා න හි සන්තීති යොජනා.

‘‘යස්ස ¶ යත්ථා’’ති පුග්ගලොකාසා ආධෙය්යාධාරභාවෙන අපෙක්ඛිතාති ආහ ‘‘පුග්ගලොකාසා අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නා ගහිතා’’ති. කාමාවචරෙ…පෙ… උපපන්නාති එත්ථ කාමාවචරෙ අභිසමෙතාවිනො රූපාවචරං උපපන්නා, රූපාවචරෙ අභිසමෙතාවිනො අරූපාවචරං උපපන්නා, වා-සද්දෙන කාමාවචරෙ අභිසමෙතාවිනො අරූපාවචරං උපපන්නාති ච යොජෙතබ්බං. තත්ථාති උපපන්නොකාසෙ. අභිසමයොති උපරිමග්ගාභිසමයො යාව උපපන්නො න භවිස්සති, තාව තෙ තත්ථ උපපන්නපුග්ගලා එත්ථ එතස්මිං ‘‘අභිසමෙතාවීන’’න්තිආදිනා වුත්තෙ දුතියකොට්ඨාසෙ න ගය්හන්ති පුග්ගලොකාසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිච්ඡින්නත්තා. යදි එවං කිං තෙ ඉමස්මිං යමකෙ අසඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘තෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ යං වුත්තං ‘‘සමානගතිකාති විසුං න දස්සිතා’’ති, තං පාකටතරං කාතුං ‘‘අනභිසමෙතාවීන’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – ‘‘අනභිසමෙතාවීන’’න්ති ඉමිනා පඨමපදෙන ගහිතා සබ්බත්ථ මග්ගුප්පත්තිරහෙ සම්පත්තිභවෙ තත්ථ සුද්ධාවාසෙ යෙ අනභිසමෙතාවිනො, තෙසු ද්විප්පකාරෙසු සුද්ධාවාසා යස්මිං කාලෙ තත්ථ අනභිසමෙතාවිනොති ගහෙතබ්බා, තත්ථ නෙසං තථා ගහෙතබ්බකාලස්ස විසෙසනත්ථං ‘‘සුද්ධාවාසානං දුතියෙ චිත්තෙ වත්තමානෙ’’ති වුත්තන්ති.

එතෙනාති එතෙන වචනෙන. වොදානචිත්තං නාම මග්ගචිත්තානං අනන්තරපච්චයභූතං චිත්තං, ඉධ පන අග්ගමග්ගචිත්තස්ස. තතොති යථාවුත්තවොදානචිත්තතො පුරිමතරචිත්තසමඞ්ගිනො, අනුලොමඤාණසම්පයුත්තචිත්තසමඞ්ගිනො, අවසිට්ඨවුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාචිත්තාදිසමඞ්ගිනොපි. තෙනාහ ‘‘යාව සබ්බන්තිමතණ්හාසම්පයුත්තචිත්තසමඞ්ගී, තාව දස්සිතා’’ති.

පටිසන්ධිචුතිචිත්තානං ¶ භඞ්ගුප්පාදක්ඛණා පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගුප්පාදක්ඛණෙහි දුක්ඛසච්චාදීනං නුප්පාදාදීසු සමානගතිකාති කත්වා වුත්තං ‘‘පවත්තෙ චිත්තස්සා’’තිආදි. තත්ථ චුතිචිත්තස්සපි උප්පාදක්ඛණස්ස ගහණං දට්ඨබ්බන්ති යොජනා. ද්වීසුපි කොට්ඨාසෙසූති සමුදයසච්චස්ස භාවිනො නිරොධස්ස අප්පටික්ඛෙපපටික්ඛෙපවසෙන පවත්තෙසු පුරිමපච්ඡිමකොට්ඨාසෙසු. න විසෙසිතන්ති යථාවුත්තෙ අප්පටික්ඛෙපෙ ච සතිපි විසෙසෙත්වා න වුත්තන්ති අත්ථො. එකස්සපි පුග්ගලස්ස තාදිසස්ස මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ච භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිනො පුරිමකොට්ඨාසස්සෙව අභජනතො කොට්ඨාසද්වයසම්භවාභාවතොති අත්ථො. ඉදානි තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘යස්ස දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදි වුත්තං. කෙසඤ්චි පුග්ගලානං. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. ‘‘මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ¶ චා’’ති වුත්තමග්ගඵලානි දස්සෙන්තො ‘‘තිණ්ණං ඵලානං ද්වින්නඤ්ච මග්ගාන’’න්ති ආහ. තානි පන හෙට්ඨිමානි තීණි ඵලානි මජ්ඣෙ ච ද්වෙ මග්ගා වෙදිතබ්බා. නිරන්තරං අනුප්පාදෙත්වාති පටිපක්ඛධම්මෙහි අවොකිණ්ණං කත්වා සහ විපස්සනාය මග්ගං උප්පාදෙන්තෙන යා සාතච්චකිරියා කාතබ්බා, තං අකත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අන්තරන්තරා…පෙ… උප්පාදෙත්වා’’ති. ‘‘අරූපෙ මග්ගස්ස ච ඵලස්ස ච භඞ්ගක්ඛණෙ’’ති අවිසෙසතො වුත්තෙ කථමයං විසෙසො ලබ්භතීති ආහ ‘‘සාමඤ්ඤවචනෙනපී’’තිආදි. තෙන අපවාදවිසයපරියායෙන උපසග්ගා අභිනිවිසන්තීති ලොකසිද්ධොයං ඤායොති දස්සෙති.

165-170. එත්ථෙවාති ඉමස්මිං සච්චයමකෙ එව. අපරිඤ්ඤෙය්යතාදස්සනත්ථන්ති එත්ථ අ-කාරො න පරිඤ්ඤෙය්යාභාවවචනො, නාපි පරිඤ්ඤෙය්යපටිපක්ඛවචනො, අථ ඛො තදඤ්ඤවචනොති යථාරහං සච්චෙසු ලබ්භමානානං පහාතබ්බතාදීනම්පි දස්සනෙ ආපන්නෙයෙව සමයවාරො දස්සනපරො, යෙසඤ්ච න දස්සනපරො, තෙසු කෙසුචි සච්චෙසු ලබ්භමානානම්පි කෙසඤ්චි විසෙසානං අයං වාරො න දස්සනපරොති දස්සෙන්තො ‘‘සච්ඡිකරණ…පෙ… දස්සනත්ථඤ්චා’’ති ආහ. සමුදයෙ පහානපරිඤ්ඤාව වුත්තා, න තීරණපරිඤ්ඤාති යුත්තං තාවෙතං සමුදයස්සපි තීරෙතබ්බසභාවත්තා, ‘‘දුක්ඛෙ තීරණපරිඤ්ඤාව ¶ වුත්තා, න පහානපරිඤ්ඤා’’ති ඉදං පන කස්මා වුත්තං, නනු දුක්ඛං අප්පහාතබ්බමෙවාති? සමුදයසච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තානං කෙසඤ්චි සමුදයකොට්ඨාසානං දුක්ඛසච්චෙ සඞ්ගහණතො දුක්ඛසමුදයෙ වා අසඞ්කරතොව ගහෙත්වා භූතකථනමෙතං දට්ඨබ්බං. උභයත්ථාති දුක්ඛෙ සමුදයෙ ච වුත්තා. කස්මා? තෙසං සාධාරණාති. එවං සාධාරණාසාධාරණභෙදභින්නං යථාවුත්තං පරිඤ්ඤාකිච්චං පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණෙ ලබ්භමානම්පි මග්ගකාලෙ එකක්ඛණෙ එව ලබ්භති එකඤාණකිච්චත්තාති දස්සෙතුං ‘‘මග්ගඤාණඤ්හී’’තිආදි වුත්තං.

1. සතිපි ¶ කුසලමූලාදීනම්පි විභත්තභාවෙ ඛන්ධාදිවිභාගො තතො සාතිසයොති දස්සෙන්තො ‘‘ඛන්ධාදයො විය පුබ්බෙ අවිභත්තා’’ති ආහ. පකාරත්ථො වා එත්ථ ආදි-සද්දො ‘‘භූවාදයො’’තිආදීසු වියාති කුසලමූලාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අවිඤ්ඤාතත්තා නිසාමෙන්තෙහි. හෙතුඅත්ථො වා එත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨො අවිඤ්ඤාපිතත්තාති අත්ථො. යදිපි කායසඞ්ඛාරානං විකප්පද්වයෙපි හෙතුඵලභාවොයෙව ඉච්ඡිතො, සාමිවචනරූපාවිභූතො පන අත්ථෙව අත්ථභෙදොති දස්සෙන්තො ‘‘කායස්ස…පෙ… කත්තුඅත්ථෙ’’ති ආහ. සො පනාති කත්තුඅත්ථො.

2-7. සුද්ධිකඑකෙකපදවසෙනාති ‘‘කායො සඞ්ඛාරො’’තිආදීසු ද්වීසු ද්වීසු පදෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්මිස්සඑකෙකපදවසෙන. අත්ථාභාවතොති යථාධිප්පෙතත්ථාභාවතො. අඤ්ඤථා කරජකායාදිකො අත්ථො අත්ථෙව. තෙනෙවාහ ‘‘පදසොධන…පෙ… අවචනීයත්තා’’ති. ඉදානි තමෙව අත්ථාභාවං බ්යතිරෙකවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. කස්මා පන උභයත්ථ සමානෙ සමාසපදභාවෙ තත්ථ අත්ථො ලබ්භති, ඉධ න ලබ්භතීති? භින්නලක්ඛණත්තා. තත්ථ හි රූපක්ඛන්ධාදිපදානි ¶ සමානාධිකරණානීති පදද්වයාධිට්ඨානො එකො අත්ථො ලබ්භති, ඉධ පන කායසඞ්ඛාරාදිපදානි භින්නාධිකරණානීති තථාරූපො අත්ථො න ලබ්භතීති. තෙනාහ ‘‘යථාධිප්පෙතත්ථාභාවතො’’ති.

විසුං අදීපෙත්වාති ‘‘කායසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා සහ වුච්චමානොපි කායසඞ්ඛාරසද්දො විසුං විසුං අත්තනො අත්ථං අජොතෙත්වා එකං අත්ථං යදි දීපෙතීති පරිකප්පවසෙන වදති. තෙන කායසඞ්ඛාරසද්දානං සමානාධිකරණතං උල්ලිඞ්ගෙති. ‘‘කායසඞ්ඛාරසද්දො කායසඞ්ඛාරත්ථෙ වත්තමානො’’ති කස්මා වුත්තං, ‘‘සඞ්ඛාරසද්දො සඞ්ඛාරත්ථෙව වත්තමානො’’ති පන වත්තබ්බං සියා. එවඤ්හි සති ඛන්ධත්ථෙ වත්තමානො ඛන්ධසද්දො විය රූපසද්දෙන කායසද්දෙන විසෙසිතබ්බොති ඉදං වචනං යුජ්ජෙය්ය, කායසඞ්ඛාරසද්දානං පන සමානාධිකරණත්තෙ න කෙවලං සඞ්ඛාරසද්දොයෙව සඞ්ඛාරත්ථෙ ¶ වත්තති, අථ ඛො කායසද්දොපීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කායසඞ්ඛාරසද්දො කායසඞ්ඛාරත්ථෙ වත්තමානො’’ති වුත්තං සියා, කායසද්දෙන සමානාධිකරණෙනාති අධිප්පායො. බ්යධිකරණෙන පන සඞ්ඛාරස්ස විසෙසිතබ්බතා අත්ථෙවාති.

ඉමස්ස වාරස්සාති සුද්ධසඞ්ඛාරවාරස්ස. පදසොධනෙන දස්සිතානන්ති එත්තකෙව වුච්චමානෙ තත්ථ දස්සිතභාවසාමඤ්ඤෙන සුද්ධකායාදීනම්පි ගහණං ආපජ්ජෙය්යාති තංනිවාරණත්ථං ‘‘යථාධිප්පෙතානමෙවා’’ති ආහ. කායාදිපදෙහි අග්ගහිතත්තාති සුද්ධකායාදිපදෙහි අග්ගහිතත්තා. ඉධ පනාති අට්ඨකථායං. සුද්ධසඞ්ඛාරවාරං සන්ධාය වුත්තම්පි සුද්ධසඞ්ඛාරවාරමෙවෙත්ථ අනනුජානන්තො සකලසඞ්ඛාරයමකවිසයන්ති ආහ ‘‘ඉධ පන සඞ්ඛාරයමකෙ’’ති. අධිප්පෙතත්ථපරිච්චාගොති අස්සාසපස්සාසාදිකස්ස අධිප්පෙතත්ථස්ස අග්ගහණං චෙතනාකායඅභිසඞ්ඛරණසඞ්ඛාරාදි අනධිප්පෙතත්ථපරිග්ගහො. යදි ‘‘කායො සඞ්ඛාරො’’තිආදිනා සුද්ධසඞ්ඛාරතංමූලචක්කවාරා අත්ථාභාවතො ඉධ න ගහෙතබ්බා, අථ කස්මා පවත්තිවාරමෙව අනාරභිත්වා අඤ්ඤථා දෙසනා ආරද්ධාති ආහ ‘‘පදසොධනවාරතංමූලචක්කවාරෙහී’’තිආදි. සංසයො හොති සඞ්ඛාරසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤතො කායසඞ්ඛාරාදිපදානං බ්යධිකරණභාවතො ච. තෙනෙවාහ ‘‘අසමානාධිකරණෙහි…පෙ… දස්සිතායා’’ති.

19. සඞ්ඛාරානං ¶ පුග්ගලානඤ්ච ඔකාසත්තාති සම්පයුත්තානං නිස්සයපච්චයතාය, සඞ්ඛාරානං සමාපජ්ජිතබ්බතාය පුග්ගලානං ඣානස්ස ඔකාසතා වෙදිතබ්බා, භූමි පන යදග්ගෙන පුග්ගලානං ඔකාසො, තදග්ගෙන සඞ්ඛාරානම්පි ඔකාසො. ‘‘දුතියෙ ඣානෙ තතියෙ ඣානෙ’’තිආදිනා ඣානං, ‘‘කාමාවචරෙ රූපාවචරෙ’’තිආදිනා භූමි ච විසුං ඔකාසභාවෙන ගහිතා. ඉතීති හෙතුඅත්ථො, යස්මා ඣානම්පි ඔකාසභාවෙන ගහිතං, තස්මාති අත්ථො. පුග්ගලවාරෙ ච ඔකාසවසෙන පුග්ගලග්ගහණෙති පුග්ගලවාරෙ ච යදා පුග්ගලොකාසසඞ්ඛාරාදීනං ඔකාසභාවෙන ගය්හති, තදා ¶ තෙසං ද්වින්නං ඔකාසානං වසෙන ගය්හනං හොතීති යත්ථ සො පුග්ගලො, යඤ්ච තස්මිං පුග්ගලෙ ඣානං උපලබ්භති, තෙසං ද්වින්නං භූමිඣානසඞ්ඛාතානං ඔකාසානං වසෙන යථාරහං කායසඞ්ඛාරාදීනං ගහණං කථනං හොතීති. තස්මාති යස්මා එතදෙව, තස්මා. දුතියතතියජ්ඣානොකාසවසෙනාති දුතියතතියජ්ඣානසඞ්ඛාතඔකාසවසෙන ගහිතා. කථං? ‘‘විනා විතක්කවිචාරෙහි අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති එවං ගහිතා පුග්ගලා විසෙසෙත්වා දස්සිතා. කෙන? තෙනෙව විතක්කවිචාරරහිතඅස්සාසපස්සාසුප්පාදක්ඛණෙනාති යොජෙතබ්බං.

පඨමකොට්ඨාසෙ ඣානොකාසවසෙන පුග්ගලදස්සනං කතන්ති වුත්තං ‘‘පුන…පෙ… දස්සෙතී’’ති. භූමිඔකාසවසෙන පුග්ගලං දස්සෙතීති සම්බන්ධො. ද්විප්පකාරානන්ති ඣානභූමිඔකාසභෙදෙන දුවිධානං. තෙසන්ති පුග්ගලානං. ‘‘පඨමං ඣානං සමාපන්නානං කාමාවචරාන’’න්ති ච ඉදං නිවත්තෙතබ්බගහෙතබ්බසාධාරණවචනං, තස්ස ච අවච්ඡෙදකං ‘‘අස්සාසපස්සාසානං උප්පාදක්ඛණෙ’’ති ඉදන්ති වුත්තං ‘‘විසෙස…පෙ… ඛණෙ’’ති. තෙන විසෙසනෙන. කාමාවචරානම්පීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන න කෙවලං රූපාරූපාවචරෙසු පඨමජ්ඣානං සමාපන්නානං, අථ ඛො කාමාවචරානම්පීති වුත්තමෙවත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. කීදිසානං කාමාවචරානන්ති ආහ ‘‘ගබ්භගතාදීන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන උදකනිමුග්ගවිසඤ්ඤිභූතා සඞ්ගහිතා, න මතචතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නනිරොධසමාපන්නා. තෙ හි අකාමාවචරතාය විය රූපාරූපභවසමඞ්ගිනො විතක්කවිචාරුප්පත්තියාව නිවත්තිතා. එකන්තිකත්තාති අස්සාසපස්සාසාභාවස්ස එකන්තිකත්තා. නිදස්සිතාති රූපාරූපාවචරා නිදස්සනභාවෙන වුත්තා, න තබ්බිරහිතානං අඤ්ඤෙසං අභාවතොති අධිප්පායො. පඨමජ්ඣානොකාසා අස්සාසපස්සාසවිරහවිසිට්ඨාති යොජනා. පඨමඤ්චෙත්ථ පඨමජ්ඣානසමඞ්ගීනං රූපාරූපාවචරානං ගහණං, දුතියං යථාවුත්තගබ්භගතාදීනං. ඉමිනා නයෙනාති ය්වායං ¶ ‘‘සඞ්ඛාරානං පුග්ගලානඤ්චා’’තිආදිනා ඣානොකාසභූමිඔකාසවසෙන පුග්ගලවිභාගනයො වුත්තො, ඉමිනා නයෙන උපායෙන. සබ්බත්ථ සබ්බපුච්ඡාසු.

21. එතස්මිං පන අත්ථෙ සතීති ය්වායං උප්පත්තිභූමියා ඣානං විසෙසෙත්වා අත්ථො වුත්තො, එතස්මිං අත්ථෙ ගය්හමානෙ අඤ්ඤත්ථපි උප්පත්තිභූමියා ඣානං විසෙසිතබ්බං භවෙය්ය, තථා ච අනිට්ඨං ආපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙ’’තිආදිමාහ. කිං පන තං අනිට්ඨන්ති ආහ ‘‘භූමීනං ¶ ඔකාසභාවස්සෙව අග්ගහිතතාපත්තිතො’’ති. යත්ථ යත්ථ හි ඣානං ගය්හති, තත්ථ තත්ථ තං උප්පත්තිභූමියා විසෙසිතබ්බං හොති. තථා සති ඣානොකාසොව ගහිතො සියා, න භූමිඔකාසො ගුණභූතත්තා. කිඤ්ච ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙ රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ’’ති එත්ථ රූපාරූපභූමියා චතුත්ථජ්ඣානෙ විසෙසියමානෙ තදෙකදෙසොව ඔකාසවසෙන ගහිතො සියා, න සබ්බං චතුත්ථජ්ඣානං. තෙනාහ ‘‘සබ්බචතුත්ථජ්ඣානස්ස ඔකාසවසෙන අග්ගහිතතාපත්තිතො චා’’ති. ඣානභූමොකාසානන්ති ඣානොකාසභූමිඔකාසානං.

නනු ච ඣානභූමිඔකාසෙ අසඞ්කරතො යොජියමානෙ න සබ්බස්මිං පඨමජ්ඣානොකාසෙ කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො ච අත්ථි, තථා සබ්බස්මිං කාමාවචරොකාසෙති චොදනුප්පත්තිං සන්ධාය තස්ස පරිහාරං වත්තුං ‘‘යදිපී’’තිආදිමාහ. තත්ථාති පඨමජ්ඣානොකාසෙ කාමාවචරොකාසෙ ච. තංද්වයුප්පත්තීති තස්ස කායවචීසඞ්ඛාරද්වයස්ස උප්පත්ති. ඔකාසද්වයස්ස අසඞ්කරතො ගහණෙ අයඤ්ච ගුණො ලද්ධො හොතීති ආහ ‘‘විසුං…පෙ… න වත්තබ්බං හොතී’’ති. තත්ථ අඞ්ගමත්තවසෙනාති විතක්කාදිඣානඞ්ගමත්තවසෙන. තත්ථ වත්තබ්බං අට්ඨකථායං වුත්තමෙව. විතක්කරහිතොපි විචාරො වචීසඞ්ඛාරොයෙවාති ආහ ‘‘අවිතක්ක…පෙ… ගච්ඡතී’’ති. මුද්ධභූතං දුතියජ්ඣානන්ති චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානමාහ. තඤ්හි සකලක්ඛොභකරධම්මවිගමෙන විතක්කෙකඞ්ගප්පහායිකතො සාතිසයත්තා ‘‘මුද්ධභූත’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති. අසඤ්ඤසත්තා වියාති ඉදං විසදිසුදාහරණං දට්ඨබ්බං.

37. ආවජ්ජනතො පුබ්බෙ පවත්තං සබ්බං චිත්තං පටිසන්ධිචිත්තෙන සමානගතිකත්තා එකං කත්වා වුත්තං ‘‘පඨමතො’’ති. තෙනාහ ‘‘අවිතක්කඅවිචාරතො’’තිආදි. චිත්තසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථන්ති සුද්ධාවාසෙ චිත්තසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථං. තථා ‘‘වචීසඞ්ඛාරස්ස ආදිදස්සනත්ථ’’න්ති එත්ථාපි.

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ¶ ¶ රූපසමුදයො, තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයො, කම්මසමුදයා රූපසමුදයො. ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’ති ච එවමාදිනා කුසලමූලකුසලාදීනං පච්චයභාවො වුත්තොති ආහ ‘‘පච්චයදීපකෙන මූලයමකෙනා’’ති. ‘‘සො ‘අනිච්චං රූපං, අනිච්චං රූප’න්ති යථාභූතං පජානාති. චක්ඛු අනිච්චං, රූපා අනිච්චා’’ති ච ආදිනා බහුලඛන්ධාදිමුඛෙන අනිච්චානුපස්සනාදයො විහිතාති වුත්තං ‘‘ඛන්ධාදීසු තීරණබාහුල්ලතො’’ති. කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනතො පරං පහානකිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘අනුසයපහානන්තා පහානපරිඤ්ඤා’’ති. යදිපි අනුසයෙහි සම්පයොගතො ආරම්මණතො වා පහානපරිඤ්ඤා නප්පවත්තති, අනුසයාභාවෙ පන තදාරම්භො එව නත්ථීති කත්වා වුත්තං ‘‘අනුසයෙහි පහානපරිඤ්ඤං විභාවෙතු’’න්ති. අනුසයභාවෙන ලබ්භමානානන්ති අනුසයභාවෙන විජ්ජමානානං, අනුසයසභාවානන්ති අත්ථො. තීහාකාරෙහීති පරිච්ඡෙදාදීහි තීහි පකාරෙහි. අනුසයෙසු ගණනසරූපප්පවත්තිට්ඨානතො අබොධිතෙසු පුග්ගලොකාසාදිවසෙන පවත්තියමානා තබ්බිසයා දෙසනා න සුවිඤ්ඤෙය්යා හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසු තථා…පෙ… දුරවබොධත්තා’’ති.

එත්ථ පුරිමෙසූති පදුද්ධාරො අනන්තරස්ස විධි පටිසෙධො වාති කත්වා සානුසයවාරාදිඅපෙක්ඛො, න අනුසයවාරාදිඅපෙක්ඛො අනුසයවාරෙ පාළිවවත්ථානස්ස පගෙව කතත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘එතෙසු සානුසයවාරාදීසු පුරිමෙසූති අත්ථො’’ති ආහ. සානුසයවාරාදීසු හි තීසු පුරිමෙසු ඔකාසවාරෙ යතො තතොති දෙසනා පවත්තා, න අනුසයවාරාදීසු. අත්ථවිසෙසාභාවතොති ‘‘කාමධාතුයා චුතස්සා’’තිආදිනා (යම. 2.අනුසයයමක.302) පාළිආගතපදස්ස, ‘‘කාමධාතුං වා පන උපපජ්ජන්තස්සා’’තිආදිනා යමකභාවෙන අට්ඨකථාආදිගතපදස්ස ච අත්ථවිසෙසාභාවතො. කථමයං යමකදෙසනා සියා දුතියස්ස පදස්ස අභාවතොති අත්ථො. යදි නායං යමකදෙසනා, අථ කස්මා ඉධාගතාති ආහ ‘‘පුරිමවාරෙ හී’’තිආදි. තත්ථ අනුසයට්ඨානපරිච්ඡෙදදස්සනන්ති අනුසයට්ඨානතාය ¶ පරිච්ඡෙදදස්සනං. එවම්පි කථමිදං අනුසයයමකං යමකදෙසනාසබ්භාවතොති ආහ ‘‘යමකදෙසනා…පෙ… නාමං දට්ඨබ්බ’’න්ති ¶ . අත්ථවසෙනාති පටිලොමත්ථවසෙන. පඨමපදෙන හි වුත්තස්ස විපරිවත්තනවසෙනපි යමකදෙසනා හොති ‘‘රූපං රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූප’’න්තිආදීසු (යම. 1.ඛන්ධයමක.2), තත්ථ පන අත්ථවිසෙසො අත්ථි, ඉධ නත්ථි, තස්මා න තථා දෙසනා කතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ථවිසෙසාභාවතො පන න වුත්තා’’ති. ලබ්භමානතාවසෙනාති පුච්ඡාය ලබ්භමානතාවසෙන.

උප්පත්තිඅරහතං දස්සෙතීති ඉමිනා නිප්පරියායෙන අනුසයා අනාගතාති දස්සිතං හොති යතො තෙ මග්ගවජ්ඣා, න ච අතීතපච්චුප්පන්නා උප්පත්තිරහාති වුච්චන්ති උප්පන්නත්තා. යංසභාවා පන ධම්මා අනාගතා අනුසයාති වුච්චන්ති, තංසභාවා එව තෙ අතීතපච්චුප්පන්නා වුත්තා. න හි ධම්මානං අද්ධාභෙදෙන සභාවභෙදො අත්ථි, තස්මා අනුසයානං අතීතපච්චුප්පන්නභාවා පරියායතො ලබ්භන්තීති අට්ඨකථායං (යම. අට්ඨ. අනුසයයමක 1) ‘‘අතීතොපි හොතී’’තිආදි වුත්තං. එවංපකාරාති අනුසයප්පකාරා, කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජනාරහාඉච්චෙව අත්ථො. සො එවංපකාරො උප්පජ්ජනවාරෙ උප්පජ්ජති-සද්දෙන ගහිතො උප්පජ්ජනාරහතාය අවිච්ඡින්නභාවදීපනත්ථන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘න ඛන්ධයමකාදීසු විය උප්පජ්ජමානතා’’ති, පච්චුප්පන්නතාති අත්ථො. තෙනෙවාතිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං පාකටතරං කරොති. තත්ථ නින්නානාකරණොති නිබ්බිසෙසො. උප්පජ්ජනානුසයානං නින්නානාකරණත්තා එව හි ‘‘එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’ති විභඞ්ගෙ (විභ. 203) ආගතං. අනුසයනඤ්හි එත්ථ නිවිසනන්ති අධිප්පෙතං.

ඉදානි යෙන පරියායෙන අතීතපච්චුප්පන්නෙසු අනුසයවොහාරො, තං දස්සෙතුකාමො අනාගතම්පි තෙහි සද්ධිං එකජ්ඣං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අනුරූපං කාරණං පන…පෙ… වුච්චන්තී’’ති ආහ. එතෙන භූතපුබ්බගතියා අතීතපච්චුප්පන්නෙසු උප්පත්තිරහතා වෙදිතබ්බාති දස්සෙති. උප්පත්තිඅරහතා නාම කිලෙසානං මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නතාය වෙදිතබ්බා. සා ච අතීතපච්චුප්පන්නෙසුපි අත්ථෙවාති පකාරන්තරෙනපි තෙසං පරියායතොව අනුසයභාවං පකාසෙති. තෙනෙවාහ ‘‘මග්ගස්ස පනා’’තිආදි. තාදිසානන්ති යෙ මග්ගභාවනාය අසති උප්පත්තිරහා, තාදිසානං. ධම්මො එව ච උප්පජ්ජති, න ධම්මාකාරොති අධිප්පායො. න හි ධම්මාකාරා අනිච්චතාදයො ¶ උප්පජ්ජන්තීති වුච්චන්ති. යදි පන තෙ උප්පාදාදිසමඞ්ගිනො සියුං, ධම්මා එව සියුං. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පහීනාකාරො ච උප්පජ්ජතීති වත්තුං න යුජ්ජතී’’ති.

වුත්තම්පි ථාමගමනං අග්ගහෙත්වා අප්පහීනට්ඨමත්තමෙව ගහෙත්වා චොදකො චොදෙතීති දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘සත්තානුසය…පෙ… ආපජ්ජතීති චෙ’’ති. න හි ථාමගමනෙ ගහිතෙ චොදනාය ඔකාසො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘නාපජ්ජතී’’තිආදි. වුත්තං අට්ඨකථායං, න කෙවලමට්ඨකථායමෙව පාඨගතොවායමත්ථො, තස්මා එවමෙව ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘ථාමගතො…පෙ… යුත්ත’’න්ති වත්වා කිං පන තං ථාමගමනන්ති පරාසඞ්කං නිවත්තෙන්තො ‘‘ථාමගතන්ති ච…පෙ… වුත්තා’’ති ආහ. තත්ථ අඤ්ඤෙහි අසාධාරණොති කිලෙසවත්ථුආදීනං කිලෙසතාදිසභාවො විය කාමරාගාදිතො අඤ්ඤත්ථ අලබ්භමානො තෙසංයෙව ආවෙණිකො සභාවො, යතො තෙ භවබීජං භවමූලන්ති ච වුච්චන්ති. යස්මා ච ථාමගමනං තෙසං අනඤ්ඤසාධාරණො සභාවො, තස්මා අනුසයනන්ති වුත්තං හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘ථාමගතොති අනුසයසමඞ්ගීති අත්ථො’’ති ආහ.

‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො අනුසෙති, තස්ස පටිඝානුසයො අනුසෙතීති? ආමන්තා’’තිආදිනා (යම. 2.අනුසයයමක.3) අනුසයවාරෙ වුත්තො එව අත්ථො ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’තිආදිනා (යම. 2.අනුසයයමක.300) වුත්තොති අනුසයනාකාරො එව උප්පජ්ජනවාරෙ උප්පජ්ජති-සද්දෙන ගහිතොති ‘‘උප්පජ්ජනවාරො අනුසයවාරෙන නින්නානාකරණො විභත්තො’’ති යං වුත්තං, තත්ථ විචාරං ආරභති ‘‘අනුසයඋප්පජ්ජනවාරානං සමානගතිකත්තා’’තිආදිනා. ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං සියාති උප්පජ්ජනවාරෙ ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වචනං අප්පහීනාකාරදීපකං සියා. තථා ච සති යථා ‘‘ඉමස්ස උප්පාදා’’ති එත්ථ ඉමස්ස අනිරොධාති අයමත්ථොපි ඤායති, එවං ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තෙ අත්ථතො ‘‘න උප්පජ්ජතී’’ති අයමත්ථො වුත්තො හොති අප්පහීනාකාරස්ස උප්පත්තිරහභාවස්ස අනුප්පජ්ජමානසභාවත්තාති චොදනං දස්සෙන්තො ‘‘උප්පජ්ජතීති වචනස්ස අවුත්තතා න සක්කා වත්තුන්ති චෙ’’ති ආහ. වචනත්ථවිසෙසෙන තංද්වයස්ස වුත්තත්තාති එතෙන ධම්මනානත්තාභාවෙපි පදත්ථනානත්ථෙන වාරන්තරදෙසනා හොති යථා ¶ සහජාතසංසට්ඨවාරෙසූති දස්සෙති. අනුරූපං කාරණං ලභිත්වාතිආදි තමෙව වචනත්ථවිසෙසං විභාවෙතුං ආරද්ධං. උප්පත්තියොග්ගන්ති උප්පත්තියා යොග්ගං, උප්පජ්ජනසභාගතන්ති අත්ථො. යතො අනුසයා උප්පත්තිරහාති වුච්චන්ති, එකන්තෙන චෙතදෙව සම්පටිච්ඡිතබ්බං ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතීති? ආමන්තා’’තිආදිවචනතො (යම. 2.අනුසයයමක.300). ‘‘අනුසෙන්තීති අනුසයා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙ සදා විජ්ජමානා නු ඛො තෙ අපරිනිප්ඵන්නානුසයනට්ඨෙන ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්තීති අයමත්ථො ආපජ්ජතීති තංනිසෙධනත්ථං ‘‘අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තං. උප්පත්තිඅරහභාවෙන ථාමගතතා අනුසයට්ඨොති යං තෙසං උප්පත්තියොගවචනං වුත්තං, තං සම්මදෙව ¶ වුත්තන්ති ඉමමත්ථමාහ ‘‘අනුසයසද්දස්සා’’තිආදිනා. තෙන වාරද්වයදෙසනුප්පාදිකා අනුසයසද්දත්ථනිද්ධාරණාති දස්සෙති. තම්පි සුවුත්තමෙව ඉමිනා තන්තිප්පමාණෙනාති ඉදම්පි ‘‘අභිධම්මෙ තාවා’’තිආදිනා ආගතං තිවිධමෙව තන්තිං සන්ධායාහාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තන්තිත්තයෙනපි හි චිත්තසම්පයුත්තතා දීපිතා හොතී’’ති.

පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නුද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. එවං සතීති වෙදනානං විසෙසිතබ්බභාවෙ කාමධාතුයා ච විසෙසනභාවෙ සති. කාමාධාතුයා අනුසයනට්ඨානතා න වුත්තා හොති අප්පධානභාවතො, පධානාප්පධානෙසු පධානෙ කිච්චදස්සනතො, විසෙසනභාවෙන චරිතබ්බතාය චාති අධිප්පායො. හොතු කො දොසොති කදාචි වදෙය්යාති ආසඞ්කමානො ආහ ‘‘ද්වීසු පනා’’තිආදි. ද්වීසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, තථා ‘‘තීසු ධාතූසූ’’ති එත්ථාපි. තස්මාති යස්මා ධාතුආදිභෙදෙන තිවිධං අනුසයට්ඨානං, තත්ථ ච රූපාරූපධාතූනං භවරාගස්ස අනුසයට්ඨානතා වුත්තාති කාමධාතුයා කාමරාගස්ස අනුසයට්ඨානතා එකන්තෙන වත්තබ්බා, තස්මා. තීසු ධාතූසු තීසු වෙදනාසූති ච නිද්ධාරණෙ භුම්මං, කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසූති ච ආධාරෙ.

ද්වීස්වෙවාති ¶ ද්වීසු සුඛොපෙක්ඛාසු එව. සබ්බාසු ද්වීසූති යාසු කාසුචි ද්වීසු. තෙනාති ‘‘කාමරාගො ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙතී’’ති වචනසාමත්ථියලද්ධෙන විසෙසනිච්ඡයෙනෙව. භවරාගානුසයට්ඨානං රූපාරූපධාතුයො තදනුරූපා ච වෙදනා. න හි ද්වීසු වෙදනාසු කාමරාගානුසයොව අනුසෙතීති අවධාරණං ඉච්ඡිතං, ද්වීසු එව පන වෙදනාසූති ඉච්ඡිතං. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වීස්වෙව අනුසෙති, න තීසූ’’ති. අට්ඨානඤ්ච අනුසයානං, කිං තං අපරියාපන්නං සක්කායෙ? සබ්බො ලොකුත්තරො ධම්මො. ච-සද්දෙන පටිඝානුසයට්ඨානං සඞ්ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘‘යථා චා’’තිආදි. අඤ්ඤාති කාමරාගානුසයට්ඨානභූතා ද්වෙ වෙදනා.

අඤ්ඤෙසු ¶ ද්වීහි වෙදනාහි විප්පයුත්තෙසු. පියරූපසාතරූපෙසූති පියායිතබ්බමධුරසභාවෙසු. විසෙසනඤ්චෙතං රූපාදීනං සබ්බද්වාරසබ්බපුරිසෙසු ඉට්ඨභාවස්ස අනියතතාය කතං. සාතසන්තසුඛගිද්ධියාති සාතසුඛෙ සන්තසුඛෙ ච ගිජ්ඣනාකාරෙන අභිකඞ්ඛනාකාරෙන. තත්ථ සාතසුඛං කායිකං, සන්තසුඛං චෙතසිකං. සාතසුඛං වා කායිකසුඛං, සන්තසුඛං උපෙක්ඛාසුඛං. තථා චාහු ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විසුද්ධි. 2.644; මහානි. අට්ඨ. 27). පරිත්තං වා ඔළාරිකං සුඛං සාතසුඛං, අනොළාරිකං සන්තසුඛං. පරිත්තග්ගහණඤ්චෙත්ථ කාමරාගානුසයස්ස අධිප්පෙතත්තා. අඤ්ඤත්ථාති වෙදනාහි අඤ්ඤත්ථ. සොති කාමරාගානුසයො. වෙදනාසු අනුගතො හුත්වා සෙතීති වෙදනාපෙක්ඛො එව හුත්වා පවත්තති යථා පුත්තාපෙක්ඛාය ධාතියා අනුග්ගණ්හනප්පවත්ති, සයනසඞ්ඛාතා පවත්ති ච කාමරාගස්ස නිකාමනමෙව. තෙනාහ ‘‘සුඛමිච්චෙව අභිලපතී’’ති. යථා තස්ස, එවං පටිඝානුසයාදීනම්පි වුත්තනියාමෙන යථාසකං කිච්චකරණමෙව දුක්ඛවෙදනාදීසු අනුසයනං දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘එවං පටිඝානුසයො චා’’තිආදි. තීසු වෙදනාසු අනුසයනවචනෙනාති තීසු වෙදනාසු යථාරහං අනුසයනවචනෙන. ඉට්ඨාදිභාවෙන ගහිතෙසූති ඉට්ඨාදීසු ආරම්මණපකතියා වසෙන ඉට්ඨාදිභාවෙන ගහිතෙසු විපරීතසඤ්ඤාය වසෙන අනිට්ඨාදීසු ඉට්ඨාදිභාවෙන ගහිතෙසූති යොජනා. න හි ඉට්ඨාදිභාවෙන ගහණං විපරීතසඤ්ඤා.

තත්ථාති ඉට්ඨාරම්මණාදීසු. එත්ථාති අනුසයනෙ. කාමස්සාදාදිවත්ථුභූතානං කාමභවාදීනන්ති කාමස්සාදභවස්සාදවත්ථුභූතානං ¶ කාමරූපාරූපභවානං ගහණං වෙදිතබ්බන්ති යොජනා. තත්ථාති වෙදනාත්තයධාතුත්තයෙසු. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මං. දුක්ඛපටිඝාතො දුක්ඛෙ අනභිරති. යත්ථ තත්ථාති දුක්ඛවෙදනාය තංසම්පයුත්තෙසු අනිට්ඨරූපාදීසු වාති යත්ථ තත්ථ. මහග්ගතා උපාදින්නක්ඛන්ධා රූපාරූපභවා, අනුපාදින්නක්ඛන්ධා රූපාරූපාවචරධම්මා. තත්ථාති යථාවුත්තෙසු මහග්ගතධම්මෙසු භවරාගොඉච්චෙව වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙතී’’ති. දිට්ඨානුසයාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන විචිකිච්ඡානුසයඅවිජ්ජානුසයාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

ධාතුත්තයවෙදනාත්තයවිනිමුත්තං දිට්ඨානුසයාදීනං අනුසයනට්ඨානං න වුත්තන්ති සුවුත්තමෙතං දිට්ඨානුසයාදීනං උප්පත්තිට්ඨානපුච්ඡායං ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු’’ඉච්චෙව විස්සජ්ජිතත්තා. කාමරාගො පන යත්ථ නානුසෙති, තං දුක්ඛවෙදනාරූපාරූපධාතුවිනිමුත්තං දිට්ඨානුසයාදීනං අනුසයනට්ඨානං ¶ අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘නනු චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තදනුසයනට්ඨානතොති තස්ස කාමරාගානුසයස්ස අනුසයනට්ඨානතො. අඤ්ඤා නෙක්ඛම්මස්සිතසොමනස්සුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – නෙක්ඛම්මස්සිතදොමනස්සෙ විය පටිඝානුසයො නෙක්ඛම්මස්සිතසොමනස්සුපෙක්ඛාසු කාමරාගානුසයො නානුසෙතීති ‘‘යත්ථ කාමරාගානුසයො නානුසෙති, තත්ථ දිට්ඨානුසයො නානුසෙතී’’ති සක්කා වත්තුන්ති තස්මා තං උද්ධරිත්වා න වුත්තන්ති. හොන්තූති තාසං වෙදනානං අත්ථිතං පටිජානිත්වා උද්ධරිත්වා අවචනස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න පන…පෙ… තං න වුත්ත’’න්ති. තදනුසයනට්ඨානන්ති තෙසං දිට්ඨානුසයාදීනං අනුසයනට්ඨානං. තස්මාති යස්මා සතිපි කාමරාගානුසයනට්ඨානතො අඤ්ඤස්මිං දිට්ඨානුසයාදීනං අනුසයනට්ඨානෙ තං පන ධාතුත්තයවෙදනාත්තයවිනිමුත්තං නත්ථි වෙදනාද්වයභාවතො, තස්මා. තං වෙදනාද්වයං න වුත්තං විසුං න උද්ධටන්ති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ‘‘යත්ථ කාමරාගාදයො නානුසෙන්ති, තත්ථ දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා නානුසෙන්තී’’ති අයමත්ථො ‘‘ආමන්තා’’ති ඉමිනා පටිවචනවිස්සජ්ජනෙන අවිභාගතො වුත්තොති ‘‘යත්ථ කාමරාගාදයො අනුසෙන්ති, තත්ථ දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා අනුසෙන්තී’’ති අයම්පි අත්ථො අවිභාගතොව ලබ්භති, තස්මා. අවිභාගතො ච දුක්ඛං පටිඝස්ස අනුසයනට්ඨානන්ති දීපිතං හොති. තෙනාහ ‘‘අවිසෙසෙන…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ අවිසෙසෙනාති ගෙහස්සිතං නෙක්ඛම්මස්සිතන්ති විසෙසං අකත්වා. සමුදායවසෙන ¶ ගහෙත්වාති යථාවුත්තඅවයවානං සමූහවසෙන දුක්ඛන්ත්වෙව ගහෙත්වා. ‘‘අවිසෙසෙන සමුදායවසෙන ගහෙත්වා’’ති ඉමමත්ථං තථා-සද්දෙන අනුකඩ්ඪති ‘‘ද්වීසු වෙදනාසූ’’ති එත්ථාපි ගෙහස්සිතාදිවිභාගස්ස අනිච්ඡිතත්තා.

යදි එවං ‘‘පටිඝං තෙන පජහති, න තත්ථ පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති ඉදං සුත්තපදං කථන්ති චොදනං සන්ධාය ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං දොමනස්සෙ, තංසම්පයුත්තෙ වා පටිඝෙ. නෙක්ඛම්මස්සිතං දොමනස්සන්තිආදිනා නෙය්යත්ථමිදං සුත්තං, න නීතත්ථන්ති දස්සෙති. යථා පන සුත්තං උදාහටං, තථා ඉධ කස්මා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘පටිඝුප්පත්තිරහට්ඨානතායා’’තිආදි. එවම්පි සුත්තාභිධම්මපාඨානං කථමවිරොධොති ආහ නිප්පරියායදෙසනා හෙසා, සා පන පරියායදෙසනාති. එවඤ්ච කත්වාති පරියායදෙසනත්තා එව. රාගානුසයොති කාමරාගානුසයො අධිප්පෙතො. යතො ‘‘අනාගාමිමග්ගෙන සමුග්ඝාතනං සන්ධායා’’ති වුත්තං, තස්මා තස්ස න මහග්ගතධම්මා අනුසයනට්ඨානන්ති තං පඨමජ්ඣානඤ්ච අනාමසිත්වා ‘‘න හි ලොකියා…පෙ… නානුසෙතීති සක්කා වත්තු’’න්ති වුත්තං. අවත්ථුභාවතොති සභාවෙනෙව අනුප්පත්තිට්ඨානත්තා. ඉධාති ඉමස්මිං අනුසයයමකෙ. වුත්තනයෙනාති ‘‘නෙක්ඛම්මස්සිතං දොමනස්සං උප්පාදෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන ¶ . තංපටිපක්ඛභාවතොති තෙසං පටිඝාදීනං පටිපක්ඛස්ස මග්ගස්ස සබ්භාවතො. න කෙවලං මග්ගසබ්භාවතො, අථ ඛො බලවවිපස්සනාසබ්භාවතොපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තංසමුග්ඝා…පෙ… භාවතො චා’’ති.

ඉදානි යදෙතං තත්ථ තත්ථ ‘‘අනුසයනට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, තං ගහෙතබ්බධම්මවසෙන වා සියා ගහණවිසෙසෙන වාති ද්වෙ විකප්පා, තෙසු පඨමං සන්ධායාහ ‘‘ආරම්මණෙ අනුසයනට්ඨානෙ සතී’’ති. රූපාදිආරම්මණෙ අනුසයානං අනුසයනට්ඨානන්ති ගය්හමානෙ යමත්ථං සන්ධාය ‘‘න සක්කා වත්තු’’න්ති වුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛාය හී’’තිආදිමාහ. යදි සියාති යදි කාමරාගානුසයො සියා. එතස්සපීති දිට්ඨානුසයසම්පයුත්තලොභස්සපි ‘‘සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසූ’’ති කාමරාගස්ස ඨානං වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං. අථ පනාතිආදි දුතියවිකප්පං සන්ධාය වුත්තං. අජ්ඣාසයවසෙන තංනින්නතායාති අසතිපි ආරම්මණකරණෙ යත්ථ කාමරාගාදයො අජ්ඣාසයතො නින්නා, තං තෙසං අනුසයනට්ඨානං. තෙන ¶ වුත්තං ‘‘අනුගතො හුත්වා සෙතී’’ති. අථ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යථාතිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස උදාහරණවසෙන නිරූපනං. දුක්ඛෙ පටිහඤ්ඤනවසෙනෙව පවත්තති, නාරම්මණකරණවසෙනාති අධිප්පායො. දුක්ඛමෙව තස්ස අනුසයනට්ඨානං වුත්තන්ති අජ්ඣාසයස්ස තත්ථ නින්නත්තා දුක්ඛමෙව තස්ස පටිඝස්ස අනුසයනට්ඨානං වුත්තං, නාලම්බිතං රූපාදි සුඛවෙදනා චාති අධිප්පායො. එවන්ති යථා අඤ්ඤාරම්මණස්සපි පටිඝස්ස අජ්ඣාසයතො දුක්ඛනින්නතාය දුක්ඛමෙව අනුසයනට්ඨානං වුත්තං, එවං. දුක්ඛාදීසු…පෙ… වුත්තන්ති ‘‘දුක්ඛෙන සුඛං අධිගන්තබ්බං. නත්ථි දින්න’’න්ති ච ආදිනා කායකිලමනදුක්ඛෙ දානානුභාවාදිකෙ ච මිච්ඡාභිනිවෙසනවසෙන උප්පජ්ජමානෙන දිට්ඨානුසයෙන සම්පයුත්තො අඤ්ඤාරම්මණොපි ලොභො ‘‘එවං සුඛං භවිස්සතී’’ති අජ්ඣාසයතො සුඛාභිසඞ්ගවසෙනෙව පවත්තතීති සුඛුපෙක්ඛාභෙදං සාතසන්තසුඛද්වයමෙව අස්ස ලොභස්ස අනුසයනට්ඨානං වුත්තං පාළියං, න යථාවුත්තං දුක්ඛාදි, තස්මා භවරාග…පෙ… න විරුජ්ඣති. එකස්මිංයෙව චාතිආදි දුතියවිකප්පංයෙව උපබ්රූහනත්ථං වුත්තං. තත්ථ රාගස්ස සුඛජ්ඣාසයතා තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා, තන්නින්නභාවෙන වා චක්ඛුස්ස විසමජ්ඣාසයතා විය. එස නයො සෙසෙසුපි. තෙසං රාගපටිඝානං නානානුසයට්ඨානතා හොති එකස්මිම්පි ආරම්මණෙති අත්ථො.

එවඤ්ච කත්වාති අසතිපි ගහෙතබ්බභෙදෙ ගහණවිසෙසෙන අනුසයනට්ඨානස්ස භින්නත්තා එව. ‘‘යත්ථ…පෙ… නො’’ති වුත්තං, අඤ්ඤථා විරුජ්ඣෙය්ය. ගහෙතබ්බභෙදෙන හි රාගපටිඝානං අනුසයනට්ඨානභෙදෙ ¶ ගය්හමානෙ විපාකමත්තෙ ඨාතබ්බං සියා, න ච තං යුත්තං, නපි සබ්බෙසං පුරිසද්වාරානං ඉට්ඨානිට්ඨං නියතන්ති. යදිපි යථාවුත්තලොභස්ස වුත්තනයෙන කාමරාගානුසයතා සම්භවති, යථා පන සුඛුපෙක්ඛාසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ච උප්පජ්ජන්තෙන දොමනස්සෙන සහ පවත්තො දොසො දුබ්බලභාවෙන පටිඝානුසයො න හොති, එවං යථාවුත්තලොභොපි කාමරාගානුසයො න හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදි වුත්තං. න පටිඝානුසයොති එත්ථ න-කාරො පටිසෙධනත්ථො, න අඤ්ඤත්ථො, ඉතරත්ථ පන සම්භවො එව නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘යං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘න හි දොමනස්සස්ස පටිඝානුසයභාවාසඞ්කා අත්ථී’’ති ඉමිනා න-කාරස්ස අඤ්ඤත්ථතාභාවදස්සනමුඛෙන අභාවත්ථතං සමත්ථෙති.

දෙසනා ¶ සංකිණ්ණා විය භවෙය්යාති එත්ථ දෙසනාසඞ්කරං දස්සෙතුං ‘‘භවරාගස්සපි…පෙ… භවෙය්යා’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – යථා කාමරාගස්ස කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු ආරම්මණකරණවසෙන උප්පත්ති වුත්තා ‘‘කාමරාගො කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙතී’’ති, එවං යදි ‘‘භවරාගො කාමධාතුයා ද්වීසු වෙදනාසු අනුසෙතී’’ති වුච්චෙය්ය, භවරාගස්සපි…පෙ… භවෙය්ය. තතො ච කාමරාගෙන සද්ධිං භවරාගස්ස දෙසනා සංකිණ්ණා භවෙය්ය, කාමරාගතො ච භවරාගස්ස විසෙසො දස්සෙතබ්බො. සො ච සහජාතානුසයවසෙන න සක්කා දස්සෙතුන්ති ආරම්මණකරණවසෙන දස්සෙතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘තස්මා ආරම්මණ…පෙ… අධිප්පායො’’ති. තත්ථ ආරම්මණවිසෙසෙනාති රූපාරූපධාතුසඞ්ඛාතආරම්මණවිසෙසෙන. විසෙසදස්සනත්ථන්ති කාමරාගතො භවරාගස්ස විසෙසදස්සනත්ථං. එවං දෙසනා කතාති ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ භවරාගානුසයො අනුසෙතී’’ති එවං විසයෙ භුම්මං කත්වා දෙසනා කතා. තෙනාහ ‘‘සහජාතවෙදනාවිසෙසාභාවතො’’ති.

උප්පත්තිට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පවත්තාවිරාමවසෙනාති ¶ අනුසයප්පවත්තියා අවිරාමවසෙන, අවිච්ඡෙදවසෙනාති අත්ථො. කථං පන කුසලාබ්යාකතචිත්තක්ඛණෙ අනුසයානං පවත්තීති ආහ ‘‘මග්ගෙනෙව…පෙ… පුබ්බෙ’’ති.

20. චිත්තචෙතසිකානඤ්ච ඨානං නාම චිත්තුප්පාදොති ආහ ‘‘එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ’’ති. තෙසං තෙසං පුග්ගලානන්ති පුථුජ්ජනාදීනං පුග්ගලානං. පකතියා සභාවෙන. සභාවසිද්ධා හි දුක්ඛාය වෙදනාය කාමරාගස්ස අනනුසයනට්ඨානතා. එවං සෙසෙසුපි යථාරහං වත්තබ්බං. වක්ඛති හි ‘‘පකතියා දුක්ඛාදීනං කාමරාගාදීනං අනනුසයනට්ඨානතං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. පහානෙනාති තස්ස තස්ස අනුසයස්ස සමුච්ඡින්දනෙන. තිණ්ණං පුග්ගලානන්ති පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමීනං. ද්වින්නං පුග්ගලානන්ති අනාගාමිඅරහන්තානං. එත්ථාති එතස්මිං පුග්ගලොකාසවාරෙ. පුරිමනයෙති ‘‘තිණ්ණං පුග්ගලාන’’න්තිආදිකෙ පුරිමස්මිං විස්සජ්ජනනයෙ. ඔකාසන්ති උප්පත්තිට්ඨානං, ඉධ පන දුක්ඛවෙදනා ¶ වෙදිතබ්බා. පච්ඡිමනයෙති ‘‘ද්වින්නං පුග්ගලාන’’න්තිආදිකෙ විස්සජ්ජනනයෙ. අනොකාසතා අනනුසයනට්ඨානතා.

66-131. ‘‘සානුසයො, පජහති, පරිජානාතී’’ති පුග්ගලො වුත්තොති ‘‘කාමරාගෙන සානුසයො, කාමරාගං පජහති, කාමරාගං පරිජානාතී’’තිආදීසු අනුසයසමඞ්ගිභාවෙන පහානපරිඤ්ඤාකිරියාය කත්තුභාවෙන ච පුග්ගලො වුත්තො, න ධම්මො. භවවිසෙසෙන වාති කෙවලෙන භවවිසෙසෙන වා. ඉතරෙසූති පටිඝානුසයාදීසු. භවානුසයවිසෙසෙන වාති කාමභවාදිභවවිසිට්ඨානුසයවිසෙසෙන වා. සානුසයතානිරනුසයතාදිකාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පහානාපහානපරිඤ්ඤාපරිඤ්ඤා ¶ සඞ්ගය්හන්ති. නනු ච භවවිසෙසෙ කෙසඤ්චි අනුසයානං අප්පහානන්ති? න තං අනුසයකතං, අථ ඛො පච්චයවෙකල්ලතො අනොකාසතාය චාති නායං විරොධො. ද්වීසු වෙදනාසූති සුඛඋපෙක්ඛාසු වෙදනාසු දුක්ඛාය වෙදනාය කාමරාගානුසයෙන නිරනුසයොති යොජෙතබ්බං. ඉදම්පි නත්ථි පුග්ගලවසෙන වුච්චමානත්තා. තෙනාහ ‘‘න හි පුග්ගලස්ස…පෙ… අනුසයාන’’න්ති. යදිපි පුග්ගලස්ස අනුසයනොකාසො අනොකාසො, තස්ස පන සානුසයතාදිහෙතු හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘අනුසයස්ස පනා’’තිආදිමාහ. නිරනුසයතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන අප්පහානාපරිඤ්ඤා සඞ්ගණ්හාති. පරිජානනං සමතික්කමනන්ති පරිඤ්ඤාවාරෙපි ‘‘අපාදානෙ නිස්සක්කවචන’’න්ති වුත්තං.

අනුසයනට්ඨානතොති අනුසයනට්ඨානහෙතු. ‘‘අනනුසයනට්ඨානතො’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. නිමිත්තාපාදානභාවදස්සනත්ථන්ති සානුසයවාරෙ නිමිත්තභාවදස්සනත්ථං, පජහනපරිඤ්ඤාවාරෙසු අපාදානභාවදස්සනත්ථඤ්චාති යොජෙතබ්බං. පජහතීති එත්ථ ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා තතො මානානුසයං පජහතී’’ති පාළිපදං ආහරිත්වා යොජෙතබ්බං, න පජහතීති එත්ථ පන ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය තතො කාමරාගානුසයං නප්පජහතී’’ති. එවමාදීසූති ආදි-සද්දෙන පරිඤ්ඤාවාරම්පි සඞ්ගණ්හාති. භුම්මනිද්දෙසෙනෙව හෙතුඅත්ථෙනෙව නිද්දිට්ඨාති අත්ථො.

චතුත්ථපඤ්හවිස්සජ්ජනෙනාති ¶ ‘‘යතො වා පන මානානුසයෙන සානුසයො, තතො කාමරාගානුසයෙන සානුසයො’’ති එතස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙන. තත්ථ හි ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා’’තිආදිනා සරූපතො අනුසයනට්ඨානානි දස්සිතානි. තදත්ථෙති තං අනුසයනට්ඨානදස්සනං අත්ථො එතස්සාති තදත්ථො, තස්මිං තදත්ථෙ. ‘‘අනුසයස්ස උප්පත්තිට්ඨානදස්සනත්ථං අයං වාරො ආරද්ධො’’තිආදිනා ‘‘යතො’’ති එතෙන අනුසයනට්ඨානං වුත්තන්ති ඉමමත්ථං විභාවෙත්වා. පමාදලිඛිතං විය දිස්සති උප්පන්න-සද්දෙන වත්තමානුප්පන්නෙ වුච්චමානෙ. යථා පන උප්පජ්ජනවාරෙ උප්පජ්ජති-සද්දෙන උප්පත්තියොගදීපකත්තා උප්පත්තිරහා වුච්චන්ති, එවමිධාපි උප්පත්තිඅරහෙ වුච්චමානෙ න කොචි විරොධො. යං පන වක්ඛති ‘‘න හි අපරියාපන්නානං අනුසයුප්පත්තිරහට්ඨානතා’’ති, සොපි න දොසො. යත්ථ යත්ථ හි අනුසයා උප්පත්තිරහා, තදෙව එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘සබ්බත්ථා’’ති වුත්තන්ති. තථෙව දිස්සතීති තං පමාදලිඛිතං විය දිස්සතීති අත්ථො.

යතො උප්පන්නෙන භවිතබ්බන්ති යතො අනුසයනට්ඨානතො කාමගාරානුසයෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බං, තෙන ¶ කාමරාගානුසයෙන උප්පත්තිරහට්ඨානෙ නිස්සක්කවචනං කතං ‘‘යතො’’ති. තථාති එත්ථ තථා-සද්දො යථා ‘‘යතො උප්පන්නෙනා’’ති එත්ථ උප්පත්තිරහට්ඨානතො අනුසයස්ස උප්පත්තිරහතා වුත්තා, තථා ‘‘උප්පජ්ජනකෙනා’’ති එත්ථාපි සා එව වුච්චතීති දීපෙතීති ආහ ‘‘සබ්බධම්මෙසු…පෙ… ආපන්නෙනා’’ති. තත්ථ ‘‘උප්පජ්ජනකො’’ති වුත්තෙ අනුප්පජ්ජනකො න හොතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, තථා ච සති තෙන අනුප්පත්ති නිච්ඡිතාති උප්පන්නසභාවතා ච පකාසිතා හොතීති. තෙනාහ ‘‘සබ්බධම්මෙසු…පෙ… අපනෙතී’’ති. ‘‘යො යතො කාමරාගානුසයෙන නිරනුසයො, සො තතො මානානුසයෙන නිරනුසයො’’ති පුච්ඡාය ‘‘යතො තතො’’ති ආගතත්තා විස්සජ්ජනෙ ‘‘සබ්බත්ථා’’ති පදස්ස නිස්සක්කවසෙනෙව සක්කා යොජෙතුන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බත්ථාති…පෙ… න න සම්භවතී’’ති ආහ. භුම්මතො අඤ්ඤත්ථාපි සද්දවිදූ ඉච්ඡන්ති, යතො සබ්බෙසං පාදකං ‘‘සබ්බත්ථපාදක’’න්ති වුච්චති, ඉධ පන නිස්සක්කවසෙන වෙදිතබ්බං.

132-197. අප්පජහනසබ්භාවාති ¶ අප්පහානස්ස, අප්පහීයමානස්ස වා සබ්භාවා. තස්මාති යස්මා යො කාමරාගානුසයං පජහති, න සො මානානුසයං නිරවසෙසතො පජහති, යො ච මානානුසයං නිරවසෙසතො පජහති, න සො කාමරාගානුසයං පජහති පගෙව පහීනත්තා, තස්මා ‘‘යො වා පන මානානුසයං පජහති, සො කාමරාගානුසයං පජහතීති? නො’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යදි එවං පඨමපුච්ඡායං කථන්ති ආහ ‘‘යස්මා පන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. තත්ථ පහානකරණමත්තමෙවාති පහානකිරියාසම්භවමත්තමෙව, න නිරවසෙසප්පහානන්ති අධිප්පායො. තෙ ඨපෙත්වාති දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයාදීනං නිරවසෙසපජහනකෙ අට්ඨමකාදිකෙ ඨපෙත්වා. අවසෙසාති තස්ස තස්ස අනුසයස්ස නිරවසෙසප්පජහනකෙහි අවසිට්ඨා. තෙසු යෙසං එකච්චෙ අනුසයා පහීනා, තෙපි අප්පජහනසබ්භාවෙනෙව නප්පජහන්තීති වුත්තා. න ච යථාවිජ්ජමානෙනාති මග්ගකිච්චභාවෙන විජ්ජමානප්පකාරෙන පහානෙන වජ්ජිතා රහිතා එව වුත්තාති යොජනා.

කෙසඤ්චීති ¶ සොතාපන්නසකදාගාමිමග්ගසමඞ්ගිසකදාගාමීනං. පුන කෙසඤ්චීති අනාගාමිඅග්ගමග්ගසමඞ්ගිඅරහන්තානං. උභයන්ති කාමරාගවිචිකිච්ඡානුසයද්වයං. සෙසානන්ති ‘‘සෙසා’’ති වුත්තානං යථාවුත්තපුග්ගලානං. තෙසන්ති වුත්තප්පකාරානං ද්වින්නං අනුසයානං. උභයාප්පජහනස්සාති කාමරාගවිචිකිච්ඡානුසයාප්පජහනස්ස. කාරණං න හොතීති යෙසං විචිකිච්ඡානුසයො පහීනො, තෙසං තස්ස පහීනතා, යෙසං යථාවුත්තං උභයප්පහීනං, තෙසං තදප්පජහනස්ස කාරණං න හොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘තෙසං පහීනත්තා ‘නප්පජහන්තී’ති න සක්කා වත්තු’’න්ති. අථ පන න තත්ථ කාරණං වුත්තං, යෙන කාරණවචනෙන යථාවුත්තදොසාපත්ති සියා, කෙවලං පන සන්නිට්ඨානෙන තෙසං පුග්ගලානං ගහිතතාදස්සනත්ථං වුත්තං ‘‘කාමරාගානුසයඤ්ච නප්පජහන්තී’’ති, එවම්පි පුච්ඡිතස්ස සංසයත්ථස්ස කාරණං වත්තබ්බං. තථා ච සති ‘‘සෙසපුග්ගලා තස්ස අනුසයස්ස පහීනත්තා නප්පජහන්තී’’ති කාරණං වත්තබ්බමෙවාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘න වත්තබ්බ’’න්තිආදි. තත්ථ න වත්තබ්බන්ති වුත්තනයෙන කාරණං න වත්තබ්බං කාරණභාවස්සෙව අභාවතො. ‘‘උභයාප්පජහනස්ස කාරණං න හොතී’’ති වුත්තං, යථා පන වත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘යො කාමරාගානුසයං…පෙ… වත්තබ්බත්තා’’ති ආහ. තෙන පහීනාප්පහීනවසෙන ¶ කාරණං න වත්තබ්බං, පහීනානංයෙව පන වසෙන වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. සංසයත්ථසඞ්ගහිතෙති සංසයත්ථෙන පදෙන සඞ්ගහිතෙ. සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතං පන පහීයමානත්තා ‘‘නප්පජහතී’’ති න සක්කා වත්තුන්ති.

264-274. ඵලට්ඨවසෙනෙව දෙසනා ආරද්ධා, න මග්ගට්ඨවසෙන, කුතො පුථුජ්ජනවසෙන. කස්මා? ඵලක්ඛණෙ හි අනුසයා පහීනාති වුච්චන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන පහීයන්තීති. තෙනෙවාහ ‘‘මග්ගසමඞ්ගීනං අග්ගහිතතං දීපෙතී’’ති. පටිලොමෙ හි පුථුජ්ජනවසෙනපි දෙසනා ගහිතා ‘‘යස්ස දිට්ඨානුසයො අප්පහීනො, තස්ස විචිකිච්ඡානුසයො අප්පහීනොති? ආමන්තා’’තිආදිනා. අනුසයච්චන්තපටිපක්ඛෙකචිත්තක්ඛණිකානන්ති අනුසයානං අච්චන්තං පටිපක්ඛභූතඑකචිත්තක්ඛණිකානං. මග්ගසමඞ්ගීනන්ති මග්ගට්ඨානං. එත්ථ ච අනුසයානං අච්චන්තපටිපක්ඛතාග්ගහණෙන ¶ උප්පත්තිරහතං පටික්ඛිපති. න හි තෙ අච්චන්තපටිපක්ඛසමුප්පත්තිතො පරතො උප්පත්තිරහා හොන්ති. මග්ගසමඞ්ගිතාග්ගහණෙන අනුප්පත්තිරහතාපාදිතතං පටික්ඛිපති. න හි මග්ගක්ඛණෙ තෙ අනුප්පත්තිරහතං ආපාදිතා නාම හොන්ති, අථ ඛො ආපාදීයන්තීති. එකචිත්තක්ඛණිකතාග්ගහණෙන සන්තානබ්යාපාරං. තෙනාහ ‘‘න කොචී’’තිආදි. තත්ථ තෙති මග්ගසමඞ්ගිනො. න කෙවලං පහීනවාරෙයෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙසුපීති දස්සෙන්තො ‘‘අනුසය…පෙ… ගහිතා’’ති ආහ.

275-296. යත්ථ අනුසයො උප්පත්තිරහො, තත්ථෙවස්ස අනුප්පත්තිරහතාපාදනන්ති ‘‘අත්තනො අත්තනො ඔකාසෙ එව අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතො’’ති ආහ. තථා හි වුත්තං ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’ති (විභ. 203) වත්වා පුන වුත්තං ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති (විභ. 204). තස්මාති යස්මා තදොකාසත්තමෙව කාමධාතුආදිඔකාසත්තමෙව අනුසයානං දීපෙන්ති පහීනාප්පහීනවචනානි, තස්මා. අනොකාසෙ තදුභයාවත්තබ්බතා වුත්තාති යස්මා කාමරාගපටිඝානුසයානං ද්වින්නං උප්පත්තිට්ඨානං, සො එව පහානොකාසොති ¶ ස්වායං තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොකාසො, තස්මිං අනොකාසෙ තදුභයස්ස පහානාප්පහානස්ස නවත්තබ්බතා වුත්තා. කාමරාගානුසයොකාසෙ හි පටිඝානුසයස්ස අප්පහීනත්තා සො ‘‘තත්ථ පහීනො’’ති න වත්තබ්බො, අට්ඨිතත්තා පන ‘‘තත්ථ අප්පහීනො’’ති ච, තස්මා අනොකාසෙ තදුභයාවත්තබ්බතා වුත්තාති. තෙන සද්ධිං සමානොකාසෙති තෙන කාමරාගෙන සද්ධිං සමානොකාසෙ. ‘‘සාධාරණට්ඨානෙ’’ති වුත්තෙ කාමධාතුයං සුඛුපෙක්ඛාසු පහීනො නාම හොති, න සමානකාලෙ පහීනො තතියචතුත්ථමග්ගවජ්ඣත්තා කාමරාගමානානුසයානං.

332-340. අප්පහීනුප්පත්තිරහභාවා ඉධ අනුගමනසයනානීති දස්සෙන්තො ‘‘යස්මිං ¶ …පෙ… අත්ථො’’ති ආහ. ඉධාපි යුත්තාති පුබ්බෙ වුත්තමෙවත්ථං පරාමසති. තථා හි වුත්තං ‘‘කාරණලාභෙ උප්පත්තිඅරහතං දස්සෙතී’’ති (යම. මූලටී. අනුසයයමක 1). ඡ පටිසෙධවචනානීති තිස්සන්නං ධාතූනං චුතූපපාතවිසිට්ඨානං පටිසෙධනවසෙන වුත්තවචනානි, තතො එව ධාතුවිසෙසනිද්ධාරණානි න හොන්ති. පටිසෙධොති හි ඉධ සත්තාපටිසෙධො වුත්තොති අධිප්පායෙන වදති. අඤ්ඤත්ථෙ පන න-කාරෙ නායං දොසො. ඉමං නාම ධාතුං. තංමූලිකාසූති පටිසෙධමූලිකාසු. එවඤ්හීති ‘‘න කාමධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්සා’’තිආදිනා පඨමයොජනාය සති. නකාමධාතුආදීසු උපපත්තිකිත්තනෙනෙව නකාමධාතුආදිග්ගහණෙනපි ධාතුවිසෙසස්සෙව ගහිතතාය අත්ථතො විඤ්ඤායමානත්තා. තෙනාහ ‘‘න කාමධාතු…පෙ… විඤ්ඤායතී’’ති. භඤ්ජිතබ්බාති විභජිතබ්බා. විභාගො පනෙත්ථ දුවිධො ඉච්ඡිතොති ආහ ‘‘ද්විධා කාතබ්බාති අත්ථො’’ති. පුච්ඡා ච විස්සජ්ජනානි ච පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි. යථා අවුත්තෙ භඞ්ගාභාවස්ස අවිඤ්ඤාතත්තා ‘‘අනුසයා භඞ්ගා නත්ථී’’ති වත්තබ්බං, තථා තයිදං ‘‘කති අනුසයා භඞ්ගා’’ති එතදපෙක්ඛන්ති තදපි වත්තබ්බං. පුච්ඡාපෙක්ඛඤ්හි විස්සජ්ජනන්ති.

1-62. සරාගාදීති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘යස්ස අවිමුත්තං චිත්ත’’න්ති වාරො, තාව සඞ්ගණ්හාති. කුසලාදීති පන ආදි-සද්දෙන ‘‘යස්ස කුසලං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘යස්ස සරණං චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣතී’’ති වාරො, තාව සඞ්ගණ්හාති, තස්මා සරාගාදිකුසලාදීහීති සරාගාදීහි අවිමුත්තන්තෙහි, කුසලාදීහි අරණන්තෙහි පදෙහි මිස්සකා වාරා. සුද්ධිකාති කෙවලා යථාවුත්තසරාගාදීහි කුසලාදීහි ච අමිස්සකා. තයො තයොති පුග්ගලධම්මවසෙන ¶ තයො තයො මහාවාරා. යදි එවං කථං සොළස පුග්ගලවාරාති ආහ ‘‘තත්ථ තත්ථ පන වුත්තෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා’’ති. තත්ථ තත්ථ සොළසවිධෙ සරාගාදිමිස්සකචිත්තෙ වුත්තෙ පුග්ගලෙ එව එකජ්ඣං සම්පිණ්ඩෙත්වා සඞ්ගහෙත්වා ‘‘සොළස පුග්ගලවාරා’’ති වුත්තං. ‘‘ධම්මපුග්ගලධම්මවාරා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. න නිරන්තරං වුත්තෙති ධම්මෙ පුග්ගලධම්මෙ ච අනාමසිත්වා සොළසසුපි ඨානෙසු නිරන්තරං පුග්ගලෙ එව වුත්තෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා සොළස පුග්ගලවාරා න වුත්තාති අත්ථො.

සංසග්ගවසෙනාති සංසජ්ජනවසෙන දෙසනාය විමිස්සනවසෙන. අඤ්ඤථා හි උප්පාදනිරොධා පච්චුප්පන්නානාගතකාලා ච කථං සංසජ්ජීයන්ති. සෙසානම්පි වාරානන්ති උප්පාදුප්පන්නවාරාදීනං. තංතංනාමතාති යථා ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං උප්පන්න’’න්තිආදිනා උප්පාදඋප්පන්නභාවාමසනතො උප්පාදඋප්පන්නවාරොති නාමං පාළිතො එව විඤ්ඤායති, එවං සෙසවාරානම්පීති ආහ ‘‘තංතංනාමතා පාළිඅනුසාරෙන වෙදිතබ්බා’’ති.

63. තථාරූපස්සෙවාති පච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිනො එව. තඤ්ච චිත්තන්ති තඤ්ච යථාවුත්තක්ඛණං පච්ඡිමචිත්තං. ‘‘එවංපකාර’’න්ති ඉමස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිමෙවා’’ති වුත්තං නිරුජ්ඣමානාකාරස්ස ‘‘එවංපකාර’’න්ති වුත්තත්තා.

65-82. ද්වයමෙතන්ති ¶ යං ‘‘ඛණපච්චුප්පන්නමෙව චිත්තං උප්පාදක්ඛණාපගමෙන උප්පජ්ජිත්ථ නාම, තදෙව උප්පාදක්ඛණෙ උප්පාදං පත්තත්තා උප්පජ්ජිත්ථ, අනතීතත්තා උප්පජ්ජති නාමා’’ති වුත්තං, එතං උභයම්පි. එවං න සක්කා වත්තුන්ති ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන න සක්කා වත්තුං, පකාරන්තරෙන පන සක්කා වත්තුන්ති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘න හී’’තිආදිනා පඨමපක්ඛං විභාවෙති. විභජිතබ්බං සියාති ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච උප්පජ්ජති, උප්පාදක්ඛණෙ තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ චෙව උප්පජ්ජති චා’’ති විභජිතබ්බං සියා, න ච විභත්තං ¶ . ‘‘ආමන්තා’’ති වත්තබ්බං සියා ඛණපච්චුප්පන්නෙ චිත්තෙ වුත්තනයෙන උභයස්සපි ලබ්භමානත්තා, න ච වුත්තං. ඉදානි යෙන පකාරෙන සක්කා වත්තුං, තං දස්සෙතුං ‘‘චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ’’තිආදිමාහ. පුග්ගලො වුත්තො, පුග්ගලවාරො හෙසොති අධිප්පායො. තස්සාති පුග්ගලස්ස. න ච කිඤ්චි චිත්තං උප්පජ්ජති චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගිභාවතො. තං පන චිත්තං උප්පජ්ජති, යං චිත්තසමඞ්ගී සො පුග්ගලොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යදි අනෙකචිත්තවසෙනායං යමකදෙසනා පවත්තාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘චිත්තන්ති හි…පෙ… තිට්ඨතී’’ති. සන්නිට්ඨානවසෙන නියමො වෙදිතබ්බො, අඤ්ඤථා ‘‘නො ච තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා පටිසෙධො න යුජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. තාදිසන්ති තථාරූපං, යදවත්ථො උප්පන්නඋප්පජ්ජමානතාදිපරියායෙහි වත්තබ්බො හොති, තදවත්ථන්ති අත්ථො.

83-113. ඉමස්ස පුග්ගලවාරත්තාති ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජමාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තස්ස ඉමස්ස අතික්කන්තකාලවාරස්ස පුග්ගලවාරත්තා. පුග්ගලො පුච්ඡිතොති ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජමානං…පෙ… තස්ස චිත්ත’’න්ති චිත්තසමඞ්ගිපුග්ගලො පුච්ඡිතොති පුග්ගලස්සෙව විස්සජ්ජනෙන භවිතබ්බං, ඉතරථා අඤ්ඤං පුච්ඡිතං අඤ්ඤං විස්සජ්ජිතං සියා. න කොචි පුග්ගලො න ගහිතො සබ්බසත්තානං අනිබ්බත්තචිත්තතාභාවතො. තෙ ච පන සබ්බෙ පුග්ගලා. නිරුජ්ඣමානක්ඛණාතීතචිත්තාති නිරුජ්ඣමානක්ඛණා හුත්වා අතීතචිත්තා. තථා දුතියතතියාති යථා පඨමපඤ්හො අනවසෙසපුග්ගලවිසයත්තා පටිවචනෙන විස්සජ්ජෙතබ්බො සියා, තථා තතො එව දුතියතතියපඤ්හා ‘‘ආමන්තා’’ඉච්චෙව විස්සජ්ජෙතබ්බා සියුන්ති අත්ථො. චතුත්ථො පන පඤ්හො එවං විභජිත්වා පුග්ගලවසෙනෙව විස්සජ්ජෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘පච්ඡිමචිත්තස්සා’’තිආදිං වත්වා තථා අවචනෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘චිත්තවසෙන පුග්ගලවවත්ථානතො’’තිආදිමාහ. ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ චිත්තං උප්පාදක්ඛණං ¶ වීතික්කන්ත’’න්ති ඉමිනා වත්තමානස්ස චිත්තස්ස වසෙන පුග්ගලො උප්පාදක්ඛණාතීතචිත්තො, ‘‘අතීතං චිත්තං උප්පාදක්ඛණඤ්ච වීතික්කන්තන්ති භඞ්ගක්ඛණඤ්ච වීතික්කන්ත’’න්ති ඉමිනා පන අතීතස්ස චිත්තස්ස වසෙන පුග්ගලො උප්පාදක්ඛණාතීතචිත්තො වුත්තො.

තත්ථාති තෙසු ද්වීසු පුග්ගලෙසු. පුරිමස්සාති පඨමං වුත්තස්ස සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතස්ස චිත්තං න භඞ්ගක්ඛණං වීතික්කන්තං. ‘‘නො ච භඞ්ගක්ඛණං වීතික්කන්ත’’න්ති හි වුත්තං. පච්ඡිමස්ස වීතික්කන්තං චිත්තං භඞ්ගක්ඛණන්ති සම්බන්ධො. ‘‘භඞ්ගක්ඛණඤ්ච වීතික්කන්ත’’න්ති හි වුත්තං. එවමාදිකො පුග්ගලවිභාගොති දුතියපඤ්හාදීසු වුත්තං සන්ධායාහ. තස්ස චිත්තස්ස තංතංඛණවීතික්කමාවීතික්කමදස්සනවසෙනාති ¶ තස්ස තස්ස උප්පාදක්ඛණස්ස භඞ්ගක්ඛණස්ස ච යථාරහං වීතික්කමස්ස අවීතික්කමස්ස ච දස්සනවසෙන දස්සිතො හොති පුග්ගලවිභාගොති යොජනා. ඉධාති ඉමස්මිං අතික්කන්තකාලවාරෙ. පුග්ගලවිසිට්ඨං චිත්තං පුච්ඡිතං ‘‘යස්ස චිත්තං තස්ස චිත්ත’’න්ති වුත්තත්තා. යදිපි පුග්ගලප්පධානා පුච්ඡා පුග්ගලවාරත්තා. අථාපි චිත්තප්පධානා පුග්ගලං විසෙසනභාවෙන ගහෙත්වා චිත්තස්ස විසෙසිතත්තා. උභයථාපි දුතියපුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති වත්තබ්බං සියා අනවසෙසපුග්ගලවිසයත්තා. තථා පන අවත්වා ‘‘අතීතං චිත්ත’’න්ති වුත්තං, කස්මා නිරොධක්ඛණ…පෙ… දස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බන්ති යොජනා. එස නයො ‘‘න නිරුජ්ඣමාන’’න්ති එත්ථාපීති නිරුජ්ඣමානං ඛණං නිරොධක්ඛණං ඛණං වීතික්කන්තකාලං කිං තස්ස චිත්තං න හොතීති අත්ථො.

114-116. සරාගපච්ඡිමචිත්තස්සාති සරාගචිත්තෙසු පච්ඡිමස්ස චිත්තස්ස, එකස්ස පුග්ගලස්ස රාගසම්පයුත්තචිත්තෙසු යං සබ්බපච්ඡිමං චිත්තං, තස්ස. සො පන පුග්ගලො අනාගාමී වෙදිතබ්බො. න නිරුජ්ඣති නිරොධාසමඞ්ගිතාය. නිරුජ්ඣිස්සති ඉදානි නිරොධං පාපුණිස්සති. අප්පටිසන්ධිකත්තා පන තතො අඤ්ඤං නුප්පජ්ජිස්සති. ඉතරෙසන්ති යථාවුත්තසරාගපච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිං වීතරාගචිත්තසමඞ්ගිඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසානං ඉතරසෙක්ඛානඤ්චෙව පුථුජ්ජනානඤ්ච.

1-16. යථා ¶ මූලයමකෙ කුසලාදිධම්මා දෙසිතාති කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා කුසලකුසලමූලාදිවිභාගතො ¶ මූලයමකෙ යමකවසෙන යථා දෙසිතා. අඤ්ඤථාති කුසලකුසලමූලාදිවිභාගතො අඤ්ඤථා, ඛන්ධාදිවසෙනාති අත්ථො.

33-34. තං පන කම්මසමුට්ඨානාදිරූපං අග්ගහෙත්වා. කෙචීති ධම්මසිරිත්ථෙරං සන්ධායාහ. සො හි ‘‘චිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථං ආහරිත්වා ‘‘ඉමස්මිං පඤ්හෙ කම්මසමුට්ඨානාදිරූපඤ්ච ලබ්භතී’’ති අවොච. තථා ච වත්වා පටිලොමපාළිං දස්සෙත්වා ‘‘චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව ඉධාධිප්පෙතං. කම්මසමුට්ඨානාදිරූපෙ න විධානං, නාපි පටිසෙධො’’ති ආහ. තථාති යථා වුත්තප්පකාරෙ පාඨෙ චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව අධිප්පෙතං, තථා එත්ථාපීති අත්ථො. නොති වුත්තන්ති වදන්තීති සම්බන්ධො. තං පනෙතන්ති යථා උද්ධටස්ස පාඨස්ස අත්ථවචනං, එවං න සක්කා වත්තුං. කස්මාති ආහ ‘‘චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ…පෙ… පටිසෙධසිද්ධිතො’’ති. ස්වායං පටිසෙධො හෙට්ඨා දස්සිතොයෙවාති අධිප්පායො.

යෙ ච වදන්තීති එත්ථ යෙ චාති වජිරබුද්ධිත්ථෙරං සන්ධායාහ. සො හි ‘‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ’’තිආදිනා පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආහරිත්වා ‘‘යථා තත්ථ සතිපි කම්මජාදිරූපෙ ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූපන්ති චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තජරූපමෙව ඨපෙතබ්බභාවෙන උද්ධටං, එවමිධාපි චිත්තජරූපමෙව කථිත’’න්ති වදති. තඤ්ච නෙසං වචනං තථා න හොති, යථා තෙහි උදාහටං, විසමොයං උපඤ්ඤාසොති අත්ථො. යථා ච තං තථා න හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘යෙසඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තෙසන්ති කම්මජාදීනං. තස්සාති මග්ගස්ස. තෙති අබ්යාකතා, යෙ උප්පාදනිරොධවන්තො. අවිජ්ජමානෙසු ච උප්පාදනිරොධෙසු නිබ්බානස්ස විය.

සන්නිට්ඨානෙන ¶ ගහිතෙසු පුග්ගලෙසු. තෙසු හි කෙචි අකුසලාබ්යාකතචිත්තානං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො, කෙචි අබ්යාකතචිත්තස්ස, කෙචි කුසලාබ්යාකතචිත්තස්ස, තෙසු පුරිමා ද්වෙ ¶ පඨමකොට්ඨාසෙන සඞ්ගහිතා තස්ස කුසලුප්පත්තිපටිසෙධපරත්තා, තෙ පන භවවසෙන විභජිත්වා වත්තබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්චවොකාරෙ’’තිආදිමාහ. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. සබ්බත්ථාති සබ්බපඤ්හෙසු.

79. තතොති එකාවජ්ජනවීථිතො. පුරිමතරජවනවීථි යාය වුට්ඨානගාමිනී සඞ්ගහිතා, තත්ථ උප්පන්නස්සපි චිත්තස්ස. කුසලානාගතභාවපරියොසානෙනාති කුසලධම්මානං අනාගතභාවස්ස පරියොසානභූතෙන අග්ගමග්ගානන්තරපච්චයත්තෙන දීපිතං හොති සමානලක්ඛණං සබ්බං. කෙන? තාය එව සමානලක්ඛණතාය. එස නයොති යථා කුසලානුප්පාදො කුසලානාගතභාවස්ස පරියොසානභූතතො වුත්තපරිච්ඡෙදතො ඔරම්පි ලබ්භතීති සො යථාවුත්තපරිච්ඡෙදො ලක්ඛණමත්තන්ති ස්වායං නයො දස්සිතො. එස නයො අකුසලාතීතභාවස්ස ආදිම්හි ‘‘දුතියෙ අකුසලෙ’’ති වුත්තට්ඨානෙ, අබ්යාකතාතීතභාවස්ස ආදිම්හි ‘‘දුතියෙ චිත්තෙ’’ති වුත්තට්ඨානෙපීති යොජනා. ඉදානි ‘‘එස නයො’’ති යථාවුත්තමතිදෙසං ‘‘යථා හී’’තිආදිනා පාකටතරං කරොති. භාවනාපහානානි දස්සිතානි හොන්ති ‘‘අග්ගමග්ගසමඞ්ගී කුසලඤ්ච ධම්මං භාවෙති, අකුසලඤ්ච පජහතී’’ති. ඉධාති ඉමස්මිං පවත්තිවාරෙ. තං තන්ති අකුසලාතීතතාදි කුසලානාගතතාදි ච. තෙන තෙනාති ‘‘දුතියෙ අකුසලෙ අග්ගමග්ගසමඞ්ගී’’ති එවමාදිනා අන්තෙන ච.

100. පටිසන්ධිචිත්තතොති ඉදං මරියාදග්ගහණං, න අභිවිධිග්ගහණං, යතො ‘‘සොළසම’’න්ති ආහ. අභිවිධිග්ගහණමෙව වා සොළසචිත්තක්ඛණායුකමෙව රූපන්ති ඉමස්මිං පක්ඛෙ අධිප්පෙතෙ පටික්ඛිත්තොවායං වාදොති දස්සෙන්තො ‘‘තතො පරම්පි වා’’ති ආහ. අයඤ්ච විචාරො හෙට්ඨා දස්සිතො එව. න තතො ඔරන්ති විඤ්ඤායති තතො ඔරං අකුසලනිරොධසමකාලං අබ්යාකතනිරොධස්ස අසම්භවතො.

1. ඉන්ද්රියයමකෙ ¶ ¶ විභඞ්ගෙ වියාති යථා ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පුරිසින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියං උද්දිට්ඨං, න මනින්ද්රියානන්තරං, එවං ඉමස්මිං ඉන්ද්රියයමකෙ. තඤ්ච සුත්තදෙසනානුරොධෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘තීණිමානි…පෙ… සුත්තෙ දෙසිතක්කමෙනා’’ති ආහ. සොයං යදත්ථං තස්ස සුත්තෙ දෙසිතක්කමෙන උද්දෙසො, තං දස්සෙතුං ‘‘පවත්තිවාරෙහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා ‘‘ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති ඉදං රූපජීවිතින්ද්රියස්ස අරූපජීවිතින්ද්රියස්ස ච සාමඤ්ඤතො ගහණං, එවං උපාදින්නස්ස අනුපාදින්නස්ස චාති ආහ ‘‘කම්මජානං අකම්මජානඤ්ච අනුපාලක’’න්ති. අථ වා සහජධම්මානුපාලකම්පි ජීවිතින්ද්රියං න කෙවලං ඛණට්ඨිතියා එව කාරණං, අථ ඛො පබන්ධානුපච්ඡෙදස්සපි කාරණමෙව. අඤ්ඤථා ආයුක්ඛයමරණං න සම්භවෙය්ය, තස්මා ‘‘කම්මජානඤ්ච අනුපාලක’’න්ති අවිසෙසතො වුත්තං, චුතිපටිසන්ධීසු ච පවත්තමානානං කම්මජානං අනුපාලකං. ඉතීති තස්මා. තංමූලකානීති ජීවිතින්ද්රියමූලකානි. චුතිපටිසන්ධිපවත්තිවසෙනාති චුතිපටිසන්ධිවසෙන පවත්තිවසෙන ච. තත්ථ යං උපාදින්නං, තං චුතිපටිසන්ධිවසෙනෙව, ඉතරං ඉතරවසෙනපි වත්තබ්බං. යස්මා චක්ඛුන්ද්රියාදීසු පුරිසින්ද්රියාවසානෙසු එකන්තඋපාදින්නෙසු අතංසභාවත්තා යං මනින්ද්රියං මූලමෙව න හොති, තස්මා තං ඨපෙත්වා අවසෙසමූලකානි චක්ඛුන්ද්රියාදිමූලකානි. ආයතනයමකෙ වියාති යථා ආයතනයමකෙ පටිසන්ධිවසෙනායතනානං උප්පාදො, මරණවසෙන ච නිරොධො වුත්තො, එවමිධාපි චුතිඋපපත්තිවසෙනෙව වත්තබ්බානි, තස්මා අතංසභාවත්තා ජීවිතින්ද්රියං තෙසං චක්ඛුන්ද්රියාදීනං මජ්ඣෙ අනුද්දිසිත්වා අන්තෙ පුරිසින්ද්රියානන්තරං උද්දිට්ඨං. යං පන චක්ඛුන්ද්රියාදිමූලකෙසු මනින්ද්රියං සබ්බපච්ඡා එව ගහිතං, තත්ථ කාරණං අට්ඨකථායං වුත්තමෙව.

94. කොචි ¶ සභාවො නත්ථීති කොචි සභාවධම්මො නත්ථි. යදි එවං ‘‘නත්ථී’’ති පටික්ඛෙපො එව යුත්තොති ආහ ‘‘න ච රූපාදී’’තිආදි. ‘‘සුඛා දුක්ඛා ¶ අදුක්ඛමසුඛා’’තිආදීසු සුඛදුක්ඛසද්දානං සාමඤ්ඤවචනභාවෙපි ඉන්ද්රියදෙසනායං තෙ විසිට්ඨවිසයා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘සුඛස්ස…පෙ… ගහිතොයෙවා’’ති ආහ. දුක්ඛස්ස ච භෙදං කත්වා.

140. පඤ්ඤින්ද්රියානි හොන්තීති ආමන්තාති වුත්තන්ති පජානනට්ඨෙන අධිපතෙය්යට්ඨෙන ච පඤ්ඤින්ද්රියානි හොන්ති, දස්සනට්ඨෙන පන චක්ඛූනි චාති චක්ඛු, ඉන්ද්රියන්ති පුච්ඡාය ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තන්ති අධිප්පායො. ‘‘තණ්හාසොතමෙවාහා’’ති වුත්තං, ‘‘යස්ස ඡත්තිංසති සොතා’’තිආදීසු (ධ. ප. 339) පන දිට්ඨිආදීනම්පි සොතභාවො ආගතො.

පණ්ණත්තිනිද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

186. අඤ්ඤධම්මනිස්සයෙනාති ‘‘යො තෙසං රූපීනං ධම්මානං ආයු ඨිතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 634) අඤ්ඤධම්මනිස්සයෙන ගහෙතබ්බං. පවත්තිඤ්ච ගහෙත්වා ගතෙසු විස්සජ්ජනෙසු, චුතිපටිසන්ධියො ගහෙත්වා ගතෙසු යොජනා න ලබ්භතීති අධිප්පායො. අලබ්භමානා ච සුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියෙහෙව න ලබ්භති. තංමූලකා ච නයාති සුඛින්ද්රියාදිමූලකා ච නයා. තෙහීති සුඛින්ද්රියාදීහි. යොජනාති ‘‘පවත්තෙ සුඛින්ද්රියවිප්පයුත්තචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’තිආදිනා උප්පජ්ජමානෙහි යොජනා. තංමූලකා ච තථායොජනාමූලභූතා ච නයා ජීවිතින්ද්රියාදිමූලකා ච නයා. පාකටායෙවාති පාළිගතියා එව විඤ්ඤායමානයොජනත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යා එව.

තං වචනං. සොමනස්සවිරහිතසචක්ඛුකපටිසන්ධිනිදස්සනවසෙනාති සොමනස්සවිරහිතසචක්ඛුකපටිසන්ධියෙව නිදස්සනන්ති යොජෙතබ්බං. කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘නිදස්සනමත්තමෙතං, න පන ගණනපරිච්ඡින්දන’’න්ති ආහ ‘‘න හි චතුන්නංයෙවාති නියමො කතො’’ති. තංසමානලක්ඛණාති තාය ¶ සචක්ඛුකපටිසන්ධිතාය සමානලක්ඛණාති පරිත්තවිපාකග්ගහණං. තත්ථ සසොමනස්සපටිසන්ධියො සන්ධාය උපෙක්ඛාපටිසන්ධියො නිදස්සනභාවෙන වුත්තාති කෙචි. පරිත්තවිපාකපටිසන්ධි ච කුසලවිපාකාහෙතුකපටිසන්ධි වෙදිතබ්බා. සාපි හි සචක්ඛුකා සියා. තංසමානලක්ඛණාති වා තාය ¶ උපෙක්ඛාසහගතාය සමානලක්ඛණා යථාවුත්තඅහෙතුකපටිසන්ධි ච පඤ්චමජ්ඣානපටිසන්ධි ච. යදි එවං ‘‘චතුන්න’’න්ති කස්මා ගණනපරිච්ඡෙදොති ආහ ‘‘කාමාවචරෙ…පෙ… නිදස්සනං කත’’න්ති. තෙනාති උපෙක්ඛාසහගතමහාවිපාකනිදස්සනෙන, යෙහි සමානතාය ඉමෙ නිදස්සනභාවෙන වුත්තා, තෙ එකංසෙන තංසභාවා එවාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යථා සසොමනස්ස…පෙ… තො හොතී’’ති.

නනු ච ගබ්භසෙය්යකෙසු අයමත්ථො එකංසතො න ලබ්භතීති ආසඞ්කං සන්ධායාහ ‘‘ගබ්භසෙය්යකානඤ්ච…පෙ… දස්සිතා හොතී’’ති. තෙනාහ ‘‘සචක්ඛුකාන’’න්තිආදි. තත්ථ යදි සහෙතුකපටිසන්ධිකානං කාමාවචරානං නියමතො සචක්ඛුකාදිභාවදස්සනං ගබ්භසෙය්යකවසෙන ලබ්භෙය්ය, යුත්තමෙතං සියාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ගබ්භසෙය්යකෙපි හී’’තිආදි. තථා ආයතනයමකෙ දස්සිතන්ති ඉදං ආයතනයමකවණ්ණනායං අත්තනා වුත්තං ‘‘එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියයමකෙ’’තිආදිවචනං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි සොමනස්සින්ද්රියුප්පාදකකම්මස්ස එකන්තෙන චක්ඛුන්ද්රියුප්පාදනතො ගබ්භෙපි යාව චක්ඛුන්ද්රියුප්පත්ති, තාව උප්පජ්ජමානතාය ‘‘අභිනන්දිතබ්බත්තා’’ති වුත්තං. සන්නිට්ඨානෙන සඞ්ගහිතානන්ති ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතී’’ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන සඞ්ගහිතානං. ඉත්ථීනං අඝානකානං උපපජ්ජන්තීනන්ති ආදීසූති ආදි-සද්දෙන ‘‘ඉත්ථීනං අචක්ඛුකානං උපපජ්ජන්තීන’’න්තිආදිං සඞ්ගණ්හාති. තෙ එවාති ගබ්භසෙය්යකා එව.

තංසමානලක්ඛණන්ති සොපෙක්ඛඅචක්ඛුකපටිසන්ධිභාවෙන සමානලක්ඛණං. තත්ථාති අහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තෙ. සමාධිලෙසො දුබ්බලසමාධි යො චිත්තට්ඨිතිමත්තො. තස්මාති යස්මා චිත්තට්ඨිති විය දුබ්බලං වීරියං නත්ථි, යො ‘‘වීරියලෙසො’’ති වත්තබ්බො, තස්මා, ලෙසමත්තස්සපි වීරියස්ස අභාවාති අත්ථො. අඤ්ඤෙසූති අහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තතො අඤ්ඤෙසු. කෙසුචීති එකච්චෙසු. උභයෙනපි මනොද්වාරාවජ්ජනහසිතුප්පාදචිත්තං වදති. ඉධාති අහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තෙ. සමාධිවීරියානි ඉන්ද්රියප්පත්තානි ච න හොන්තීති සමාධිකිච්චං පටික්ඛිපති, න සමාධිමත්තං, න ¶ වීරියලෙසස්ස සබ්භාවතොති යොජෙතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘විසෙසනඤ්හි විසෙසිතබ්බෙ පවත්තතී’’ති. යස්මිං වීරියෙ සති ඉන්ද්රියුප්පත්ති සියා, තදෙව තත්ථ නත්ථීති අත්ථො.

අපායෙ ¶ ඔපපාතිකවසෙනාති ඉදං සුගතියං ඔපපාතිකො විකලින්ද්රියො න හොතීති කත්වා වුත්තං, ‘‘ලබ්භන්තෙව ඤාණවිප්පයුත්තාන’’න්ති පන වුත්තත්තා ‘‘දුහෙතුකපටිසන්ධිකානං වසෙනා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තෙසන්ති ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියසන්තානානං. ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං පන උප්පාදනිරොධා අභිණ්හසොව හොන්තීති. පඨමකප්පිකාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගහිතානං පරිවත්තමානලිඞ්ගානං වසෙන උප්පාදනිරොධග්ගහණං වෙදිතබ්බං. පඨමකප්පිකානං පන වසෙන උප්පාදො එව ලබ්භති. ‘‘චුතිඋපපත්තිවසෙනෙව දුතියපුච්ඡාසුපි සන්නිට්ඨානෙහි ගහණං වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉදං උපාදින්නඉන්ද්රියෙහි නියමිතත්තා වුත්තං.

190. සන්තානුප්පත්තිනිරොධදස්සනතොති සන්තානවසෙන උප්පාදනිරොධානං දිස්සමානත්තා. එතෙන රූපජීවිතින්ද්රියස්ස චක්ඛුන්ද්රියාදිසමානගතිකතං යුත්තිතො සාධෙති. ආගමතො පන ‘‘විනා සොමනස්සෙනා’’තිආදිනා පරතො සාධෙස්සති. ඡෙදොති නාමං දට්ඨබ්බං සරූපදස්සනෙනෙව සංසයඡෙදනතො.

තස්සාති රූපජීවිතින්ද්රියස්ස. තෙ ච අසඤ්ඤසත්තා. නනු ච උප්පාදොව ජීවිතින්ද්රියස්ස චුතිඋපපත්තිවසෙන වත්තබ්බො, න අනුප්පාදොති ආහ ‘‘අනුප්පාදො…පෙ… න පවත්තෙ’’ති. අයඤ්ච නයො න කෙවලං පුරිමකොට්ඨාසෙ එව, අථ ඛො ඉතරකොට්ඨාසෙපි ගහිතො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘පච්ඡිමකොට්ඨාසෙපී’’තිආදිමාහ.

‘‘උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති කස්මා වුත්තන්ති යෙනාධිප්පායෙන චොදනා කතා, තමධිප්පායං විවරිතුං ‘‘නනු සුද්ධාවාස’’න්තිආදි වුත්තං. න වත්තබ්බන්ති ‘‘උපපජ්ජන්තාන’’න්ති න වත්තබ්බං, ‘‘උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ඉච්චෙව වත්තබ්බන්ති අත්ථො. ඉදානි යථා ‘‘උපපජ්ජන්තාන’’න්ති න වත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. සොමනස්සමනින්ද්රියානන්ති සොමනස්සින්ද්රියමනින්ද්රියානං, අයමෙව වා පාඨො. තදාති පඨමස්ස රූපජීවිතින්ද්රියස්ස ධරමානකාලෙ. තස්මාති යස්මා රූපාරූපජීවිතින්ද්රියානං අත්ථෙව කාලභෙදො, උභයඤ්චෙත්ථ ජීවිතින්ද්රියභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා ගය්හති, තස්මා. උභයන්ති සොමනස්සින්ද්රියජීවිතින්ද්රියන්ති ¶ ඉදං උභයං. උප්පාදක්ඛණෙන නිදස්සිතන්ති එතෙන ‘‘උපපත්තිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති දස්සෙති. ඉදානි තමෙවත්ථං උදාහරණෙන පාකටතරං කාතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ යථා තාදිසානං අනෙකෙසං චිත්තානං භඞ්ගක්ඛණෙ ලබ්භමානං තදෙකදෙසෙන සබ්බපඨමස්ස උපපත්තිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙන නිදස්සිතං, එවමිධාපි ඛණද්වයෙ ලබ්භමානං තදෙකදෙසෙන උප්පාදක්ඛණෙන නිදස්සිතන්ති එවං නිදස්සනත්ථො වෙදිතබ්බො.

තෙසන්ති ජීවිතින්ද්රියාදීනං. අඤ්ඤත්ථාති පවත්තෙ. ඉධාති අනාගතකාලභෙදෙ. න න සම්භවති උපපත්තික්ඛණස්ස විය තතො පරං පවත්තික්ඛණස්සපි අනාගතකාලභාවතො. තස්මාති උපපත්තිතො අඤ්ඤත්ථාපි යථාධිප්පෙතඋප්පාදසම්භවතො. අයඤ්ච අත්ථො වාරන්තරෙපි දිස්සතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි. න හීතිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. තත්ථ අපි පච්ඡිම…පෙ… සන්ධිකස්සාති අපි-සද්දෙන ‘‘කො පන වාදො අපච්ඡිමභවිකස්ස සොමනස්සසහගතපටිසන්ධිකස්සා’’ති දස්සෙති. අපච්ඡිමභවිකස්ස චුතිතො පච්ඡා ‘‘සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘චුතිතො පුබ්බෙවා’’ති. එත්ථ හි පඨමපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානත්ථොතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – එත්ථ ‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති එවමාදීසු යමකෙසු යා පඨමපුච්ඡා, තාසු සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතො අත්ථො. පුච්ඡිතබ්බත්ථනිස්සයොති ‘‘තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’තිආදිකස්ස පුච්ඡිතබ්බස්ස අත්ථස්ස නිස්සයභූතො මාදිසොව මයා සදිසො එව අත්ථො උපපත්තිඋප්පාදින්ද්රියවා උපපත්තික්ඛණෙ උප්පාදාවත්ථඉන්ද්රියසහිතො, උභයුප්පාදින්ද්රියවා පටිසන්ධිපවත්තීසු උප්පාදාවත්ථඉන්ද්රියසහිතො වා. පටිනිවත්තිත්වාපි පුච්ඡිතබ්බත්ථස්ස නිස්සයොති ‘‘යස්ස වා පනා’’තිආදිනා පටිනිවත්තිත්වා පුච්ඡිතබ්බස්සපි සංසයත්ථස්ස නිස්සයොති එවං ඉමිනා විය අජ්ඣාසයෙන ‘‘යස්ස වා පන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’තිආදීසු දුතියපුච්ඡාසු සන්නිට්ඨානත්ථමෙව සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතමෙව අත්ථං නියමෙති. තත්ථෙව තාසු එව පුබ්බෙ වුත්තපඨමපුච්ඡාසු එව. පුච්ඡිතබ්බං ‘‘තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජිස්සතී’’තිආදීසු අනාගතභාවමත්තෙන සරූපතො ගහිතං උප්පාදං උප්පාදසඞ්ඛාතං, ‘‘තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සතී’’තිආදීසු අනාගතභාවමත්තෙන සරූපතො ගහිතං නිරොධං වා නිරොධසඞ්ඛාතං වා සංසයත්ථං න නියමෙතීති. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන සන්නිට්ඨානත්ථස්ස නියමො හොති, න සංසයත්ථස්ස, තස්මා ‘‘යස්ස වා පන…පෙ… ආමන්තා’’ති වුත්තං. එස නයොති ය්වායං උප්පාදවාරෙ විචාරො වුත්තො, නිරොධවාරෙපි එසෙව නයො. තථා හි ‘‘යස්ස ¶ ¶ වා පන සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චක්ඛුන්ද්රියං නිරුජ්ඣිස්සතීති? ආමන්තා’’ති වුත්තං.

එවං අවුත්තත්තාති උප්පාදනිරොධානං අනාගතානං සරූපෙන අවුත්තත්තා. න හි තත්ථ තෙ සරූපෙන වුත්තා, අථ ඛො ‘‘නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති පටික්ඛෙපමුඛෙන වුත්තා. තත්ථාති අනුලොමෙ. න එවං යොජෙතබ්බා පටිලොමෙ. තමෙව අයොජෙතබ්බතං ‘‘යථා හී’’තිආදිනා විවරති. උප්පාදනිරොධෙ අතික්කමිත්වා උප්පාදනිරොධා සම්භවන්ති යොජෙතුං, තථා උප්පාදනිරොධෙ අප්පත්වා උප්පාදනිරොධා සම්භවන්ති යොජෙතුන්ති යොජනා. ඉදඤ්ච ද්වයං යථානුලොමෙ සම්භවති, න එවං පටිලොමෙ. තෙනාහ ‘‘න එවං…පෙ… සම්භවන්තී’’ති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අභූතාභාවස්ස…පෙ… සම්භවානුපපත්තිතො’’ති. අභූතාභාවස්සාති අභූතස්ස අභාවස්ස, අභූතස්ස උප්පාදස්ස නිරොධස්ස ච අභාවස්සාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අභූතුප්පාදනිරොධාභාවො ච පටිලොමෙ පුච්ඡිතො’’ති, තස්මා ‘‘ආමන්තා’’ති ච වුත්තං, න වුත්තං විස්සජ්ජනන්ති සම්බන්ධො. අස්ස විසෙසරහිතස්ස අභූතාභාවස්සාති ඉමස්ස යථාවුත්තස්ස යථා රූපාභාවො වෙදනාභාවොති කොචි අභාවොපි විසෙසසහිතො, න එවමයන්ති විසෙසරහිතස්ස අභූතාභාවස්ස.

කාලන්තරයොගාභාවතොති කාලවිසෙසයොගාභාවතො. යාදිසානන්ති යානි භූතානි න වත්තමානානි සති පච්චයෙ උප්පජ්ජනාරහානි, තෙසං අනාගතානන්ති අත්ථො. උප්පාදනිරොධාභාවෙන පුච්ඡිතබ්බස්සාති ‘‘නුප්පජ්ජිස්සති න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති එවං උප්පාදස්ස නිරොධස්ස ච අභාවෙන පුච්ඡිතබ්බස්ස අත්ථස්ස. සන්නිස්සයො නිස්සයභූතො සන්නිට්ඨානෙන සන්නිච්ඡිතො සන්නිට්ඨානපදසඞ්ගහිතො. සො යථාවුත්තො අත්ථො නිස්සයො එතෙසන්ති තන්නිස්සයා. තාදිසානංයෙව අනාගතානංයෙව උපපත්තිචුතිඋප්පාදනිරොධානං උපපත්තිචුතිසඞ්ඛාතඋප්පාදනිරොධානං අනුප්පාදානිරොධානං පටික්ඛෙපවසෙන. ජීවිතාදීනම්පි ජීවිතමනින්ද්රියාදීනම්පි. අනුප්පාදානිරොධා සංසයපදෙන පුච්ඡිතා හොන්ති ‘‘යස්ස සොමනස්සින්ද්රියං නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සොමනස්සින්ද්රියං න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති. ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං විභජිත්වා වත්තබ්බස්ස අභාවතො. තෙනාහ ‘‘න වුත්තං…පෙ… විස්සජ්ජන’’න්ති.

යෙ ¶ සොපෙක්ඛපටිසන්ධිකා භවිස්සන්ති රූපලොකෙ, තෙ සඞ්ගහිතාති යොජනා. තංසමානලක්ඛණතායාති තෙන සොපෙක්ඛපටිසන්ධිකභාවෙන සමානලක්ඛණතාය. තං පමාදලිඛිතං ධම්මයමකෙ ¶ තාදිසස්සෙව වචනස්ස අභාවතො. තත්ථපි යං වත්තබ්බං, තං චිත්තයමකෙ වුත්තං ‘‘න හි ඛණපච්චුප්පන්නෙ උප්පජ්ජිත්ථාති අතීතවොහාරො අත්ථී’’තිආදිනා.

435-482. ලොකියඅබ්යාකතෙහීති ඵලධම්මනිබ්බානවිනිමුත්තෙහි අබ්යාකතෙහි. තානි උපාදායාති තානි ලොකියඅබ්යාකතානි උපාදාය. තංසමානගතිකානං මනින්ද්රියාදීනං ‘‘සො වෙදනාක්ඛන්ධං පරිජානාතීති? ආමන්තා’’තිආදිනා (යම. 1.ඛන්ධයමක.206) වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං විය පරිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තා. යඤ්හි පරිජානිතබ්බං, තදෙව පරිජානාතීතිආදිනා වුත්තං. එවමවිපරීතෙ අත්ථෙ සිද්ධෙපි චොදකො ‘‘මිස්සකත්තා’’ති එත්ථ ලබ්භමානං ලෙසං ගහෙත්වා චොදෙති ‘‘යදි පරිඤ්ඤෙය්යමිස්සකත්තා’’තිආදිනා. තස්සත්ථො – යථා ඉධ පරිඤ්ඤෙය්යමිස්සකානං පරිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තා, එවමඤ්ඤත්ථාපි සා තෙසං වත්තබ්බා, තථා භාවෙතබ්බමිස්සකානං භාවෙතබ්බතාති. තෙනාහ ‘‘කස්මා ධම්මයමකෙ’’තිආදි. කුසලාකුසලෙසු භාවනාපහානාභිනිවෙසො හොති, යෙන වුත්තං ‘‘සො තං අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙතී’’තිආදි. න අබ්යාකතභාවන්ති එකෙන යථා ඵස්සද්වාරතො විය විඤ්ඤාණද්වාරතො කුසලාදීනං උප්පත්තිපරියායො, එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං විය න අබ්යාකතාදීනං පරිඤ්ඤෙය්යතාපරියායොති දස්සෙති.

කුසලාකුසලභාවෙන අග්ගහිතාති සමුදයසභාවෙන අග්ගහිතාති අත්ථො. කුසලාකුසලාපීති කුසලාකුසලභාවාපි සමානා. භාවෙතබ්බපහාතබ්බභාවෙහි ¶ විනාපි හොති, යො න මග්ගසමුදයසච්චපක්ඛියො. යථා ‘‘අනිච්චං රූප’’න්ති එත්ථ ‘‘අනිච්චමෙව රූපං, න නිච්ච’’න්ති පටියොගිවිනිවත්තනමෙව එව-කාරෙන කරීයති, න තස්ස දුක්ඛානත්තතාදයො නිවාරිතා හොන්ති, එවං ‘‘පහාතබ්බමෙවා’’ති එත්ථ එව-සද්දෙන පටියොගිභූතං අප්පහාතබ්බමෙව නිවත්තීයති, න තතො අඤ්ඤවිසෙසාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එතෙන පහාතබ්බමෙවා’’තිආදි. භාවෙතබ්බභාවො ¶ එව තස්ස අඤ්ඤින්ද්රියස්ස ගහිතො උක්කංසගතිවිජානනතො. ‘‘පරතො ලිඛිතබ්බං උප්පටිපාටියා ලිඛිත’’න්ති කස්මා වුත්තං. ද්වෙ පුග්ගලාති හි ආදි අනුලොමෙ ආගතං උද්ධටං, චක්ඛුන්ද්රියං න පරිජානාතීතිආදි පන පටිලොමෙ. දොමනස්සින්ද්රියං න පජහන්ති නාමාති ඉදං ‘‘නො ච දොමනස්සින්ද්රියං පජහන්තී’’ති පාළිපදස්ස අත්ථවචනං. යං පන ‘‘චක්ඛුන්ද්රියමූලකං අතික්කමිත්වා දොමනස්සින්ද්රියමූලකෙ ඉදං වුත්ත’’න්ති වුත්තං, පටිලොමෙ ආගතං සන්ධාය වුත්තත්තා තං න යුත්තං, න තං අට්ඨකථාචරියා පඨමං ආගතං පදං ලඞ්ඝිත්වා තාදිසස්සෙව පච්ඡා ආගතපදස්ස අත්ථවණ්ණනං කරොන්ති. පදානුක්කමතො එව හි අට්ඨකථායං අත්ථවණ්ණනා ආරද්ධා, පරියොසාපිතා ච, තස්මා අනුපටිපාටියාව ලිඛිතං, න උප්පටිපාටියාති දට්ඨබ්බං ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා’’තිආදිකස්ස අනුලොමෙ ආගතස්ස උද්ධටත්තා.

එත්ථාති එතස්මිං පරිඤ්ඤාවාරෙ. ඡ පුග්ගලාති පුථුජ්ජනෙන සද්ධිං යාව අනාගාමිමග්ගට්ඨා ඡ පුග්ගලා. අභින්දිත්වා ගහිතො තත්ථ භබ්බාභබ්බානං කිච්චවිසෙසස්ස අග්ගහිතත්තා. යත්ථ පන සති පුථුජ්ජනග්ගහණසාමඤ්ඤෙ භබ්බානං කිච්චං ගහිතං, යත්ථ ච අභබ්බානං, තත්ථ තෙ එව භින්දිත්වා වුත්තා හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ ච පුථුජ්ජනා මග්ගං පටිලභිස්සන්ති, යෙ ච පුථුජ්ජනා මග්ගං න පටිලභිස්සන්තී’’ති ච ආදිමාහ. අරහාති අරියො, අයමෙව වා පාඨො. පඨමමග්ගඵලසමඞ්ගීති පුරිමමග්ගඵලසමඞ්ගී. ඉතරොති අරහා. එවං පුග්ගලභෙදං ඤත්වාති ඉධ පුථුජ්ජනො සො ච අභබ්බොති ගහිතො, ඉධ භබ්බො ඉධ අරියා, යෙ ච පඨමමග්ගඵලසමඞ්ගිනො යාව අග්ගමග්ගඵලසමඞ්ගිනොති එවං යථාවුත්තං පුග්ගලවිභාගං ඤත්වා. තත්ථ තත්ථාති තෙසං ද්වෙ පුථුජ්ජනා අට්ඨ අරියාති ඉමෙසං යථාවුත්තපුග්ගලානං භෙදතො අභෙදතො ච ගහණවසෙන ආගතෙ තස්මිං තස්මිං පාඨපදෙසෙ. සන්නිට්ඨානෙනාති සන්නිට්ඨානපදවසෙන, නිච්ඡයවසෙනෙව වා. නිද්ධාරෙත්වාති ¶ නීහරිත්වා. විස්සජ්ජනං යොජෙතබ්බන්ති විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තපාළියා යථාවුත්තඅත්ථදස්සනෙන සම්බන්ධතො විභාවෙතබ්බොති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස