📜

පට්ඨානපකරණ-අනුටීකා

ගන්ථාරම්භවණ්ණනා

කාමගුණාදීහීති ¶ ¶ කාමගුණඣානාභිඤ්ඤාචිත්තිස්සරියාදීහි. ලළන්තීති ලළිතානුභවනවසෙන රමන්ති. තෙසූති කාමගුණාදීසු. විහරන්තීති ඉරියාපථපරිවත්තනාදිනා වත්තන්ති. පච්චත්ථිකෙති බාහිරබ්භන්තරභෙදෙ අමිත්තෙ. ඉස්සරියං තත්ථ තත්ථ ආධිපතෙය්යං. ඨානං සෙට්ඨිසෙනාපතියුවරාජාදිට්ඨානන්තරං. ආදි-සද්දෙන පරිවාරපරිච්ඡෙදාදි සඞ්ගය්හති. පුඤ්ඤයොගානුභාවප්පත්තායාති දානමයාදිපුඤ්ඤානුභාවාධිගතාය සමථවිපස්සනාභාවනාසඞ්ඛාතයොගානුභාවාධිගතාය ච. ජුතියාති සරීරප්පභාය චෙව ඤාණප්පභාය ච. එත්ථ ච දෙව-සද්දො යථා කීළාවිජිගිසාවොහාරජුතිගතිඅත්ථො, එවං සත්තිඅභිත්ථවකමනත්ථොපි හොති ධාතුසද්දානං අනෙකත්ථභාවතොති ‘‘යදිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ සක්කොන්තීති වා’’තිආදි වුත්තං.

ඉද්ධිවිධාදිතාමත්තෙන භගවතො අභිඤ්ඤාදීනං සාවකෙහි සාධාරණතාවචනං, සභාවතො පන සබ්බෙපි ¶ බුද්ධගුණා අනඤ්ඤසාධාරණායෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘නිරතිසයාය අභිඤ්ඤාකීළාය, උත්තමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහී’’ති ආහ. චිත්තිස්සරියසත්තධනාදීනං දානසඞ්ඛාතෙන සම්මාපටිපත්තිඅවෙච්චප්පසාදසක්කාරානං ගහණසඞ්ඛාතෙනාති යොජනා. ගහණඤ්චෙත්ථ තෙසු උපලබ්භමානසම්මාපටිපත්තිඅවෙච්චප්පසාදානං තෙහි උපනීයමානසක්කාරස්ස ච අභිනන්දනං අනුමොදනං සම්පටිච්ඡනඤ්ච වෙදිතබ්බං. ධම්මසභාවානුරූපානුසාසනීවචනෙනෙව ච පන සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා වීතික්කමධම්මානුරූපා අනුසාසනීති කත්වා. ඤාණගති ඤාණෙන ගන්තබ්බස්ස ඤෙය්යස්ස අවබොධො. සමන්නාගතත්තාති ඉදං ‘‘අභිඤ්ඤාකීළායා’’තිආදීසු පච්චෙකං යොජෙතබ්බං, තථා සදෙවකෙන ලොකෙනාති ඉදං ‘‘ගමනීයතො’’තිආදීසු. තෙ දෙවෙති සම්මුතිදෙවාදිකෙ දෙවෙ. තෙහි ගුණෙහීති අභිඤ්ඤාදිගුණෙහි. පූජනීයතරො දෙවොති ¶ ඉදං පූජනීයපරියායො අයං අති-සද්දොති කත්වා වුත්තං. අතිරෙකතරොති අධිකතරො. උපපත්තිදෙවානන්ති ඉදං තබ්බහුලතාය වුත්තං. විසුද්ධිදෙවාපි හි තත්ථ විජ්ජන්තෙව, තෙසුපි වා ලබ්භමානං උපපත්තිදෙවභාවමත්තමෙව ගහෙත්වා තථා වුත්තං. පටිපක්ඛානං දුස්සීල්යමුට්ඨස්සච්චවික්ඛෙපානං, සීලවිපත්තිඅභිජ්ඣාදොමනස්සඅවසිට්ඨනීවරණානං වා.

ඉසීනං සත්තමො, ඉසීසු සත්තමොති දුවිධම්පි අත්ථං යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘චතුසච්චාවබොධගතියා…පෙ… වුත්තො’’ති ආහ. සපරසන්තානෙසු සීලාදිගුණානං එසනට්ඨෙන වා ඉසයො, බුද්ධාදයො අරියා. ඉසි ච සො සත්තමො චාති ඉසිසත්තමොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘නාමරූපනිරොධ’’න්ති එත්ථ යං නාමරූපං නිරොධෙතබ්බං, තං දස්සෙන්තො ‘‘යතො විඤ්ඤාණං පච්චුදාවත්තතී’’ති ආහ. වට්ටපරියාපන්නඤ්හි නාමරූපං නිරොධෙතබ්බං. තස්මිඤ්හි නිරොධිතෙ සබ්බසො නාමරූපං නිරොධිතමෙව හොති. යථාහ ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති…පෙ… අරහතො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තස්ස චරිමවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන පඤ්ඤා ච සති ච නාමඤ්ච රූපඤ්ච, එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 6). අතිගම්භීරනයමණ්ඩිතදෙසනං සාතිසයං පච්චයාකාරස්ස විභාවනතො. සභාවතො ච පච්චයාකාරො ගම්භීරො. යථාහ ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො ගම්භීරො’’තිආදි (දී. නි. 2.67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7, 8), ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද ¶ , පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60) ච ආදි. තස්ස චායං අනන්තනයපට්ඨානදෙසනා අතිගම්භීරාව.

ගන්ථාරම්භවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා

සමානනෙති සමානනයනෙ, සමාහරණෙ, සමානකරණෙ වා අට්ඨකථාධිප්පායං. තත්ථ ‘‘ද්වෙ අනුලොමානි ධම්මානුලොමඤ්ච පච්චයානුලොමඤ්චා’’තිආදිනා පරතො වණ්ණයිස්සන්ති.

පට්ඨානනාමත්ථොති ¶ ‘‘පට්ඨාන’’න්ති ඉමස්ස නාමස්ස අත්ථො, තං පන යස්මා අවයවද්වාරෙන සමුදායෙ නිරුළ්හං, තස්මා යථා අවයවෙසු පතිට්ඨිතං, තමෙව තාව දස්සෙතුං ‘‘තිකපට්ඨානාදීනං තිකපට්ඨානාදිනාමත්ථො’’ති වුත්තං. අථ වා අවයවානමෙව පට්ඨානනාමත්ථො නිද්ධාරෙතබ්බො තංසමුදායමත්තත්තා පකරණස්ස. න හි සමුදායො නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘පට්ඨානං…පෙ… නාමත්ථො’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමස්ස පකරණස්ස…පෙ… සමොධානතා චෙත්ථ වත්තබ්බා’’ති. වචනසමුදායත්ථවිජානනෙන විදිතපට්ඨානසාමඤ්ඤත්ථස්ස විත්ථාරතො පට්ඨානකථා වුච්චමානා සුඛග්ගහණා හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවඤ්හි…පෙ… හොතී’’ති. තත්ථාති තාසු නාමත්ථයථාවුත්තසමොධානතාසු. සබ්බසාධාරණස්සාති සබ්බෙසං අවයවභූතානං තිකපට්ඨානාදීනං සමුදායස්ස ච සාධාරණස්ස. අත්ථතො ආපන්නං නානාවිධභාවන්ති පකාරග්ගහණෙනෙව පකාරානං අනෙකවිධතා ච ගහිතාව හොන්තීති වුත්තං. පකාරෙහි ඨානන්ති හි පට්ඨානං, නානාවිධො පච්චයො, තං එත්ථ විභජනවසෙන අත්ථීති පට්ඨානං, පකරණං, තදවයවො ච. එතස්මිඤ්ච අත්ථනයෙ සද්දතොපි නානාවිධභාවසිද්ධි දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ නානප්පකාරා පච්චයතා, නානප්පකාරානං පච්චයතා ච නානප්පකාරපච්චයතාති උභයම්පි සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන එකසෙසනයෙන වා එකජ්ඣං ගහිතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එකස්සපි…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති ආහ. අනෙකධම්මභාවතොති අනෙකෙ ධම්මා එතස්සාති අනෙකධම්මො, තබ්භාවතොති යොජෙතබ්බං. නානප්පකාරපච්චයතාති ¶ නානප්පකාරපච්චයභාවො, යො අට්ඨකථායං ‘‘නානප්පකාරපච්චයට්ඨො’’ති වුත්තො.

කාමං ධම්මසඞ්ගහාදීසුපි අත්ථෙව පච්චයධම්මවිභාගො, සො පන තත්ථ පච්චයභාවො න තථා තප්පරභාවෙන විභත්තො යථා පට්ඨානෙති දස්සෙන්තො ‘‘එතෙන…පෙ… දස්සෙතී’’ති ආහ. සාතිසයවිභාගතං ඉමස්ස පකරණස්ස තථා තදවයවානං.

සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස යථාවුත්තගමනං යදධිකරණං, තං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථාති වචනසෙසො’’ති. ගමනදෙසභාවතොති පවත්තිට්ඨානභාවතො. අඤ්ඤෙහි ගතිමන්තෙහීති තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණාදීහි. තස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස.

තිවිධෙන ¶ පරිච්ඡෙදෙන දෙසිතෙසු ධම්මෙසු තිකවොහාරොති ආහ ‘‘තිකානන්ති තිකවසෙන වුත්තධම්මාන’’න්ති. තීණි පරිමාණානි එතෙසන්ති හි තිකා. සමන්තාති සමන්තතො සබ්බභාගතොති වුත්තං හොතීති ආහ ‘‘අනුලොමාදීහි සබ්බප්පකාරෙහිපී’’ති. ගතානීති පවත්තානි. සමන්තචතුවීසතිපට්ඨානානීති සමන්තතො අනුලොමාදිසබ්බභාගතො සමොධානවසෙන චතුවීසති පට්ඨානානි. අනුලොමාදිසබ්බකොට්ඨාසතොති අනුලොමාදිචතුකොට්ඨාසතො. තිකාදිඡඡභාවන්ති තිකාදිදුකදුකපරියොසානෙහි ඡඡභාවං. තෙනාති යථාවුත්තදස්සනෙන. ධම්මානුලොමාදිසබ්බකොට්ඨාසතොති පච්චනීකාදිදුකාදිසහජාතවාරාදිපච්චයපච්චනීයාදිආරම්මණමූලාදීනං ගහණං දට්ඨබ්බං. යථාවුත්තතො අඤ්ඤස්ස පකාරස්ස අසම්භවතො ‘‘අනූනෙහි නයෙහි පවත්තානීති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. තානි පන යථාවුත්තානි සමන්තපට්ඨානානි. අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා අට්ඨකථාවචනෙන අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙනෙවාහ…පෙ… වසෙනා’’ති.

හෙතුනොති හෙතුසභාවස්ස ධම්මස්ස. සතිපි හෙතුසභාවස්ස ආරම්මණපච්චයාදිභාවෙ සවිසෙසෙ තාව පච්චයෙ දස්සෙන්තෙන ‘‘අධිපතිපච්චයාදිභූතස්ස චා’’ති වුත්තං. ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති වුත්තෙ ධම්මස්ස හෙතුසභාවතා නිද්ධාරිතා, න පච්චයවිසෙසොති තස්ස අධිපතිපච්චයාදිභාවො න නිවාරිතොති ආහ ‘‘එතෙනපි සො එව දොසො ආපජ්ජතී’’ති. තෙනාති හෙතුභාවග්ගහණෙන. ඉධාති ‘‘හෙතුපච්චයො’’ති එත්ථ. ධම්මග්ගහණන්ති අලොභාදිධම්මග්ගහණං. සත්තිවිසෙසො අත්තනො බලං සත්තිකාරණභාවො, යො රසොතිපි වුච්චති, ස්වායං අනඤ්ඤසාධාරණතාය ධම්මතො අනඤ්ඤොපි පච්චයන්තරසමවායෙයෙව ¶ ලබ්භමානත්තා අඤ්ඤො විය කත්වා වුත්තො. තස්සාති හෙතුභාවසඞ්ඛාතස්ස සාමත්ථියස්ස. හෙතු හුත්වාති එත්ථාපි හෙතුභාවවාචකො හෙතුසද්දො, න හෙතුසභාවධම්මවාචකොති ආහ ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයොති ච වුත්ත’’න්ති.

එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙති. යදි එවං අට්ඨකථායං ධම්මස්සෙව පච්චයතාවචනං කථන්ති ආහ ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදි ¶ . තෙනෙව චෙත්ථ අම්හෙහිපි ‘‘ධම්මතො අනඤ්ඤොපි අඤ්ඤො විය කත්වා’’ති ච වුත්තං. යදි අට්ඨකථායං ‘‘යො හි ධම්මො, මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො’’ති ච ආදීසු ධම්මෙන ධම්මසත්තිවිභාවනං කතං, අථ කස්මා ඉධ හෙතුභාවෙන පච්චයොති ධම්මසත්තියෙව විභාවිතාති චොදනං මනසි කත්වා වුත්තං ‘‘ඉධාපි වා…පෙ… දස්සෙතී’’ති. ධම්මසත්තිවිභාවනං පනෙත්ථ න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. අත්ථො එතස්ස අත්ථීති අත්ථො, අත්ථාභිධායිවචනන්ති වුත්තං ‘‘එතීති එතස්ස අත්ථො වත්තතී’’ති, තස්මා අත්ථොති අත්ථවචනන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීනං සාධාරණවචන’’න්ති. තඤ්චාති හි ‘‘වත්තතී’’ති වචනං පච්චාමට්ඨං. අථ වා එතීති එතස්ස අත්ථොති ‘‘එතී’’ති එතස්ස පදස්ස අත්ථො ‘‘වත්තතී’’ති එත්ථ වත්තනකිරියා. තඤ්චාති තඤ්ච වත්තනං. එතස්මිං පනත්ථෙ සාධාරණවචනන්ති එත්ථ වචන-සද්දො අත්ථපරියායො වෙදිතබ්බො ‘‘වුච්චතී’’ති කත්වා. යදග්ගෙන උප්පත්තියා පච්චයො, තදග්ගෙන ඨිතියාපි පච්චයොති කොචි ආසඞ්කෙය්යාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං වුත්තං ‘‘කොචි හි…පෙ… හෙතුආදයො’’ති. එත්ථ ච යථා උප්පජ්ජනාරහානං උප්පත්තියා පච්චයෙ සතියෙව උප්පාදො, නාසති, එවං තිට්ඨන්තානම්පි ඨිතිපච්චයවසෙනෙව ඨානං යථා ජීවිතින්ද්රියවසෙන සහජාතධම්මානන්ති දට්ඨබ්බං. යෙ පන අරූපධම්මානං ඨිතිං පටික්ඛිපන්ති, යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

යථා අධිකරණසාධනො පතිට්ඨත්ථො හෙතු-සද්දො, එවං කරණසාධනො පවත්තිඅත්ථොපි යුජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘හිනොතී’’තිආදිමාහ. ‘‘ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදිවචනතො හෙතූනං කම්මනිදානභාවො වෙදිතබ්බො.

එතෙනාති හෙතුපච්චයතො අඤ්ඤෙනෙව කුසලභාවසිද්ධිවචනෙන. එකෙ ආචරියා. සභාවතොවාති එතෙන යථා අඤ්ඤෙසං රූපගතං ඔභාසෙන්තස්ස පදීපස්ස රූපගතොභාසකෙන අඤ්ඤෙන පයොජනං නත්ථි සයං ඔභාසනසභාවත්තා, එවං අඤ්ඤෙසං කුසලාදිභාවසාධකානං හෙතූනං අඤ්ඤෙන කුසලාදිභාවසාධකෙන ¶ පයොජනං නත්ථි සයමෙව කුසලාදිසභාවත්තාති දස්සෙති. න සභාවසිද්ධො අලොභාදීනං කුසලාදිභාවො උභයසභාවත්තා තංසම්පයුත්තඵස්සාදීනං වියාති ¶ ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිනා. සා පන අඤ්ඤපටිබද්ධා කුසලාදිතා.

න කොචි ධම්මො න හොතීති රූපාදිභෙදෙන ඡබ්බිධෙසු සඞ්ඛතාසඞ්ඛතපඤ්ඤත්තිධම්මෙසු කොචිපි ධම්මො ආරම්මණපච්චයො න න හොති, ස්වායං ආරම්මණපච්චයභාවො හෙට්ඨා ධාතුවිභඞ්ගවණ්ණනායං වුත්තොයෙව.

පුරිමාභිසඞ්ඛාරූපනිස්සයන්ති ‘‘ඡන්දවතො’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙන පුරිමසිද්ධං චිත්තාභිසඞ්ඛාරකසඞ්ඛාතං උපනිස්සයං. චිත්තෙති චිත්තසීසෙනායං නිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. න හි චිත්තමෙව තථාභිසඞ්ඛරීයති, අථ ඛො තංසම්පයුත්තධම්මාපි. සාධයමානාති වසෙ වත්තයමානා. වසවත්තනඤ්චෙත්ථ තදාකාරානුවිධානං. ඡන්දාදීසු හි හීනෙසු මජ්ඣිමෙසු පණීතෙසු තංතංසම්පයුත්තාපි තථා තථා පවත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘හීනාදිභාවෙන තදනුවත්තනතො’’ති. තෙනාති අත්තනො වසෙ වත්තාපනෙන, තෙසං වා වසෙ වත්තනෙන. තෙහි ඡන්දාදයො. අධිපතිපච්චයා හොන්ති අත්තාධීනානං පතිභාවෙන පවත්තනතො. ගරුකාතබ්බං ආරම්මණං මහග්ගතධම්මලොභනීයධම්මාදි.

තදනන්තරුප්පාදනියමොති තස්ස තස්සෙව චිත්තස්ස අනන්තරං උප්පජ්ජමානතං. තංතංසහකාරීපච්චයවිසිට්ඨස්සාති තෙන තෙන ආරම්මණාදිනා සහකාරීකාරණෙන තදුප්පාදනසමත්ථතාසඞ්ඛාතං විසෙසං පත්තස්ස. තායයෙවාති යා වෙඛාදානෙ පුප්ඵනසමත්ථතා වෙඛාපගමෙ ලද්ධොකාසා, තායමෙව.

උපසග්ගවසෙනපි අත්ථවිසෙසො හොතීති වුත්තං ‘‘සද්දත්ථමත්තතො නානාකරණ’’න්ති. වචනීයත්ථතොති භාවත්ථතො. භාවත්ථොපි හි වචනග්ගහණානුසාරෙන විඤ්ඤෙය්යත්තා ‘‘වචනීයො’’ති වුච්චති. නිරොධුප්පාදන්තරාභාවතොති පුරිමනිරොධස්ස පච්ඡිමුප්පාදස්ස ච බ්යවධායකාභාවතො. නිරන්තරුප්පාදනසමත්ථතාති එතෙන නිරොධානං නිරොධසමකාලුප්පාදවාදං නිවාරෙති. සති හි සමකාලත්තෙ බ්යවධානාසඞ්කා එව න සියා සණ්ඨානාභාවතො. ඉදමිතො හෙට්ඨා උද්ධං තිරියන්ති විභාගාභාවා අත්තනා එකත්තමිව උපනෙත්වාති යොජනා. සණ්ඨානාභාවෙන හි අප්පටිඝභාවූපලක්ඛණෙන ¶ විභාගාභාවං, තෙන එකත්තමිවූපනයනං සුට්ඨු අනන්තරභාවං සාධෙති, සහාවට්ඨානාභාවෙන පන අනන්තරමෙව උප්පාදනං.

විභාගතො ¶ ඤාණෙන ආකරීයතීති ආකාරො, ධම්මානං පවත්තිභෙදො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඵලසමාපත්තීනං නිරොධුප්පාදානන්තරතායාති යොජනා. පුරිමචුතීති අසඤ්ඤසත්තුප්පත්තිතො පුරිමචුති. යදි කාලන්තරතා නත්ථි, කථමිදං ‘‘සත්තාහං නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා පඤ්ච කප්පසතානි අතික්කමිත්වා’’ති වචනන්ති ආහ ‘‘න හි තෙසං…පෙ… වුච්චෙය්යා’’ති. නනු තෙසං අන්තරා රූපසන්තානො පවත්තතෙවාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘න ච…පෙ… අඤ්ඤසන්තානත්තා’’ති. යදි එවං තෙසං අඤ්ඤභින්නසන්තානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරෙනපි භවිතබ්බන්ති චොදනාය වුත්තං ‘‘රූපාරූප…පෙ… හොන්තී’’ති. තෙනෙතං දස්සෙති – යදිපි රූපාරූපධම්මා එකස්මිං පුග්ගලෙ වත්තමානා විසෙසතො අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරකභාවෙන වත්තන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං පන විසදිසසභාවතාය විසුංයෙව සන්තානභාවෙන පවත්තනතො බ්යවධායකා න හොන්ති සන්තතිවසෙන මිථු අපරියාපන්නත්තා, යතො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං විප්පයුත්තා, විසංසට්ඨා’’ති ච වුත්තන්ති. උපකාරකො ච නාම අච්චන්තං භින්නසන්තානානම්පි හොතියෙවාති න තාවතා සන්තානාභෙදොති භිය්යොපි නෙසං බ්යවධායකතාභාවො වෙදිතබ්බො. යථා සමානජාතිකානං චිත්තුප්පාදානං නිරන්තරතා සුට්ඨු අනන්තරභාවෙන පාකටා, න තථා අසමානජාතිකානන්ති අධිප්පායෙන ‘‘ජවනානන්තරස්ස ජවනස්ස විය භවඞ්ගානන්තරස්ස භවඞ්ගස්ස වියා’’ති වුත්තං.

පච්චයභාවො චෙත්ථාති එත්ථ ච-සද්දො බ්යතිරෙකො. සො යෙන විසෙසෙනෙත්ථ උප්පාදක්ඛණං, තං විසෙසං ජොතෙති. අනන්තරපච්චයාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සමනන්තරපච්චයං සඞ්ගණ්හාති. පුරෙපච්ඡාභාවා, තදුපාදිකා වා උප්පාදනිරොධා පුබ්බන්තාපරන්තපරිච්ඡෙදො, තෙන ගහිතානං ඛණත්තයපරියාපන්නානන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජතීති වචනං අලභන්තාන’’න්ති. උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගී හි ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුච්චති. තථා හි වුත්තං ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානං, නො ච උප්පන්නං, භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං නො ච උප්පජ්ජමාන’’න්ති (යම. 2.චිත්තයමක.81). සොති අනන්තරාදිපච්චයභාවො. අපරිච්ඡෙදන්ති කාලවසෙන පරිච්ඡෙදරහිතං. යතොති පුබ්බන්තාපරන්තවසෙන පරිච්ඡෙදාභාවතො. තෙනෙවාති කාලවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ එව ධම්මානං ගහණතො.

උප්පත්තියා ¶ පච්චයභාවෙන පාකටෙනාති ඉදං තස්ස නිදස්සනභාවනිදස්සනං. සිද්ධඤ්හි නිදස්සනං. පච්චයුප්පන්නානන්ති පච්චයනිබ්බත්තානං, අත්තනො ඵලභූතානන්ති ¶ අධිප්පායො. සහජාතභාවෙනාති සහ උප්පන්නභාවෙන. අත්තනා සහුප්පන්නධම්මානඤ්හි සහුප්පන්නභාවෙන උපකාරකතා සහජාතපච්චයතා. තෙන ඨිතික්ඛණෙපි නෙසං උපකාරකතා වෙදිතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘පකාසස්ස පදීපො වියා’’ති නිදස්සනම්පි සුට්ඨු යුජ්ජති. පදීපො හි පකාසස්ස ඨිතියාපි පච්චයොති.

අඤ්ඤමඤ්ඤතාවසෙනෙවාති ඉමිනා සහජාතාදිභාවෙන අත්තනො උපකාරකස්ස උපකාරකතාමත්තං න අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා, අථ ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවවසෙනාති ලක්ඛණසඞ්කරාභාවං දස්සෙති, න සහජාතාදිපච්චයෙහි විනා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයස්ස පවත්ති. තෙනෙවාහ ‘‘න සහජාතතාදිවසෙනා’’ති. යදිපි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො සහජාතාදිපච්චයෙහි විනා න හොති, සහජාතාදිපච්චයා පන තෙන විනාපි හොන්තීති සහජාතතාදිවිධුරෙනෙව පකාරෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයස්ස පවත්තීති දස්සෙන්තො ‘‘සහජාතාදි…පෙ… න හොතී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘න ච පුරෙජාත…පෙ… හොන්තී’’ති ආහ. සහජාතතාදීති ච ආදි-සද්දෙන නිස්සයඅත්ථිඅවිගතාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං.

පථවීධාතුයං පතිට්ඨාය එව සෙසධාතුයො උපාදාරූපානි විය යථාසකකිච්චං කරොන්තීති වුත්තං ‘‘අධිට්ඨානාකාරෙන පථවීධාතු සෙසධාතූන’’න්ති. එත්ථ අධිට්ඨානාකාරෙනාති ආධාරාකාරෙන. ආධාරාකාරො චෙත්ථ නෙසං සාතිසයං තදධීනවුත්තිතාය වෙදිතබ්බො, යතො භූතානි අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානානි වුච්චන්ති. එවඤ්ච කත්වා චක්ඛාදීනම්පි අධිට්ඨානාකාරෙන උපකාරකතා සුට්ඨු යුජ්ජති. න හි යථාවුත්තං තදධීනවුත්තියා විසෙසං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො චක්ඛාදීසු අදෙසකානං අරූපධම්මානං අධිට්ඨානාකාරො සම්භවති. යදිපි යං යං ධම්මං පටිච්ච යෙ යෙ ධම්මා පවත්තන්ති, තෙසං සබ්බෙසං තදධීනවුත්තිභාවො, යෙන පන පච්චයභාවවිසෙසෙන චක්ඛාදීනං පටුමන්දභාවෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො තදනුවිධානාකාරෙනෙව පවත්තන්ති, ස්වායමිදං තෙසං තදධීනවුත්තියා සිද්ධො විසෙසොති වුත්තො. එවඤ්හි පච්චයභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි ආරම්මණපච්චයතො නිස්සයපච්චයස්ස විසෙසො සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. ස්වායං ධාතුවිභඞ්ගෙ විභාවිතොයෙව. ඛන්ධාදයො තංතංනිස්සයානං ඛන්ධාදීනන්ති ‘‘උපකාරකා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

යං ¶ ¶ කිඤ්චි කාරණං නිස්සයොති වදති, න වුත්තලක්ඛණූපපන්නමෙව. එතෙන පච්චයට්ඨො ඉධ නිස්සයට්ඨොති දස්සෙති. තත්ථාති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තෙන වුත්තං ‘‘නිද්ධාරෙතී’’ති.

සුට්ඨුකතතං දීපෙති, කස්ස? ‘‘අත්තනො’’ති වුත්තස්ස පකතසද්දෙන විසෙසියමානස්ස පච්චයස්ස. කෙන කතන්ති? අත්තනො කාරණෙහීති සිද්ධොවායමත්ථො. තථාති ඵලස්ස උප්පාදනසමත්ථභාවෙන. අථ වා තථාති නිප්ඵාදනවසෙන උපසෙවනවසෙන ච. තත්ථ නිප්ඵාදනං හෙතුපච්චයසමොධානෙන ඵලස්ස නිබ්බත්තනං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති අනාමසිත්වා උපසෙවනමෙව විභාවෙන්තො ‘‘උපසෙවිතො වා’’ති ආහ. තත්ථ අල්ලීයාපනං පරිභොගවසෙන වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘උපභොගූපසෙවන’’න්ති. විජානනාදිවසෙනාති විජානනසඤ්ජානනානුභවනාදිවසෙන. තෙනාති යථාවුත්තඋපසෙවිතස්ස පකතභාවෙන. අනාගතානම්පි…පෙ… වුත්තා හොති, පගෙව අතීතානං පච්චුප්පන්නානඤ්චාති අධිප්පායො. පච්චුප්පන්නස්සපි හි ‘‘පච්චුප්පන්නං උතු භොජනං සෙනාසනං උපනිස්සාය ඣානං උප්පාදෙන්තී’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 2.18.8) පකතූපනිස්සයභාවෙ ලබ්භතීති.

යථා යෙ ධම්මා යෙසං ධම්මානං පච්ඡාජාතපච්චයා හොන්ති, තෙ තෙසං එකංසෙන විප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයාපි හොන්ති, තථා යෙ ධම්මා යෙසං ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයා හොන්ති, තෙ තෙසං නිස්සයාරම්මණපච්චයාපි හොන්තීති උභයෙසු උභයෙසං පච්චයාකාරානං ලක්ඛණතො සඞ්කරාභාවං දස්සෙතුං ‘‘විප්පයුත්තාකාරාදීහි විසිට්ඨා, නිස්සයාරම්මණාකාරාදීහි විසිට්ඨා’’ති ච වුත්තං. යථා හි පච්ඡාජාතපුරෙජාතාකාරා අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨා, එවං පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තාකාරාදයො පුරෙජාතනිස්සයාකාරාදයො ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිභත්තසභාවා එවාති.

මනොසඤ්චෙතනාහාරවසෙන පවත්තමානෙහීති ඉමිනා චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මානම්පි තදනුගුණං අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙසු පවත්තිමාහ. තෙනෙවාති චෙතනාහාරවසෙන උපකාරකත්තා එව.

පයොගෙන කරණීයස්සාති එතෙන භින්නජාති යං තාදිසං පයොගෙන කාතුං න සක්කා, තං නිවත්තෙති. අනෙකවාරං පවත්තියා ආසෙවනට්ඨස්ස පාකටභාවොති කත්වා වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං කරණ’’න්ති. එකස්ස පන ¶ පච්චයධම්මස්ස එකවාරමෙව පවත්ති. අත්තසදිසස්සාති අරූපධම්මසාරම්මණතාසුක්කකණ්හාදිභාවෙහි අත්තනා සදිසස්ස. ඉදං පච්චයුප්පන්නවිසෙසනං, ‘‘අත්තසදිසසභාවතාපාදන’’න්ති ¶ ඉදං පන පච්චයභාවවිසෙසනං, තඤ්ච භින්නජාතියතාදිමෙව විසදිසසභාවතං නිවත්තෙති, න භූමන්තරතාදි. න හි පරිත්තා ධම්මා මහග්ගතඅප්පමාණානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයා න හොන්තීති. වාසනං වාසං ගාහාපනං, ඉධ පන වාසනං විය වාසනං, භාවනන්ති අත්ථො. ගන්ථාදීසූති ගන්ථසිප්පාදීසු. විසයෙ චෙතං භුම්මං, න නිද්ධාරණෙ. තෙන ගන්ථසිප්පාදිවිසයා පුරිමසිද්ධා අජ්ඣයනාදිකිරියා ‘‘ගන්ථාදීසු පුරිමා පුරිමා’’ති වුත්තා, සා පන ආසෙවනාකාරා ඉධ උදාහරණභාවෙන අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘පුරිමා පුරිමා ආසෙවනා වියාති අධිප්පායො’’ති. නිද්ධාරණෙ එව වා එතං භුම්මං. ගන්ථාදිවිසයා හි ආසෙවනා ගන්ථාදීති වුත්තා යථා රූපවිසයජ්ඣානං රූපන්ති වුත්තං ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.248; 3.312; පටි. ම. 1.209; ධ. ස. 248).

අත්තනො විය සම්පයුත්තධම්මානම්පි කිච්චසාධිකා චෙතනා චිත්තස්ස බ්යාපාරභාවෙන ලක්ඛීයතීති ආහ ‘‘චිත්තපයොගො චෙතනා’’ති. තායාති තාය චෙතනාය. උප්පන්නකිරියතාවිසිට්ඨෙති චිත්තපයොගසඞ්ඛාතාය චෙතනාකිරියාය උප්පත්තියා විසිට්ඨෙ විසෙසං ආපන්නෙ. යස්මිඤ්හි සන්තානෙ කුසලාකුසලචෙතනා උප්පජ්ජති, තත්ථ යථාබලං තාදිසං විසෙසාධානං කත්වා නිරුජ්ඣති, යතො තත්ථෙව අවසෙසපච්චයසමවායෙ තස්සා ඵලභූතානි විපාකකටත්තාරූපානි නිබ්බත්තිස්සන්ති. තෙනාහ ‘‘සෙසපච්චය…පෙ… න අඤ්ඤථා’’ති. තෙසන්ති විපාකකටත්තාරූපානං. තෙනාති චිත්තකිරියභාවෙන. කිං වත්තබ්බන්ති අසහජාතානම්පි භාවීනං උපකාරිකා චෙතනා සහජාතානං උපකාරිකාති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අත්ථො.

නිරුස්සාහසන්තභාවෙනාති උස්සාහනං උස්සාහො, නත්ථි එතස්ස උස්සාහොති නිරුස්සාහො, සො එව සන්තභාවොති නිරුස්සාහසන්තභාවො, තෙන. උස්සාහොති ච කිරියමයචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තිආකාරො වෙදිතබ්බො, යො බ්යාපාරොති ච වුච්චති, න වීරියුස්සාහො. ස්වායං යථා අසමුග්ඝාතිතානුසයානං කිරියමයචිත්තුප්පාදෙසු සාතිසයො ¶ ලබ්භති, න තථා නිරනුසයානං. තතො එව තෙ සන්තසභාවා විපාකුප්පාදනබ්යාපාරරහිතාව හොන්ති, කිරියමයචිත්තුප්පාදතාය පන සඋස්සාහා එවාති තතොපි විසෙසනත්ථං ‘‘නිරුස්සාහසන්තභාවෙනා’’ති වුත්තං. එතෙනාති නිරුස්සාහසන්තභාවග්ගහණෙන. සාරම්මණාදිභාවෙනාති සාරම්මණඅරූපධම්මචිත්තචෙතසිකඵස්සාදිභාවෙන. විසදිසවිපාකභාවං දස්සෙති යථාවුත්තඋස්සාහමත්තරහිතසන්තභාවස්ස විපක්කභාවමාපන්නෙසු අරූපධම්මෙසු එව ලබ්භනතො. සොති විපාකභාවො. විපාකානං පයොගෙන අසාධෙතබ්බතායාති ¶ ‘‘ඡන්දවතො කිං නාමන සිජ්ඣතී’’තිආදිනා චිත්තාභිසඞ්ඛාරපයොගෙන යථා කුසලාකුසලා නිප්ඵාදීයන්ති, එවං විපාකානං පයොගෙන අනිප්ඵාදෙතබ්බත්තා. පයොගෙනාති කම්මඵලුප්පත්තිමූලහෙතුභූතෙන පුරිමපයොගෙන. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තී’’තිආදි. අඤ්ඤථාති පයොගෙන විනා. සෙසපච්චයෙසූති කම්මස්ස විපාකුප්පාදනෙ සහකාරීකාරණෙසු. කම්මස්ස කටත්තායෙව පයොගෙ සති අසතිපීති වුත්තමෙවත්ථං අවධාරණෙන දස්සෙන්තො විපාකානං නිරුස්සාහතං පාකටං කරොති. න කිලෙසවූපසමසන්තභාවො යථා තං සන්තානෙසු ඣානසමාපත්තීසූති අධිප්පායො. අයඤ්ච විපාකානං සන්තභාවො නානුමානිකො, අථ ඛො පච්චක්ඛසිද්ධොති දස්සෙන්තො ‘‘සන්තභාවතොයෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අභිනිපාතග්ගහණෙන කිච්චතො පඤ්චවිඤ්ඤාණානි දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කිඤ්චි ධම්මං පටිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. තප්පච්චයවතන්ති විපාකපච්චයවන්තානං, විපාකපච්චයෙන උපකත්තබ්බානන්ති අත්ථො. අවිපාකානං රූපධම්මානං. විපාකානුකුලං පවත්තින්ති සන්තසභාවං පච්චයභාවමාහ.

යථාසකං පච්චයෙහි නිබ්බත්තානං පච්චයුප්පන්නානං අනුබලප්පදානං උපත්ථම්භකත්තං, තයිදං ආහාරෙසු න නියතං තතො අඤ්ඤථාපි පවත්තනතො. තථා සති තදෙව තත්ථ කස්මා ගහිතන්ති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සතිපි…පෙ… උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති. තෙන පධානාප්පධානෙසු පධානෙන නිද්දෙසො ඤායගතොති දස්සෙති. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘රූපාරූපානං උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති අවිසෙසතො වුත්තං, සාමඤ්ඤජොතනා පන විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති යථාරහං පච්චයභාවො නිද්ධාරෙතබ්බො. ස්වායං තෙසං උපත්ථම්භකත්තස්ස පධානභාවවිභාවනෙනෙව ආවි භවතීති තමෙව දස්සෙන්තො ¶ ‘‘උපත්ථම්භකත්තඤ්හී’’තිආදිමාහ. ඵස්සමනොසඤ්චෙතනාවිඤ්ඤාණානි අත්තනා සහජාතධම්මානං සහුප්පාදනභාවෙන පච්චයා හොන්තීති ආහ ‘‘සතිපි ජනකත්තෙ අරූපීනං ආහාරාන’’න්ති. උපත්ථම්භකත්තං හොති උප්පාදතො පරම්පි නෙසං පච්චයභාවතො. අසතිපි ජනකත්තෙ උපත්ථම්භියමානස්ස රූපස්ස අඤ්ඤෙහි යථාසකං පච්චයෙහි ජනිතත්තා. තෙනාහ ‘‘චතුසමුට්ඨානිකරූපූපත්ථම්භකරූපාහාරස්සා’’ති. යදග්ගෙන රූපාරූපාහාරා අත්තනො ඵලස්ස උප්පත්තියා පච්චයා හොන්ති, තදග්ගෙන ඨිතියාපි පච්චයා හොන්තියෙවාති උපත්ථම්භකත්තං ජනකත්තං න බ්යභිචරති, තස්මා අනුපත්ථම්භකස්ස ආහාරස්ස කුතො ජනකතා. තෙනාහ ‘‘අසති පන…පෙ… නත්ථීති උපත්ථම්භකත්තං පධාන’’න්ති. යස්මා ජනකො අජනකොපි හුත්වා ආහාරො උපත්ථම්භකො හොති, අනුපත්ථම්භකො පන හුත්වා ජනකො න හොතියෙව, තස්මාස්ස උපත්ථම්භකත්තං පධානන්ති ¶ අත්ථො. ඉදානි ජනකත්තම්පි ආහාරානං උපත්ථම්භනවසෙනෙව හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘ජනයමානොපි හී’’තිආදිමාහ. අවිච්ඡෙදවසෙනාති සන්තතියා ඝට්ටනවසෙන.

යදි අධිපතියට්ඨො ඉන්ද්රියපච්චයතා, එවං සන්තෙ අධිපතිපච්චයතො ඉන්ද්රියපච්චයස්ස කිං නානාකරණන්ති චොදනං මනසි කත්වා තං තෙසං නානාකරණං දස්සෙන්තො ‘‘න අධිපතිපච්චයධම්මානං වියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පවත්තිනිවාරකෙති අත්තනො අධිපතිපච්චයපවත්තියා නිවාරකෙ අඤ්ඤෙ අධිපතිපච්චයධම්මෙ. අභිභවිත්වා පවත්තනෙනාති පුරිමාභිසඞ්ඛාරසිද්ධෙන ධොරෙය්යභාවෙන අභිභුය්ය පවත්තියා. ගරුභාවොති ජෙට්ඨකභාවො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙන ජෙට්ඨකභාවෙන ඡන්දාදයො අත්තනො පවත්තිවිබන්ධකෙ තුල්යයොගීධම්මෙ තදඤ්ඤධම්මෙ විය අභිභුය්ය පවත්තන්ති, න සො ඉන්ද්රියපච්චයතාය අධිපතියට්ඨොති අධිප්පෙතොති. අථ කො චරහීති ආහ ‘‘අථ ඛො’’තිආදි. දස්සනාදිකිච්චෙසු නිමිත්තභූතෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි චක්ඛාදීහි පච්චයෙහි චක්ඛාදීනං අනුවත්තනීයතාති සම්බන්ධො. ජීවනෙ අනුපාලනෙ ජීවන්තෙහි සහජාතධම්මෙහි ජීවිතස්ස, සුඛිතාදීහි සුඛිතදුක්ඛිතසොමනස්සිතදොමනස්සිතුපෙක්ඛිතෙහි සහජාතධම්මෙහි සුඛාදීනං අනුවත්තනීයතාති යොජනා. තංතංකිච්චෙසූති වුත්තමෙව දස්සනාදිකිච්චං පච්චාමසති. චක්ඛාදයො ¶ පච්චයා එතෙසන්ති චක්ඛාදිපච්චයා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො. තෙහි චක්ඛාදිපච්චයෙහි. චක්ඛාදීනන්ති චක්ඛාදිජීවිතසුඛාදිසද්ධාදීනං.

තෙසු කිච්චෙසූති දස්සනාදිකිච්චෙසු. චක්ඛාදීනං ඉස්සරියං අධිපතියට්ඨො, සා ඉන්ද්රියපච්චයතාති අත්ථො. තප්පච්චයානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං තදනුවත්තනෙන තෙසං චක්ඛාදීනං අනුවත්තනෙන. තත්ථ දස්සනාදිකිච්චෙ. පවත්තීති ච ඉදං තස්ස අධිපතියට්ඨස්ස පාකටකරණං. අනුවත්තකෙන හි අනුවත්තනීයො අධිපතියට්ඨො පාකටො හොති. යථා චක්ඛාදීනං කිච්චවසෙන අධිපතියට්ඨො, න එවං භාවද්වයස්ස. තස්ස පන තාදිසෙන කාරණතාමත්තෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං පනා’’තිආදිමාහ. පච්චයෙහීති කම්මාදිපච්චයෙහි. තතොති ඉත්ථාදිග්ගහණපච්චයභාවතො. තංසහිතසන්තානෙති ඉත්ථින්ද්රියාදිසහිතසන්තානෙ. ‘‘සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියානිපි චක්ඛාදිග්ගහණෙන ගහිතානී’’ති ඉදං ඉන්ද්රියපච්චයමෙව සන්ධාය වුත්තං, පච්ඡාජාතාදීහි පන තානි රූපධම්මානම්පි පච්චයා හොන්තියෙව.

ලක්ඛණාරම්මණූපනිජ්ඣානභූතානන්ති අනිච්චතාදිලක්ඛණස්ස පථවීකසිණාදිආරම්මණස්ස ච උපනිජ්ඣානවසෙන ¶ පවත්තානං. විතක්කාදීනන්ති විතක්කවිචාරපීතිවෙදනාචිත්තෙකග්ගතානං. උපගන්ත්වා නිජ්ඣානන්ති උපනිකච්ච නිජ්ඣානජ්ඣානාරම්මණස්ස ඣානචක්ඛුනා බ්යත්තතරං ඔලොකනං අත්ථතො චින්තනමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘පෙක්ඛනං චින්තනඤ්චා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘විතක්කනාදිවසෙනා’’ති. විතක්කාදීනංයෙව සාධාරණො, යෙන තෙයෙව ‘‘ඣානඞ්ගානී’’ති වුච්චන්ති. සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වයන්ති සාමඤ්ඤවචනම්පි උපනිජ්ඣායනට්ඨස්ස අධිකතත්තා අනුපනිජ්ඣානසභාවමෙව තං බොධෙතීති ආහ ‘‘සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියද්වය’’න්ති. තඤ්හි ඉධාධිප්පෙතබ්බං, න සොමනස්සදොමනස්සින්ද්රියං. තෙන වුත්තං ‘‘අධිප්පායො’’ති. අඣානඞ්ගා උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතා පඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතා දට්ඨබ්බා විතක්කපච්ඡිමකත්තා ඣානඞ්ගානං. යදි එවන්ති ඣානඞ්ගවචනෙනෙව අඣානඞ්ගානං නිවත්තනං කතං, එවං සන්තෙ. එකන්තෙන න උපෙක්ඛාය විය අනෙකන්තෙන. අනෙකන්තිකඤ්හි උපෙක්ඛාය අඣානඞ්ගත්තං. යදි එකන්තෙන අඣානඞ්ගං සුඛදුක්ඛින්ද්රියං, අථ කථං පසඞ්ගොති ආහ ‘‘ඣානඞ්ගට්ඨානෙ නිද්දිට්ඨත්තා’’ති. අථ වා යදි එකන්තෙන අඣානඞ්ගතං වෙදනාද්වයං, කථං ඣානඞ්ගවොහාරොති ආහ ‘‘ඣානඞ්ගට්ඨානෙ නිද්දිට්ඨත්තා’’ති. සතිපි…පෙ… දස්සනත්ථං ‘‘ඨපෙත්වා සුඛදුක්ඛින්ද්රියද්වය’’න්ති වුත්තන්ති යොජනා ¶ . යදි එවං යථාවුත්තවෙදනාද්වයෙන සද්ධිං තාදිසා උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතා කස්මා න ඨපිතාති ආහ ‘‘උපෙක්ඛා…පෙ… අත්ථී’’ති, පඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතානං ඣානපච්චයභාවො පන නත්ථි, න ඉතරෙසන්ති අධිප්පායො. ගහණං කතං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතානන්ති ආනෙත්වා යොජනා.

යතො තතො වාති දුග්ගතිතො වා සුගතිතො වා සංකිලෙසතො වා වොදානතො වා නිය්යානට්ඨො, ස්වායං යථාක්කමං සම්මා මිච්ඡා වා හොතීති ආහ ‘‘සම්මා වා මිච්ඡා වාති අත්ථො’’ති. අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තීති එත්ථ අහෙතුකචිත්තෙසු එව න ලබ්භන්තීති එවමවධාරණං ගහෙතබ්බං, න අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්ති එවාති. තස්මා පුරිමස්මිඤ්හි අවධාරණෙ අහෙතුකචිත්තෙසු අලාභො නියතොති සො පතියොගීසු නිවත්තිතො හොති. තෙනාහ ‘‘සහෙතුකචිත්තෙසු අලාභාභාවදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති. දුතියෙ පන අහෙතුකචිත්තානි අලාභෙ නියතානීති තෙසු අනවසෙසතො අලාභෙන භවිතබ්බං. තථා සති යො කෙසුචි අහෙතුකචිත්තෙසු ඣානපච්චයො ලබ්භති, සොපි නිවාරිතො සියා. තෙන වුත්තං ‘‘න අහෙතුකචිත්තෙසූ’’තිආදි. තත්ථ ලාභාභාවදස්සනත්ථන්ති ලාභාභාවස්සෙව දස්සනත්ථං න වුත්තන්ති අත්ථො. තෙන එකච්චාලාභො අපටික්ඛිත්තො හොති. තෙනෙවාහ ‘‘කත්ථචි කස්සචි ලාභො න නිවාරිතො’’ති. එවං අත්ථෙ ගය්හමානෙති එවං වුත්තනයෙන පඨමපදාවධාරණවසෙන අත්ථෙ විඤ්ඤායමානෙ. එත්තකමෙව විඤ්ඤායෙය්යාති අහෙතුකචිත්තෙසු කෙසුචි චිත්තෙසු ඣානමග්ගපච්චයෙසු කස්සචි ¶ පච්චයස්ස ලාභො න නිවාරිතොති එත්තකමෙව විඤ්ඤායෙය්ය අවිසෙසෙන වුත්තත්තා. කිං පනෙත්ථ උපරි කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘න සවිතක්ක…පෙ… කත’’න්ති. යදිපි න කතං, අත්ථතො පන තං කතමෙවාති වෙදිතබ්බං.

අහෙතුකචිත්තෙසු වා ලාභාභාවදස්සනත්ථෙතිආදි පච්ඡිමපදාවධාරණවසෙන අත්ථදස්සනං. තස්මාති යස්මා අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්ති එවාති එවං නියමෙ කරියමානෙ යථාවුත්තො අත්ථො සම්භවති, තස්මා. අයඤ්ච අත්ථො පාඨන්තරෙනපි සංසන්දතීති දස්සෙතුං ‘‘යෙන අලාභෙනා’’තිආදි වුත්තං. තං අලාභන්ති තං ධම්මසඞ්ගණියං පකාසිතං අලාභං. එසාති එස ඉධ පට්ඨානවණ්ණනායං ‘‘අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තී’’ති ¶ අලාභො වුත්තො. කීදිසො පන අලාභොති තං දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සහෙතුකෙසූති සහෙතුකචිත්තෙසු. සඞ්කඩ්ඪිත්වාති අවිසටෙ කත්වා. එකත්තගතභාවකරණන්ති එකභාවාපාදනං. ඉමස්මිං පන පකරණෙ ඣානපච්චයො වුත්තොව යථාලාභපච්චයාකාරවිභාවනෙ දෙසනාය තප්පරභාවතො.

සමන්ති අවිසමං, සම්මා, සහ වා. පකාරෙහීති එකවත්ථුකතාදිප්පකාරෙහි. යුත්තතායාති සංසට්ඨතාය. සා පන සංසට්ඨතා යස්මා සභාවතො අනෙකෙසම්පි සතං එකත්තගමනං විය හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘එකීභාවොපගමනෙන විය උපකාරකතා’’ති. එවං උපකාරකතා ච තෙසං බහූනං සහච්ච එකත්තකාරිතාය නිදස්සෙතබ්බා.

යුත්තානම්පි සතන්ති වුත්තප්පකාරෙන සංසට්ඨතාය අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධතාය යුත්තානම්පි සමානානං. අයඤ්ච යුත්තතා න සම්පයුත්තපච්චයතාය විය පච්චයධම්මෙසු පච්චයුප්පන්නධම්මෙසු ච වෙදිතබ්බා, කෙවලං තත්ථ අරූපසභාවත්තා උභයං සමධුරං, ඉධ රූපාරූපසභාවත්තා විධුරන්ති අයං විසෙසො. විප්පයුත්තභාවෙනාති විසංසට්ඨභාවෙන. තෙන වුත්තං ‘‘නානත්තූපගමෙනා’’ති. ඉදඤ්හෙත්ථ විප්පයුත්තතාය විසෙසනං යා නානත්තූපගමනසඞ්ඛාතා විප්පයුත්තතා, න සා ‘‘ඤාණවිප්පයුත්ත’’න්තිආදීසු විය අභාවමත්තන්ති, අයඤ්ච උපකාරකතා විනා සංසග්ගෙන සහාවට්ඨායිතාය කිච්චකාරිතාදීහි නිදස්සෙතබ්බා. න හීතිආදි ‘‘යුත්තාන’’න්ති වුත්තස්ස අත්ථස්ස සමත්ථනං ‘‘තාදිසෙ යොගෙ සතියෙව විප්පයුත්තපච්චයතා’’ති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. තස්සත්ථො – යථා ‘‘වත්ථු ඛන්ධානං, සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.434) වත්ථුසහජාතපච්ඡාජාතවසෙන යුත්තානං ¶ අත්ථි විප්පයුත්තපච්චයතා, න එවං අයුත්තානං වත්ථුසහජාත…පෙ… අත්ථීති. යදි එවං රූපානං රූපෙහි කස්මා විප්පයුත්තපච්චයො න වුත්තොති ආහ ‘‘රූපානං පනා’’තිආදි. විප්පයොගොයෙව නත්ථි සම්පයොගාසඞ්කාය අභාවතො. සම්පයුජ්ජමානානඤ්හි අරූපානං රූපෙහි, රූපානඤ්ච තෙහි සියා සම්පයොගාසඞ්කා, සම්පයොගලක්ඛණං පන නත්ථීති තෙසං විප්පයොගො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘චතූහි සම්පයොගො චතූහි විප්පයොගො’’ති.

අත්ථි ¶ මෙ පාපකම්මං කතන්ති කතභාවවිසිට්ඨා අත්ථිතා වුච්චමානා කිරියාය සිද්ධභාවමෙව දීපෙති, න සිජ්ඣමානතන්ති ආහ ‘‘නිබ්බත්තතාලක්ඛණං අත්ථිභාව’’න්ති. අත්ථතො පන කම්මස්ස අනිබ්බත්තඵලතාය එවමෙත්ථ අත්ථිතා වෙදිතබ්බා. අත්ථි පුග්ගලොති පනෙත්ථ තස්සා පඤ්ඤත්තියා ගහෙතබ්බතා, තදුපාදානස්ස වා පබන්ධාවිච්ඡෙදො ලබ්භතෙවාති වුත්තං ‘‘උපලබ්භමානතාලක්ඛණං අත්ථිභාව’’න්ති. පච්චයධම්මස්ස යදිපි උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා ලබ්භමානතා අත්ථිභාවො, තථාපි තස්ස යථා උප්පාදක්ඛණතො ඨිතික්ඛණෙ සාතිසයො බ්යාපාරො, එවං පච්චයුප්පන්නෙපීති වුත්තං ‘‘සතිපි ජනකත්තෙ උපත්ථම්භකප්පට්ඨානා අත්ථිභාවෙන උපකාරකතා’’ති. වත්ථාරම්මණසහජාතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පුරෙජාතපච්ඡාජාතාදීනි සඞ්ගණ්හාති. අත්ථිභාවෙනෙව න නිස්සයාදිභාවෙනාති ‘‘සාධාරණ’’න්ති වුත්තං උපකාරකත්තං විභාවෙති.

ඵස්සාදීනං අනෙකෙසං සහභාවො නත්ථීති ඉදං න එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නෙ සන්ධාය, අථ ඛො නානාචිත්තුප්පාදපරියාපන්නෙති දස්සෙන්තො ‘‘එකස්මිං ඵස්සාදිසමුදායෙ සති දුතියො න හොතී’’ති ආහ. ස්වායමත්ථො ‘‘සහභාවො නත්ථී’’ති සහභාවපටික්ඛෙපෙනෙව විඤ්ඤායති. එත්තාවතා පන අනවබුජ්ඣන්තානං වසෙන විවරිත්වා වුත්තො. තෙනාති අනෙකෙසං ඵස්සාදීනං සහභාවාභාවෙන. යදි නත්ථිතාමත්තෙන උපකාරකතා නත්ථිපච්චයතා, අනානන්තරාතීතවසෙනපි සියාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සතිපී’’තිආදි. තානීති පුරිමතරචිත්තානි. දදමානං වියාති කස්මා වුත්තං, නනු ඔකාසං දෙතියෙව. තථා හි වුත්තං ‘‘පවත්තිඔකාසදානෙන උපකාරකතා’’ති? සච්චමෙතං, එවමජ්ඣාසයා විය පච්චයධම්මා අභාවං ගච්ඡන්තීති දස්සනත්ථං විය-සද්දග්ගහණං.

නත්ථිතාවිගමානං සතිපි පච්චයස්ස ධම්මස්ස අනුපලද්ධිතාසාමඤ්ඤෙ නත්ථිවිගතපච්චයෙසු ලබ්භමානං විසෙසමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. අභාවමත්තෙනාති හුත්වා අභාවමත්තෙන. තෙනෙත්ථ නිරොධානන්තරං පච්චයධම්මස්ස උපකාරකත්තං ආහ, යථා තං ‘‘ඔකාසදාන’’න්ති ¶ වුත්තං. සභාවවිගමෙනාති එතෙන නිරොධතො පරම්පි යතො ‘‘විගතතා නිරොධප්පත්තතා’’ති වුත්තං. පච්චයධම්මෙ යාසං නත්ථිතාවිගතතානං වසෙන නත්ථිවිගතපච්චයා වුත්තා, තාසං විසෙසෙ දස්සිතෙ නත්ථිවිගතපච්චයානං විසෙසො ¶ දස්සිතො හොතීති ‘‘නත්ථිතා ච නිරොධානන්තරසුඤ්ඤතා විගතතා නිරොධප්පත්තතා’’ති වුත්තං, තත්ථ නිරොධානන්තරා න නිරොධසමකාලාති අධිප්පායො. තථාති ඉමිනා යථා පච්චයධම්මාවිසෙසෙපි නත්ථිවිගතපච්චයභාවවිසෙසො නිද්ධාරිතො, තථා අත්ථිඅවිගතපච්චයභාවවිසෙසොති ඉමමත්ථං උපසංහරති. යථා හි නිරොධානන්තරනිරොධප්පත්තීහි නත්ථිවිගතතානං භෙදො ලක්ඛිතො, එවං පච්චයධම්මස්ස ධරමානතානිරොධානුපගමෙහි අත්ථිඅවිගතතානන්ති. කථං පනායං ධම්මාවිසෙසෙ පච්චයභාවවිසෙසො දුවිඤ්ඤෙය්යරූපෙන ඨිතො සම්මා විභාවිස්සතීති ආහ ‘‘ධම්මානඤ්හී’’තිආදි. තදභිසමයාය තෙසං පච්චයවිසෙසානං අධිගමත්ථං.

චතූසු ඛන්ධෙසු එකස්සපි අසඞ්ගහිතත්තාභාවතො අනන්තරාදීහීති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජනා. අඤ්ඤන්ති සුඛුමරූපං. න හි තං පුරෙජාතපච්චයො හොති. නනු ච රූපරූපම්පි පුරෙජාතපච්චයභාවෙන කුසලත්තිකෙ නාගතන්ති ආහ ‘‘රූපරූපං පනා’’තිආදි. අඤ්ඤත්ථ ආගතමෙවාති යදිපි කුසලත්තිකෙ නාගතං, සනිදස්සනත්තිකාදීසු පන ආගතත්තා න සක්කා රූපරූපස්ස පුරෙජාතපච්චයතං පටික්ඛිපිතුන්ති අත්ථො.

පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසො

1. හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

1. හෙතුපච්චයෙන පච්චයභාවො හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨො, න හෙතුපච්චයධම්මොති අත්ථො. සොති හෙතුභාවෙන පච්චයො. එත්ථ ච පඨමවිකප්පෙ යො හෙතුපච්චයෙන පච්චයභාවො වුත්තො, යො ච දුතියවිකප්පෙ හෙතුභාවෙන පච්චයො වුත්තො, සො යස්මා අත්ථතො යථාවුත්තස්ස පච්චයධම්මස්ස යථාවුත්තානං ¶ පච්චයුප්පන්නානං හෙතුපච්චයභාවොයෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘උභයථාපි හෙතුභාවෙන උපකාරකතා හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨොති දස්සිතං හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයභාවො, ආරම්මණභාවෙන වා පච්චයො ආරම්මණපච්චයො’’තිආදිනා ආරම්මණපච්චයාදීසු අත්ථො නෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ¶ ‘‘එස නයො සෙසපච්චයෙසුපී’’ති ආහ. ධම්මසභාවො එව, න ධම්මතො අඤ්ඤා ධම්මසත්ති නාම අත්ථීති. උපකාරකං ධම්මන්ති පච්චයධම්මං ආහ. උපකාරකතන්ති පච්චයතං.

පච්චත්තනිද්දිට්ඨොති පච්චත්තවසෙන නිද්දිට්ඨො, පඨමාය විභත්තියා නිද්දිට්ඨොති අත්ථො. තෙනාති පච්චයධම්මනිද්දෙසභූතෙන පච්චත්තනිද්දිට්ඨෙන පඨමෙන හෙතුසද්දෙන. එතස්සාති හෙතුසද්දාභිධෙය්යමත්ථමාහ. සො හි ඡබ්බිධො නවවිධො ද්වාදසවිධොති අනෙකභෙදෙන භින්නොපි හෙතුභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා එකවචනෙන වුත්තො. දුතියො හෙතුසද්දොති ආනෙත්වා යොජනා. හෙතුනා සම්පයුත්තානන්ති අධිකතත්තා වුත්තං ‘‘හෙතු සම්පයුත්තානං පච්චයො හොන්තො හෙතුනා සම්පයුත්තානමෙව පච්චයො හොති, න විප්පයුත්තාන’’න්ති එවං පදමෙතං. න හි සබ්බෙන සබ්බං හෙතුවිප්පයුත්තධම්මානං හෙතුපච්චයො න හොතීති. සම්පයුත්තසද්දස්ස සම්බන්ධීසද්දත්තා ‘‘සම්පයුත්තසද්දස්ස සාපෙක්ඛත්තා’’ති වුත්තං. සම්පයුත්තොති හි වුත්තෙ කෙන සම්පයුත්තොති එකන්තතො සම්බන්ධිඅන්තරං අපෙක්ඛිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤස්ස…පෙ… විඤ්ඤායතී’’ති. නායං එකන්තොති ය්වායං ‘‘දුතියෙ හෙතුසද්දෙ අවිජ්ජමානෙ’’තිආදිනා වුත්තො අත්ථො, අයමෙකන්තො න හොති, අඤ්ඤාපෙක්ඛොපි සද්දො අඤ්ඤස්ස විසෙසනං හොතීති ඉදං න සබ්බත්ථෙව සම්භවතීති අත්ථො. ‘‘පච්චත්තනිද්දිට්ඨො’’ති ඉමිනා පඨමස්ස හෙතුසද්දස්ස සම්පයුත්තසද්දානපෙක්ඛතං ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘හෙහුපච්චයෙන පච්චයොති එත්ථෙව බ්යාවටො’’ති. අවිසිට්ඨාති න විසෙසිතා. එවන්ති යථා හෙතුසද්දෙන අඤ්ඤත්ථ බ්යාවටෙන සම්පයුත්තා න විසෙසියන්ති කිච්චන්තරපසුතත්තා, එවං සම්පයුත්තසද්දෙන හෙතුසද්දවිසෙසනරහිතෙන තදත්ථමත්තබ්යාවටත්තා අවිසෙසතො සම්පයුත්තානං ගහණං සියා. තෙන වුත්තං ‘‘සම්පයුත්තසද්දෙනා’’තිආදි. ආහාරින්ද්රියාසම්පයුත්තස්ස අභාවතොති ආහාරෙහි ඉන්ද්රියෙහි ච නසම්පයුත්තස්ස ධම්මස්ස අභාවතො. න හි ඵස්සචෙතනාවිඤ්ඤාණවෙදනාජීවිතවිරහිතො චිත්තුප්පාදො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘වජ්ජෙතබ්බා…පෙ… තං න කත’’න්ති. වජ්ජෙතබ්බං හෙතුවිප්පයුත්තං.

එවම්පීති දුතියෙන හෙතුසද්දෙන ගය්හමානෙපි නාපජ්ජති. යදිපි හෙතවො බහවො, සාමඤ්ඤනිද්දෙසො චායං, තථාපි සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසනිද්දිට්ඨත්තාති ¶ අධිප්පායො. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චත්ත…පෙ… වුත්තත්තා’’ති. විනාපි දුතියෙන හෙතුසද්දෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවෙ සිද්ධෙපීති ඉමිනා යං ¶ වුත්තං ‘‘නායමෙකන්තො’’ති, තමෙව උල්ලිඞ්ගෙති. න පන හෙතූනන්ති ඉදං හෙතුස්ස පච්චයභාවෙන ගහිතත්තා පච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං න යුජ්ජෙය්යාති ආසඞ්කමානං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘එවම්පි ගහණං සියා’’ති. සොති දුතියො හෙතුසද්දො. අපරෙ පන ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ හෙතූනඤ්ච සම්පයුත්තකානඤ්චාති සමාසං විකප්පෙන්ති. පතිට්ඨාමත්තාදිභාවෙන නිරපෙක්ඛාති හෙතුඣානමග්ගධම්මා පතිට්ඨානඋපනිජ්ඣානනිය්යානමත්තෙන අඤ්ඤධම්මනිරපෙක්ඛා හෙතුඣානමග්ගපච්චයකිච්චං කරොන්ති. සාපෙක්ඛා එවාති අඤ්ඤසාපෙක්ඛා එව. ආහරිතබ්බඉසිතබ්බා ආහාරින්ද්රියපච්චයෙහි උපකත්තබ්බධම්මා. තස්මාති යස්මා යෙහි සාපෙක්ඛා, තෙ අත්තනො පච්චයුප්පන්නධම්මෙ පච්චයභාවෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨන්ති, තස්මා. තෙනාහ ‘‘තෙ විනාපි…පෙ… න කත’’න්ති. පරිච්ඡින්දන්ති විසෙසෙන්ති. තන්ති දුතියං ආහාරින්ද්රියග්ගහණං. තත්ථාති ආහාරින්ද්රියපච්චයනිද්දෙසෙ. න කෙවලඤ්ච තත්ථෙව, ඉධ ච හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ දුතියෙන හෙතුග්ගහණෙන පච්චයුප්පන්නානං පුන විසෙසනකිච්චං නත්ථි, කස්මා? පච්චයභූතෙනෙව හෙතුනා සම්පයුත්තානං අඤ්ඤෙසඤ්ච හෙතූනං අවිච්ඡින්නත්තා.

පුරිමවචනාපෙක්ඛො වුත්තස්සෙව නිද්දෙසොති තං-සද්දස්ස පටිනිද්දෙසභාවමාහ. පාකටීභූතෙ එව අත්ථෙ පවත්තති, පාකටීභාවො ච අඤ්ඤානපෙක්ඛෙන සද්දෙන පකාසිතත්තා වෙදිතබ්බො. අනපෙක්ඛනීයො අත්ථන්තරබ්යාවටත්තා. අඤ්ඤොති හෙතුසද්දතො අඤ්ඤො. නිද්දිසිතබ්බපකාසකො වුත්තො නත්ථි, යො තං-සද්දෙන පටිනිද්දෙසං ලභෙය්ය.

යදි එවං ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ කථන්ති ආහ ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති ඉමිනා පනා’’තිආදි. තත්ථ පන-සද්දො සතිපි හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං නිද්දෙසභාවෙ හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ ලබ්භමානානං නිද්දිසිතබ්බානං පාකටීකරණසඞ්ඛාතං හෙතුසද්දතො විසෙසං ජොතෙති. ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති ඉමස්ස සමාසපදස්ස උත්තරපදත්ථප්පධානත්තමාහ ‘‘පච්චයුප්පන්නවචනෙනා’’ති. තෙන ච යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස එකදෙසොව වුච්චති ධම්මානං විසෙසනභාවතොති ආහ ‘‘අසමත්තෙනා’’ති. විසෙසනං නාම විසෙසිතබ්බාපෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘පච්චයුප්පන්නවචනන්තරාපෙක්ඛෙනා’’ති. වුත්තතාය විනා පටිනිද්දෙසතා නත්ථීති ‘‘පුබ්බෙ වුත්තෙනා’’ති වුත්තං.

තං-සද්දෙන ¶ නිද්දිසිතබ්බන්ති ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බං හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ පාකටීභූතං කිං පනාති පුච්ඡති. තෙ හෙතූ චෙව…පෙ… හෙතුසම්පයුත්තකා ච ¶ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ පාකටීභූතාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤථාති ‘‘යෙහි හෙතූහී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤථා අඤ්ඤෙන පකාරෙන. තං අඤ්ඤං පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තෙ හෙතූ…පෙ… සම්බන්ධෙ සතී’’ති ආහ. ඉධාති අනන්තරං වුත්තසම්බන්ධනං භුම්මනිද්දෙසෙන පරාමසති. තෙනෙවාති පඨමෙනෙව හෙතුසද්දෙන. තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බාති ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා යථා පාකටා, එවං පුබ්බෙ ‘‘තංසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තචොදනායම්පි එවමෙව තෙනෙව තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා පාකටා භවිතුං අරහන්ති. තථා ච සති නිද්දිසිතබ්බස්ස…පෙ… න යුජ්ජෙය්ය. දුවිධම්පි වා හෙතුග්ගහණං අපනෙත්වාති ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ කතං ද්විප්පකාරහෙතුග්ගහණං අවිචාරෙත්වා ‘‘තංසම්පයුත්තකානන්ති අවත්වා’’තිආදිනා තං-සද්දවචනීයතං චොදෙති, ‘‘නිද්දිසිතබ්බස්ස අපාකටත්තා’’තිආදිනා පරිහරති ච. හෙතූ හි පච්චයාති ඉදං අයං හෙතුපච්චයකථාති කත්වා වුත්තං.

තං න වුත්තන්ති චිත්තසමුට්ඨානවචනං න වුත්තං. තස්සාති සහජාතපච්චයස්ස. කටත්තාරූපස්ස පච්චයභාවො න වුත්තො භවෙය්ය, වුත්තොව සො ‘‘විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, තයො ඛන්ධා එකස්ස ඛන්ධස්ස කටත්තා ච රූපාන’’න්තිආදිනා, තස්මා චිත්තචෙතසිකානං කටත්තාරූපපච්චයභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං. තත්ථාති සහජාතපච්චයනිද්දෙසෙ. තත්ථ හි ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති චිත්තසමුට්ඨානරූපානි එව නිද්දිට්ඨානි. ඉධාපීති ඉමස්මිං හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙපි. එවං භවිතබ්බන්ති ‘‘චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති නිද්දෙසෙන භවිතබ්බං. යදි එවං කස්මා තථා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානානන්ති පනා’’තිආදි. විසෙසිතං හොති සබ්බචිත්තචෙතසිකාසමුට්ඨානභාවෙන. වචනෙනාති යථාදස්සිතෙන සහජාතපච්චයනිද්දෙසවචනෙන. චිත්තචෙතසිකානං පච්චයභාවො එව හි තත්ථ පච්චයනිද්දෙසෙ වුත්තො, න චිත්තචෙතසිකානං සමුට්ඨානභාවොති අධිප්පායො.

හෙතුආදිපටිබද්ධතඤ්ච දස්සෙති යදග්ගෙන තානි චිත්තපටිබද්ධවුත්තීනි, තදග්ගෙන තංසම්පයුත්තධම්මපටිබද්ධවුත්තීනිපි හොන්තීති. ආරම්මණමෙතං හොතීති ¶ යදෙතං කුසලාකුසලචෙතනාවසෙන මනොද්වාරෙ චෙතනං සෙසද්වාරෙසු කායවචීපයොගවසෙන සඞ්කප්පනං, යඤ්ච කාමරාගාදීනං සන්තානෙ අනුසයනං, එතං ආරම්මණං එසො පච්චයො කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා පතිට්ඨානාය. පතිට්ඨිතෙති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාපතිට්ඨාපත්තෙ කම්මවිඤ්ඤාණෙ විරුළ්හෙති ¶ තතො එව කම්මවිඤ්ඤාණතො පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණබීජෙ විරුළ්හෙ විරුහන්තෙති අත්ථො. අථ වා පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොතීති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙ කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා පවත්තියා ආරම්මණෙ පච්චයෙ පටිසිද්ධෙ ආයතිපටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨා හොති, තස්මිං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙ පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිවසෙන පතිට්ඨිතෙ පතිට්ඨහන්තෙ විරුළ්හෙ බීජභාවෙන විරුහන්තෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපස්ස විඤ්ඤාණපච්චයතා වුත්තා’’ති.

පුරිමතරසිද්ධායාති ඛෙත්තභාවනිබ්බත්තියා පුරෙතරමෙව සිද්ධාය පථවියා. අත්තලාභොයෙව චෙත්ථ පතිට්ඨානං, න පටිලද්ධත්තභාවානං අවට්ඨානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පතිට්ඨානං කම්මස්ස කටත්තා උප්පත්තීති වුත්තං හොතී’’ති ආහ.

සෙසරූපානන්ති පටිසන්ධික්ඛණෙ පථවීධාතුආදීනං සෙසරූපානං, පවත්තෙ පන තිසන්තතිරූපානම්පි. සහභවනමත්තං වා දස්සෙති. සහභාවෙනපි හි අත්ථි කාචි විසෙසමත්තා. කත්ථචි කත්ථචීති පකතිකාලභවවිසෙසාදිකෙ. තතියපකතියඤ්හි පඨමකප්පිකකාලෙ ච භාවකලාපො නත්ථි, රූපභවෙ කායකලාපොපි. ආදි-සද්දෙන තත්ථෙව ඝානජිව්හාකලාපා, කාමභවෙ ච අන්ධාදීනං චක්ඛාදිකලාපා සඞ්ගය්හන්ති. කත්ථචි අභාවාභාවතොති නාමරූපොකාසෙ කත්ථචිපි අභාවාභාවතො.

තෙසන්ති පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං. න හි හෙතු පවත්තියං කටත්තාරූපස්ස පච්චයො හොති, උතුආහාරජානං පන සම්භවොයෙව නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චයභාවප්පසඞ්ගොයෙව නත්ථී’’ති. න පන ලබ්භති පච්චයපච්චනීයෙ තාදිසස්ස වාරස්ස අනුද්ධටත්තා. ඉදන්ති ‘‘පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං පච්චයභාවපටිබාහනතො’’ති ඉදං ‘‘හෙතූ සහජාතාන’’න්ති අදෙසනාය පරිහාරවචනං, ඊදිසී පන චොදනා අනොකාසා එවාති දස්සෙතුං ‘‘භගවා පනා’’තිආදි ¶ වුත්තං. යො හි ධම්මො යථා භගවතා දෙසිතො, සො තථෙව ගහෙතබ්බොති.

හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

2. උප්පජ්ජනක්ඛණෙයෙවාති ¶ එත්ථ උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා උද්ධං පජ්ජනං ගමනං පවත්තනං උප්පජ්ජනං, තස්ස ඛණො, තස්මිං උප්පජ්ජනක්ඛණෙති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි සති උප්පජ්ජනසද්දෙන උප්පන්නසද්දෙන විය සබ්බෙ පවත්තමානභාවා සඞ්ගහිතා හොන්ති, න උප්පාදමත්තං. තෙනාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්තමානක්ඛණෙයෙව රූපාදීනං ආරම්මණපච්චයත්තෙන. අනාලම්බියමානානන්ති සබ්බෙන සබ්බං නාලම්බියමානානන්ති අත්ථො. අඤ්ඤථා හි යථාවුත්තානං රූපාදීනං යදා ආරම්මණපච්චයත්තාභාවො, තදා අනාලම්බියමානතාවාති. සබ්බරූපානීති සබ්බානි රූපායතනානි, යත්තකානි තානි ආපාථගතානි යොග්යදෙසෙ ඨිතානි, තානි සබ්බානීති අත්ථො. සහ න හොන්තීති එකජ්ඣං ආරම්මණං න හොන්ති. සතිපි හි අනෙකෙසං එකජ්ඣං ආපාථගමනෙ යත්ථ යත්ථ පුබ්බාභොගො, තං තංයෙව ආරම්මණං හොති, න සබ්බං. නීලාදිසඞ්ඝාතවසෙන චෙතං වුත්තං, න පච්චෙකං නීලාදිරූපායතනමත්තවසෙන. සමුදිතානියෙව හි රූපායතනානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, න විසුං විසුන්ති ධාතුවිභඞ්ගවණ්ණනායං දස්සිතොයං නයො. යං පන අට්ඨකථායං ‘‘තෙ තෙ විසුං විසුං ආරම්මණපච්චයො හොන්තී’’තිපි වුත්තං, තම්පි යථාවුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤථා රූපායතනං මනින්ද්රියගොචරං නාම න සියා. සද්දාදීසුපි එසෙව නයො. තෙනෙවාහ ‘‘තථා සද්දාදයොපී’’ති. ‘‘සහ න හොන්තී’’ති වුත්තමත්ථං පාළියා විභාවෙතුං ‘‘යං යන්ති හි වචනං රූපාදීනි භින්දතී’’ති ආහ.

‘‘යෙ එතෙ’’තිආදිකො පුරිමො අත්ථො, ‘‘න එකතො හොන්තී’’තිආදිකො පන පච්ඡිමො, ‘‘සබ්බාරම්මණතාදිවසෙන වා ඉධාපි අත්ථො ගහෙතබ්බො’’ති කස්මා වුත්තං. න හි ‘‘යං යං වා පනාරබ්භා’’ති ඉමිස්සා පාළියා විය ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති ඉමස්ස පාඨස්ස පුරතො මනොවිඤ්ඤාණස්ස සබ්බාරම්මණතා නාගතා. වුත්තඤ්හි ‘‘සබ්බෙ ධම්මා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති. න ¶ හි අනන්තරමෙව පාළියං සරූපතො ආගතමත්ථං ගහෙත්වා පදන්තරං සංවණ්ණෙතබ්බං. තත්ථ හි ‘‘රූපාරම්මණං වා’’තිආදිනා නියමවසෙන ඡ ආරම්මණානි වත්වා ‘‘යං යං වා පනාරබ්භා’’ති වචනං සබ්බාරම්මණතාදිදස්සනන්ති යුත්තමෙවෙතන්ති, ඉධ පන සබ්බාරම්මණතං වත්වා පුන ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති වුච්චමානං සබ්බාරම්මණතාදස්සනන්ති කථමිදං යුජ්ජෙය්ය? කමාභාවොපි ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’ති අවිසෙසවචනෙනෙව සිද්ධො ආරම්මණානුපුබ්බියාව අග්ගහිතත්තා. න හි මනොධාතුයා විය ¶ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ඉධ ආරම්මණානි අනුපුබ්බතො ගහිතානි, තත්ථ විය වා එතෙනෙව නියමාභාවොපි සංවණ්ණිතොති වෙදිතබ්බො. තස්මා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො.

පවත්තන්ති පවත්තනං. නදියා සන්දනං පබ්බතස්ස ඨානන්ති හි වුත්තා අවිරතමවිච්ඡෙදනායං තථාපවත්තිකිරියාව. තෙනාහ ‘‘අවිරතං අවිච්ඡින්නං සන්දන්තී’’ති. එවන්ති යථා ‘‘සන්දන්තී’’ති වත්තමානවචනං වුත්තං, එවං ‘‘යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති සබ්බසඞ්ගහවසෙන උප්පජ්ජනස්ස ගහිතත්තා ආරම්මණපවග්ගතො ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති වත්තමානවචනං වුත්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බකාලසඞ්ගහවසෙනා’’තිආදි. තථා ච වුත්තං ‘‘අතීතානාගත…පෙ… අධිප්පායො’’ති, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානන්ති අත්ථො. සමුදායවසෙනාති චිත්තෙන රාසීකරණවසෙන. අධිප්පායොති ඉමිනා වත්තමානුපචාරෙන විනාව ‘‘යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති එත්ථ වත්තමානත්ථං සක්කා යොජෙතුන්ති ඉමමත්ථං උල්ලිඞ්ගෙති. තෙනාහ ‘‘ඉමෙ පනා’’තිආදි. යදිපි පච්චයධම්මා කෙචි අතීතා අනාගතාපි හොන්ති, පච්චයුප්පන්නධම්මො පන පච්චුප්පන්නො එවාති ආහ ‘‘අතීතානාගතානං න හොන්තී’’ති. උප්පාදෙ වා හි පච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයෙන භවිතබ්බං ඨිතියං වාති. තස්මාති යස්මා අතීතානාගතා පරමත්ථතො නත්ථි, තස්මා. තෙසූති පච්චයුප්පන්නෙසු. තංතංපච්චයාති තං තං රූපාදිආරම්මණං පච්චයො එතෙසන්ති තංතංපච්චයා. අයමත්ථො දස්සිතො හොති සමානසභාවත්තා. න හි අත්ථාභෙදෙන සභාවභෙදො අත්ථි. න පන තංතංපච්චයවන්තතා දස්සිතා හොති අතීතානාගතෙසු නිප්පරියායෙන තදභාවතො. යස්මා පච්චයවන්තො පච්චයුප්පන්නායෙව, තෙ ච පච්චුප්පන්නායෙවාති.

යං ¶ යං ධම්මං තෙ තෙ ධම්මාති යංනිමිත්තායංවචනභෙදො, තං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. රූපාරූපධම්මා හි කලාපතො පවත්තමානාපි චිත්තචෙතසිකානං කදාචි විසුං විසුං ආරම්මණං හොන්ති, කදාචි එකජ්ඣං, න එත්ථ නියමො අත්ථි, පුරිමාභොගොයෙව පන තථාගහණෙ කාරණං. තයිමං දීපෙතුං භගවතා යංවචනභෙදො කතොති ච සක්කා වත්තුං, යස්මා පන එකකලාපපරියාපන්නානම්පි ධම්මානං එකජ්ඣං ගහණෙ න සමුදායො ගය්හති තදාභොගාභාවතො, අථ ඛො සමුදිතා ධම්මා එවාති සහග්ගහණම්පි විසුංගහණගතිකං, තස්මා විසුංගහණසබ්භාවදීපනත්ථං ‘‘යං ය’’න්ති වත්වා සතිපි විසුංගහණෙ තෙ සබ්බෙ එකජ්ඣං ආරම්මණපච්චයො හොන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘තෙ තෙ’’ති වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො හි ඛන්ධා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වෙදනාදීසූති වෙදනාදීසු චතූසු ඛන්ධෙසු අභින්දිත්වා ගහණවසෙන, භින්දිත්වා පන ගහණවසෙන ඵස්සාදීසු. යො ¶ ච රූපාදිකොති ඉදං විඤ්ඤාණන්තරස්ස සාධාරණාරම්මණවසෙන වුත්තං, යෙ ච අනෙකෙ ඵස්සාදයොති ඉදං අසාධාරණාරම්මණවසෙන. තෙ සබ්බෙති තෙ සාධාරණාසාධාරණප්පභෙදෙ සබ්බෙපි ආරම්මණධම්මෙ. එකෙකමෙව ආරබ්භ උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. රූපාරම්මණධම්මා ච අනෙකෙ නීලාදිභෙදතො. තථාති අනෙකෙ. තෙන භෙරිසද්දාදිකෙ, මූලගන්ධාදිකෙ, මූලරසාදිකෙ, කථිනසම්ඵස්සාදිකෙ, වෙදනාදිකෙ ච සඞ්ගණ්හාති. අනෙකෙති හි ඉමිනා අනෙකකලාපගතානංයෙව වණ්ණාදීනං ඉන්ද්රියවිඤ්ඤාණාරම්මණභාවමාහ. සාමඤ්ඤතො හි වුත්තං යථාරහං භින්දිත්වා නිදස්සිතබ්බං හොතීති.

කුසලවිපාකස්සාති කුසලස්ස විපාකස්ස ච. න හි නිබ්බානං පුබ්බෙ නිවුත්ථන්ති ඉදං ‘‘දිට්ඨනිබ්බානොයෙවා’’තිආදිනා වක්ඛමානමෙව අත්ථං හදයෙ ඨපෙත්වා වුත්තං. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන හි නිබ්බානවිභාවනං අදිට්ඨසච්චස්ස වා සියා දිට්ඨසච්චස්සපි වා. තත්ථ අදිට්ඨසච්චෙන තාව තං විභාවෙතුමෙව න සක්කා අප්පටිවිද්ධත්තා, ඉතරස්ස පන පගෙව විභූතමෙවාති තං තෙන විභාවිතං නාම හොතීති අධිප්පායො. එත්ථ ච ‘‘න ච තං වුත්ත’’න්ති ඉමිනා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස නිබ්බානාරම්මණකරණාභාවං ආගමතො දස්සෙත්වා ‘‘න හි නිබ්බාන’’න්තිආදිනා යුත්තිතො දස්සෙති. තත්ථ ‘‘න පුබ්බෙ නිවුත්ථං අසඞ්ඛතත්තා’’ති කස්මා වුත්තං? ගොචරාසෙවනාය ආසෙවිතස්සපි නිවුත්ථන්ති ඉච්ඡිතත්තා. දිට්ඨසච්චොයෙව හි පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන ¶ නිබ්බානං විභාවෙති, න අදිට්ඨසච්චො. තං පන ඤාණං ඛන්ධෙ විය ඛන්ධපටිබද්ධෙපි විභාවෙතීති නිබ්බානාරම්මණඛන්ධවිභාවනෙ නිබ්බානම්පි විභාවෙතීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. එතෙන පයොජනාභාවචොදනා පටික්ඛිත්තාති දට්ඨබ්බා. එවං අනාගතංසඤාණෙපි යොජෙතබ්බන්ති යථා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස නිබ්බානාරම්මණතා දස්සිතා, එවං අනාගතංසඤාණෙපි යථාරහං යොජෙතබ්බං. තත්ථ පන ‘‘ඛන්ධපටිබද්ධවිභාවනකාලෙ’’තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘යථාරහ’’න්ති. කස්සචි අභිඤ්ඤාප්පත්තස්සපි රූපාවචරස්ස, පගෙව ඉතරස්ස.

ආරම්මණපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

3. ධුරසහචරියතො ¶ ධොරෙය්යො ‘‘ධුර’’න්ති වුත්තොති ආහ ‘‘ධුරන්ති ධුරග්ගාහ’’න්ති. ඡන්දස්ස පුබ්බඞ්ගමතාසිද්ධං පාසංසභාවං උපාදාය අට්ඨකථායං ‘‘ජෙට්ඨක’’න්ති වුත්තන්ති තමෙවත්ථං දීපෙන්තො ‘‘සෙට්ඨ’’න්ති ආහ. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං ‘‘ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ආයූහිත’’න්ති. පුරිමඡන්දස්සාති ‘‘ඡන්දාධිපතී’’ති පුරිමස්මිං පදෙ නිද්දෙසවසෙන වුත්තස්ස ඡන්දසද්දස්ස සමානරූපෙන සදිසාකාරෙන. තදනන්තරං නිද්දිට්ඨෙනාති තස්ස පුරිමස්ස ඡන්දසද්දස්ස අනන්තරං නිද්දෙසවසෙන වුත්තෙන. තතො එව ච තංසමානත්ථතාය ච තංසම්බන්ධෙන ‘‘ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ ඡන්දසද්දෙනෙව අධිපතිසද්දරහිතෙනාති අත්ථො. පච්චයභූතස්සාති අධිපතිපච්චයභූතස්ස. සම්පයුත්තකවිසෙසනභාවොති අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං සො එව අධිපතිපච්චයතාසඞ්ඛාතො විසෙසනභාවො. එස නයොති ඉමිනා ‘‘වීරියාධිපති වීරියසම්පයුත්තකානන්තිආදීසු පුරිමවීරියස්ස සමානරූපෙනා’’තිආදිනා වත්තබ්බං අත්ථවචනං අතිදිසති.

කුසලාබ්යාකතානං පවත්තින්ති කුසලාබ්යාකතානං අධිපතීනං පවත්තනාකාරං. අලද්ධං ආරම්මණං ලද්ධබ්බං ලබ්භනීයං, ලද්ධුං වා සක්කුණෙය්යං, දුතියෙ පන අත්ථෙ ලාභමරහතීති ලද්ධබ්බං. අවඤ්ඤාතන්ති පගෙව අනවඤ්ඤාතන්ති අත්ථො.

අප්පනාප්පත්තා කුසලකිරියධම්මා මහාබලා සාධිපතිකා එව හොන්ති, තථා මිච්ඡත්තනියතාපීති ආහ ‘‘අප්පනාසදිසා…පෙ… නුප්පජ්ජන්තී’’ති. අප්පනාසදිසාති ¶ අප්පනාප්පත්තසදිසා. කම්මකිලෙසාවරණභූතා ච තෙති තෙ මිච්ඡත්තනියතධම්මා කම්මාවරණභූතා, යෙ ආනන්තරියප්පකාරා කිලෙසාවරණභූතා, යෙ නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා, සම්පයුත්තචෙතනාය පනෙත්ථ කිලෙසාවරණපක්ඛිකතා දට්ඨබ්බා ආනන්තරියචෙතනාසම්පයුත්තස්ස පටිඝස්ස කම්මාවරණපක්ඛිකතා විය. පච්චක්ඛගති අනන්තරතාය විනා භාවිනීති වුත්තං ‘‘පච්චක්ඛසග්ගානං කාමාවචරදෙවානම්පී’’ති. තෙන තෙසු ආනන්තරියා විය අසම්භාවිනො අහෙතුකාභිනිවෙසාදයොපීති දස්සෙති.

තිවිධොපි කිරියාරම්මණාධිපතීති එත්ථ අයං කිරියාරම්මණාධිපතීති අජ්ඣත්තාරම්මණො අධිප්පෙතො, උදාහු බහිද්ධාරම්මණොති උභයථාපි න සම්භවො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘කාමාවචරාදිභෙදතො පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරසන්තානගතානං සාරම්මණධම්මානං අධිපතිපච්චයතා ¶ නත්ථීති සම්බන්ධො. අභාවතොති අවචනතො. අවචනඤ්හි නාම යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මෙ අභාවො එවාති එතෙනෙව අනුද්ධටතාපි අවුත්තතො වෙදිතබ්බා. අජ්ඣත්තාරම්මණබහිද්ධාරම්මණද්වයවිනිමුත්තස්ස සාරම්මණධම්මස්ස අභාවතො නත්ථීති විඤ්ඤායතීති වත්තබ්බෙ තමෙව විඤ්ඤායමානතං සම්භාවෙන්තො ‘‘නත්ථීති විඤ්ඤායමානෙපී’’ති ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘බහිද්ධා ඛන්ධෙ’’තිආදි. රූපෙ එව භවිතුං අරහති එදිසෙසු ඨානෙසු අරූපෙ අසම්භවතොති අධිප්පායො. අසම්භවතො ච යථාවුත්තපාළිඅනුසාරතොති වෙදිතබ්බන්ති. ‘‘විචාරිත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘අතීතාරම්මණෙ අනාගතෙ ඛන්ධෙ ගරුං කත්වා අස්සාදෙතී’’තිආදිවචනතො අරූපෙපි එදිසෙසු ඨානෙසු ඛන්ධසද්දො පවත්තතෙව. ආවජ්ජනකිරියසබ්භාවතො පනාති ඉදං යථාදස්සිතපාළියා විරොධපරිහරණාධිප්පායෙන වුත්තං, අවචනං පන කත්ථචි විනෙය්යජ්ඣාසයෙන, කත්ථචි නයදස්සනෙන හොතීති කුතො විරොධාවසරො.

අධිපතිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

4. යථාවුත්තා නිරොධානන්තරසුඤ්ඤතා නිරොධප්පත්තතා ඔකාසදානවිසෙසො, අත්තනො අනුරූපචිත්තුප්පාදනසමත්ථතා චිත්තනියමහෙතුතා, තත්ථ ¶ අනන්තරුප්පාදනසමත්ථතා ච සණ්ඨානාභාවතො සුට්ඨුතරං නිරන්තරුප්පාදනසමත්ථතා ච චිත්තනියමහෙතුවිසෙසො දට්ඨබ්බො. ධාතුවසෙනාති විඤ්ඤාණධාතුමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන. එත්තකා එව හි ධාතුයො භින්නසභාවා අනන්තරපච්චයතාය නියමෙත්වා වත්තබ්බා, අභින්නසභාවා පන විසෙසාභාවතො පුරිමතාමත්තංයෙව විසෙසං පුරක්ඛත්වා වත්තබ්බාති තා කුසලාදිභෙදෙන තථා වුත්තා. තෙනාහ ‘‘කුසලාදිවසෙන චා’’ති. යා පන මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන අනන්තරපච්චයතා වත්තබ්බා, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොධාතුයා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති වුච්චමානො සම්මොහො සියා, පුරෙ මනොධාතුයා අනන්තරපච්චයභාවෙන වුත්තා, ඉදානි මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොධාතුයාති පච්චයපච්චයුප්පන්නවිසෙසා න විඤ්ඤායෙය්ය, මනොධාතුයා පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිධාතූනං අනන්තරපච්චයභාවෙ වුච්චමානෙ නියමො නත්ථි. තෙනාහ ‘‘මනොධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයාති චා’’ති ¶ . තථෙවාති නියමාභාවතො එවාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ඉතො අඤ්ඤථා දෙසනාය පච්චයපච්චයුප්පන්නානං විසෙසාභාවො චිත්තවිසෙසදස්සනවිච්ඡෙදො නියමාභාවො චාති ඉමෙ දොසා ආපජ්ජන්ති, තස්මා. නිදස්සනෙනාති ධාතුවසෙන නිදස්සනෙන. නයං දස්සෙත්වාති ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවමාදිකස්ස අනන්තරපච්චයතාග්ගහණස්ස නයං දස්සෙත්වා. නිරවසෙසදස්සනත්ථන්ති නිරවසෙසස්ස අනන්තරපච්චයභාවිනො චිත්තුප්පාදස්ස දස්සනත්ථං.

සදිසකුසලානන්ති සමානකුසලානං, සමානතා චෙත්ථ එකවීථිපරියාපන්නතාය වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘භූමිභින්නානම්පි පච්චයභාවො වුත්තො හොතී’’ති. සමානවීථිතා ච යස්මා සමානවෙදනා සමානහෙතුකා ච හොන්ති, තස්මා ‘‘වෙදනාය වා හෙතූහි වා සදිසකුසලාන’’න්ති ආහ. වා-සද්දො චෙත්ථ අනියමත්ථො. තෙන ඤාණසඞ්ඛාරාදිභෙදස්සපි විකප්පනවසෙන සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. චුතිපි ගහිතා තංසභාවත්තා. භවඞ්ගචිත්තමෙව හි පරියොසානෙ ‘‘චුතී’’ති වුච්චති. කුසලාකුසලානන්තරඤ්ච කදාචි සා උප්පජ්ජතීති තදාරම්මණම්පි ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං, කිරියජවනානන්තරං තදාරම්මණුප්පත්තියන්ති අධිප්පායො.

කාමාවචරකිරියාය ¶ ආවජ්ජනස්සාති අයමෙත්ථ අත්ථො අධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ‘‘ආවජ්ජනග්ගහණෙන කාමාවචරකිරියං විසෙසෙතී’’ති ආහ. තමෙව හි අත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කාමාවචරවිපාකො’’තිආදි වුත්තං. වොට්ඨබ්බනම්පි ගහිතං සන්තීරණානන්තරත්තාති අධිප්පායො.

අනන්තරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

6. පොරාණපාඨොති පුරාතනො අට්ඨකථාපාඨො. ඉමස්සාති ඉමස්ස පදස්ස. අවුත්තස්සාති පාළියං අවුත්තස්ස. යදිපි සහගතසද්දස්ස අත්ථසංවණ්ණනායං සංසට්ඨසද්දස්ස විය සමානත්ථස්සපි කත්ථචි සද්දන්තරස්ස අත්ථො වුච්චති පරියායවිසෙසබොධනත්ථං, තථාපි න මූලසද්දස්ස අත්ථො විභාවිතො ¶ හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න ච…පෙ… හොතී’’ති. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති ච ‘‘අඤ්ඤඅඤ්ඤ’’න්ති වත්තබ්බෙ ම-කාරාගමං කත්වා නිද්දෙසො, කම්මබ්යතිහාරෙ චෙතං පදං, තස්මා ඉතරෙතරන්ති වුත්තං හොති. පච්චයපච්චයුප්පන්නානං එකස්මිංයෙව ඛණෙ පච්චයුප්පන්නපච්චයභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා යො හි යස්ස පච්චයො යස්මිං ඛණෙ, තස්මිංයෙව ඛණෙ සොපි තස්ස පච්චයොති අයමෙත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා. තථා හි අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤො අඤ්ඤස්සා’’ති වත්වා ‘‘ඉමිනා…පෙ… දීපෙතී’’ති වුත්තං. ඔක්කමනං පවිසනන්ති අත්ථො. ආසනක්ඛණෙ හි ධම්මා පුරිමභවතො ඉමං භවං පවිසන්තා විය හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘පරලොකතො ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා පවිසන්තං විය උප්පජ්ජතී’’ති. තස්මා අවිසෙසෙන පටිසන්ධි ඔක්කන්තිසද්දාභිධෙය්යාති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘ඔක්කන්ති…පෙ… අධිප්පායෙනාහා’’ති. තංනිවාරණත්ථන්ති තස්ස ඛණන්තරෙ රූපීනං සහජාතපච්චයභාවස්ස ‘‘කඤ්චි කාලෙ න සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති නිවාරණත්ථං. තෙන පදද්වයෙන සමානෙසු පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මෙසු පුරිමතො පච්ඡිමස්ස විසෙසමත්ථං දස්සෙති.

එවඤ්ච ‘‘කඤ්චි කාලෙ’’ති පදස්ස ‘‘කෙචි කාලෙති වා, කිස්මිඤ්චි කාලෙ’’ති වා විභත්තිවිපල්ලාසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති අධිප්පායෙන පඨමවිකප්පං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘කඤ්චි කාලෙති කෙචි ¶ කිස්මිඤ්චි කාලෙති වා අත්ථො’’ති ආහ. තෙන ‘‘කඤ්චී’’ති අයං සාමඤ්ඤනිද්දෙසොති දස්සෙති. යො හි අයං ‘‘කෙචී’’ති පච්චත්තබහුවචනාභිධෙය්යො අත්ථො, යො ච ‘‘කිස්මිඤ්චී’’ති භුම්මෙකවචනාභිධෙය්යො, තදුභයං සති කාලවන්තකාලතාවිභාගෙ කිං-සද්දස්ස වචනීයතාසාමඤ්ඤෙන පන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘කඤ්චී’’ති පාළියං වුත්තන්ති තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කෙචි කිස්මිඤ්චී’’ති වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘කිස්මිඤ්චී’’ති භුම්මවසෙනෙව වුත්තං. තෙන යථාවුත්තඅත්ථවිභාගෙන පදෙන. වත්ථුභූතාති වත්ථුසභාවා. හදයරූපමෙව සන්ධාය වදති. රූපන්තරානන්ති හදයවත්ථුතො අඤ්ඤරූපානං. අරූපීනං සහජාතපච්චයතං පුබ්බෙ ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූප’’න්ති එත්ථ අනිවාරිතං නිවාරෙතීති යොජනා, තථා වත්ථුස්ස ච කාලන්තරෙ පටිසන්ධිකාලතො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අරූපීනං නිවාරෙතීති. එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා යථාවුත්තඅත්ථවණ්ණනාය පාළියං විභත්තිනිද්දෙසස්ස රූපකභාවමාහ. පුනපි පුරිමතො පච්ඡිමස්ස උපචයෙන විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘පුරිමෙන චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුරිමෙනාති ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූප’’න්ති ඉමිනා පච්චයනිද්දෙසවචනෙන. ‘‘එකො ඛන්ධො වත්ථු ච තිණ්ණං ඛන්ධාන’’න්තිආදිනා පටිච්චවාරාදිපාඨෙන. අත්ථවිවරණඤ්හි පච්චයනිද්දෙසපාළියා සබ්බෙපි සත්ත මහාවාරා. වත්ථුස්ස වත්තබ්බත්තෙ ආපන්නෙ කින්ති පච්චයොති තස්ස නාමස්සාති යොජනා. එතෙනාති ‘‘රූපිනො ¶ ධම්මා අරූපීනං ධම්මාන’’න්ති එතෙන වචනෙන. කෙවලස්සාති නාමරහිතස්ස වත්ථුස්ස. තථාති නාමස්ස පච්චයභාවෙන.

කත්ථචීති ‘‘රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කඤ්චි කාලං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතස්මිං නිද්දෙසෙ. එත්ථ හි අඤ්ඤමඤ්ඤසහජාතපච්චයභාවො ලබ්භති. වචනෙනාති ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා වචනෙන පාළියං සහජාතපච්චයභාවස්ස අසඞ්ගහිතත්තා, අත්ථතො පන ලබ්භතෙවාති. තෙනාහ ‘‘ලබ්භමානෙපී’’ති. තස්සාති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයත්තස්ස. එවන්ති ‘‘න අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙනා’’ති ඉමිනා පකාරෙන. සමුදායෙකදෙසවසෙන සාමිවචනන්ති අවයවාවයවිසම්බන්ධෙ අවයවිනි සාමිවචනන්ති අත්ථො, නිද්ධාරණෙ වා ‘‘කණ්හා ගාවීන’’න්තිආදීසු විය.

සහජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

8. කිස්මිඤ්චි ¶ කාලෙති ඉදං න ලබ්භති සබ්බදාපි නිස්සයපච්චයතාය ලබ්භමානත්තා. සහජං පුරෙජන්ති හි විභාගං අනාමසිත්වා නිස්සයතාමත්තමෙව නිස්සයපච්චයතා. වත්ථුරූපං පඤ්චවොකාරභවෙති වත්ථුරූපං පඤ්චවොකාරභවෙ චාති ච-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො දට්ඨබ්බො. තස්සාති ආරුප්පවිපාකට්ඨපනස්ස. පකාසෙතබ්බත්තාති ඉමිනා අපාකටං පාකටං කත්වා වචනෙන චොදනා අනොකාසාති දස්සෙති.

නිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

9. උපනිස්සයෙ තයොති අනන්තරාරම්මණපකතූපනිස්සයප්පභෙදෙ තයො උපනිස්සයෙ. අනෙකසඞ්ගාහකතායාති අනෙකෙසං පච්චයධම්මානං සඞ්ගහණතො. එකන්තෙනෙව හොන්ති චිත්තනියමහෙතුභාවෙන ¶ පවත්තිනියමතො. යෙසු පදෙසූති යෙසු කුසලාදිපදෙසු. සඞ්ගහිතොති සඞ්ගහං ගතො, කුසලාදිපදෙසු යෙසං පදානංයෙව අනන්තරූපනිස්සයො ලබ්භතීති අත්ථො. තෙසු ‘‘කෙසඤ්චී’’ති න වුත්තං. කස්මා? න සක්කා වත්තුං එකන්තෙනෙව උපලබ්භනතො. තෙසූති කුසලාකුසලපදෙසු. න හි කුසලො අකුසලස්ස අනන්තරූපනිස්සයො හොති, අකුසලො වා කුසලස්ස, ආරම්මණපකතූපනිස්සයා පන අනෙකන්තිකා, තස්මා තත්ථ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති වුත්තං. සිද්ධානං පච්චයධම්මානන්ති පච්චයභාවෙන පුරිමනිප්ඵන්නානං කුසලාදීනං කුසලස්ස අකුසලස්ස වාති අත්ථො. අකුසලාදීහීති යථාසඞ්ඛ්යං අකුසලෙන කුසලෙන වා. අවිසෙසෙනාති යථාවුත්තවිසෙසෙ නියමං අග්ගහෙත්වා අකුසලාදීසු අකුසලකුසලානං ‘‘කෙසඤ්චී’’තිආදිනා.

අනාරම්මණත්තා ආරම්මණූපනිස්සයං පුබ්බාපරනියමෙන අප්පවත්තිතො අනන්තරූපනිස්සයං න ලභතීති යොජනා. පකතස්සාති නිප්ඵාදිතස්ස, උපසෙවිතස්ස වා. න හි රූපසන්තානස්ස සද්ධාදිනිප්ඵාදනං අත්ථි, උතුභොජනාදිඋපසෙවනං වා සම්භවති. තෙනාහ ‘‘යථා හි…පෙ… රූපසන්තානෙනා’’ති. නනු ච රූපසන්තානෙ පුබ්බෙනාපරං විසෙසො ලබ්භති ¶ , සො ච න විනා සමානජාතියෙන කාරණෙනාති ස්වායං පකතූපනිස්සයලාභොති කදාචි ආසඞ්කෙය්යාති ආහ ‘‘යස්මිඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ තන්ති උතුබීජාදිකං කම්මාදි ච තෙන රූපෙන පුරිමනිප්ඵන්නෙන. උප්පාදනං සාභිසන්ධිකං දට්ඨබ්බං. අධිපතීසු පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො විය පකප්පනං සංවිදහනං. පකරණං වුත්තලක්ඛණෙන කාරණභාවෙන අවට්ඨානං, යතො කාරණවිසෙසො ‘‘පකතී’’ති වුච්චති. යදි එවං කස්මා රූපස්සෙව තං පටික්ඛිපීයතීති ආහ ‘‘යථා ච…පෙ… දට්ඨබ්බා’’ති. එවම්පි උතුබීජාදීනං අඞ්කුරාදීසු කථං පච්චයවිසෙසභාවොති ආහ ‘‘උතුබීජාදයො පන…පෙ… භාවතො’’ති. උපනිස්සයොති ච යස්මා බලවතාකාරණං අධිප්පෙතං, තස්මා න එත්ථ එකන්තෙන පුරිමනිප්ඵත්ති ඉච්ඡිතබ්බා. යදි එවං පාළියං කථං පුරිමග්ගහණන්ති ආහ ‘‘පුරිමපුරිමානංයෙව පනා’’තිආදි. තෙපි වා පරිකප්පනවසෙන පුරිමනිප්ඵන්නායෙව නාම හොන්ති. න හි අසංවිදිතාකාරෙ වත්ථුස්මිං පත්ථනාපවත්තීති. තෙනාහ ‘‘තංසමානලක්ඛණතායා’’ති.

ධම්මෙති පුග්ගලසෙනාසනපඤ්ඤත්තීනං උපාදානභූතෙ ධම්මෙ. අයං නයොති පඤ්ඤත්තිමුඛෙන පඤ්ඤපෙතබ්බා තදුපාදානභූතා ධම්මා ගය්හන්තීති යථාවුත්තො නයො. එත්ථෙවාති ‘‘සෙනාසනම්පි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතස්මිංයෙව වචනෙ. කථං පච්චුප්පන්නස්ස පකතූපනිස්සයභාවොති චොදනාය ‘‘වක්ඛතී’’තිආදිනා ආගමං දස්සෙත්වා යුත්තිං දස්සෙතුං ‘‘පච්චුප්පන්නානම්පිච තාදිසානං පුබ්බෙ ¶ පකතත්තා’’ති වුත්තං. තාදිසානන්ති යාදිසා උතුආදයො පච්චුපට්ඨිතා, තාදිසානං තතො පුබ්බෙ පුරෙතරං පකතත්තා පකතූපනිස්සයයොග්යතාය ආපාදිතත්තා.

කසිණාදීනම්පි ආරම්මණූපනිස්සයතා සම්භවතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘එකච්චායා’ති ආහා’’ති. තථා හි ‘‘කසිණමණ්ඩලං දිස්වා’’තිආදිනා තස්ස උපනිස්සයභාවො අට්ඨකථායං වුත්තො.

අරූපාවචරකුසලම්පි උපනිස්සයො හොති, පගෙව කාමාවචරරූපාවචරකුසලන්ති අධිප්පායො. තං පන යථා උපනිස්සයො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘යස්මිං කසිණාදිම්හී’’තිආදි වුත්තං. අනුප්පන්නඣානුප්පාදනෙති රූපාවචරජ්ඣානං සන්ධායාහ, අරූපාවචරජ්ඣානෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තදුප්පාදකකුසලානන්ති තස්ස රූපාවචරවිපාකස්ස උප්පාදකකුසලානං, රූපාවචරකුසලානන්ති ¶ අත්ථො. පටිසන්ධිනියාමකස්සාති රූපාවචරපටිසන්ධිනියාමකස්ස. චුතිතොති රූපාවචරපටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභූතාය චුතියා. පුරිමජවනස්ස වසෙනාති චුතියා ආසන්නජවනභාවෙන. රූපාවචරකුසලං අරූපාවචරවිපාකස්සාති එත්ථාපි ‘‘තදුප්පාදකකුසලාන’’න්තිආදිනා ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. යථා ච ‘‘රූපාවචරකුසලං අරූපාවචරවිපාකස්ස උපනිස්සයො’’ති වුත්තං, එවං ‘‘කාමාවචරකුසලම්පි තදුප්පාදකකුසලාන’’න්තිආදිනා යොජෙතබ්බං. ලොකුත්තරවිපාකස්ස තෙභූමකකුසලානම්පි පාදකාදිවසෙන උපනිස්සයභාවො පාකටොයෙව, තථා තංතංභූමකකුසලානං තංතංභූමකකිරියානං, කාමාවචරකුසලස්ස රූපාරූපාවචරකිරියානං, රූපාවචරකුසලස්ස අරූපාවචරකිරියාය උපනිස්සයභාවොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘එවං පච්චෙකං…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. ‘‘සද්ධං උපනිස්සාය දානං දෙතී’’තිආදිනා පකතූපනිස්සයො උද්දෙසවසෙනෙව පාඨො ආගතො, න විභජනවසෙනාති ආහ ‘‘පාළියම්පි…පෙ… විස්සජ්ජිතො’’ති. කුසලත්තිකාදීසු අනුලොමාදිභෙදභින්නත්තා පඤ්හාවාරෙසූති බහුවචනනිද්දෙසො.

ලොකුත්තරනිබ්බත්තනං උපනිස්සාය පරස්ස සිනෙහුප්පාදනෙ ලොකුත්තරධම්මා උපනිස්සයො විය හොන්තීති අයමෙත්ථ ලෙසො, භාවිනො පන ලොකුත්තරස්ස අකුසලානං උපනිස්සයතා සම්භවතීති ආහ ‘‘න ඉදං සාරතො දට්ඨබ්බන්ති අධිප්පායො’’ති. රූපාවචරාදිකුසලානන්ති රූපාරූපාවචරලොකුත්තරකුසලානං උප්පාදියමානස්ස රූපාවචරකුසලස්සාති යොජනා. රූපාවචරකිරියස්ස ච අරූපාවචරවිපාකො උපනිස්සයො කථන්ති ආහ ‘‘පුබ්බෙ නිවුත්ථාදීසු…පෙ… අරහතො’’ති ¶ . තං තං විපාකං පත්ථෙන්තො තස්ස තස්ස විපාකස්ස හෙතුභූතං කුසලං නිබ්බත්තෙතීති විපාකානං කුසලූපනිස්සයතාති ආහ ‘‘චතුභූමකා…පෙ… උපනිස්සයො’’ති. ලොකියකුසලානං පන ලොකුත්තරවිපාකා උපනිස්සයො න හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘යදිපී’’තිආදිමාහ. තෙනෙව හි ‘‘තථා තෙභූමකවිපාකො’’ති තෙභූමකග්ගහණං කතං. තත්ථ තෙනාති අනාගාමිනා. තන්ති අරහත්තඵලං. තස්මාති අදිට්ඨපුබ්බත්තා. තානි වියාති සොතාපත්තිඵලානි විය. තෙසන්ති පුථුජ්ජනාදීනං. ඉමස්සාති අනාගාමිනො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පුථුජ්ජනාදීනං සන්තානෙ ඣානාදීනං සොතාපත්තිඵලාදීනං න උපනිස්සයපච්චයො අනුපලද්ධපුබ්බත්තා, එවං අනාගාමිනො ඣානාදීනං ¶ අග්ගඵලං උපනිස්සයපච්චයො අදිට්ඨපුබ්බත්තා. තෙනාහ ‘‘උපලද්ධපුබ්බසදිසමෙව හි අනාගතම්පි උපනිස්සයො’’ති. අට්ඨකථායං පන හෙට්ඨිමඵලානං කුසලූපනිස්සයතා වුත්තා එව.

යථා විපාකා කුසලානං, එවං කිරියාපි තෙසං උපනිස්සයො හොතීති තං නයං දස්සෙතුං ‘‘කිරියං අත්ථපටිසම්භිදාදි’’න්තිආදි වුත්තං. යොනිසොමනසිකාරෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති චතුභූමකකුසලස්සපි යොනිසොමනසිකාරො උපනිස්සයො හොතීති එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තදත්ථං යොනිසොමනසිකාරං පවත්තෙන්තස්සාති අත්ථො. තන්ති යොනිසොමනසිකාරං. අකුසලස්ස ච චතුභූමකවිපාකස්ස උපනිස්සයො යොනිසොමනසිකාරොති යොජනා. එවං කිරියස්සපීති යථා කුසලස්ස යොනිසොමනසිකාරස්ස වසෙන උපනිස්සයො වුත්තො, එවං කිරියස්සපි යොනිසොමනසිකාරස්ස වසෙන යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො. සො හි තං උපනිස්සාය රාගාදිඋප්පාදනෙ අකුසලස්ස වුත්තනයෙන කුසලාකුසලූපනිස්සයභාවමුඛෙන චතුභූමකවිපාකස්ස උපනිස්සයො හොතියෙව. යදි කිරියසඞ්ඛාතො…පෙ… හොතියෙව, අථ කස්මා පකතූපනිස්සයවිභජනෙ කිරියා න ගහිතා, උතුභොජනසෙනාසනානියෙව ගහිතානීති ආහ ‘‘නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මෙසු…පෙ… නයදස්සනමත්තමෙවා’’ති. එවමාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති න උපනිස්සයපච්චයා’’ති එවමාදිකං සඞ්ගණ්හාති. උපනිස්සයපරියායො උපනිසසද්දොති කත්වා වුත්තං ‘‘විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූපං, නාමරූපූපනිසඤ්ච සළායතනන්තිආදිකෙනා’’ති. එත්ථ හි විඤ්ඤාණස්ස නාමරූපානං ඵස්සරූපාදීනං චක්ඛායතනාදීනඤ්ච උපනිස්සයභාවො වුත්තොති.

උපනිස්සයපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

10. දස්සිතමෙව ¶ නයදස්සනවසෙනාති යොජනා. යදි දස්සිතමෙව, කස්මා වුත්තං ‘‘සාවසෙසවසෙන දෙසනා කතා’’ති ආහ ‘‘සරූපෙන අදස්සිතත්තා’’ති. ‘‘යං යං ධම්මං පුරෙජාතං ආරබ්භ යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ¶ ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සරූපෙන පාළියං අදස්සිතත්තා. ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාය චාති ච-සද්දෙන චුතූපපාතඤාණස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තස්සපි හි රූපධම්මාරම්මණකාලෙ අට්ඨාරසසු යං කිඤ්චි ආරම්මණපුරෙජාතං හොති පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා. ‘‘චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ’’ති හි වුත්තං. දිබ්බචක්ඛුදිබ්බසොතඤාණෙසු ච වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

ඉතරස්සපි අභාවාති ආරම්මණපුරෙජාතස්සපි අභාවා අග්ගහණං පටිසන්ධිභාවිනොති යොජනා. සතිපි කස්සචි පටිසන්ධිභාවිනො ආරම්මණපුරෙජාතෙ විභූතං පන කත්වා ආරම්මණකරණාභාවතො අවිජ්ජමානසදිසන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ඉතරස්සපි අභාවා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘පටිසන්ධියා විය අපරිබ්යත්තස්ස ආරම්මණස්ස ආරම්මණමත්තභාවතො’’ති. සන්තීරණභාවිනො මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපි එකන්තෙනෙව පුරෙජාතපච්චයො රූපාදීනි පඤ්චාරම්මණානීති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘මනොධාතූනඤ්චා’’තිආදි ‘‘තදාරම්මණභාවිනො’’ති පදස්ස පුරතො වත්තබ්බො, උප්පටිපාටියා ලිඛිතං.

පුරෙජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

11. නිරවසෙසදස්සිතපුරෙජාතදස්සනවසෙනාති ‘‘චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකරූපකායස්සා’’ති එවං නිරවසෙසතො දස්සිතස්ස පුරෙජාතස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස දස්සනවසෙන. පච්චයා හි ඉධ කාමාවචරරූපාවචරවිපාකා, තෙසු කාමාවචරවිපාකො ච චතුසමුට්ඨානිකරූපකායස්ස පච්චයො, න ඉතරො. තෙනෙවාහ ‘‘රූපාවචරවිපාකො පන ආහාරසමුට්ඨානස්ස න හොතී’’ති, තස්මා ‘‘තස්සෙවා’’ති වුත්තෙපි යථාරහමත්ථො වෙදිතබ්බො.

පච්ඡාජාතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

12. පකාරෙහි ¶ ¶ ගුණිතං පගුණං, බහුක්ඛත්තුං පවත්තියා භාවිතන්ති අත්ථො. අතිසයෙන පගුණං පගුණතරං, තතොයෙව බලවතරං. තස්ස භාවො, තෙන පගුණතරබලවතරභාවෙන විසිට්ඨං විසෙසප්පත්තං. ස්වායං විසෙසො විපාකෙ නත්ථීති ආහ ‘‘එතෙන විපාකාබ්යාකතතො විසෙසෙතී’’ති.

ආසෙවනපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

13. එවංසභාවාති කම්මපච්චයෙන උපකාරකසභාවා. සමත්ථතාති ආනුභාවො. තස්සාති විපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපසඞ්ඛාතස්ස ඵලස්ස. කම්මපච්චයභාවො වුත්තොති කම්මපච්චයෙන පච්චයභාවො වුත්තො. එකවොකාරෙ රූපම්පීති එකවොකාරෙපි රූපං න ජනෙති, පගෙව චතුවොකාරෙති අත්ථො.

කම්මපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

14. යථා හි රූපභවෙ සඤ්ඤීනං තංනිබ්බත්තිතපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙනෙව රූපුප්පත්ති, එවං අසඤ්ඤීනම්පීති තත්ථ කාමාවචරකම්මුනා යථා විපාකානුරූපානං පච්චයො හොන්තො කෙසඤ්චියෙව හොති, න සබ්බෙසං, කත්ථචියෙව හොති, න සබ්බත්ථ, න එවං විපාකානන්ති ආහ ‘‘එකන්තෙනා’’ති. තෙසං වසෙනාති තෙසං විපාකපච්චයලාභීනං විපාකක්ඛන්ධානං වසෙන. න හීතිආදිනා ‘‘එකන්තෙනා’’ති වුත්තමත්ථං බ්යතිරෙකතො විභාවෙති. භූමිද්වයවිපාකොති කාමාවචරරූපාවචරවිපාකො ආරුප්පෙ රූපස්ස න හි පච්චයොති යොජනා.

විපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15. ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

15. කෙවලාය ¶ ¶ ඔජාය අජ්ඣොහරණස්ස අභාවා ‘‘අසිතපීතාදිවත්ථූහි සහ අජ්ඣොහරිතොවා’’ති වුත්තං. ඛාදනීයභොජනීයප්පභෙදෙ අසිතෙ තාව කබළීකාරතා හොතු, පාතබ්බාදිකෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘පාතබ්බ…පෙ… හොන්තී’’ති. යෙභුය්යවසෙන වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අනුපාලකොති උපත්ථම්භකො. චිත්තසමුට්ඨානස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයභාවො කබළීකාරාහාරස්ස විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බො. කස්මාති චෙ? එත්ථ කාරණමාහ ‘‘න හී’’තිආදිනා. සති හි පච්චයභාවෙ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානො කබළීකාරාහාරො චිත්තසමුට්ඨානස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න පන වුත්තං, නොචිත්තසමුට්ඨානස්ස පන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තිවිධොපි…පෙ… වුත්තො’’ති.

ආහාරපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

16. ‘‘මිස්සකත්තා’’ති ඉදං ඉන්ද්රියතාය රූපාරූපජීවිතින්ද්රියානං එකජ්ඣං කත්වා දෙසිතතං සන්ධාය වුත්තං, තස්මා මිස්සකත්තාති රූපජීවිතින්ද්රියමිස්සකත්තාති අත්ථො. ජීවිතින්ද්රියන්ති අරූපජීවිතින්ද්රියං. න සබ්බෙන සබ්බං වජ්ජිතබ්බන්ති යථා පඤ්හාපුච්ඡකෙ අරූපජීවිතින්ද්රියං මිස්සකත්තා න ගහිතං, න එවමිධ අරූපජීවිතින්ද්රියං අග්ගහිතන්ති අත්ථො.

අරූපානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පච්චයන්තරාපෙක්ඛානි ආවජ්ජනාරම්මණාදිඅඤ්ඤපච්චයසාපෙක්ඛානි ඉන්ද්රියපච්චයා සියුං චක්ඛාදීනං රූපාරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං කදාචිපි අවිනිබ්භුත්තභාවස්ස අභාවතො, පච්චයන්තරසමොධානාපෙක්ඛතාය ච. යො පන නිරපෙක්ඛොති යථා චක්ඛාදීනි පච්චයන්තරෙසු සාපෙක්ඛානි, එවං සාපෙක්ඛො අහුත්වා යො තත්ථ නිරපෙක්ඛො ඉන්ද්රියපච්චයො හොති අවිනිබ්භුත්තධම්මානං යථා දුවිධම්පි ජීවිතින්ද්රියං, සො අත්තනො…පෙ… නත්ථීති ¶ යොජනා. අවිනිබ්භුත්තානං තෙසම්පි ලිඞ්ගාදීනං සියුං විනිබ්භුත්තානං පච්චයුප්පන්නානං ඉන්ද්රියපච්චයතාභාවස්ස අදිට්ඨත්තා. නනු චක්ඛාදීනං විනිබ්භුත්තානං ¶ ඉන්ද්රියපච්චයභාවො දිට්ඨොති? සච්චං දිට්ඨො, න පන සො සමානජාතියාති දස්සෙන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. සති චෙවන්ති එවං වුත්තප්පකාරෙ සමානජාතියංයෙව අවිනිබ්භුත්තස්ස ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙ සති ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියෙහි සද්ධිං. සහයොගෙ හි ඉදං කරණවචනං. යදිපි ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි ලිඞ්ගාදීනං කලලාදිකාලෙ ඉන්ද්රියපච්චයතං න ඵරෙය්යුං තෙසං තදා අභාවතො. යෙ පන රූපධම්මා තදා සන්ති, තෙහි අවිනිබ්භුත්තාව, තෙසං කස්මා න ඵරන්තීති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙසං පනා’’තිආදි. අබීජභාවතො අනිමිත්තභාවතො. තදනුරූපානන්ති කලලාදිඅවත්ථානුරූපානං අත්ථිතං ඉච්ඡන්ති, යතො ‘‘ඉත්ථී, පුරිසො’’ති පකතිවිභාගො විඤ්ඤායතීති තෙසං අධිප්පායො.

කුසලජාතියන්ති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යෙ පන ‘‘කුසලජාතික’’න්ති පඨන්ති, තෙසං පච්චත්තෙකවචනං. විසුං එකජාති වා භූමි වා න හොති තදෙකදෙසභාවතො. හෙතුආදීසුපීති ආදි-සද්දෙන ‘‘අකුසලාහාරෙසුපි එසෙව නයො’’ති එවමාදිකං සඞ්ගණ්හාති. එස නයොති ය්වායං ‘‘භූමිවසෙන වුත්තෙසූ’’තිආදිනා අරූපෙ අලබ්භමානස්ස ඉන්ද්රියපච්චයස්ස අට්ඨපනෙ අත්ථනයො වුත්තො, එස නයො යොජෙතබ්බොති. තථා අපරියාපන්නකුසලහෙතු, තථා අකුසලහෙතූති එත්ථාපි පඨමාපරියාපන්නකුසලහෙතු දොමනස්සසහගතාකුසලහෙතු ච විසුං එකජාති භූමි වා න හොන්තීති ආරුප්පෙ අලබ්භමානාපි විසුං න ඨපිතාති යොජෙතබ්බො. එස නයො ‘‘අකුසලාහාරෙසුපි එසෙව නයො’’ති එවමාදීසු.

සති සහජාතපච්චයත්තෙ උප්පාදක්ඛණෙපි ඉන්ද්රියපච්චයතා සියාති කත්වා වුත්තං ‘‘සහජාතපච්චයත්තාභාවං සන්ධායා’’ති. වුත්තඤ්හි ‘‘උප්පජ්ජමානො සහ උප්පජ්ජමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා). තස්ස පන සහජාතපච්චයත්තාභාවො යදිපි අට්ඨකථායං ‘‘සහජාතපච්චයතා පන තස්ස නත්ථී’’ති සරූපෙනෙව දස්සිතො, තථාපි තං අනනුජානන්තො ‘‘උප්පාද…පෙ… නිවාරෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘වක්ඛතී’’තිආදිනා තමත්ථං සමත්ථෙති. කම්මපච්චයසදිසන්ති හි එතෙන තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ පච්චයභාවො පකාසිතො. පවත්තෙචාති ච-සද්දෙන පටිසන්ධියඤ්ච කටත්තාරූපස්ස රූපජීවිතින්ද්රියතො අඤ්ඤො ඉන්ද්රියපච්චයො න හි අත්ථීති යොජනා. පටිච්චවාරාදයො ¶ සම්පයුත්තවාරපරියොසානා ඡ වාරා උප්පාදක්ඛණමෙව ගහෙත්වා පවත්තා ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ¶ ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා, න ඨිතික්ඛණන්ති අධිප්පායො. එවඤ්ච කත්වාති උප්පාදක්ඛණමෙව ගහෙත්වා පවත්තත්තා. එතෙසූති යථාවුත්තෙසු ඡසු වාරෙසු. කෙචි පන ‘‘රූපජීවිතින්ද්රියස්ස අනුපාලනං උප්පාදක්ඛණෙ න පාකටං බලවඤ්ච යථා ඨිතික්ඛණෙ පච්ඡාජාතාදිපච්චයලාභතො ථිරභාවප්පත්තියාස්ස තං පාකටං බලවඤ්ච, තස්මා ‘ඨිතික්ඛණෙ’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

ඉන්ද්රියපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

17. ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

17. සොමනස්සදොමනස්සසඞ්ඛාතානීති සොමනස්සදොමනස්සපරියායෙන වුත්තානි, ඣානඞ්ගභාවවිසෙසනතො වා සොමනස්සදොමනස්සභූතානෙව සුඛදුක්ඛානි ඣානඞ්ගානි, න ඉතරසුඛදුක්ඛානීති ඣානඞ්ගභූතානංයෙව සුඛදුක්ඛානං ඣානඞ්ගභාවදස්සනත්ථං සොමනස්සදොමනස්සග්ගහණං කතං. ඉදානි යථාවුත්තමෙව ‘‘ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසූ’’තිආදිනා විත්ථාරතො විභාවෙති, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තෙනාති විසෙසනභූතෙන සොමනස්සදොමනස්සග්ගහණෙන.

අභිනිපාතමත්තත්තාති ආරම්මණකරණමත්තභාවතො. චින්තනාපවත්තියා උපනිජ්ඣායනපවත්තියා. යථාවුත්තෙනෙව කාරණෙනාති ‘‘උපනිජ්ඣානාකාරස්ස අභාවතො’’ති එතෙන කාරණෙන. පුබ්බෙතිආදිතො. චත්තාරි අඞ්ගානි වජ්ජිතානීති සත්තසු අඞ්ගෙසු දස්සියමානෙසු චත්තාරි අඞ්ගානි වජ්ජිතානි. අට්ඨකථා හෙසාති ලෙසෙන අපකාසෙතබ්බතාය කාරණමාහ. තීසුපි එකමෙව වත්තබ්බං සියා, තංසමානලක්ඛණතාය ඉතරෙසං තිණ්ණම්පි ගහණං හොතීති. තිණ්ණං පන වචනෙනාති උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛානං අඣානඞ්ගතාදස්සනත්ථෙන වචනෙන. තතො උපෙක්ඛාදිතො අඤ්ඤස්ස ධම්මස්ස චිත්තෙකග්ගතාය ඣානඞ්ගන්ති උද්ධටභාවො ආපජ්ජති අඣානඞ්ගෙසු අග්ගහිතත්තා. යථාවුත්තකාරණතොති ‘‘උපනිජ්ඣානාකාරස්ස අභාවතො’’ති වුත්තකාරණතො අඤ්ඤෙන කාරණෙන අනුද්ධටභාවො වා ආපජ්ජති අනුපනිජ්ඣායනසභාවෙහි සද්ධිං අග්ගහිතත්තා උපනිජ්ඣායනාකාරභාවතො අඤ්ඤෙනෙව කාරණෙන චිත්තෙකග්ගතාය ¶ පාළියං අනුද්ධටභාවො ආපජ්ජති. තංදොසපරිහරණත්ථන්ති යථාවුත්තදොසවිනිමොචනත්ථං.

යෙ ¶ පනාතිආදි පදකාරමත්තදස්සනං. සොමනස්සාදීහීති සොමනස්සදොමනස්සඣානඞ්ගුපෙක්ඛාහි. අවිභූතභාවො උපෙක්ඛනං. උපෙක්ඛා හි අවිභූතකිච්චා වුත්තා. සමානානං කෙසං? සුඛාදීනං, කෙහි? සොමනස්සාදීහි, කථං? සුඛ…පෙ… යුත්තතාති යොජනා. න චිත්තෙකග්ගතායාති සුඛාදීහි, තදඤ්ඤෙහි අභිනිරොපනාදීහි ච අනින්ද්රියකිච්චතාය ච අනුපනිජ්ඣායනකිච්චතාය ච අසමානතාය පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු චිත්තෙකග්ගතාය ඣානඞ්ගන්ති අනුද්ධටභාවෙ කාරණං න වත්තබ්බන්ති. සාති චිත්තෙකග්ගතා. එත්ථාති ‘‘උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛානී’’ති එතස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ න ගහිතා. විචිකිච්ඡායුත්තමනොධාතුආදීසූති විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තචිත්තෙ මනොධාතුයා සම්පටිච්ඡනාදීසු ච. තස්සාපි චිත්තෙකග්ගතායපි.

ඣානපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

18. දුවිධම්පි සඞ්කප්පන්ති සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පොති ච එවං අනවජ්ජසාවජ්ජභෙදෙන දුවිධම්පි. වීරියං සමාධින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සඞ්ගණ්හිත්වා විතක්කාදිභාවසාමඤ්ඤෙන සහ ගහෙත්වා, එකෙකමෙව කත්වා ගහෙත්වාති අත්ථො. තෙහි මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවෙහි. ඉධාති ඉමස්මිං මග්ගපච්චයනිද්දෙසෙ ලබ්භමානානි ච මග්ගපච්චයභාවතො, ච-සද්දෙන අලබ්භමානානි ච මග්ගපච්චයත්තාභාවා. යදි එවං කස්මා වුත්තානීති ආහ ‘‘මග්ගඞ්ගවචනසාමඤ්ඤෙනා’’ති. එවං පරියායනිද්දෙසො ඉධ කිමත්ථියොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එවඤ්හි සුත්තවොහාරොපි දස්සිතො හොතී’’ති. එවං පන දස්සෙන්තෙනාති පරමත්ථතො අමග්ගඞ්ගානිපි සුත්තෙ මග්ගඞ්ගවොහාරසිද්ධියා ඉධ මග්ගඞ්ගෙහි සහ දස්සෙන්තෙන. උද්ධරිත්වාති පදුද්ධාරං කත්වා. ඉදානි මිච්ඡාවාචාදීහි සද්ධිං ද්වාදසඞ්ගානි න දස්සෙතබ්බානි, කස්මාති චෙති ආහ ‘‘න හි පාළියං…පෙ… වත්තබ්බො’’ති. තප්පටිපක්ඛභාවතොයෙව මිච්ඡාමග්ගඞ්ගානි, න මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො විය සභාවතොති අධිප්පායො.

පරියායනිප්පරියායමග්ගඞ්ගදස්සනත්ථෙපි අත්ථවචනෙ එවං න වත්තබ්බමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘පරියාය…පෙ… අධිකරණානී’’ති ආහ. තස්සත්ථො – යථා ¶ ‘‘අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්සා’’ති ¶ එත්ථ පාළිගතඅධිකරණසද්දපතිරූපකො අඤ්ඤො අධිකරණසද්දො පාළිගතතදඤ්ඤසාධාරණතාය උභයපදත්ථො උද්ධටො ‘‘අධිකරණං නාම චත්තාරි අධිකරණානී’’ති, එවමිධාපි නිප්පරියායං ඉතරඤ්ච මග්ගඞ්ගං දස්සෙතුකාමෙන පාළිගතතදඤ්ඤසාධාරණො මග්ගඞ්ගසද්දො උද්ධරිතබ්බො සියා, තථා න කතන්ති. තස්මාති යස්මා පාළිගතොයෙව මග්ගඞ්ගසද්දො උද්ධටො, න තදඤ්ඤසාධාරණො, න ච අත්ථුද්ධාරමුඛෙන අධිප්පෙතත්ථො නියමිතො, තස්මා. තෙසූති අහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසු. ‘‘සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සමාධයො’’ති එත්ථ සඞ්කප්පවායාමසමාධයො සම්මාමිච්ඡාසද්දෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තාති ආහ ‘‘සම්මාදිට්ඨිආදයො යථාවුත්තා සන්තී’’ති. සඞ්කප්පවායාමසමාධිප්පත්තා පන තත්ථ කෙචි සන්තියෙවාති. අථ වා සම්මාදිට්ඨිආදයොති වුත්තප්පකාරෙ සම්මාදිට්ඨිආදිකෙ අනවසෙසෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යථාවුත්තා’’ති. උප්පත්තිට්ඨානනියමනත්ථත්තා න විසෙසනත්ථත්තාති අධිප්පායො.

මග්ගපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

20. විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

20. සම්පයොගාසඞ්කාවත්ථුභූතොති සම්පයොගාසඞ්කාය අධිට්ඨානභූතො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අරූපිනො හි ඛන්ධා චක්ඛාදීනං වත්ථූනං අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තා විය උප්පජ්ජන්තී’’ති.

විප්පයුත්තපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

21. යස්මිං සති යං හොති, අසති ච න හොති, සො තස්ස පච්චයොති යදිදං සමාසතො පච්චයලක්ඛණං යං සන්ධාය සුත්තෙ වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොතී’’ති, තයිදං අත්ථිපච්චයෙ යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිං වත්වා අයඤ්ච නයො ¶ නිබ්බානෙ න ලබ්භති, තස්මා නිබ්බානං අත්ථිපච්චයභාවෙන න උද්ධටන්ති දස්සෙතුං ‘‘නිබ්බානඤ්ච…පෙ… උපකාරකං හොතී’’ති ආහ. තෙන පච්චයධම්මානං ¶ පච්චයභාවො විසෙසතො බ්යතිරෙකමුඛෙන පාකටො හොතීති දස්සෙති. නත්ථිභාවොපකාරකතාවිරුද්ධොති නත්ථිපච්චයභාවවිරුද්ධො. විගතාවිගතපච්චයා විය හි අඤ්ඤමඤ්ඤං උජුපච්චනීකභාවෙන ඨිතා නත්ථිඅත්ථිපච්චයා. න නිබ්බානං අත්ථිපච්චයො නත්ථිභාවොපකාරකතාඅවිරොධතො. යෙ හි අත්ථිපච්චයධම්මා, තෙ නත්ථිභාවොපකාරකතාවිරුද්ධා එව දිට්ඨාති අධිප්පායො.

සති ච උප්පන්නත්තෙති සම්බන්ධො. යෙසං පච්චයා හොන්ති ආහාරින්ද්රියාති යොජනා. එකතොති සහ. සහජාතාදිපච්චයත්තාභාවතොති සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතපච්චයත්තාභාවතො. තදභාවොති සහජාතාදිපච්චයත්තාභාවො. එතෙසන්ති අත්ථිපච්චයතාවසෙන පවත්තමානානං ආහාරින්ද්රියානං. ධම්මසභාවවසෙනාති ධම්මතාවසෙන. ධම්මතා හෙසා, යදිදං පච්චයුප්පන්නෙහි සහ පුරෙතරං පච්ඡා ච ලබ්භමානා ආහාරින්ද්රියා තෙසං අත්ථිපච්චයා හොන්ති, න සහජාතාදිපච්චයාති. යථා වා චක්ඛාදිද්වාරානං රූපාදිආරම්මණානං සතිපි නියතවුත්තිතාය ද්වාරාරම්මණතො විඤ්ඤාණස්ස ඡබ්බිධභාවෙ ආරම්මණමනාමසිත්වා, ද්වාරතො ද්වාරමනාමසිත්වා ආරම්මණතො ඡබ්බිධතා වුච්චති, එවමිධාපි ආහාරින්ද්රියානං පච්චයුප්පන්නෙහි සතිපි සහජාතාදිභාවෙ අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙන සහජාතාදිභෙදභින්නස්ස අත්ථිපච්චයස්ස දස්සිතත්තා පඤ්හාවාරෙ ආහාරින්ද්රියානං වසෙන ආගතෙ චතුත්ථපඤ්චමකොට්ඨාසභූතෙ අත්ථිපච්චයවිසෙසෙ සහජාතාදිභෙදං ආමසිතුං න ලබ්භතීති දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘ආහාරො ඉන්ද්රියඤ්ච සහජාතාදිභෙදං න ලභතී’’ති වුත්තං, න පන ආහාරින්ද්රියෙසු සහජාතාදිභාවස්ස අභාවතො. එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අත්ථිපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

22-23-24. නත්ථිවිගතඅවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

22-23. එත්ථාති නත්ථිපච්චයෙ. නානන්ති නානත්තං. එතෙනාති අනන්තරපච්චයතො නත්ථිපච්චයස්ස විසෙසමත්තදීපනෙන ‘‘පච්චයලක්ඛණමෙව හෙත්ථ නාන’’න්ති ඉමිනා වචනෙන. අත්ථොති ¶ ධම්මො. බ්යඤ්ජනසඞ්ගහිතෙති ‘‘නත්ථිපච්චයො ¶ විගතපච්චයො’’ති එවමාදිබ්යඤ්ජනෙන සඞ්ගහිතෙ. පච්චයලක්ඛණමත්තෙති එත්ථ පවත්තිඔකාසදානෙන උපකාරකා අරූපධම්මා, විගතභාවෙන උපකාරකාති එවමාදිකෙ පච්චයානං ලක්ඛණමත්තෙ.

නත්ථිවිගතඅවිගතපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයනිද්දෙසපකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

ආදිමපාඨොති පුරිමපාඨො. තථා ච සතීති දොසස්සපි සත්තරසහි පච්චයෙහි පච්චයභාවෙ සති. අධිපතිපච්චයභාවොපිස්ස අනුඤ්ඤාතො හොතීති ආහ ‘‘දොසස්සපි ගරුකරණං පාළියං වත්තබ්බං සියා’’ති. ‘‘සෙසාන’’න්ති වචනෙනෙව නිවාරිතොති කදාචි ආසඞ්කෙය්යාති තංනිවත්තනත්ථමාහ ‘‘න ච සෙසාන’’න්තිආදි. පුරෙජාතාදීහීති පුරෙජාතකම්මාහාරඣානින්ද්රියමග්ගවිපාකපච්චයෙහි. තන්නිවාරණත්ථන්ති තස්ස යථාවුත්තදොසස්ස නිවාරණත්ථං. විසුඤ්ච අග්ගහෙත්වාති ලොභමොහා විපාකපච්චයාපි න හොන්ති, තථා දොසොති එවං විසුඤ්ච අග්ගහෙත්වා. ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණාදිපච්චයො හොන්තංයෙව පථවීආදිසභාවත්තා අත්තනා සහජාතානං සහජාතාදිපච්චයා හොන්තියෙවාති වුත්තං ‘‘ඵොට්ඨබ්බායතනස්ස සහජාතාදිපච්චයභාවං දස්සෙතී’’ති. ‘‘සබ්බධම්මාන’’න්ති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථ වුත්තෙ සබ්බධම්මෙ සන්ධායාහ ‘‘සබ්බධම්මානං යථායොගං හෙතාදිපච්චයභාවං දස්සෙතී’’ති. න හි එතං…පෙ… භාවදස්සනං, අථ ඛො එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවදස්සනං, තස්මා ‘‘එතෙන ඵොට්ඨබ්බායතනස්සා’’තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායො. රූපාදීනන්ති රූපායතනාදීනං.

භෙදාති විසෙසා. භෙදං අනාමසිත්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදිවිසෙසං අග්ගහෙත්වා. තෙ එවාති යථාවුත්තවිසෙසානං සාමඤ්ඤභූතෙ ඛන්ධෙ එව. යං සන්ධාය ‘‘එවං න සක්කා වත්තු’’න්ති වුත්තං, තං විභාවෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං. පට්ඨානසංවණ්ණනා හෙසාති එතෙන සුත්තෙ වුත්තපරියායමග්ගභාවෙනෙත්ථ ¶ න සක්කා මිච්ඡාවාචාදීනං මග්ගපච්චයං වත්තුන්ති දස්සෙති. සෙසපච්චයභාවොති මග්ගපච්චයං ඨපෙත්වා යථාවුත්තෙහි සෙසෙහි අට්ඨාරසහි ¶ පච්චයෙහි පච්චයභාවො. අධිපතිපච්චයො න හොතීති ආරම්මණාධිපතිපච්චයො න හොති. තන්ති විචිකිච්ඡං. තත්ථාති යථාවුත්තෙසු අහිරිකාදීසු.

දසධා පච්චයා හොන්ති, පුන තථා හදයවත්ථුන්ති ඉදං අත්ථමත්තවචනං. පාඨො පන ‘‘හදයවත්ථු තෙසඤ්චෙව විප්පයුත්තස්ස ච වසෙන දසධා පච්චයො හොතී’’ති වෙදිතබ්බො. රූපසද්දගන්ධරසායතනමත්තමෙවාති ඉදං රූපාදීනං සහජාතපච්චයතාය විය නිස්සයපච්චයතාය ච අභාවතො, පුරෙජාතපච්චයතාය ච භාවතො වුත්තං. එතානීති යථාවුත්තානි රූපසද්දගන්ධරසාරම්මණානි. සබ්බාතික්කන්තපච්චයාපෙක්ඛාති ‘‘එකධම්මස්ස අනෙකපච්චයභාවතො’’ති එතස්මිං විචාරෙ හෙතුආදිඅතික්කන්තපච්චයාපෙක්ඛා එතෙසං රූපාදීනං අපුබ්බතා නත්ථි, අථ ඛො ආරම්මණආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපච්චයාපෙක්ඛා. න හි රූපාදීනි හෙතුසහජාතාධිපතිආදිවසෙන පච්චයා හොන්තීති. තස්සාති රූපජීවිතින්ද්රියස්ස පුරෙජාතපච්චයභාවතො අපුබ්බතා, තස්මා තං එකූනවීසතිවිධො පච්චයො හොතීති වුත්තං හොති. සත්තධා පච්චයභාවො යොජෙතබ්බො, න හි ඔජා පුරෙජාතපච්චයො න හොතීති.

අත්ථොති වා හෙතුආදිධම්මානං සභාවො වෙදිතබ්බො. සො හි අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙහි අරණීයතො උපගන්තබ්බතො, ඤාණෙන වා ඤාතබ්බතො ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චති. ආකාරොති තස්සෙව පවත්තිආකාරො, යෙන අත්තනො පච්චයුප්පන්නානං පච්චයභාවං උපගච්ඡතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තං පන විප්පයුත්තං. ‘‘සත්තහාකාරෙහී’’ති පඨානස්ස කාරණමාහ ‘‘උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො හී’’තිආදිනා.

යං කම්මපච්චයො…පෙ… දට්ඨබ්බං ආසෙවනකම්මපච්චයානං පච්චයුප්පන්නස්ස අනන්තරට්ඨානතාය. සහජාතම්පි හි අනන්තරමෙවාති. කොචි පනෙත්ථාති එත්ථ එතස්මිං පකතූපනිස්සයසමුදායෙ කොචි තදෙකදෙසභූතො කම්මසභාවො පකතූපනිස්සයොති අත්ථො. තත්ථාති ‘‘යදිදං ආරම්මණපුරෙජාතෙ පනෙත්ථ ඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයතා න ලබ්භතී’’ති වුත්තං, තස්මිං, තස්මිං වා ආරම්මණපුරෙජාතග්ගහණෙ. වත්ථුස්ස විප්පයුත්තපච්චයතා ලබ්භතීති න වත්තබ්බා. න හි ආරම්මණභූතං වත්ථු විප්පයුත්තපච්චයො හොති, අථ ඛො නිස්සයභූතමෙවාති. ඉතො උත්තරීති එත්ථ ‘‘ඉතො’’ති ¶ ඉදං පච්චාමසනං පුරෙජාතං වා සන්ධාය ආරම්මණපුරෙජාතං වා. තත්ථ පඨමනයං අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං ¶ ‘‘පුරෙජාතතො පරතොපී’’ති. තෙන කම්මාදිපච්චයෙසුපි වක්ඛමානෙසු ලබ්භමානාලබ්භමානං වෙදිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. දුතියං පන නයං අනපෙක්ඛිත්වා අට්ඨකථායං ආගතවසෙන වුත්තං ‘‘ඉතො වා ඉන්ද්රියවිප්පයුත්තතො’’ති, අත්තනා වුත්තනයෙන පන ‘‘නිස්සයින්ද්රියවිප්පයුත්තතො වා’’ති. තත්ථ වත්තබ්බං සයමෙවාහ ‘‘ආරම්මණාධිපතී’’තිආදි. කම්මාදීසු ලබ්භමානාලබ්භමානං න වක්ඛති ‘‘ඉතො උත්තරී’’තිආදිනා පගෙව අතිදෙසස්ස කතත්තා, තස්මා පුරිමොයෙව පුරෙජාතතොපීති වුත්තඅත්ථොයෙව අධිප්පෙතො.

‘‘මග්ගපච්චයතං අවිජහන්තොවා’’ති ඉමිනා ච මග්ගපච්චයො වුත්තොති ‘‘මග්ගවජ්ජානං නවන්න’’න්ති වුත්තං පච්ඡිමපාඨෙ, පුරිමපාඨෙ පන ‘‘මග්ගපච්චයතං අවිජහන්තොවා’’ති වුත්තත්තා එව මග්ගපච්චයෙන සද්ධිං සහජාතාදිපච්චයා ගහෙතබ්බාති ‘‘දසන්න’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පච්ඡිමපාඨෙ ‘‘එකාදසහාකාරෙහී’’ති වත්තබ්බං, පුරිමපාඨෙ ‘‘ද්වාදසහී’’ති.

සමනන්තරනිරුද්ධතාය ආරම්මණභාවෙන චාති විජ්ජමානම්පි විසෙසමනාමසිත්වා කෙවලං සමනන්තරනිරුද්ධතාය ආරම්මණභාවෙන, න ච සමනන්තරනිරුද්ධතාආරම්මණභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. ‘‘ඉමිනා උපායෙනා’’ති පච්චයසභාගතාදස්සනෙන පච්චයවිසභාගතාදස්සනෙන ච වුත්තං පදද්වයං එකජ්ඣං කත්වා පදුද්ධාරො කතොති දස්සෙන්තො ‘‘හෙතුආදීනං සහජාතානං…පෙ… යොජෙතබ්බා’’ති ආහ. හෙතුආරම්මණාදීනං සහජාතාසහජාතභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගතාති යොජනා. එවමාදිනාති ආදි-සද්දෙන පුරෙජාතානං චක්ඛාදීනං රූපාදීනඤ්ච පුරෙජාතභාවෙන සභාගතා, පවත්තියං වත්ථුඛන්ධාදීනං පුරෙජාතපච්ඡාජාතානං පුරෙජාතපච්ඡාජාතභාවෙන විසභාගතාති එවමාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. හෙතුනහෙතුආදිභාවතොපි චෙත්ථ යුගළකතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. හෙතුපච්චයො හි හෙතුභාවෙන පච්චයො, ඉතරෙ තදඤ්ඤභාවෙන. එවමිතරෙසුපි යථාරහං යුගළකතො වෙදිතබ්බො.

උභයප්පධානතාති ජනනොපත්ථම්භනප්පධානතා. ඨානන්ති පදස්ස අත්ථවචනං කාරණභාවොති විනාපි භාවපච්චයං භාවපච්චයස්ස අත්ථො ඤායතීති. උපනිස්සයං භින්දන්තෙනාති අනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයවිභාගෙන විභජන්තෙන. තයොපි උපනිස්සයා වත්තබ්බා උපනිස්සයවිභාගභාවතො. උපනිස්සයග්ගහණමෙව කාතබ්බං සාමඤ්ඤරූපෙන. තත්ථාති එවමවට්ඨිතෙ අනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයොති ¶ ¶ භින්දනං විභාගකරණං යදි පකතූපනිස්සයස්ස රූපානං පච්චයත්තාභාවදස්සනත්ථං, නනු ආරම්මණූපනිස්සයඅනන්තරූපනිස්සයාපි රූපානං පච්චයා න හොන්තියෙවාති? සච්චං න හොන්ති, තෙ පන දස්සිතනයාති තදෙකදෙසෙන ඉතරම්පි දස්සිතමෙව හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ආරම්මණං…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති ආහ. තංසමානගතිකත්තාති තෙහි අනන්තරාදීහි සමානගතිකත්තා අරූපානංයෙව පච්චයභාවතො. තන්ති පුරෙජාතපච්චයං. තත්ථාති අනන්තරාදීසු පඨිත්වා.

පච්චයනිද්දෙසපකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාවාරො

1. පච්චයානුලොමවණ්ණනා

එකෙකං තිකං දුකඤ්චාති කුසලත්තිකාදීසු බාවීසතියා තිකෙසු හෙතුදුකාදීසු සතං දුකෙසු එකෙකං තිකං දුකඤ්ච. න තිකදුකන්ති තුල්යයොගීනං න තිකදුකන්ති අත්ථො. තිකවිසිට්ඨං පන දුකං, දුකවිසිට්ඨඤ්ච තිකං, තිකවිසිට්ඨතිකදුකවිසිට්ඨදුකෙසු විය නිස්සාය උපරි දෙසනා පවත්තා එවාති.

යෙ කුසලාදිධම්මෙ පටිච්චාති වුත්තා ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදීසු, තෙ කුසලාදිධම්මා පටිච්චත්ථං ඵරන්තා හෙතුආදිපච්චයට්ඨං සාධෙන්තා කුසලාදිපච්චයා චෙවාති අත්ථො. තෙනෙවාහාති යස්මා පච්චයධම්මානං පච්චයුප්පන්නෙසු පටිච්චත්ථඵරණං උභයෙසං තෙසං සහභාවෙ සති, නාඤ්ඤථා. තෙනෙව කාරණෙනාහ ‘‘තෙ ච ඛො සහජාතාවා’’ති. තෙති හෙතුආදිපච්චයා. තෙසු හි හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාදයො සහජාතා, අනන්තරසමනන්තරාදයො අසහජාතා පච්චයා හොන්තීති. එතෙහි ද්වීහි වාරෙහි ඉතරෙතරත්ථබොධනවසෙන පවත්තාය දෙසනාය කිං සාධිතං හොතීති ආහ ‘‘එවඤ්ච නිරුත්තිකොසල්ලං ජනිතං හොතී’’ති.

තෙ ¶ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වාති ‘‘සියා කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදයො යෙ යෙ පඤ්හා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තෙ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වා. පමාදලෙඛා එසාති ඉදං ‘‘කුසලො හෙතු හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති ලිඛිතං සන්ධාය වුත්තං. පටිච්චසහජාතවාරෙසු සහජාතපච්චයො, පච්චයනිස්සයවාරෙසු නිස්සයපච්චයො, සංසට්ඨසම්පයුත්තවාරෙසු ¶ සම්පයුත්තපච්චයො එකන්තිකොති කත්වා වුත්තොති ආහ ‘‘පුරිමවාරෙසු…පෙ… නියමෙත්වා’’ති. තත්ථාති තෙසු පුරිමවාරෙසු ඡසු. න විඤ්ඤායන්ති සරූපතො අනුද්ධටත්තා. එවමාදීහි පඤ්හෙහි. හෙතාදිපච්චයපච්චයුප්පන්නෙසූති හෙතුආදීසු පච්චයධම්මෙසු සම්පයුත්තක්ඛන්ධාදිභෙදෙසු තෙසං පච්චයුප්පන්නෙසු. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මං. හෙතාදිපච්චයානං නිච්ඡයාභාවතොති ‘‘ඉමෙ නාම තෙ හෙතුආදයො පච්චයධම්මා’’ති නිච්ඡයාභාවතො සරූපතො අනිද්ධාරිතත්තා. යථා හි නාම නානාජටාජටිතං ගුම්බන්තරගතඤ්ච තංසදිසං සරූපතො අදිස්සමානං ඉදං තන්ති න විනිච්ඡිනීයති, එවං ඤාතුං ඉච්ඡිතොපි අත්ථො සරූපතො අනිද්ධාරිතො නිජ්ජටො නිගුම්බො ච නාම න හොති නිච්ඡයාභාවතො, සරූපතො පන තස්මිං නිද්ධාරිතෙ තබ්බිසයස්ස නිච්ඡයස්ස වසෙන පුග්ගලස්ස අසම්බුද්ධභාවාප්පත්තියා සො පඤ්හො නිජ්ජටො නිගුම්බො ච නාම හොතීති ආහ ‘‘නිච්ඡයාභාවතො තෙ පඤ්හා නිජ්ජටා නිගුම්බා ච කත්වා න විභත්තා’’ති, ‘‘න කොචි පුච්ඡාසඞ්ගහිතො…පෙ… විභත්තා’’ති ච. තන්ති පඤ්හාවිස්සජ්ජනං සන්ධාය නිජ්ජටතා න වුත්තා, අථ ඛො නිච්ඡයුප්පාදනන්ති අධිප්පායො.

ඨපනං නාම ඉධ විනෙය්යසන්තානෙ පතිට්ඨපනං, තං පන තස්ස අත්ථස්ස දීපනං ජොතනන්ති ආහ ‘‘පකාසිතත්තා’’ති. පකාරෙහීති හෙතුආදිපච්චයප්පකාරෙහි, කුසලාදිපච්චයපච්චයුප්පන්නප්පකාරෙහි වා.

25-34. පරිකප්පනං විදහනන්ති කත්වා ආහ ‘‘පරිකප්පපුච්ඡාති විධිපුච්ඡා’’ති. සියාති භවෙය්යාති අත්ථො. එසො විධි කිං අත්ථීති එතෙන ‘‘සියා’’ති විධිම්හි කිරියාපදං. පුච්ඡා පන වාක්යත්ථසිද්ධා වෙදිතබ්බා. තමෙව හි වාක්යත්ථසිද්ධං පුච්ඡං දස්සෙතුං අට්ඨකථායම්පි ‘‘කිං සො කුසලං ධම්මං පටිච්ච සියා’’ති වුත්තං. සංපුච්ඡනං පරිකප්පපුච්ඡාති තස්මිං පක්ඛෙ හි කිරියාය පදෙනෙව පුච්ඡා විභාවීයතීති වුත්තං හොතීති. ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච හෙතුපච්චයා’’ති උභයමිදං පච්චයවචනං, ‘‘කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති පච්චයුප්පන්නවචනං. තෙසු ¶ පච්චයධම්මස්ස පච්චයභාවෙ විභාවිතෙ පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති අත්ථතො විභාවිතායෙව හොතීති පච්චයධම්මොව පුච්ඡිතබ්බො. තත්ථ ච පච්චයධම්මවිසිට්ඨො පටිච්චත්ථො වා පුච්ඡිතබ්බො සියා පච්චයවිසිට්ඨො වාති දුවිධා පුච්ඡිතබ්බායෙව අත්ථවිකප්පා අට්ඨකථායං වුත්තා. තෙසු පඨමස්මිං පුච්ඡා ¶ සදොසාති දස්සෙන්තො ‘‘යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බපුච්ඡානං පවත්තිතොති කුසලමූලාදීනං සත්තසත්තපුච්ඡානං පවත්තනතො, උප්පජ්ජමානං කුසලං. තෙහි පච්චයෙහීති පච්ඡාජාතවිපාකපච්චයෙහි උප්පත්ති අනුඤ්ඤාතාති ආපජ්ජති, න ච තං යුත්තන්ති අධිප්පායො. තංතංපච්චයාති තතො තතො යොනිසොමනසිකාරාදිපච්චයතො. භවනමත්ථිතා එත්ථ න ච පුච්ඡිතාති ‘‘කිං සියා’’ති වුත්තයොජනාය දොසමාහ. එවඤ්ච කත්වාති උප්පත්තියා එව පුච්ඡිතත්තා.

තත්ථාති ‘‘අථ වා’’තිආදිනා වුත්තෙ අත්ථන්තරෙ. උප්පජ්ජෙය්යාති උප්පත්තිං අනුජානිත්වාති ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති එත්ථ වුත්තං කුසලපච්චයං උප්පත්තිං අනුජානිත්වා. තස්සාති උප්පත්තියා. භවනපුච්ඡනන්ති හෙතුපච්චයා භවනපුච්ඡනං න යුත්තන්ති සම්බන්ධො. පුන තස්සාති හෙතුපච්චයා උප්පත්තියා. භවනපුච්ඡනන්ති කෙවලං භවනපුච්ඡනං. තස්මාති යස්මා වුත්තනයෙන උභයත්ථාපි උප්පත්තිඅනුජානනමුඛෙන භවනපුච්ඡනං අයුත්තං, තස්මා. අනුජානනඤ්ච අට්ඨකථායං වුත්තෙ අත්ථවිකප්පද්වයෙ අත්ථතො ආපන්නං, තං අනනුජානන්තො ආහ ‘‘අනනුජානිත්වාවා’’තිආදි. සංපුච්ඡනමෙවාති ඉමිනා සංපුච්ඡනෙ ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති ඉදං කිරියාපදන්ති දස්සෙති. යදි එවං ‘‘සියා’’ති ඉදං කථන්ති ආහ ‘‘සියාති…පෙ… පුච්ඡතී’’ති. අයං නයොති ‘‘සියා’’තිආදිනා අනන්තරවුත්තො අත්ථනයො. න විඤ්ඤායති අනාමට්ඨවිසෙසත්තා. ද්වෙපි පුච්ඡාති සම්භවනපුච්ඡා තබ්බිසෙසපුච්ඡා චාති දුවිධාපි පුච්ඡා එකායෙව පුච්ඡා සංපුච්ඡනභාවතො එකාධිකරණභාවතො ච.

ගමනුස්සුක්කවචනන්ති ගමනස්ස උස්සුක්කවචනං. ගමනකිරියාය යථා අත්තනො කත්තා උපරි කත්තබ්බකිරියාය යොග්යරූපො හොති, එවමෙව ඨානං ගමනුස්සුක්කනං තස්ස බොධනං වචනං. එවංභූතා ච කිරියා යස්මා අත්ථතො කිරියන්තරාපෙක්ඛා නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ගමනස්ස…පෙ… අත්ථො’’ති. කථං පනෙතස්මිං සහජාතපච්චයපට්ඨානෙ පටිච්චවාරෙ පටිච්චසද්දස්ස පච්ඡිමකාලකිරියාපෙක්ඛතාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යදිපී’’තිආදි. තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘අසතිපි පටිඅයනුප්පජ්ජනානං කාලභෙදෙ අඤ්ඤත්ර හෙතුඵලෙසු දිස්සමානං පුරිමපච්ඡිමකාලතං ¶ හෙතුඵලතාසාමඤ්ඤතො ඉධාපි සමාරොපෙත්වා රුළ්හීවසෙන පුරිමපච්ඡිමකාලවොහාරො කතො’’ති. තෙනාහ ‘‘ගහණප්පවත්තිආකාරවසෙන…පෙ… දට්ඨබ්බො’’ති. තත්ථ අත්තපටිලාභො උප්පාදොති අත්ථො.

ගමනන්ති ¶ ‘‘පටිච්චා’’ති එත්ථ ලබ්භමානං අයනකිරියං පරියායන්තරෙනාහ. සා පනත්ථතො පවත්ති, පවත්ති ච ධම්මානං යථාපච්චයං උප්පත්තියෙව. සභාවධම්මානඤ්හි උප්පත්තියං ලොකෙ සබ්බො කිරියාකාරකවොහාරො, තස්මා ‘‘පටිච්චා’’ති එත්ථ ලබ්භමානං යං පටිඅයනං පටිගමනං අත්ථතො පටිඋප්පජ්ජමානං, තඤ්ච ගච්ඡන්තාදිඅපෙක්ඛාය හොතීති ආහ ‘‘ගච්ඡන්තස්ස පටිගමනං, උප්පජ්ජන්තස්ස පටිඋප්පජ්ජන’’න්ති. තයිදං ගමනපටිගමනං, උප්පජ්ජනපටිඋප්පජ්ජනං සමානකිරියා. කථං? යස්මා පටිකරණං පටිසද්දත්ථො. තස්මාති යස්මා සහජාතපච්චයභූතස්ස උප්පජ්ජන්තස්ස පටිඋප්පජ්ජනං ‘‘පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ අත්ථො, තස්මා. තදායත්තුප්පත්තියාති සහයොගෙ කරණවචනං, කරණත්ථෙ, හෙතුත්ථෙ වා, තස්මිං උප්පජ්ජමානෙ කුසලධම්මෙ ආයත්තාය පටිබද්ධාය උප්පත්තියා සහෙව පටිගන්ත්වාති අත්ථො. තෙන පටිඅයනත්තලාභානං සමානකාලතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සහජාතපච්චයං කත්වාති වුත්තං හොතී’’තිආදි. නනු ච සමානකාලකිරියායං ඊදිසො සද්දප්පයොගො නත්ථි, පුරිමකාලකිරියායමෙව ච අත්ථීති? නායමෙකන්තො සමානකාලකිරියායම්පි කෙහිචි ඉච්ඡිතත්තා. තථා හි –

‘‘නිහන්ත්වා තිමිරං ලොකෙ, උදිතො සතරංසමි;

ලොකෙකචක්ඛුභූතොය-මත්ථමෙති දිවාකරො.

‘‘සිරීවිලාසරූපෙන, සබ්බසොභාවිභාවිනා;

ඔභාසෙත්වාදිතො බුද්ධො, සතරංසි යථා පරො’’ති. –

ච පයොගා දිස්සන්ති.

35-38. තාසූති දුකමූලකනයෙ හෙතාරම්මණදුකෙ එකූනපඤ්ඤාසපුච්ඡා, තාසු. හෙතාරම්මණදුකෙති ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං හෙතුපච්චයආරම්මණපච්චයානං වසෙන ආගතෙ පච්චයදුකෙ. ද්වින්නං පුච්ඡානං දස්සිතත්තාති යස්මිං වාචනාමග්ගෙ කුසලපදමූලා කුසලපදාවසානා ¶ , කුසලාදිපදත්තයමූලා කුසලාදිපදත්තයාවසානා ච එකූනපඤ්ඤාසාය පුච්ඡානං ආදිපරියොසානභූතා ද්වෙ එව පුච්ඡා දස්සිතා, තං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථාති එතස්මිං පණ්ණත්තිවාරෙ පුච්ඡානං වුත්තො න පච්චයානන්ති අත්ථො. පුච්ඡාය හි වසෙන හෙතුපච්චයෙ හෙතුපච්චයසඞ්ඛාතං එකමූලං එතස්සාති එකමූලකො, නයසද්දාපෙක්ඛාය චායං පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො. එවං ආරම්මණපච්චයමූලකාදීසු. තථා හෙතුආරම්මණපච්චයසඞ්ඛාතානි ¶ ද්වෙ මූලානි එතස්සාති ද්විමූලකොතිආදිනා යොජෙතබ්බා. පච්චයානං පන වුච්චමානෙ පඨමනයස්ස එකමූලකතා න සියා. න හි තත්ථ පච්චයන්තරං අත්ථි, යං මූලභාවෙන වත්තබ්බං සියා. තෙනාහ ‘‘පච්චයානං පන වසෙනා’’තිආදි. හෙතාරම්මණදුකාදීනන්ති අවයවෙ සාමිවචනං, අධිපතිආදීනන්ති සම්බන්ධො. තතො පරං මූලස්ස අභාවතො සබ්බමූලකං අනවසෙසානං පච්චයානං මූලභාවෙන ගහිතත්තා. න හි මූලවන්තභාවෙන ගහිතා පච්චයා මූලභාවෙන ගය්හන්ති. පච්චයගමනං පාළිගමනන්ති විඤ්ඤායති අභිධෙය්යානුරූපං ලිඞ්ගවචනාදීති කත්වා. ඉධාති අනුලොමෙ. ච-සද්දො උපචයත්ථො. සො තෙවීසතිමූලස්ස සබ්බමූලභාවං උපචයෙන වුච්චමානං ජොතෙති.

39-40. එවං සතීති ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා’’ති ආරභිත්වා ‘‘ආරම්මණපච්චයා අවිගතපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා’’ති එවං වාචනාමග්ගෙ සති. චක්කබන්ධනවසෙන පාළිගති ආපජ්ජතු, කො දොසොති කදාචි වදෙය්යාති ආහ ‘‘හෙට්ඨිමසොධනවසෙන ච ඉධ අභිධම්මෙ පාළි ගතා’’ති. තථා හි ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසුපි පාළි හෙට්ඨිමසොධනවසෙන පවත්තා. ගණනචාරෙන තමත්ථං සාධෙතුං ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණාදීසූති ආරම්මණමූලකාදීසු නයෙසු. තස්මිං තස්මින්ති තස්මිං තස්මිං ආරම්මණාදිපච්චයෙ. සුද්ධිකතොති සුද්ධිකනයතො. තස්මාති ආරම්මණමූලකාදීසු සුද්ධිකනයස්ස අලබ්භමානත්තා. එකමූලකනයො දට්ඨබ්බො ආරම්මණමූලකෙති අධිප්පායො. ‘‘ආරම්මණපච්චයා…පෙ… අවිගතපච්චයාති වා’’තිආදි තාදිසං වාචනාමග්ගං සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා…පෙ… අවිගතපච්චයා’’ති එවං ආරම්මණමූලකෙ අනන්තරපච්චයමූලභූතා ආරම්මණපච්චයපරියොසානමෙව එකමූලකං දස්සෙත්වා උපරි අවසිට්ඨඑකමූලකතො පට්ඨාය යාව සබ්බමූලකෙ විගතපච්චයා, තාව සංඛිපිත්වා අවිගතපච්චයොව දස්සිතො. තෙනාහ ‘‘එකමූලකෙසූ’’තිආදි. ඉතො පරෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. මූලමෙව දස්සෙත්වාති අධිපතිමූලකෙ එකමූලකස්ස ආදිමෙව දස්සෙත්වා. න සුද්ධිකදස්සනන්ති න සුද්ධිකනයදස්සනං. ‘‘සුද්ධිකනයො ¶ හි විසෙසාභාවතො ආරම්මණමූලකාදීසු න ලබ්භතී’’ති හි වුත්තං. නාපි සබ්බමූලකෙ ¶ කතිපයපච්චයදස්සනං උපරි සබ්බමූලකෙ එකමූලකස්ස ආගතත්තා.

41. එකස්මිඤ්චාති අවිගතමූලකාදිකෙ ච නයෙ. සඞ්ඛෙපන්තරගතොති සඞ්ඛෙපස්ස සඞ්ඛිපිතස්ස අබ්භන්තරගතො, සඞ්ඛිපිතබ්බොති අත්ථො. මජ්ඣිමානං දස්සනන්ති මජ්ඣිමානං නයතො දස්සනං, අඤ්ඤථා සඞ්ඛෙපො එව න සියා. ගතිදස්සනන්ති අන්තදස්සනං අකත්වා පාළිගතියා දස්සනං, තඤ්ච ආදිතො පට්ඨාය කතිපයදස්සනමෙව. තෙන විගතපච්චයුද්ධාරණෙන ඔසානචතුක්කං දස්සෙති අවිගතමූලකෙ විගතපච්චයස්ස ඔසානභාවතො. සබ්බමූලකස්ස අවසානෙන ‘‘විගතපච්චයා’’ති පදෙන.

යථා හෙතුආදීනං පච්චයානං උද්දෙසානුපුබ්බියා දුකතිකාදියොජනා කතා, එවං තත්ථ ආරම්මණාදිපච්චයෙ ලඞ්ඝිත්වාපි සක්කා යොජනං කාතුං, තථා කස්මා න කතා? යදිපි අනවසෙසතො පච්චයානං මූලභාවෙන ගහිතත්තා කෙසඤ්චි කෙහිචි යොජනෙ අත්ථවිසෙසො නත්ථි, ආරම්මණමූලකාදීසු පන ආරම්මණාධිපතිදුකාදීනං හෙතුමූලකෙ ච හෙතුඅධිපතිඅනන්තරතිකාදීනං තංතංඅවසිට්ඨපච්චයෙහි යොජනාය අත්ථෙව විසෙසො, එවං සන්තෙපි යස්මා උප්පටිපාටියා යොජනා න සුඛග්ගහණා, සක්කා ච ඤාණුත්තරෙන පුග්ගලෙන යථාදස්සිතෙන නයෙන යොජිතුන්ති උප්පටිපාටියා පච්චයෙ අග්ගහෙත්වා පටිපාටියාව තෙ යොජෙත්වා දස්සිතාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා.

තඤ්ච ගමනං යුත්තන්ති යං සබ්බෙහි තිකෙහි එකෙකස්ස දුකස්ස යොජනාවසෙන පාළිගමනං, තං යුත්තං තිකෙසු දුකානං පක්ඛෙපභාවතො. තත්ථාති දුකෙසු. එකෙකස්මින්ති එකෙකස්මිං දුකතිකෙ. නයාති අනුලොමනයාදයො වාරෙ වාරෙ චත්තාරො නයා, පුච්ඡා පන සත්තවීසති. යදි එවං කස්මා හෙතුදුකෙන සමානාති? තං තිකපදෙසු පච්චෙකං හෙතුදුකස්ස ලබ්භමානස්ස හෙතුදුකභාවසාමඤ්ඤතො වුත්තං.

වුත්තනයෙනාති ‘‘න හී’’තිආදිනා දුකතිකෙ වුත්තනයෙන. තත්ථ හි න දුකස්ස යොජනා අත්ථි, අථ ඛො දුකානං එකෙකෙන පදෙන තිකස්ස යොජනා. තෙනාහ ‘‘එකෙකො තිකො දුකසතෙන යොජිතො’’ති. එකෙකස්මින්ති එකෙකස්මිං තිකදුකෙ.

තිකාදයො ¶ ¶ ඡ නයාති ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවර’’න්තිආදිනා ගාථායං වුත්තා තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා. සත්තවිධම්පීති වාරභෙදෙන සත්තධා භින්දිත්වා වුත්තම්පි. අනුලොමන්ති පච්චයානුලොමං අනුලොමභාවසාමඤ්ඤෙන සහ ගහෙත්වා. තථා චතුබ්බිධම්පි තිකපට්ඨානං තිකපට්ඨානතාසාමඤ්ඤෙන, දුකපට්ඨානාදීනි ච චත්තාරි චත්තාරි තංසාමඤ්ඤෙන සහ ගහෙත්වා. ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවර’’න්ති ගාථාය අධිප්පායවිභාවනවසෙන ‘‘අනුලොමම්හී’’තිආදිනා වුත්තං ඉමමත්ථං ගහෙත්වා. සත්තප්පභෙදෙති පටිච්චවාරාදිවසෙන සත්තප්පභෙදෙ. ඡපි එතෙ තිකාදිභෙදෙන චතුචතුප්පභෙදා ධම්මානුලොමාදිවසෙන ඡ උද්ධරිතබ්බාති ඉදං දස්සෙතීති යොජනා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ධම්මානුලොමාදිවිභාගභින්නාපි තිකාදිභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තා තිකපට්ඨානාදිසඞ්ඛාතා තිකාදයො ඡ ධම්මනයා පටිච්චවාරාදිවසෙන විභජියමානා තත්ථ තත්ථ නිද්ධාරියමානෙ අනුලොමතාසාමඤ්ඤෙන අනුලොමන්ති එකතො ගහිතෙ පච්චයානුලොමෙ සුට්ඨු අතිවිය ගම්භීරාති. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉධ පන අයං ගාථා තස්මිං ධම්මානුලොමෙ පච්චයානුලොමං සන්ධාය වුත්තා’’ති ධම්මානුලොමො පච්චයානුලොමස්ස විසෙසනභාවෙන නියමෙත්වා වුත්තො. එස නයො පච්චනීයගාථාදීසුපි. තිකපට්ඨානස්ස දුකපට්ඨානස්ස ච පුබ්බෙ අත්ථො වුත්තොති ආහ ‘‘දුකතිකපට්ඨානාදීසූ’’ති. තිකෙහි පට්ඨානන්ති තිකෙහි නානප්පකාරතො පච්චයවිභාවනං, තිකෙහි වා ඤාණස්ස පවත්තනට්ඨානං. දුකසම්බන්ධි තිකපට්ඨානං, දුකවිසිට්ඨානං වා තිකානං පට්ඨානං දුකතිකපට්ඨානන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘දුකාන’’න්තිආදිමාහ. දුකාදිවිසෙසිතස්සාති දුකාදිපදවිසෙසිතස්ස දුකාදිභාවො දට්ඨබ්බො ‘‘හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්ච, නහෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදිවචනතො.

පච්චයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා

42-44. යාවාති පාළිපදස්ස අත්ථවචනං යත්තකොති ආහ ‘‘පභෙදො’’ති. අත්ථි තෙවීසතිමූලකස්සාති අත්ථො. තාව තත්තකං පභෙදං. තත්ථාති අනුලොමෙ ආගතන්ති අත්ථො. නයදස්සනවසෙන ¶ දස්සිතං ¶ , කින්ති? එකෙකස්ස පදස්ස විත්ථාරං දස්සෙති. අවසෙසස්ස පච්චයස්ස මූලවන්තභාවෙන ගහිතස්ස.

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

45-48. පුන තත්ථාති අනුලොමෙ. පච්චයපදානීති පච්චයා එව පදානි පච්චයපදානි. ඉධාති අනුලොමපච්චනීයෙ. සුද්ධිකපච්චයානන්ති පච්චයන්තරෙන අවොමිස්සානං පච්චයානං, අනුලොමපච්චනීයදෙසනං වක්ඛමානං සන්ධායාති අත්ථො.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුච්ඡාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. කුසලත්තිකං

1. පටිච්චවාරවණ්ණනා

1. පච්චයානුලොමං

(1) විභඞ්ගවාරවණ්ණනා

53. තිකපදානං තිකන්තරපදෙහි විසදිසතා පාකටායෙවාති වුත්තං ‘‘තිකපදනානත්තමත්තෙන විනා’’ති. මූලාවසානවසෙනාති ‘‘එකමූලෙකාවසානං නවා’’තිආදිනා වුත්තමූලාවසානවසෙන. ‘‘න තායෙව වෙදනාත්තිකාදීසූ’’ති එත්ථ යා සදිසතා පටික්ඛිත්තා, තං දස්සෙතුං ‘‘සදිසතං සන්ධාය ¶ ‘න තායෙවා’ති වුත්ත’’න්ති ආහ. යාති යා පුච්ඡා. සබ්බපුච්ඡාසමාහරණන්ති සබ්බාසං එකූනපඤ්ඤාසාය පුච්ඡානං සමුච්චයනං අනවසෙසෙත්වා කථනං. ඉධ ඉමස්මිං පටිච්චවාරුද්දෙසෙ කත්තබ්බං. ආදිතො හි අනවසෙසතො වුත්තෙ පච්ඡා යථාරහං තදෙකදෙසවචනං යුත්තං. න හි තත්ථ එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡා විස්සජ්ජනං ලභන්තීති තත්ථ තස්මිං ධම්මානුලොමපච්චනීයෙ පීතිත්තිකෙ එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡා විස්සජ්ජනං න හි ලභන්ති, අට්ඨවීසෙ පන ලභන්තීති අත්ථො.

තෙන සහජාතපච්චයභූතෙනාති තෙන වෙදනාදිභෙදෙන එකෙන ධම්මෙන සහජාතපච්චයො හොන්තෙන, සහජාතපච්චයතං වා පත්තෙන පාපුණන්තෙනාති ¶ අත්ථො. අනුඤ්ඤාතං විය හොතීති යදිපි අට්ඨකථායං ‘‘යාව නිරොධගමනා’’තිආදිවචනෙහි ඛණත්තයසමඞ්ගී උප්පජ්ජතීති අනුඤ්ඤාතං විය හොති, උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගීයෙව පන උප්පජ්ජතීති වුත්තො පටිච්චවාරාදීනං ඡන්නං වාරානං උප්පාදමෙව ගහෙත්වා පවත්තත්තා. තථා හි තෙසු පච්ඡාජාතපච්චයො අනුලොමතො න තිට්ඨති.

ඉධ කුසලවචනෙන ගහිතෙ ඛන්ධෙ සන්ධාය වුත්තන්ති ඉමස්මිං පටිච්චවාරෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’ති කුසලසද්දෙන ගහිතෙ ඛන්ධෙ සන්ධාය වුත්තං චතූසුපි කුසලඛන්ධෙසු එකතො උප්පජ්ජමානෙසු සාමඤ්ඤතො වුත්තෙසු සහජාතාදිසාධාරණපච්චයවසෙන අවිසෙසතො සබ්බෙ සබ්බෙසං පච්චයාති අයමෙව ඉමස්ස පච්චයො, ඉමස්සෙව අයං පච්චයොති ච නියමෙත්වා වත්තුං න සක්කා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘එකස්සෙව ද්වින්නංයෙව වා’’තිආදි. ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදීසු පන විසෙසනභාවෙන වෙදනාදීනං විසුං ගහිතත්තා ‘‘එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා’’තිආදි වත්තුං සක්කා. තෙන වුත්තං ‘‘වෙදනාත්තිකාදීසු පනා’’තිආදි. තථාති ඉමිනා ‘‘එකෙකස්සපි දුකාදිභෙදානඤ්චා’’ති ඉමං අනුකඩ්ඪති.

එතස්මින්ති ‘‘විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකත’’න්ති එවං විපාකකිරියාබ්යාකතග්ගහණෙ. ‘‘සබ්බස්මිං න ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, කත්ථ පන ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපන්ති එත්ථෙවා’’ති. එවං පඨමෙ වාක්යෙ අතිබ්යාපිතං පරිහරිත්වා දුතියෙ අබ්යාපිතං පරිහරිතුං ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථාති ‘‘විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකත’’න්ති එත්ථ න ගහෙතබ්බං තස්සපි ආරුප්පෙ උප්පජ්ජමානස්ස රූපෙන විනා උප්පත්තිතො. එත්ථ ච යථා හෙතුපච්චයග්ගහණෙනෙව අහෙතුකං නිවත්තිතං, එවං චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපන්ති රූපග්ගහණෙනෙව ආරුප්පෙ විපාකොපි තත්ථ උප්පජ්ජමානෙන චිත්තුප්පාදෙන සද්ධිං න ගහිතො. තං පනෙතං අත්ථසිද්ධමෙව අකත්වා සරූපතො පාකටතරං ¶ කත්වා දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘විපාකාබ්යාකත’’න්තිආදි වුත්තං. පටිසන්ධිපච්ඡිමචිත්තානි පනෙත්ථ සතිපි රූපස්ස අනුප්පාදනෙ වවත්ථානාභාවතො න ගහිතානීති දට්ඨබ්බං.

පච්චයභූතස්සාති ඛන්ධානං පච්චයභූතස්ස වත්ථුස්ස අග්ගහිතතාපත්තිං නිවාරෙතුං, කථං? පච්චයුප්පන්නභාවෙන, කත්ථ? ‘‘කටත්තා ච රූප’’න්ති එතස්මිං සාමඤ්ඤවචනෙ ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූ’’ති වුත්තං, එවඤ්හිස්ස පච්චයුප්පන්නතා දස්සිතා ¶ හොතීති. අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛං වචනද්වයන්ති ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති පදද්වයං සන්ධාය වුත්තං. සාමඤ්ඤෙන ගහිතන්ති ‘‘කටත්තා ච රූප’’න්ති ඉමිනා සාමඤ්ඤවචනෙන, කටත්තාරූපසාමඤ්ඤෙන වා ගහිතං.

උපාදාරූපග්ගහණෙන විනා ‘‘උපාදාරූප’’න්ති අග්ගහෙත්වා කෙවලං චිත්තසමුට්ඨානරූපං ‘‘කටත්තාරූපං’’ඉච්චෙව ගහෙත්වාති අත්ථො. එතස්මිං පන දස්සනෙති ‘‘මහාභූතෙපි පටිච්ච උප්පත්තිදස්සනත්ථ’’න්ති වුත්තෙ එතස්මිං අත්ථදස්සනෙ. ඛන්ධපච්චයසහිතන්ති පටිසන්ධියං කටත්තාරූපං, පවත්තියං චිත්තසමුට්ඨානං රූපං වදති. අසහිතන්ති පන පවත්තියං කටත්තාරූපං ආහාරසමුට්ඨානං උතුසමුට්ඨානං අනින්ද්රියබද්ධං අසඤ්ඤභවසඞ්ගහිතඤ්ච රූපං. පටිසන්ධියම්පීති පි-සද්දෙන පවත්තියම්පි කටත්තාරූපං අඤ්ඤඤ්ච තත්ථ උප්පජ්ජනකං උපාදාරූපන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. කථං පනෙත්ථ භූතෙ පටිච්ච උප්පජ්ජමානස්ස රූපස්ස හෙතුපච්චයා උප්පජ්ජතීති? ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච හෙතුපච්චයා උප්පජ්ජමානං රූපං භූතෙපි පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’ති එවං පදමෙතං, භූතානං වා හෙතුපච්චයතො නිබ්බත්තත්තා එවං වුත්තං. කාරණකාරණම්පි හි කාරණන්ත්වෙව වුච්චති යථා ‘‘චොරෙහි ගාමො දඩ්ඪො’’ති.

භූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපන්ති පදුද්ධාරො කතො, ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූප’’න්ති පන පාඨොති අට්ඨකථායඤ්ච තමෙව වුත්තං. අයං හෙත්ථත්ථො – ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූප’’න්ති ඉමස්මිං පාඨෙ වුත්තනයෙන උපාදාරූපම්පි කුසලෙ ඛන්ධෙ මහාභූතෙ ච පටිච්ච උප්පජ්ජතීති. කො පන සො නයොති තං දස්සෙතුං ‘‘මහාභූතෙ…පෙ… සන්ධායාහා’’ති වුත්තං. තත්ථ අත්ථතො අයං නයො වුත්තොති ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති ඉමිනා අබ්යාකතෙ ඛන්ධෙ මහාභූතෙ ච පටිච්ච උපාදාරූපානං උප්පත්තිවචනෙන කුසලෙ ඛන්ධෙ මහාභූතෙ ච පටිච්ච උපාදාරූපානං උප්පත්ති අත්ථතො වුත්තො හොතීති අත්ථො.

54. රූපෙන ¶ විනා පච්චයුප්පන්නං න ලබ්භතීති එතෙන යා පුච්ඡා අරූපමිස්සකාවසානා, තාපි ඉධ න ගය්හන්ති, පගෙව රූපාවසානාති දස්සෙති.

57. තාය සමානලක්ඛණාති පඤ්චක්ඛන්ධපටිසන්ධිතාය ගබ්භසෙය්යකපටිසන්ධියා සමානලක්ඛණා. පරිපුණ්ණධම්මානන්ති පරියත්තිවිභාගානං පඤ්චක්ඛන්ධධම්මානං. එත්ථාති එතස්මිං සහජාතපච්චයනිද්දෙසෙ.

චිත්තකම්මසමුට්ඨානරූපන්ති ¶ චිත්තසමුට්ඨානරූපං කම්මසමුට්ඨානරූපඤ්ච. පුන ආහාරසමුට්ඨානන්ති එත්ථ පුනගහණං උතුසමුට්ඨානාපෙක්ඛං. න හි තං පුබ්බෙ බාහිරග්ගහණෙන අග්ගහිතං, ආහාරසමුට්ඨානං පන අග්ගහිතමෙව, උතුසමුට්ඨානස්ස කස්මා පුනගහණන්ති ආහ ‘‘එතෙහී’’තිආදි. තත්ථාති අසඤ්ඤසත්තෙසු. තස්සාති උතුසමුට්ඨානස්ස. ආදිම්හීති බාහිරආහාරසමුට්ඨානඋතුසමුට්ඨානඅසඤ්ඤසත්තවසෙන ආගතවාරෙහි පඨමවාරෙ. අවිසෙසවචනන්ති බාහිරාදිවිසෙසං අකත්වා වුත්තවචනං, අරූපම්පි පච්චයං ලභන්තං අත්ථං හෙතාදිකෙ පච්චයෙ ලභන්තං සහ සඞ්ගණ්හිත්වාති යොජනා. තස්සාති, තත්ථාති ච පදද්වයෙන යථාවුත්තං පඨමවාරමෙව පච්චාමසති. තංසමානගතිකන්ති චිත්තසමුට්ඨානගතිකං. ඉධාපීති ඉමස්මිං සහජාතපච්චයනිද්දෙසෙපි. කම්මපච්චයවිභඞ්ගෙ වියාති නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයනිද්දෙසෙ විය. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘තංසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපම්පි සඞ්ගණ්හාතී’’ති. අයඤ්ච අත්ථවිසෙසො එත්ථ එකංසෙන ඉච්ඡිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘න හි…පෙ… අත්ථී’’ති ආහ.

අවිසෙසෙත්වාති ‘‘උතුසමුට්ඨාන’’න්තිආදිනා විසෙසං අකත්වා. උපාදාරූපන්ති විසෙසෙත්වාව කස්මා පන වුත්තානීති යොජනා. හෙතුපච්චයාදීසූති ආදි-සද්දෙන සහජාතපච්චයාදිං සඞ්ගණ්හාති. සහාති චිත්තසමුට්ඨානරූපං කටත්තාරූපන්ති එවං එකතො. විසුන්ති චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපතො විසෙසෙත්වා. තත්ථ බාහිරග්ගහණාදීහි වියාති යථා ‘‘බාහිරං එකං මහාභූත’’න්තිආදීසු බාහිරආහාරසමුට්ඨානඋතුසමුට්ඨානග්ගහණෙහි මහාභූතානි විසෙසිතානි, එවං එත්ථ ‘‘මහාභූතෙ පටිච්චා’’ති එතස්මිං නිද්දෙසෙ මහාභූතානං කෙනචි විසෙසනෙන අවිසෙසිතත්තා චිත්තසමුට්ඨානරූපභාවකටත්තාරූපභාවෙහි විසෙසෙත්වාව වුත්තානීති යොජනා.

ඉදානි අඤ්ඤෙනපි කාරණෙන තෙසං විසෙසිතබ්බතං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ න ¶ කොචි පච්චයොති ඉදං පට්ඨානෙ ආගතනියාමෙන රූපං උපනිස්සයපච්චයං න ලභතීති කත්වා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘හෙතාදීසූ’’ති. තදවිනාභාවතො පන තස්ස චිත්තකම්මානං කාරණභාවො වෙදිතබ්බො, යතො ඉද්ධිචිත්තනිබ්බත්තානි කම්මපච්චයානි චාති වුත්තානි. නනු චිත්තං ආහාරඋතුසමුට්ඨානානං පච්චයො හොතීති? සච්චං හොති, සො පන උපත්ථම්භකත්තෙන, න ජනකත්තෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආහාර…පෙ… ජනක’’න්ති ¶ . කිං පන තෙසං ජනකන්ති ආහ ‘‘මහාභූතානෙව…පෙ… ජනකානී’’ති. චිත්තෙන කම්මුනා ච විනා අභාවෙ යථාක්කමං චිත්තකම්මසමුට්ඨානඋපාදාරූපානන්ති අත්ථො. චිත්තසමුට්ඨානරූපකටත්තාරූපභූතානෙවාති චිත්තකම්මසමුට්ඨානමහාභූතනිබ්බත්තානෙව මහාභූතානං තෙසං ආසන්නකාරණත්තා. අඤ්ඤානීති උතුආහාරසමුට්ඨානානි උපාදාරූපානි වදති. විසෙසනං කතං ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති. සමානජාතිකෙන රූපෙන උතුනා ආහාරෙන චාති අත්ථො. පාකටවිසෙසනානෙවාති ඉදං යෙහි මහාභූතෙහි තානි නිබ්බත්තානි, තෙසං ‘‘ආහාරසමුට්ඨානං උතුසමුට්ඨාන’’න්ති විසෙසිතත්තා වුත්තං. න විසෙසනං අරහන්ති න විසෙසිතබ්බානි කාරණවිසෙසනෙනෙව විසෙසස්ස සිද්ධත්තා, ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූප’’න්ත්වෙව වත්තබ්බන්ති අත්ථො. එතානි පන චිත්තජකම්මජරූපානි.

සවිසෙසෙනාති යෙන විසෙසෙන විසෙසිතා, තං දස්සෙන්තො චිත්තං සන්ධායාහ ‘‘සහජාතාදිපච්චයභාවතො’’ති, ඉතරං පන සන්ධාය ‘‘මූලකාරණභාවතො’’ති, කම්මූපනිස්සයපච්චයභාවතොති අත්ථො. ඉතරානීති ආහාරඋතුසමුට්ඨානානිපි උපාදාරූපානි. මහාභූතවිසෙසනෙනෙව විසෙසිතානීති ‘‘ආහාරසමුට්ඨානං එකං මහාභූතං පටිච්ච උතුසමුට්ඨානං එකං මහාභූතං පටිච්චා’’ති මහාභූතවිසෙසනෙනෙව ජනකපච්චයෙන ආහාරෙන උතුනා ච විසෙසිතානි. ඉධාති ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති ඉමස්මිං වචනෙ. එත්ථ හි උපාදාරූපානං චිත්තකම්මසමුට්ඨානතාවචනෙන තංනිස්සයානම්පි තබ්භාවො පකාසිතොති. අඤ්ඤතරවිසෙසනං උභයවිසෙසනං හොති උභයෙසං අවිනිබ්භොගෙන පවත්තනතො.

58. පුබ්බෙති හෙතුපච්චයාදීසු. විසුං පච්චයභාවෙනාති ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා කටත්තා ච රූප’’න්තිආදිනා වත්ථුස්ස විසුං පච්චයභාවෙන. එත්ථ ච විසුංයෙව පච්චයභාවෙන දස්සිතානීති න සක්කා වත්තුං, ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති පච්චයුප්පන්නභාවො විය ඛන්ධානං එකතොපි පච්චයභාවො දස්සිතො. තෙනෙව හි තස්මිං අත්ථෙ අත්තනො අරුචිං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙනාහා’’ති. යො පනත්ථො අත්තනො ¶ රුච්චති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූති ඉදං පනා’’තිආදි වුත්තං. ඛන්ධානං පච්චයභූතානං පටිච්චට්ඨඵරණතාදස්සනං ¶ , වත්ථුස්ස පච්චයභූතස්ස පටිච්චට්ඨඵරණතාදස්සනං, න ඛන්ධානන්ති සම්බන්ධො. ඉධෙවාති ඉමස්මිං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ එව. හෙතුපච්චයාදීසුපි අයමෙව නයො, තත්ථ හි පටිච්චට්ඨඵරණස්ස සමානතා. දස්සිතාය පටිච්චට්ඨද්වයඵරණතාය. ඛන්ධවත්ථූනඤ්ච දස්සිතායෙවාති ඛන්ධවත්ථූනඤ්ච එකතො පටිච්චට්ඨඵරණතා දස්සිතායෙව.

එවමාදීති ආදි-සද්දෙන ‘‘අකුසලං ධම්මං පටිච්චා’’ති එවමාදි සඞ්ගය්හති. නනු භවිතබ්බන්ති යොජනා. හෙතුපච්චයාදීහි වියාති සදිසූදාහරණන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. යං ‘‘එකං, තයො, ද්වෙ ච ඛන්ධෙ පටිච්චා’’ති වුත්තං පච්චයජාතන්ති අත්ථො. පච්චයට්ඨො හි පටිච්චට්ඨො. තෙනාහ ‘‘තෙ හෙතුපච්චයභූතා එව න හොන්තී’’ති. එතෙන න පටිච්චට්ඨඵරණකස්ස එකන්තිකො හෙතුආදිපච්චයභාවොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘එස නයො ආරම්මණපච්චයාදීසූ’’ති. න හි ආරම්මණපච්චයභූතො ධම්මො පටිච්චට්ඨං ඵරති. වුත්තඤ්ච ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති ආරම්මණපච්චයා’’ති.

පච්චයන්තරෙනපි උපකාරකතාමත්තම්පි ගහෙත්වා පටිච්චවාරෙ වාරන්තරෙ ච හෙතුආදිපච්චයා දස්සිතාති උපචයෙන යථාවුත්තං විභාවෙන්තො ‘‘පච්චයවාරෙ චා’’තිආදිමාහ. තංපච්චයාති වත්ථුපච්චයා, යථාරහං පච්චයභූතං වත්ථුං ලභිත්වාති අත්ථො. තෙති කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච. තෙසන්ති මහාභූතානං ඛන්ධානං. පච්චයභාවාභාවතොති ඉදං ඛන්ධානං හෙතුසහජාතාදිපච්චයභාවස්ස මහාභූතෙසු දිට්ඨත්තා වුත්තං. යදි එවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාපි තෙ තෙසං භවෙය්යුන්ති පරස්ස ආසඞ්කනිරාසඞ්කං කරොන්තො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤසද්දො හී’’තිආදිමාහ. නිරපෙක්ඛොති අඤ්ඤනිරපෙක්ඛො. න හි හෙතුධම්මො ධම්මන්තරාපෙක්ඛො හුත්වා හෙතුපච්චයො හොති, සද්දසීසෙනෙත්ථ අත්ථො වුත්තො. අඤ්ඤතරාපෙක්ඛොති අත්තනා සහකාරිකාරණභූතං, ඉතරං වා යං කිඤ්චි අඤ්ඤතරං අපෙක්ඛතීති අඤ්ඤතරාපෙක්ඛො. යථාවුත්තෙතරෙතරාපෙක්ඛොති අරූපක්ඛන්ධාදිභෙදං පාළියං වුත්තප්පකාරං ඉතරෙතරං මිථු පච්චයභූතං අපෙක්ඛතීති ඉතරෙතරාපෙක්ඛො. පච්චයපච්චයුප්පන්නා ච ඛන්ධා මහාභූතා ඉධ යථාවුත්තා භවෙය්යුන්ති කස්මා වුත්තං. න හි ඛන්ධා මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවෙන වුත්තා, අථ ඛන්ධා ච මහාභූතා චාති විසුං විසුං ගය්හෙය්යුං, එවං සති ‘‘මහාභූතා ඛන්ධානං න කොචි පච්චයො’’ති න වත්තබ්බං.

යස්ස ¶ ¶ සයං පච්චයො, තතො තෙන තන්නිස්සිතෙන වාති යස්ස ධම්මස්ස සයං අත්තනා පච්චයො හොති, තතො ධම්මතො සයං උප්පජ්ජමානං කථං තෙන ධම්මෙන තන්නිස්සිතෙන වා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන එවංභූතං තං ධම්මජාතං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පජ්ජතීති වත්තබ්බතං අරහතීති වුත්තමෙවත්ථං උදාහරණෙන විභාවෙති ‘‘යථා’’තිආදිනා. තත්ථ ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච ඛන්ධා’’ති ඉදං ‘‘තෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන උප්පජ්ජමාන’’න්ති ඉමස්ස උදාහරණං, ‘‘වත්ථුං පච්චයා ඛන්ධා’’ති ඉදං පන ‘‘තන්නිස්සිතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන උප්පජ්ජමාන’’න්ති එතස්ස. තස්මාති වුත්තමෙව අත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. අත්තනො පච්චයස්ස පච්චයත්තාභාවතොති අත්තනො පච්චයභූතස්ස අරූපක්ඛන්ධස්ස පච්චයභාවාභාවතො. න හි මහාභූතා යතො ඛන්ධතො උප්පන්නා, තෙසං පච්චයා හොන්ති. තදපෙක්ඛත්තාති ඉතරෙතරපච්චයභාවාපෙක්ඛත්තා. ඛන්ධෙ පටිච්ච පච්චයා චාති පටිච්චවාරෙ වුත්තනියාමෙනෙව ඛන්ධෙ පටිච්ච, පච්චයවාරෙ වුත්තනියාමෙන ඛන්ධෙ පච්චයා ච. නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා ච වුත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතො අඤ්ඤස්මා නිස්සයපච්චයාදිතො මහාභූතානං උප්පත්ති වුත්තා චාති අත්ථො. වත්ථුං පච්චයා උප්පජ්ජමානාති වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයං කත්වා උප්පජ්ජමානා. තන්නිස්සිතෙන ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙනාති තං වත්ථුං නිස්සිතෙන ඛන්ධෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභූතෙන උප්පජ්ජන්ති, තස්මා යථාවුත්තෙන කාරණෙන වත්ථුං පච්චයා…පෙ… වුත්තා, ඉමිනා පරියායෙන පන උජුකං පවත්තියං වත්ථුස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවොති අත්ථො.

59. සා න ගහිතාති යා ‘‘චක්ඛායතනං නිස්සායා’’තිආදිනා චක්ඛායතනාදීනං නිස්සයපච්චයතා වුත්තා, සා ඉධ පටිච්චවාරෙ න වුත්තාති අත්ථො සහජාතත්ථො පටිච්චත්ථොති කත්වා. තෙනාහ ‘‘චක්ඛායතනාදීනි…පෙ… අධිප්පායො’’ති. යෙසං පන අරූපක්ඛන්ධමහාභූතනාමරූපචිත්තචෙතසිකමහාභූතරූපිධම්මානං වසෙන ඡධා නිස්සයපච්චයො ඉච්ඡිතො, තෙසං වසෙන ඉධ විභත්තො එව. කථං රූපිවසෙන විභත්තොති චෙ? ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති හදයවත්ථුවසෙන සරූපතො දස්සිතො එව. ඉතරෙසම්පි වසෙන ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති නිස්සයපච්චයා’’ති එත්ථ දස්සිතො. යථා හි ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති ආරම්මණපච්චයා’’තිආදීසු රූපායතනාදීනං අසතිපි පටිච්චට්ඨඵරණෙ ආරම්මණපච්චයභාවො දස්සිතො හොති, එවමිධාපි චක්ඛායතනාදීනං නිස්සයපච්චයභාවො දස්සිතො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘නිස්සය…පෙ… න ගහිතානී’’ති.

60. ද්වීසු ¶ උපනිස්සයෙසූති අනන්තරපකතූපනිස්සයෙසු. කුසලාපි පන මහග්ගතාති පි-සද්දෙන ¶ අබ්යාකතෙ මහග්ගතෙ ආකඩ්ඪති ‘‘කුසලාපි මහග්ගතා ආරම්මණූපනිස්සයං න ලභන්ති, පගෙව අබ්යාකතා’’ති. කදාචි න ලභන්ති, යදා ගරුං කත්වා න පවත්තන්තීති අත්ථො.

61. අඤ්ඤත්ථ හෙතුපච්චයාදීසු. පච්චයං අනිද්දිසිත්වාති පච්චයං ධම්මං සරූපතො අනිද්දිසිත්වා. න හි හෙතුපච්චයනිද්දෙසාදීසු අලොභාදිකුසලාදිසරූපවිසෙසතො හෙතුආදිධම්මා දස්සිතා. කුසලාදීසූති ඉදං අලොභාදිවිසෙසනං. තෙන යථා අලොභාදීසු අයමෙව පච්චයොති නියමො නත්ථි, එවං තබ්බිසෙසෙසු කුසලාදීසූති දස්සෙති. ඉධ පන පුරෙජාතපච්චයෙ. වත්ථුනවත්ථුධම්මෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. පුරෙජාතපච්චයා උප්පජ්ජමානානන්ති ඉමිනා පටිසන්ධික්ඛණෙ, ආරුප්පෙ උප්පජ්ජමානෙ ච ඛන්ධෙ නිවත්තෙති. කස්මා පනෙත්ථ වත්ථුපුරෙජාතමෙව ගහිතං, න ආරම්මණපුරෙජාතන්ති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘ආරම්මණපුරෙජාතම්පි හි වත්ථුපුරෙජාතෙ අවිජ්ජමානෙ න ලබ්භතී’’ති. තස්සාති පටිසන්ධිවිපාකස්ස. න උද්ධටොති වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘නෙවවිපාක…පෙ… තීණීති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. අලාභතොති යදි ලබ්භෙය්ය, ‘‘චත්තාරී’’ති වත්තබ්බං සියාති දස්සෙති. තත්ථාති විපාකත්තිකෙ. තීණීති ‘‘විපාකං ධම්මං පටිච්ච විපාකො ධම්මො උප්පජ්ජති පුරෙජාතපච්චයා, විපාකධම්මධම්මං, නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මං පටිච්චා’’ති ඉමානි තීණි.

63. තදුපාදාරූපානන්ති තෙ මහාභූතෙ නිස්සාය පවත්තඋපාදාරූපානං. වදතීති එකක්ඛණිකනානාක්ඛණිකකම්මපච්චයං වදති අවිනිබ්භොගවසෙන පවත්තමානානං තෙසං පච්චයෙන විසෙසාභාවතො. පවත්තියං කටත්තාරූපානන්ති විසෙසනං පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපානං එකක්ඛණිකස්සපි කම්මපච්චයස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘තථා පටිසන්ධික්ඛණෙ මහාභූතාන’’න්ති දුවිධොපි කම්මපච්චයො වුත්තො.

64. යං යං පටිසන්ධියං ලබ්භතීති චක්ඛුන්ද්රියාදීසු යං යං ඉන්ද්රියරූපං පටිසන්ධියං ලබ්භති, තස්ස තස්ස වසෙන ඉන්ද්රියරූපඤ්ච වත්ථුරූපඤ්ච ‘‘කටත්තාරූප’’න්ති වුත්තං.

69. කෙසඤ්චීති පඤ්චවොකාරෙ පටිසන්ධික්ඛන්ධාදීනං. තෙසඤ්හි වත්ථු නියමතො විප්පයුත්තපච්චයො හොති. සමානවිප්පයුත්තපච්චයාති සදිසවිප්පයුත්තපච්චයා. කුසලාකුසලා හි ඛන්ධා එකච්චෙ ච අබ්යාකතා යස්ස ¶ විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, න සයං තතො විප්පයුත්තපච්චයං ලභන්ති චිත්තසමුට්ඨානානං විප්පයුත්තපච්චයාභාවතො වත්ථුනාව විප්පයුත්තපච්චයෙන උප්පජ්ජනතො. එකච්චෙ පන අබ්යාකතා යස්ස විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, සයම්පි තතො විප්පයුත්තපච්චයං ලභන්ති ¶ යථා පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුක්ඛන්ධා. තෙන වුත්තං ‘‘කෙසඤ්චි ඛන්ධා…පෙ… නානාවිප්පයුත්තපච්චයාපී’’ති. පච්චයං පච්චයං කරොතීති පච්චයධම්මං වත්ථුං ඛන්ධෙ ච අත්තනො පච්චයභූතං කරොති, යථාවුත්තං පච්චයධම්මං පච්චයං කත්වා පවත්තතීති අත්ථො. තංකිරියාකරණතොති විප්පයුත්තපච්චයකිච්චකරණතො. පටිච්ච උප්පත්ති නත්ථීති පටිච්චට්ඨඵරණං නත්ථි සහජාතට්ඨො පටිච්චට්ඨොති කත්වා. ‘‘පටිච්ච උප්පජ්ජන්තී’’ති එත්තකමෙවාහ, කිං පටිච්ච? ඛන්ධෙති පාකටොයමත්ථොති. තෙනාහ ‘‘කිං පන පටිච්චා’’තිආදි. පච්චාසත්තිඤායෙන අනන්තරස්ස විධි පටිසෙධො වා හොතීති ගණ්හෙය්යාති තං නිවාරෙතුං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අනන්තරත්තා…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති ආහ.

71-72. සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතානං වසෙනෙතං වුත්තන්ති සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතානං පච්චයානං වසෙන එතං ‘‘ඉමෙ තෙවීසති පච්චයා’’තිආදිවචනං වාචනාමග්ගං දස්සෙන්තෙහිපි පාළියං වුත්තන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. එකෙනපීති කුසලාදීසු ච පදෙසු එකෙනපි පදෙන, තස්මිං තස්මිං වා පච්චයනිද්දෙසෙ වාක්යසඞ්ඛාතෙන එකෙනපි පදෙන. තයො පච්චයාති හෙතුආරම්මණාධිපතිපච්චයා. තෙ චත්තාරො පච්ඡාජාතඤ්ච වජ්ජෙත්වාති එත්ථ යථාවුත්තෙ චත්තාරො පච්චයෙ විත්ථාරිතත්තා ‘‘වජ්ජෙත්වා’’ති වුත්තං, පච්ඡාජාතං පන සබ්බෙන සබ්බං අග්ගහිතත්තා. එත්තකා හි එකූනවීසති පච්චයා යථාවුත්තෙ පච්චයෙ වජ්ජෙත්වා අවසිට්ඨා. යෙ පනාති පදකාරකෙ වදති. සඞ්ඛිපිත්වාති පදස්ස ‘‘පාළියං විත්ථාරිතං අවිත්ථාරිතඤ්ච සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා වුත්ත’’න්ති අත්ථං වදන්ති. ‘‘තෙවීසති පච්චයා’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං ‘‘සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා’’ති වුත්තත්තා. පච්ඡාජාතපච්චයොයෙව හි වජ්ජෙතබ්බොති. එවං වාදන්තරෙ වත්තබ්බං වත්වා ඉදානි පාළියා අවිපරීතං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ආදිම්හි පනා’’තිආදි වුත්තං.

විභඞ්ගවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

(2) සඞ්ඛ්යාවාරවණ්ණනා

73. යථා ¶ ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ විසෙසො විභඞ්ගෙ අත්ථීති ඉදං හෙතුපච්චයාදිවිභඞ්ගතො විසෙසභාවසාමඤ්ඤෙන වුත්තං. න හි යාදිසො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවිභඞ්ගෙ විසෙසො, තාදිසො පුරෙජාතපච්චයවිභඞ්ගෙ. තථා හි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ පටිසන්ධි ලබ්භති, න පුරෙජාතපච්චයෙ. ‘‘විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්චා’’තිආදිකෙ විභඞ්ගෙති ඉමිනා යස්මිං පච්චයෙ විපාකාබ්යාකතං උද්ධටං, තං නිදස්සනවසෙන දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා හෙතුපච්චයාදීසු ‘‘විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්චා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ විපාකාබ්යාකතං උද්ධටං අත්ථි, එවං විපාකාබ්යාකතාභාවං ආසෙවනපච්චයෙ විසෙසං දස්සෙතීති.

74. එතස්මිං අනුලොමෙති ඉමස්මිං පටිච්චවාරෙ පච්චයානුලොමෙ. සුද්ධිකනයෙති පඨමෙ නයෙ. දස්සිතගණනතොති ‘‘නව, තීණි, එක’’න්ති එවං සඞ්ඛෙපතො දස්සිතගණනතො. තතො පරෙසු නයෙසූති තතො පඨමනයතො පරෙසු දුතියාදිනයෙසු. අඤ්ඤිස්සාති නවාදිභෙදතො අඤ්ඤිස්සා ගණනාය. අබහුගණනෙන යුත්තස්ස බහුගණනස්ස පච්චයස්ස, තෙන අබහුගණනෙන. සමානගණනතා චාති ච-සද්දො බ්යතිරෙකො. තෙන පච්චනීයතො අනුලොමෙ යො විසෙසො වුච්චති, තං ජොතෙති. තෙනාහ ‘‘අනුලොමෙයෙව දට්ඨබ්බා’’ති. අනුලොමෙයෙවාති අවධාරණෙන නිවත්තිතං දස්සෙතුං ‘‘පච්චනීයෙ…පෙ… වක්ඛතී’’ති වුත්තං.

76-79. තෙ පන තෙරසමූලකාදිකෙ නයෙ සාසෙවනසවිපාකෙසු ද්වීසු ද්වාවීසතිමූලකෙසු සාසෙවනමෙව ගහෙත්වා ඉතරං පජහන්තො ආහ ‘‘පච්ඡාජාතවිපාකානං පරිහීනත්තා’’ති. විරොධාභාවෙ සතීති ඉදං ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදීසු විය පරිකප්පවචනං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පුච්ඡාය දස්සිතනයෙනා’’ති. තස්ස ච තෙවීසතිමූලකස්ස. නාමන්ති තෙවීසතිමූලකන්ති නාමං. ද්වාවීසති…පෙ… වුත්තන්ති එතෙන ද්වාවීසතිමූලකොව පරමත්ථතො ලබ්භති, න තෙවීසතිමූලකොති දස්සෙති.

අඤ්ඤපදානීති ¶ හෙතුඅධිපතිපදාදීනි. සුද්ධිකනයොති පඨමනයො, යං අට්ඨකථායං ‘‘එකමූල’’න්ති වුත්තං. ආරම්මණමූලකාදීසු න ලබ්භතීති දුමූලකාදීසු තං න යොජීයති. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං සොධෙත්වා එව හි අභිධම්මපාළි පවත්තා, තස්මා ‘‘ආරම්මණෙ…පෙ… පඤ්හා’’ති වුත්තන්ති ¶ සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘තීණියෙව පඤ්හා’’ති පාඨෙ. ‘‘වත්තු අධිප්පායානුවිධායී සද්දප්පයොගො’’ති කත්වා අධිප්පායං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘තතො උද්ධං ගණනං නිවාරෙති, න අධො පටික්ඛිපතී’’ති. ගණනාය උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්තිභාවතො හෙට්ඨාගණනං අමුඤ්චිත්වාව උපරිගණනා සම්භවතීති ආහ ‘‘තීසු එකස්ස අන්තොගධතාය ච ‘තීණියෙවා’ති වුත්ත’’න්ති. අත්තනො වචනන්ති ‘‘තත්රිදං ලක්ඛණ’’න්තිආදිනා වුත්තං අත්තනො වචනං.

80-85. අවිගතා…පෙ… වුත්තෙපි විපල්ලාසයොජනං අකත්වාති අධිප්පායො. සා දස්සිතා හොතීති සා විපල්ලාසයොජනං අකත්වා දස්සියමානා යදිපි දස්සිතා හොති, න එවං ආවිකරණවසෙන දස්සිතා හොති තාදිසස්ස ලිඞ්ගනස්ස අභාවතො යථා විපල්ලාසයොජනායන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විපල්ලාස…පෙ… හොතී’’ති. එවමෙව අධිප්පායො යොජෙතබ්බොති ‘‘යෙ…පෙ… තං දස්සෙතු’’න්ති එත්ථ ‘‘යදිපි අවිගතානන්තර’’න්තිආදිනා යථා අධිප්පායො යොජිතො, එවමෙව ‘‘තෙනෙතං ආවිකරොතී’’ති එත්ථාපි අධිප්පායො යොජෙතබ්බො. කිං වුත්තං හොති? යථා තත්ථ ‘‘ඌනතරගණනෙහි සමානගණනෙහි ච සද්ධිං සංසන්දනෙ ඌනතරා සමානා ච ගණනා හොතී’’ති අයමත්ථො ඤාපනවසෙන දස්සිතො, එවමිධාපීති. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ආරම්මණපච්චයො යෙන යෙන බහුතරගණනෙන වා සමානගණනෙන වා පච්චයෙන සද්ධිං තිකදුකාදිභෙදං ගච්ඡති, සබ්බත්ථ තීණෙව පඤ්හවිස්සජ්ජනානි වෙදිතබ්බානී’’ති. න කෙවලමත්ථවිසෙසාවිකරණත්ථමෙවෙත්ථ තථා යොජනා කතා, අථ ඛො දෙසනාක්කමොයෙව සොති දස්සෙතුං ‘‘පච්චනීයාදීසුපි පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ මූලපදන්ති ආරම්මණපච්චයාදිකං තස්මිං තස්මිං නයෙ මූලභූතං පදං. තත්ථාති පච්චනීයාදීසු. එතං ලක්ඛණන්ති ‘‘තත්රිදං ලක්ඛණ’’න්තිආදිනා වුත්තලක්ඛණං. තස්මාති යස්මා පුබ්බෙනාපරං පාළි එවමෙව පවත්තා, තස්මා එව. තෙන මූලපදං ආදිම්හියෙව ඨපෙත්වා දෙසනා ඤායාගතාති දස්සෙති. යදි එවං ලිඞ්ගනෙන අත්ථවිසෙසාවිකරණං කථන්ති ¶ ආහ ‘‘න ච විඤ්ඤාතෙ අත්ථෙ වචනෙන ලිඞ්ගෙන ච පයොජනං අත්ථී’’ති.

පච්චයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චවාරො

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා

86-87. රූපසමුට්ඨාපකවසෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බන්ති ඉදං අට්ඨකථාවචනං අනන්තරං ‘‘චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්ති පාළියං ආගතත්තා වුත්තං, පඤ්චවිඤ්ඤාණානං පන අහෙතුකපටිසන්ධිචිත්තානඤ්ච වසෙන යොජනා සම්භවතීති කත්වා වුත්තං ‘‘සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන පනෙතං න න සක්කා යොජෙතු’’න්ති.

93. සහජාතපුරෙජාතපච්චයාති ඉදං පච්චයෙන පච්චයධම්මොපලක්ඛණන්ති දස්සෙතුං ‘‘සහජාතා ච හෙතුආදයො…පෙ… අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති වත්වා ‘‘න හී’’තිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති.

94-97. සො පච්චයොති සො පටිච්චට්ඨඵරණකො පච්චයො.

99-102. චිත්තසමුට්ඨානාදයොති ආදි-සද්දෙන බාහිරරූපආහාරසමුට්ඨානාදයො රූපකොට්ඨාසා සඞ්ගය්හන්ති. තස්සාති මග්ගපච්චයං ලභන්තස්ස රූපස්ස. එවමෙව පනාති ඉමිනා යථා නමග්ගපච්චයෙ වුත්තං, එවමෙව නහෙතුපච්චයාදීසු යං හෙතුපච්චයං ලභති, තස්ස පරිහීනත්තාති ඉමමත්ථං උපසංහරති. තෙනාහ ‘‘එකච්චරූපස්ස පච්චයුප්පන්නතා දට්ඨබ්බා’’ති.

107-130. සබ්බත්ථාති පන්නරසමූලකාදීසු සබ්බෙසු නයෙසු. කාමං සුද්ධිකනයාදීසු විසදිසවිස්සජ්ජනා, ඉධාධිප්පෙතත්ථං පන දස්සෙතුං ‘‘එකෙසූ’’තිආදි වුත්තං. ඉධාති එතෙසු නාහාරමූලකාදිනයෙසු. ගණනායෙව න සරූපදස්සනන්ති සුද්ධිකනයෙ විය ගණනාය එව න සරූපදස්සනං අධිප්පෙතන්ති අත්ථො.

පච්චයපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයානුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

131-189. තිණ්ණන්ති ¶ ¶ හෙතු අධිපති මග්ගොති ඉමෙසං තිණ්ණං පච්චයානං. සාධාරණානන්ති යෙ තෙසං තිණ්ණං සාධාරණා පච්චයා පච්චනීකතො න ලබ්භන්ති, යස්මා තෙසං සඞ්ගණ්හනවසෙන වුත්තං, තස්මා. මග්ගපච්චයෙති මග්ගපච්චයෙ අනුලොමතො ඨිතෙ. ඉතරෙහීති හෙතුඅධිපතිපච්චයෙහි. සාධාරණා සත්තෙවාති මග්ගපච්චයවජ්ජෙ සත්තෙව. හෙතුපච්චයොපි පච්චනීයතො න ලබ්භතීති හෙතුරහිතෙසු අධිපතිනො අභාවා. සො පනාති හෙතුපච්චයො අසාධාරණොති කත්වා න වුත්තො සාධාරණානං අලබ්භමානානං වුච්චමානත්තා. න හි හෙතුපච්චයො මග්ගපච්චයස්ස සාධාරණො. යෙහීති යෙහි පච්චයෙහි. තෙති අනන්තරපච්චයාදයො. එකන්තිකත්තාති අවිනාභාවතො. අරූපට්ඨානිකාති අරූපපච්චයා අරූපධම්මානංයෙව පච්චයභූතා අනන්තරපච්චයාදයො. තෙනාති ‘‘එකන්තිකානං අරූපට්ඨානිකා’’ති ඉධාධිප්පෙතත්තා. තෙහීති පුරෙජාතාසෙවනපච්චයෙහි. තෙසං වසෙනාති තෙසං ඌනතරගණනානං එකකාදීනං වසෙන. තස්ස තස්සාති පච්චනීයතො යොජිතස්ස තස්ස තස්ස දුකාදිකස්ස බහුගණනස්ස. ගණනාති ඌනතරගණනා. අනුලොමතො ඨිතස්සපීති පි-සද්දෙන අනුලොමතො ඨිතො වා හොතු පච්චනීයතො යොජිතො වා, ඌනතරගණනාය සමානන්ති දස්සෙති. නයිදං ලක්ඛණං එකන්තිකන්ති ඉමිනා යථාවුත්තලක්ඛණං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙති.

පච්චයානුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයපච්චනීයානුලොමවණ්ණනා

190. සබ්බෙසුපීති පච්ඡාජාතං ඨපෙත්වා සබ්බෙසුපි පච්චයෙසු. සො හි අනුලොමතො අලබ්භමානභාවෙන ගහිතො ‘‘සබ්බෙසූ’’ති එත්ථ සඞ්ගහං න ලභති. අරූපාවචරවිපාකස්ස ආරුප්පෙ උප්පන්නලොකුත්තරවිපාකස්ස ච පුරෙජාතාසෙවනානං අලබ්භනතොති ‘‘කිඤ්චි නිදස්සනවසෙන දස්සෙන්තො’’ති ආහ.

අවසෙසානං ලාභමත්තන්ති අවසෙසානං එකච්චානං ලාභං. තෙනාහ ‘‘න සබ්බෙසං අවසෙසානං ලාභ’’න්ති ¶ . පච්ඡාජාතෙ පසඞ්ගො නත්ථීති පච්ඡාජාතො ¶ අනුලොමතො තිට්ඨතීති අයං පසඞ්ගො එව නත්ථි. පුරෙජා…පෙ… ලබ්භතීති ඉමිනා විප්පයුත්තෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ පුරෙජාතො ලබ්භතීති අයම්පි අත්ථතො ආපන්නො හොතීති තං නිද්ධාරෙත්වා තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘පුරෙජාතො පන විප්පයුත්තෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ අනුලොමතො ලබ්භතීති ඉදම්පී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අවසෙසා සබ්බෙපීති අත්ථෙ ගය්හමානෙ ආපජ්ජෙය්යා’’ති ඉදං තස්සා අත්ථාපත්තියා සබ්භාවදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, අත්ථො පන තාදිසො න උපලබ්භතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යම්පි කෙචී’’තිආදි.

තත්ථ කෙචීති පදකාරෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ‘‘අරූපධාතුයා චවිත්වා කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස ගතිනිමිත්තං ආරම්මණපුරෙජාතං හොතීති ඤාපෙතුං ‘නවිප්පයුත්තපච්චයා පුරෙජාතෙ’ති අයමත්ථො නිද්ධාරිතො’’ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති ආරුප්පෙ රූපං ආරබ්භ චිත්තුප්පාදස්ස අසම්භවතො. තථා හෙකෙ අසඤ්ඤභවානන්තරස්ස විය ආරුප්පානන්තරස්ස කාමාවචරපටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පුරිමානුපට්ඨිතාරම්මණං ඉච්ඡන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තම්පි තෙසං රුචිමත්තමෙවා’’තිආදි. යුජ්ජමානකපච්චයුප්පන්නවසෙන වාති යස්මිං යස්මිං පච්චයෙ අනුලොමතො ඨිතෙ යං යං පච්චයුප්පන්නං භවිතුං යුජ්ජති, තස්ස තස්ස වසෙනාති අත්ථො. න විචාරිතං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තාති අධිප්පායො. නවාති ආරම්මණඅනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයපුරෙජාතාසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා. තම්පි තෙසං නවන්නං පච්චයානං අනුලොමතො අලබ්භමානතං.

191-195. න අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ඝටිතස්ස මූලස්සාති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චනීයතො ඨිතෙන යොජිතස්ස සත්තමස්ස මූලස්ස විත්ථාරිතත්තා. සබ්බං සදිසන්ති සබ්බපාළිගමනං සදිසං.

ඉමස්මිං…පෙ… වෙදිතබ්බොති එත්ථ ඉමස්මිං එත්ථාති ද්වෙ භුම්මනිද්දෙසා. තෙසු පඨමස්ස විසයො පච්චනීයානුලොමෙති අට්ඨකථායමෙව දස්සිතොති අදස්සිතස්ස විසයං දස්සෙතුං ‘‘එතෙසූ’’තිආදි වුත්තං. පි-සද්දෙනාති ‘‘ඉමෙසම්පී’’ති එත්ථ පි-සද්දෙන. කිස්මිඤ්චි පච්චයෙ. කම්මපච්චයං ලභන්තානිපි චක්ඛාදීනි විපාකවිඤ්ඤාණාදීනි ච ඉන්ද්රියං න ලභන්තීති කත්වා ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං, කතිපයං න ලභතීති වුත්තං හොති. මග්ගපච්චයන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. යථාවුත්තානීති පඤ්චවොකාරපවත්තිඅසඤ්ඤභවපරියාපන්නානි කටත්තාරූපානෙව වදති, න චිත්තසමුට්ඨානරූපානීති ¶ අධිප්පායො. යෙ රූපධම්මානං පච්චයා හොන්තීති යෙ හෙතුඅධිපතිසහජාතාදිපච්චයා රූපධම්මානං පච්චයා හොන්ති, එතෙයෙව හෙතුඅධිපතිආදිකෙ ඡ පච්චයෙ ¶ න ලභන්ති. එතෙයෙවාති වචනෙන අඤ්ඤෙ කතිපයෙ ලභන්තීති සිද්ධං හොතීති තං දස්සෙන්තො ‘‘පච්ඡාජාතා…පෙ… ලභතී’’ති ආහ. අයඤ්ච පච්චයලාභො න ජනකවසෙන වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘ලබ්භමානා…පෙ… දස්සන’’න්ති වුත්තං. ධම්මවසෙනාති පච්චයුප්පන්නධම්මවසෙන. ඉන්ද්රියන්ති ඉන්ද්රියපච්චයං. යදි එවන්ති කටත්තාරූපං යං යං න ලභති, තං තං යදි වත්තබ්බං, එවං සන්තෙ රූපධම්මෙසු භූතරූපානියෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයං ලභන්තීති ආහ ‘‘උපාදාරූපානි…පෙ… වත්තබ්බ’’න්ති. තං පන උපාදාරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාලාභවචනං. අරූපින්ද්රියාලාභන්ති අරූපීනං ඉන්ද්රියානං වසෙන ඉන්ද්රියපච්චයාලාභං.

196-197. බහුගණනම්පි ඌනතරගණනෙන යොජිතං ඌනතරගණමෙව හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘යදිපි තිකාදීසු ‘හෙතුයා පඤ්චා’ති ඉදං නත්ථී’’ති. අනුත්තානං දුවිඤ්ඤෙය්යතාය ගම්භීරං. යථා ච භූතරූපානි නාරම්මණපච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා උප්පජ්ජන්ති, එවං පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපන්ති ආහ ‘‘වත්ථුපි පන ලභතී’’ති. යථා හෙට්ඨා එකමූලකං ‘‘දුමූලක’’න්ති වුත්තං, එවං ඉධාපි දුමූලකං ‘‘තිමූලක’’න්ති වදන්ති.

203-233. චෙතනාමත්තසඞ්ගාහකෙති චෙතනාමත්තංයෙව පච්චයුප්පන්නං ගහෙත්වා ඨිතෙ පඤ්හෙ. තත්ථ හි ‘‘නකම්මපච්චයා හෙතුපච්චයා’’ති වත්තුං සක්කා. එවංපකාරෙති ඉදං ‘‘තීණීතිආදීසූ’’ති එත්ථ ආදි-සද්දස්ස අත්ථවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ආදි-සද්දො හි පකාරත්ථොව හොතී’’ති ආහ. රූපම්පි ලබ්භති චෙතනාමත්තමෙව අසඞ්ගණ්හනතො.

පච්චයපච්චනීයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිච්චවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සහජාතවාරවණ්ණනා

234-242. සහජාතපච්චයකරණන්ති සහජාතං පච්චයධම්මං පච්චයං කත්වා පවත්ති. සහජාතායත්තභාවගමනන්ති සහජාතෙ පච්චයධම්මෙ ආයත්තභාවස්ස ¶ ගමනං පච්චයුප්පන්නස්ස අත්තනා සහජාතපච්චයායත්තවුත්තිතා ¶ . එත්ථ ච සහජාතපච්චයසඞ්ඛාතං සහජාතං කරොතීති සහජාතො, තථාපවත්තො පච්චයුප්පන්නධම්මො. තත්ථ පවත්තමානො සහජාතසද්දො යස්මා තස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස අත්තනා සහජාතං පච්චයධම්මං පච්චයං කත්වා පවත්තිං තදායත්තභාවූපගමනඤ්ච වදතීති වුච්චති, තස්මා වුත්තං ‘‘සහජාතසද්දෙන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. තස්ස කරණස්ස ගමනස්ස වාති තස්ස යථාවුත්තස්ස සහජාතපච්චයකරණස්ස සහජාතායත්තභාවූපගමනස්ස වා. ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො’’ති ඉමස්ස කුසලං ධම්මං සහජාතං තංසහභාවිතඤ්ච පච්චයං කත්වාති අයමත්ථොති ආහ ‘‘කුසලාදීනං කම්මභාවතො’’ති. සහජාතපච්චයසහභාවීනං පච්චයානං සඞ්ගණ්හත්ථඤ්හෙත්ථ ‘‘සහජාතායත්තභාවගමනං වා’’ති වුත්තං.

තංකම්මභාවතොති තෙසං යථාවුත්තපච්චයකරණතදායත්තභාවගමනානං කම්මභාවතො. අට්ඨකථායං පන ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතොති කුසලං ධම්මං පටිච්ච තෙන සහජාතො හුත්වා’’ති පටිච්චසද්දං ආහරිත්වා අත්ථො වුත්තො, තං ‘‘පටිච්චත්ථො සහජාතත්ථො’’ති කත්වා වුත්තං. සහජාතසද්දයොගෙ කුසලං ධම්මන්ති උපයොගවචනස්ස යුත්ති න වුත්තා, ‘‘තෙන සහජාතො හුත්වා’’ති පන වුත්තත්තා කරණත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සිතන්ති කෙචි. නිස්සයවාරෙ පන කුසලං ධම්මං නිස්සයත්ථෙන පච්චයං කත්වාති වදන්තෙන ඉධාපි ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතත්ථෙන පච්චයං කත්වා’’ති අයමත්ථො වුත්තොයෙව හොති, පටිච්චසද්දාහරණම්පි ඉමමෙවත්ථං ඤාපෙතීති දට්ඨබ්බං. උපාදාරූපං කිඤ්චි භූතරූපස්ස අනුපාලකං උපත්ථම්භකඤ්ච හොන්තම්පි සහජාතලක්ඛණෙන න හොති, තස්මා පටිච්චත්ථං න ඵරතීති ආහ ‘‘පටිච්චාති ඉමිනා වචනෙන දීපිතො පච්චයො න හොතී’’ති. නිදස්සනවසෙන වුත්තන්ති උදාහරණවසෙන වුත්තං, න අනවසෙසතොති අත්ථො. යථාවුත්තොති පටිච්චත්ථඵරණවසෙන වුත්තො. යථා ච උපාදාරූපං භූතරූපස්ස උපාදාරූපස්ස ච පච්චයො න හොති, එවං ඨපෙත්වා ඡ වත්ථූනි සෙසරූපානි අරූපධම්මානං පච්චයො න හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘වත්ථුවජ්ජානි රූපානි ච අරූපාන’’න්ති ආහ.

සහජාතවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පච්චයවාරවණ්ණනා

243. පති-සද්දො ¶ ¶ පතිට්ඨත්ථං දීපෙති ‘‘සාරෙ පතිට්ඨිතො’’තිආදීසු, අය-සද්දො ගතිං දීපෙති ‘‘එති එත්ථාති අයො’’ති.

භූතුපාදාරූපානි සහ සඞ්ගණ්හිත්වා වුත්තං උපාදාරූපානං විය භූතරූපානි නිස්සයො හොතීති කත්වා. යදි එවං කස්මා අට්ඨකථායං ‘‘මහාභූතෙ නිස්සාය චිත්තසමුට්ඨානං උපාදාරූප’’න්ති උපාදාරූපංයෙව දස්සිතන්ති ආහ ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදි.

255. පටිච්චවාරෙ සහජාතෙති පටිච්චවාරෙ සහජාතපච්චයවණ්ණනායං, කම්මඋතුජානන්ති කම්මජානං උතුජානඤ්ච වසෙන අත්ථො වුත්තොති යොජනා. තථා හි තත්ථ වුත්තං ‘‘ද්විසන්තතිසමුට්ඨානභූතවසෙන වුත්ත’’න්ති (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.57). කම්මෙ චාති කම්මෙ ජනකකම්මපච්චයෙ ගහිතෙ. එකන්තානෙකන්තකම්මජානන්ති එකන්තෙන කම්මජානං න එකන්තකම්මජානඤ්ච. තත්ථ අසඤ්ඤභවෙ එකන්තකම්මජං නාම ජීවිතින්ද්රියං, ඉතරං උපාදාරූපං භූතරූපඤ්ච න එකන්තකම්මජං, තදුභයම්පි තත්ථ එකජ්ඣං කත්වා වුත්තං, ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච කටත්තාරූප’’න්ති ඉදං පන කම්මසමුට්ඨානවසෙනෙව වුත්තන්ති. සො නාධිප්පෙතොති යො යථාදස්සිතො පටිච්චවාරෙ සහජාතපච්චයෙ අත්ථො වුත්තො, සො ඉධ න අධිප්පෙතො. කස්මාති චෙ, ආහ ‘‘කටත්තා…පෙ… ගහිතත්තා’’ති. තං පහායාති තං පටිච්චවාරෙ වුත්තමත්ථං පහාය අග්ගහෙත්වා. යථාගහිතස්සාති ‘‘අසඤ්ඤ…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති පාළියං එව ගහිතස්ස. පටිච්ච පච්චයාති ඉදං ද්වින්නං වාරානං උපලක්ඛණං. පටිච්චවාරෙ ආගතනයෙන මහාභූතෙ පටිච්ච, පච්චයවාරෙ ආගතනයෙන මහාභූතෙ පච්චයා මහාභූතානං උප්පත්ති න නිවාරෙතබ්බා, තස්මා ‘‘උපාදාරූපසඞ්ඛාතං කටත්තාරූප’’න්ති එවං උපාදාරූපග්ගහණෙන කටත්තාරූපං අවිසෙසෙත්වා උපාදාරූපානං නිවත්තෙතබ්බානං උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානානං අත්ථිතාය කටත්තා…පෙ… විසෙසනං දට්ඨබ්බන්ති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

286-287. එකච්චස්ස රූපස්සාති අහෙතුකචිත්තසමුට්ඨානස්ස. ඉතො පරෙසුපි එකච්චරූපග්ගහණෙ එසෙව නයො. චක්ඛාදිධම්මවසෙනාති චක්ඛායතනාදිරූපධම්මවසෙන. චිත්තසමුට්ඨානාදිකොට්ඨාසවසෙනාති චිත්තජාදිරූපධම්මභාගවසෙන. සබ්බං ලබ්භතීති සතිපි ඉමස්ස නයස්ස ¶ නහෙතුමූලකත්තෙ ¶ නොනත්ථිනොවිගතෙසු එකන්ති ගණනං සබ්බං රූපං සබ්බස්ස රූපස්ස වසෙන ගණනා ලබ්භති චතුසන්තතිවසෙන වත්තමානෙසු පඤ්චවීසතියා රූපධම්මෙසු වජ්ජිතබ්බස්ස අභාවා.

පච්චයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. නිස්සයවාරවණ්ණනා

329-337. නිස්සයපච්චයභාවන්ති නිස්සයවාරෙ වුත්තස්ස සහජාතපුරෙජාතස්ස ච නිස්සයට්ඨස්ස ධම්මස්ස පච්චයභාවං පච්චයවාරෙන නියමෙතුන්ති යොජනා. තථා පච්චයවාරෙ ‘‘පච්චයා’’ති වුත්තස්ස පච්චයධම්මස්ස සහජාතපුරෙජාතභාවං නිස්සයවාරෙන නියමෙතුන්ති යොජනා. නියමනඤ්චෙත්ථ පච්චයට්ඨනිස්සයට්ඨානං පරියායන්තරෙන පකාසිතත්තා අත්ථතො භෙදාභාවදස්සනන්ති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චයත්තං නාම නිස්සයත්තං, නිස්සයත්තං නාම පච්චයත්ත’’න්ති.

නිස්සයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සංසට්ඨවාරවණ්ණනා

351-368. සාති සවත්ථුකා පටිසන්ධි. ඉධාපීති ඉමස්මිං සංසට්ඨවාරෙපි. අධිපතිපුරෙජාතාසෙවනෙසු අනුලොමතො නකම්මනවිපාකනඣානනවිප්පයුත්තෙසු පච්චනීයතො ඨිතෙසු න ලබ්භති, අඤ්ඤෙසු සහජාතාදීසු අනුලොමතො හෙතුආදීසු පච්චනීයතො ච අනුලොමතො ච ඨිතෙසු ලබ්භතීති. තෙනාහ ‘‘ලබ්භමානපච්චයෙසූ’’ති. ඉමස්ස විසෙසස්සාති ඉමස්ස යථාවුත්තස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං උද්ධටා, තස්මා තාදිසස්ස විසෙසස්ස දස්සෙතබ්බස්ස අභාවතො වත්ථුවිරහිතා පටිසන්ධි අනුද්ධටා, න විප්පයුත්තෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ අභාවතොති අත්ථො. හෙතුපච්චයවිරහිතමත්තදස්සනත්ථන්ති ඉමිනා භූතකථනං අහෙතුකග්ගහණං න බ්යභිචාරනිවත්තනන්ති දස්සෙති. ‘‘අහෙතුකවිපාකකිරියවසෙනා’’ති භවිතබ්බං හෙතුපරියන්තත්තා මග්ගස්ස.

369-391. ‘‘හෙතුම්හි ¶ අනුලොමතො ඨිතෙ ඣානමග්ගා පච්චනීයතො න ලබ්භන්තී’’තිආදි යං ඉධ අට්ඨකථායං වුත්තං, තං හෙතුපච්චයාදිවසෙන උප්පජ්ජමානො ¶ ධම්මො චත්තාරො සබ්බට්ඨානිකා ආහාරින්ද්රියඣානමග්ගා චාති ඉමෙ අට්ඨ පච්චයෙ අලභන්තො නාම නත්ථීති ඉමිනා පටිච්චවාරෙ අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනායං වුත්තෙන නයෙන වෙදිතුං සක්කාති ආහ ‘‘පටිච්චවාරෙ…පෙ… නයෙනා’’ති. සෙසෙසූති අහෙතුකමොහවජ්ජාහෙතුකෙසු පඤ්චවිඤ්ඤාණා…පෙ… ඣානපච්චයං ලභන්ති, තස්මා ‘‘අහෙතුකමොහොව ඣානමග්ගපච්චයං ලභතී’’ති න සක්කා වත්තුං, කිඤ්ච පච්චනීයානුලොමෙ ද්වින්නං පච්චයානං අනුලොමෙන අනුලොමවසෙන සහ යොජනා නත්ථි එකෙකස්සෙව යොජනාය ආගතත්තා, තස්මා අහෙතුකමොහොව මග්ගපච්චයං ලභතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

සංසට්ඨවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සම්පයුත්තවාරවණ්ණනා

392-400. සදිසං සම්පයුත්තන්ති ‘‘යං සදිසං, තං සංසට්ඨ’’න්ති වුච්චමානං සම්පයුත්තං න හොති ‘‘සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’තිආදීසු. අසංසට්ඨං වොකිණ්ණන්ති යං න සංසට්ඨං අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන වොකිණ්ණම්පි විමිස්සතාය සම්පයුත්තන්ති වුච්චමානං, තං සංසට්ඨං න හොති ‘‘යා සා වීමංසා…පෙ… කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’තිආදීසු. එවං අසම්පයුත්තස්සපි සංසට්ඨපරියායො අසංසට්ඨස්ස ච සම්පයුත්තපරියායො අත්ථීති තදුභයං ඉතරෙතරං නියමෙතීති දස්සනත්ථං වාරද්වයදෙසනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උභයං…පෙ… නියාමකං හොතී’’ති, සංසට්ඨසද්දො හි වොකිණ්ණට්ඨො නත්ථි, සම්පයුත්තසද්දො ච සදිසත්ථො, තස්මා යථා සංසට්ඨසද්දො සම්පයුත්තසද්දාපෙක්ඛො සදිසත්ථතො විනිවත්තිත්වා එකුප්පාදාදිසභාවමෙව අත්ථං බොධෙති, එවං සම්පයුත්තසද්දොපි සංසට්ඨසද්දාපෙක්ඛො වොකිණ්ණට්ඨතො විනිවත්තිත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛස්ස සද්දද්වයස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤනියාමකතා වෙදිතබ්බා.

සම්පයුත්තවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පඤ්හාවාරවිභඞ්ගවණ්ණනා

401-403. තෙ ¶ ¶ පච්චයෙති තෙ හෙතුආදිකෙ පච්චයෙ. පටිපාටියාති එත්ථ පච්චයපටිපාටියා කුසලාදිපදපටිපාටියා වාති ආසඞ්කායං උභයවසෙනපි අත්ථො යුජ්ජතීති දස්සෙන්තො පඨමං තාව සන්ධායාහ ‘‘යථාක්කමෙනා’’තිආදි. තස්සත්ථො – ‘‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො’’තිආදිනා නයෙන දෙසනාක්කමෙන යාය පටිපාටියා පටිච්චවාරෙ පච්චයා ආගතා, තදනුරූපං තෙ දස්සෙතුන්ති. දුතියං පන දස්සෙතුං ‘‘කුසලො කුසලස්සා’’තිආදි වුත්තං. සා පනායං පදපටිපාටි යස්මා න කුසලපදදස්සනමත්තෙන දස්සිතා හොති, තස්මා තං එකදෙසෙන සකලං නයතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුසලො කුසලස්සාති…පෙ… හොතී’’ති. තෙනාති නිදස්සනමත්තෙන ‘‘කුසලො කුසලස්සා’’ති පදෙන. සබ්බො පභෙදොති යං තත්ථ තත්ථ පච්චයෙ ‘‘කුසලො කුසලස්සා’’තිආදිකො යත්තකො පභෙදො විස්සජ්ජනං ලභති, සො සබ්බො පභෙදොති අත්ථො. තෙ පච්චයෙ පටිපාටියා දස්සෙතුන්ති තෙ හෙතුආදිපච්චයෙ කුසලාදිපදපටිපාටියා දස්සෙතුං.

404. ඵලවිසෙසං ආකඞ්ඛන්තා පටිග්ගාහකතො විය දායකතොපි යථා දක්ඛිණා විසුජ්ඣති, එවං දානං දෙන්තීති ආහ ‘‘විසුද්ධං කත්වා’’ති. තෙසන්ති වත්තබ්බතාරහන්ති ඉමිනා වොදානස්ස සකදාගාමිආදීනං ආවෙණිකතං දස්සෙති. කාමං අග්ගමග්ගපුරෙචාරිකම්පි වොදානමෙව, අසෙක්ඛො පන හුත්වා තං පච්චවෙක්ඛතීති න තං ඉධ ගහිතං. තන්ති වොදානං. ගොත්රභුචිත්තන්ති අට්ඨමකස්ස උප්පජ්ජනකාලෙ ‘‘ගොත්රභූ’’ති වත්තබ්බතාරහං චිත්තං. ගොත්රභුසදිසන්ති වා සොතාපන්නාදිගොත්රාභිභාවීති වා ගොත්රභුචිත්තන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්චයුප්පන්නං භූමිතො වවත්ථපෙති, ‘‘තෙභූමකකුසලමෙවා’’ති එත්ථ විය න පච්චයධම්මන්ති අත්ථො. දෙසනන්තරත්තාති ‘‘කුසලචිත්තසමඞ්ගිස්සා’’තිආදිනා පුග්ගලාමසනදෙසනතො අඤ්ඤත්තා, අඤ්ඤථා ගහිතං පුන න ගණ්හෙය්යාති අධිප්පායො.

405. රාගරහිතස්ස විය සොමනස්සරහිතස්ස ච රාගස්ස න ආරම්මණෙ අස්සාදනවසෙන පවත්ති අජ්ඣුපෙක්ඛනතොති වුත්තං ‘‘අස්සාදනං…පෙ… කිච්ච’’න්ති. සහසාකාරප්පවත්තාය උප්පිලාවිතසභාවාය පීතියා ආහිතවිසෙසාය තණ්හාය තං තණ්හාභිනන්දනන්ති වුච්චතීති තං සන්ධායාහ ¶ ‘‘පීතිකිච්චසහිතාය තණ්හාය කිච්ච’’න්ති. යථා ච යථාවුත්තකිච්චවිසෙසාය පීතියා ආහිතවිසෙසා තණ්හා තණ්හාභිනන්දනා, එවං දිට්ඨාභිනන්දනා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන සා ¶ අත්ථතො පච්චයවිසෙසවිසිට්ඨා දිට්ඨියෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘දිට්ඨාභිනන්දනා දිට්ඨියෙවා’’ති. එත්ථ පනාති ‘‘අභිනන්දතී’’ති පදස්ස තණ්හාදිට්ඨිවසෙන වුත්තෙසු එතෙසු පන ද්වීසු අත්ථෙසු. අභිනන්දන්තස්සාති ඉදං දිට්ඨාභිනන්දනංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘පච්ඡිමත්ථමෙව ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. අභිනන්දන්තස්සාති පන අවිසෙසතො වුත්තත්තා තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන අභිනන්දන්තස්සාති අයමෙත්ථ අත්ථො අධිප්පෙතො, තස්මා ‘‘අභිනන්දනා…පෙ… න සක්කා වත්තු’’න්ති ඉදමිධ වචනමනොකාසං. කස්මා? දිට්ඨිරහිතෙපි සන්තානෙ අභිනන්දනස්ස වුත්තත්තා. තණ්හාවසෙන නන්දතීති තණ්හාභිනන්දනවසෙනෙව වුත්තො අත්ථො පුරිමො අත්ථො. ද්වීසු පන සොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදෙසූති දිට්ඨිරහිතානි සොමනස්සසහගතචිත්තානි සන්ධායාහ. යථාවුත්තෙනාති ‘‘සරාගස්ස සොමනස්සස්සා’’තිආදිනා වුත්තෙන සොමනස්සෙන අස්සාදෙන්තස්ස, රාගෙන ච තෙසුයෙව යථාවුත්තෙසු ද්වීසු චිත්තෙසු අස්සාදෙන්තස්ස, චතූසුපි සොමනස්සසහගතචිත්තෙසු සප්පීතිකතණ්හාය අභිනන්දන්තස්ස, චතූසුපි දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු දිට්ඨාභිනන්දනාය අභිනන්දන්තස්ස දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘ඉතිපි සක්කා යොජෙතු’’න්ති. යථා දිට්ඨූපනිස්සයතො දිට්ඨාභිනන්දනා සම්භවති, එවං තණ්හූපනිස්සයතො තණ්හාභිනන්දනාපි සම්භවතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘අභිනන්දති රාගො උප්පජ්ජතී’’ති වචනතො සප්පීතිකතණ්හාය අභිනන්දන්තස්ස රාගුප්පත්තිපි වත්තබ්බා, න වා වත්තබ්බා තණ්හාභිනන්දනාය එව රාගුප්පත්තියා වුත්තත්තා.

406. ‘‘තදාරම්මණතායා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තදාරම්මණතා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විභත්තිලොපො හෙත්ථ කතො’’ති. තදාරම්මණතාති එත්ථ තා-සද්දාභිධෙය්යො අත්ථො භාවො නාම, සො පන තදාරම්මණසද්දාභිධෙය්යතො අඤ්ඤො නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භාවවන්තතො වා අඤ්ඤො භාවො නාම නත්ථී’’ති. එතෙන සකත්ථෙ අයං තා-සද්දොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘විපාකො තදාරම්මණභාවභූතොති අත්ථො’’ති. එතස්මිඤ්චත්ථෙ ‘‘තදාරම්මණතා’’ති පච්චත්තෙකවචනං දට්ඨබ්බං. විඤ්ඤාණඤ්චායතන…පෙ… න වුත්තන්ති යදිපි කාමාවචරවිපාකානම්පි කම්මං ¶ ආරම්මණං ලබ්භති, තං පන විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවිපාකානං විය න එකන්තෙන ඉමස්ස විපාකචිත්තස්ස ඉදං කම්මං ආරම්මණන්ති වවත්ථිතං කාමාවචරවිපාකචිත්තානං බහුභෙදත්තා, තස්මා තං ලබ්භමානම්පි න වුත්තන්ති අත්ථො. යදි එවං කිං තං ලබ්භමානම්පි න දස්සිතමෙවාති ආසඞ්කායං ආහ ‘‘තදාරම්මණෙන පනා’’තිආදි. අනුලොමතො සමාපජ්ජනෙ යෙභුය්යෙන ආසන්නසමාපත්තියා ආරම්මණභාවො දස්සිතො, අඤ්ඤථා ‘‘පටිලොමතො වා එකන්තරිකවසෙන වා’’ති වචනං නිරත්ථකං සියාති අධිප්පායො. භවෙය්යාති අනාසන්නාපි සමාපත්ති ආරම්මණං භවෙය්ය, න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති ¶ අත්ථො. තෙනෙව හි ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං. එවං සතීති යදි ආවජ්ජනාය එව ආරම්මණභාවෙන කුසලානං ඛන්ධානං අබ්යාකතාරම්මණතා අධිප්පෙතා, එවං සන්තෙ. වත්තබ්බං සියාති ‘‘ඉද්ධිවිධඤාණස්සා’’ති ච පාළියං වත්තබ්බං සියා තස්සාපි ආවජ්ජනාය ආරම්මණභාවතො. තං න වුත්තන්ති තං අබ්යාකතං ඉද්ධිවිධඤාණං ‘‘කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්සා’’ති න වුත්තං. හොන්තීති ආරම්මණං හොන්ති. තානීති චෙතොපරියඤාණාදීනි. යාය කායචීති චෙතොපරියඤාණාදීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච කුසලානං ආරම්මණකරණවසෙන ආවජ්ජන්තියා.

407-409. ආදීනවදස්සනෙන සභාවතො ච අනිට්ඨතාමත්තවසෙන ච දොමනස්සස්ස උප්පත්ති වෙදිතබ්බාති යොජෙතබ්බං. ආඝාතවත්ථුආදිභෙදෙන අක්ඛන්තිභෙදා වෙදිතබ්බා.

410. සබ්බස්සාති පකරණපරිච්ඡින්නෙ ගය්හමානෙ සබ්බස්ස අබ්යාකතස්ස, අත්ථන්තරවසෙන පන ගය්හමානෙ සබ්බස්ස ඤෙය්යස්සාති අත්ථො. අසක්කුණෙය්යත්තාති ඉදං වත්තබ්බස්ස අනන්තාපරිමෙය්යතාය වුත්තං, න අඤ්ඤාණපටිඝාතතො.

417. වොදානසඞ්ඛාතං වුට්ඨානං අපුබ්බතො න හොතීති වුත්තං ‘‘අපුබ්බතො චිත්තසන්තානතො වුට්ඨානං භවඞ්ගමෙවා’’ති. තඤ්හි යථාලද්ධස්ස විසෙසස්ස වොදාපනං පගුණභාවාපාදනං අපුබ්බං නාම න හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති, තස්මා වොදානම්පි වුට්ඨානන්ති වුත්ත’’න්ති. අවජ්ජෙතබ්බත්තා වත්තබ්බං නත්ථීති කුසලභාවෙන ¶ සමානත්තා වජ්ජෙතබ්බතාය අභාවතො විභජිත්වා වත්තබ්බං නත්ථි, තස්මා යදෙත්ථ විසෙසනං ලබ්භති, තං දස්සෙන්තො ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං…පෙ… සමාපත්තියා’’ති ආහ. චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ වුත්තමෙවාති පට්ඨානෙ පන ‘‘කුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා ‘‘කිරියානන්තරං තදාරම්මණභාවෙ’’ති යං වත්තබ්බං, තං චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

තා උභොපීති යා ‘‘කුසලවිපාකාහෙතුකසොමනස්සසහගතා උපෙක්ඛාසහගතා චා’’ති ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො වුත්තා, තා උභොපි සොමනස්සසහගතමනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන වුත්තා. කස්මා? දසන්නං කාමාවචරභවඞ්ගානං අත්තනො තදාරම්මණකාලෙ සන්තීරණකාලෙ ච වොට්ඨබ්බනස්ස අනන්තරපච්චයභාවතො. උපෙක්ඛාසහගතා පන යථාවුත්තානං දසන්නං විපාකානං මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං අත්තනො ¶ තදාරම්මණාදිකාලෙ වොට්ඨබ්බනකිරියස්ස සන්තීරණකාලෙ මනොධාතුකිරියස්ස භවඞ්ගකාලෙති යොජෙතබ්බං.

423. පටිවිජ්ඣිත්වාති ජානිත්වා. දළ්හං න ගහෙතබ්බන්ති දළ්හග්ගාහං න ගහෙතබ්බං. බලවතො…පෙ… විපච්චනතොති එතෙන බලවතා දුබ්බලතා ච අප්පමාණං, කතොකාසතා පමාණන්ති දස්සෙති. කතොකාසතා ච අවසෙසපච්චයසමවායෙ විපාකාභිමුඛතාති දට්ඨබ්බං. යං කිඤ්චීති ච බලවං දුබ්බලං වාති අත්ථො. විපාකජනකම්පි කිඤ්චි කම්මං උපනිස්සයපච්චයො න හොතීති සක්කා වත්තුං. සති හි කම්මඋපනිස්සයපච්චයානං අවිනාභාවෙ විපාකත්තිකෙ උපනිස්සයපච්චයෙ ගහිතෙ කම්මපච්චයො විසුං න උද්ධරිතබ්බො සියා, වෙදනාත්තිකෙ ච උපනිස්සයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ කම්මපච්චයෙන සද්ධිං අට්ඨාති න වත්තබ්බං සියාති අධිප්පායො. පච්චයද්වයස්ස පන ලබ්භමානතප්පරාය දෙසනාය උපනිස්සයෙ ගහිතෙපි කම්මපච්චයො උද්ධරිතබ්බොයෙවාති සක්කා වත්තුං. ලබ්භමානස්ස හි උද්ධරණං ඤායාගතං, තථා උපනිස්සයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙපි කම්මපච්චයො වත්තබ්බොව උපනිස්සයස්ස අනෙකභෙදත්තා, විපාකං ජනෙන්තං කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයො න හොතීති න වත්තබ්බමෙවාති වෙදිතබ්බං.

පරස්ස ¶ පවත්තං ඔමානන්ති පරසන්තානෙ අත්තානං උද්දිස්ස පවත්තං අවමානං. තෙසූති යො අනෙන පුබ්බෙ හතො, තස්ස ඤාතිමිත්තෙසු. මාතුඝාතනත්ථං පවත්තිතතාය පුරිමචෙතනාය මාතුඝාතකම්මෙන සදිසතා, යථා ච ආණත්තියං පහාරෙපි එසෙව නයො. තෙන වුත්තං ‘‘එස නයො ද්වීහි පකාරෙහීති එත්ථාපී’’ති.

වට්ටනිස්සිතො දානාදිවසෙන සද්ධං උප්පාදෙන්තො රාගං උපනිස්සාය දානාදිවසෙන සද්ධං උප්පාදෙති නාම, න විවට්ටනිස්සිතො අවිසෙසෙන වුත්තත්තාති ආහ ‘‘ඉමිනා අධිප්පායෙන වදතී’’ති. එතෙසන්ති කායිකසුඛදුක්ඛානං. එකතොපීති ඉදං යදිපි එකස්මිං සන්තානෙ සුඛදුක්ඛානං එකස්මිං ඛණෙ උප්පත්ති නත්ථි, පච්චයසමායොගො පන තෙසං එකජ්ඣම්පි හොතීති කත්වා වුත්තං.

425. පුරිමවාරෙසු වියාති පටිච්චවාරාදීසු පුරිමෙසු විය. ඉමස්මින්ති පඤ්හාවාරෙ. පච්චයෙන උප්පත්ති වුච්චතීති හෙතුආදිනා තෙන තෙන පච්චයෙන තංතංපච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති න වුච්චති ¶ . තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති හෙතුආදීනං තෙසං තෙසං පච්චයධම්මානං. තංතංපච්චයභාවොති හෙතුආදීනං තංතංපච්චයභාවො වුච්චති. තෙනෙව පුරිමෙසු ඡසු වාරෙසු ‘‘කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ උප්පාදග්ගහණං කතං, ඉධ පන ‘‘කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා පච්චයභාවො ගහිතො. තෙනාති උපත්ථම්භකත්තෙන පච්චයභාවෙන. ඉධාති පඤ්හාවාරෙ.

427. පතිට්ඨාභූතස්සාති නිස්සයභූතස්ස. කම්මපච්චයොති සහජාතකම්මපච්චයො. දුකමූලකදුකාවසානාති ‘‘කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච ධම්මස්සා’’ති එවං දුකමූලකදුකාවසානා කත්වා වුත්තපඤ්හා. තත්ථාති පච්චයවාරෙ. කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මාති කුසලාබ්යාකතප්පභෙදා පච්චයුප්පන්නා ධම්මා. යතො තතො වාති පච්චයධම්මනියමං අකත්වා යතො තතො වා කුසලාබ්යාකතවසෙන උභයපච්චයතො උප්පත්තිමත්තමෙව තත්ථ පච්චයවාරෙ අධිප්පෙතං, උභයස්ස යථාවුත්තස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස උභින්නං යථාවුත්තානංයෙව පච්චයධම්මානං පච්චයභාවො න අධිප්පෙතො උප්පාදපධානත්තා තස්සා දෙසනායාති අධිප්පායො. නිස්සයාදිභූතාති නිස්සයඅත්ථිඅවිගතභූතා පච්චයධම්මා න ලබ්භන්ති, තස්මා කුසලො ච…පෙ… න වුත්තන්ති යොජනා.

පඤ්හාවාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්හාවාරස්ස ඝටනෙ අනුලොමගණනා

439. එත්ථාති ¶ අබ්යාකතමූලකෙ. යදි එවන්ති යදි කුසලාකුසලමූලෙහි අලබ්භමානම්පි ලබ්භති, එවං සන්තෙ. ගණනමත්තසාමඤ්ඤතො, න පච්චයසාමඤ්ඤතොති අධිප්පායො.

440. නිදස්සනවසෙන දට්ඨබ්බො යෙභුය්යෙන ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයානඤ්ච හෙතුපච්චයස්ස විසභාගත්තා. ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයා ච විසභාගාති විසෙසනෙන යො තත්ථ සභාගභාවො, තං නිවත්තෙති. තථා භාවාභාවතොති තස්මිං හෙතුපච්චයාකාරෙ සති භාවතො, හෙතුධම්මානං හෙතුපච්චයභාවෙ ¶ සති සහජාතාදිපච්චයභාවතොති අත්ථො. අධිපතිපච්චයාදීනන්ති අධිපතින්ද්රියමග්ගපච්චයානං. විසභාගතා හෙතුපච්චයස්ස. කුසලාදිහෙතූනන්ති කුසලාකුසලකිරියාබ්යාකතහෙතූනං. හෙතුපච්චයභාවෙති හෙතුපච්චයත්තෙ හෙතුභාවෙන උපකාරකත්තෙ. විපාකපච්චයභාවාභාවතොති විපාකපච්චයභාවස්ස අභාවතො. න හි විපාකානං විපාකපච්චයතා අත්ථි. විපාකහෙතූනං ඉතරහෙතූහි හෙතුපච්චයතාය අත්ථි සභාගතාති ආහ ‘‘හෙතුවජ්ජාන’’න්ති. විපාකානං විසභාගතාය භවිතබ්බං, න හි විපාකධම්මධම්මනෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මානං විපාකෙහි සභාගතා අත්ථි රාසන්තරභාවතොති අධිප්පායො. උභයපච්චයසහිතෙති හෙතුවිපාකපච්චයසහිතෙ. හෙතුපච්චයභාවෙ විපාකම්හීති හෙතුපච්චයභාවෙන වත්තමානෙ විපාකධම්මෙ. විපාකපච්චයත්තාභාවාභාවතොති විපාකපච්චයභාවාභාවස්ස අභාවතො. න හි විපාකො විපාකස්ස විපාකපච්චයො න හොති, තස්මා නත්ථි හෙතුවිපාකපච්චයානං විසභාගතාති අධිප්පායො.

ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං උදාහරණෙන සමත්ථෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. හෙතුසහජාතපච්චයසහිතෙති හෙතුපච්චයසහජාතපච්චයසහිතෙ, උභයපච්චයයුත්තෙති අත්ථො. හෙතූනන්ති ඉදං ‘‘සහජාතපච්චයත්තාභාවො’’ති ඉමිනාපි සම්බන්ධිතබ්බං. හෙතූනඤ්හි හෙතුපච්චයසහිතෙ රාසිම්හි හෙතුපච්චයභාවො විය සහජාතපච්චයභාවොපි අත්ථීති. තත්ථ හෙතුවජ්ජානං සහජාතධම්මානං හෙතුධම්මස්ස ච න සභාගතා වුච්චති සහජාතපච්චයෙන සභාගභාවතො. එවමිධාපීති යථා හෙතුසහජාතපච්චයෙසු වුත්තප්පකාරෙන නත්ථි විසභාගතා, එවමිධාපි ¶ හෙතුවිපාකපච්චයෙසු නත්ථි විසභාගතාති අත්ථො. එස නයො විප්පයුත්තපච්චයෙපීති ය්වායං නයො හෙතුසහජාතපච්චයෙසු විසභාගතාභාවො වුත්තො, එස නයො හෙතුසහිතෙ විප්පයුත්තපච්චයෙපීති අත්ථො. තත්ථාපි හි ‘‘හෙතුවිප්පයුත්තපච්චයසහිතෙ රාසිම්හී’’තිආදි සක්කා යොජෙතුන්ති. පච්චුප්පන්නො එව පච්චයුප්පන්නො, පච්චයො පන අතීතොපි අනාගතොපි කාලවිනිමුත්තොපි හොතීති පච්චුප්පන්නක්ඛණෙ හෙතුපච්චයභාවෙ සහජාතාදිපච්චයභාවං සන්ධාය තථාභාවාභාවවසෙන සභාගතාය වුච්චමානාය නානාක්ඛණිකානං කුසලාදීනං හෙතූනං විපාකානඤ්ච වසෙන විසභාගතා තස්සෙව හෙතුස්ස න වත්තබ්බාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘අපිචා’’තිආදිනා.

අග්ගහිතවිසෙසතො සාමඤ්ඤතො විසෙසො න සුවිඤ්ඤෙය්යො හොතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘කුසලා වීමංසාධිපතීති එවං වත්තබ්බ’’න්ති.

441-443. ‘‘ඉතරානි ¶ ද්වෙ ලභතී’’ති එවං වත්තුං න සක්කා, හෙතාධිපතිදුකෙහි දස්සිතානි යානි ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස, කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති චත්තාරි විස්සජ්ජනානි, තෙසු හෙතුසහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතඉන්ද්රියමග්ගපච්චයෙසු සම්පයුත්තපච්චයෙ පවිට්ඨෙ ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමානි ද්වෙ ලභති. යං සන්ධාය අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘සචෙ තෙහි සද්ධිං…පෙ… තානෙව ද්වෙ ලභතී’’ති, තෙහි පන ඉතරානි නාම ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස චා’’ති ඉමානි ද්වෙපි සියුං. න හි කුසලො ධම්මො කුසලස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉතරානි ද්වෙ ලභතීති පුරිමපාඨො’’තිආදි. ඉතරානි ද්වෙති වා අඤ්ඤානි ද්වෙ, යානි සම්පයුත්තපච්චයවසෙන ද්වෙ විස්සජ්ජනානි, විප්පයුත්තපවෙසෙ පන තතො අඤ්ඤානි අඤ්ඤථාභූතානි ද්වෙ විස්සජ්ජනානි. යානි සන්ධාය වුත්තං ‘‘කුසලො අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො අබ්යාකතස්සාති ද්වෙ ලභතීති පඨන්තී’’ති. තෙසූති ඌනතරගණනාහෙතූසු විපාකඅඤ්ඤමඤ්ඤාදීසු.

අනාමට්ඨවිපාකානීති ¶ අග්ගහිතවිපාකපච්චයානි, ඝටනං අපෙක්ඛිත්වා අයං නපුංසකනිද්දෙසො. න විපාකහෙතුරහිතානි සාධාරණවසෙන වුත්තත්තා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සාමඤ්ඤතො නවන්නම්පි හෙතූනං වසෙන වුත්තානී’’ති, ‘‘විපාකහෙතුපි ලබ්භතී’’ති ච.

තත්ථාති පඤ්චමඝටනතො පට්ඨාය පඤ්චසු ඝටනෙසු. තෙන විපාකෙන සහ, සමං වා උට්ඨානං එතස්සාති සමුට්ඨානන්ති අයම්පි අත්ථො සම්භවතීති වුත්තං ‘‘පටිසන්ධියං කටත්තාරූපම්පි තංසමුට්ඨානග්ගහණෙනෙව සඞ්ගණ්හාතී’’ති. එසෙව නයොති ඉමිනා කටත්තාරූපම්පි තංසමුට්ඨානග්ගහණෙනෙව සඞ්ගණ්හාතීති ඉමමෙවත්ථං අතිදිසති.

එවම්පීති ‘‘එතෙසු පනා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තප්පකාරෙපීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එතෙසු පන…පෙ… වුත්තනයෙනපී’’ති. යො යො පච්චයොති යො යො හෙතුආදිපච්චයො මූලභාවෙන ඨිතො පරෙසං පච්චයානං. තප්පච්චයධම්මානන්ති තෙහි හෙතුආදිපච්චයෙහි පච්චයභූතානං හෙතුආදිධම්මානං. නිරවසෙසඌනඌනතරඌනතමලාභක්කමෙනාති තෙ ධම්මා යෙසු විස්සජ්ජනෙසු යථාරහං නිරවසෙසා ලබ්භන්ති ¶ , යෙසු ඌනා ඌනතරා ඌනතමා ච ලබ්භන්ති, තෙන කමෙන ඝටනාවචනතො පච්චයුප්පන්නාපි යථාක්කමං නිරවසෙසාදික්කමෙනෙව ලබ්භන්ති. තෙනාහ ‘‘නිරවසෙසලාභෙ ච…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති.

හෙතුමූලකං නිට්ඨිතං.

445. පඤ්චමෙ එකන්ති සනිස්සයතො අබ්යාකතමූලං අකුසලන්ති ඉදං සන්ධායාහ ‘‘වත්ථුවසෙන සනිස්සයං වක්ඛතී’’ති. න ඉදන්ති ඉදං චතුත්ථං ඝටනං ලබ්භමානස්සපි වත්ථුස්ස වසෙන ඝටනං න හොති තස්ස වක්ඛමානත්තා, තස්මා ‘‘ආරම්මණවසෙනෙවා’’ති එකංසො ගහිතොති අත්ථයොජනා.

446. සහජාතපුරෙජාතා එකො නිස්සයපච්චයොති ඉමිනා සතිපි පච්චයධම්මභෙදෙ පච්චයභාවභෙදො නත්ථීති දස්සෙති, තථා ‘‘අත්ථිපච්චයො’’ති ඉමිනාපි. අවිගතපච්චයොපෙත්ථ අත්ථිපච්චයෙනෙව සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. ‘‘අත්ථිඅවිගතපච්චයො’’ති පාඨො. සහජාතාරම්මණාධිපති පන න කෙවලං පච්චයධම්මප්පභෙදොව, අථ ඛො පච්චයභාවභෙදොපි අත්ථෙවාති ආහ ‘‘එවං…පෙ… අභාවතො’’ති. වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං ¶ කාතුං ‘‘නිස්සයභාවො හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සහජාතපුරෙජාතනිස්සයාදීනන්ති සහජාතනිස්සයපුරෙජාතනිස්සයාදීනං. ආදි-සද්දෙන සහජාතපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතභාවෙ සඞ්ගණ්හාති. න පනෙවන්තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං විවරන්තො ‘‘සහජාතො හී’’තිආදිමාහ. භින්නසභාවාති සමානෙපි අධිපතිසද්දවචනීයභාවෙ පච්චයභාවවිසිට්ඨෙන සභාවෙන භින්නසභාවා, න හෙතුපච්චයාදයො විය සභාවමත්තෙන. තෙනෙවාති භින්නසභාවත්තා එව. අඤ්ඤථා ‘‘කුසලො කුසලස්ස සහජාතවසෙන, අබ්යාකතො ආරම්මණවසෙන අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො හොතී’’ති තදුභයං එකජ්ඣං කත්වා වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්හාවාරවිභඞ්ගෙ…පෙ… න වුත්ත’’න්ති.

447-452. සාධාරණවසෙනාති අධිපතින්ද්රියභාවසාමඤ්ඤෙන. තථා චෙව ඡ ඝටනානි යොජෙත්වා දස්සෙති ‘‘අධිපතී’’තිආදිනා. ද්වෙ පච්චයධම්මාති වීරියවීමංසානං වසෙන ද්වෙ පච්චයධම්මා, එකොයෙව චිත්තාධිපතිවසෙන. සමග්ගකානි පුබ්බෙ වත්තබ්බානි සියුං අධිපතිපටිපාටියාති අධිප්පායො. පඨමඤ්හි වීරියාධිපති පච්ඡා චිත්තාධිපතීති. තෙසං ආහාරමග්ගපච්චයානං ¶ පච්ඡා වුත්තානි සමග්ගකානි. සදිසත්තාති ඉදං පරතො ‘‘හෙතුවසෙන වුත්තඝටනෙහි සදිසත්තා’’තිආදිවචනං සන්ධාය වුත්තං.

457-460. දුමූලකන්ති කුසලාබ්යාකතමූලකං. තං කුසලමූලකෙසු කස්මා වුත්තන්ති චොදනායං ආහ ‘‘අබ්යාකතසහිතස්ස කුසලස්ස පච්චයභාවදස්සනවසෙනා’’ති. එත්ථාති අනුලොමගණනෙ. යථාවුත්තෙසූති ‘‘සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතමූලකෙසූ’’ති එවං වුත්තෙසු සහජාතාදිමූලකෙසු. අත්ථිඅවිගතමූලකවජ්ජෙසූති අත්ථිඅවිගතමූලකානි ඨපෙත්වා අවසෙසෙසු ආහාරෙන ආහාරපච්චයෙන ඝටනානි න යොජිතානීති සම්බන්ධො. අධිපතින්ද්රියෙහි ච නිස්සයාදිවජ්ජෙසු සහජාතාදීසු ඝටනානි න යොජිතානීති යොජනා. තෙසූති හෙතුකම්මඣානමග්ගෙසු ආහාරෙ අධිපතින්ද්රියෙසු ච තංතංඝටනවසෙන යථාවුත්තෙසු යොජියමානෙසු. තෙනාති හෙතුආදිඅරූපධම්මානංයෙව ලබ්භනතො. තෙහි ඝටනානීති හෙතුආදීහි යොජියමානානි ඝටනානි. රූපමිස්සකත්තාභාවෙනාති ඉදං වුත්තසදිසතාය කාරණවචනං. කස්මා පනෙත්ථ අත්ථිඅවිගතමූලකානි නිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානි ¶ තෙහි වජ්ජිතානීති ආහ ‘‘අත්ථිඅවිගතෙහි පනා’’තිආදි. නිස්සයාදීහි යොජියමානානි අධිපතින්ද්රියානි රූපමිස්සකානි හොන්තීති න වුත්තානීති සම්බන්ධො. යදි එවං කස්මා අත්ථිඅවිගතමූලකෙසු ආහාරෙන, නිස්සයාදිමූලකෙසු ච අධිපතින්ද්රියෙහි යොජනා කතාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අධිපතාහාරින්ද්රියමූලකෙසූ’’තිආදි.

473-477. එදිසෙසු ඨානෙසු ඛන්ධ-සද්දො අරූපෙස්වෙව නිරුළ්හොති කත්වා වුත්තං ‘‘න පවත්තෙ විය ඛන්ධායෙව පච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහෙතබ්බා’’ති. කටත්තාරූපම්පි පන ලබ්භතීති ඉමිනා ‘‘එකක්ඛණිකකම්මවසෙන වුත්තානී’’ති වචනං පටික්ඛිපති. යමත්ථං සන්ධාය ‘‘කස්මා න වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තං පාකටතරං කරොන්තො ‘‘නනූ’’තිආදිං වත්වා පුන තං උදාහරණෙන විභාවෙතුං ‘‘යථාචා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණනිස්සයපච්චයභාවෙනාති ආරම්මණපච්චයභාවෙන නිස්සයපච්චයභාවෙන ච. කම්මස්ස ච පච්චයභාවො පාකටොයෙවාති ආහ ‘‘කම්මම්පි ආරම්මණපච්චයභාවෙන වත්තබ්බ’’න්ති. ද්වින්නං පච්චයභාවානන්ති කම්මාරම්මණපච්චයභාවානං. අඤ්ඤමඤ්ඤපටික්ඛෙපතොති ඉමිනා ද්වින්නං පච්චයභාවානං භින්නත්තා පවත්තිආකාරස්ස එකක්ඛණෙ එකස්මිං පච්චයධම්මෙ අයුජ්ජමානතං දස්සෙති. යථාදස්සිතස්ස නිදස්සිතබ්බෙන අසමානතං දස්සෙන්තො ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්හි…පෙ… යුත්තං වත්තු’’න්ති ආහ. කම්මං පනාතිආදිනා කම්මාරම්මණපච්චයානං ¶ පවත්තිආකාරස්ස භින්නත්තා එකජ්ඣං හුත්වා අප්පවත්තිමෙව විභාවෙති. යතො තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පටික්ඛෙපකා වුත්තා, කස්මා පන තංයෙව වත්ථු ආරම්මණපච්චයො හොති නිස්සයපච්චයො ච, න තංයෙව කම්මං ආරම්මණපච්චයො ච කම්මපච්චයො චාති? න චොදෙතබ්බමෙතං, ධම්මසභාවො එසොති දස්සෙන්තො ‘‘එස ච සභාවො’’තිආදිමාහ. තත්ථ වත්තමානානන්ති පච්චුප්පන්නානං. යන්ති ඉදං ‘‘වත්තබ්බතා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධියමානං ‘‘යා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන විපරිණාමෙතබ්බං. යථාතිආදිනා තමෙවත්ථං උදාහරණදස්සනෙන විභාවෙති.

478-483. යං විඤ්ඤාණං අධිපතිපච්චයො න හොති, තං අනාමට්ඨාධිපතිභාවං දට්ඨබ්බං. වත්ථුස්ස වසෙනාති හාපෙතබ්බස්ස වත්ථුස්ස වසෙන.

484-495. අරූපින්ද්රියානි ¶ රූපානං පච්චයත්තෙන ලබ්භන්තීති යොජනා. යදිපි එවං වුත්තං රූපින්ද්රියානං අරූපානං පච්චයත්තඤ්ච ලබ්භතීති ආහ ‘‘චක්ඛාදීනි ච පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ලබ්භන්තී’’ති. තංසමානගතිකාති වීරියෙන සමානගතිකා මග්ගපච්චයතාය.

511-514. විප්පයුත්තමූලකෙ ‘‘දසමෙ කුසලාදයො චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති ඉදං පවත්තිවසෙන අට්ඨකථායං වුත්තන්ති ආහ ‘‘පටිසන්ධියං පන ‘ඛන්ධා කටත්තාරූපානං වත්ථු ච ඛන්ධාන’න්ති ඉදම්පි ලබ්භතී’’ති. තස්ස දස්සනවසෙනාති තස්ස වත්ථුස්ස දස්සනවසෙන, න අනවසෙසතො පච්චයධම්මස්ස දස්සනවසෙන. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධා ච වත්ථුස්සාති ඉදම්පි පන ලබ්භතෙවා’’ති. න වජ්ජෙතබ්බානීති තෙසම්පි පච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජෙතබ්බත්තා.

515-518. අරූපවත්ථාරම්මණමහාභූතඉන්ද්රියාහාරානං පච්චයධම්මානන්ති අත්ථො. ‘‘ආහාරින්ද්රියපච්චයා චා’’තිපි පන වත්තබ්බං. කස්මා? න හි ඉන්ද්රියාහාරානං වසෙන සහජාතාදයො ලබ්භන්ති, ඉන්ද්රියාහාරානං පන වසෙන ඉන්ද්රියාහාරපච්චයාව ලබ්භන්ති. ‘‘සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති හි උද්දිසිත්වා අත්ථිපච්චයො විභත්තොති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘ආහාරග්ගහණෙන කබළීකාරො ආහාරොව ගහිතො, ඉන්ද්රියග්ගහණෙන ච රූපජීවිතින්ද්රියමෙව, සෙසාහාරින්ද්රියානි සහජාතාදීස්වෙව අන්තොගධානි කතානි. යානි තදන්තොගධානි, තෙ සන්ධාය අට්ඨකථායං ‘අරූපවත්ථාරම්මණමහාභූතඉන්ද්රියාහාරානං වසෙනා’ති එත්ථ ඉන්ද්රියාහාරග්ගහණං කතන්ති ‘සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතපච්චයා ලබ්භන්තී’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

තත්ථ ¶ අරූපානං සහජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියපච්චයභාවො යථාරහං වෙදිතබ්බො. වත්ථු සහජාතං පුරෙජාතඤ්ච, ආරම්මණං පුරෙජාතමෙව, අභිඤ්ඤාඤාණස්ස පන කදාචි සහජාතම්පි ආරම්මණපච්චයො හොතියෙව. සහජාතග්ගහණෙන පනෙත්ථ සහජාතපච්චයභූතොව ගය්හති, සො ච එකුප්පාදාදිලක්ඛණයුත්තොවාති යො ධම්මො සහජාතො හුත්වා ආරම්මණං හොති, න සො ඉධ අධිප්පෙතො. යදි සහජාතොපි ආරම්මණං හොති, කස්මා පාළියං තථා න විභත්තන්ති? එකකලාපපරියාපන්නස්ස එකුප්පාදාදිලක්ඛණයුත්තස්ස භින්නකලාපපරියාපන්නතො සඞ්කරමොචනත්ථං. අපිච අප්පචුරභාවතො අපාකටභාවතො ච තං න ගහිතං ¶ . තතොති නවමතොති අත්ථො, න දසමතොති අධිප්පායො. න හි එකාදසමෙ අධිපති අත්ථීති. තථා චුද්දසමෙති එත්ථ තථා-සද්දෙන වත්ථුග්ගහණෙන චක්ඛාදිවත්ථූනිපි ගහිතානීති ඉමමත්ථං උපසංහරති. තදෙවාති ආරම්මණමෙව.

519. සහජාතානි වියාති සහජාතපච්චයසහිතානි විය ඝටනානි. සහජාතෙනාති සහජාතපච්චයෙන. තානීති ‘‘පකිණ්ණකඝටනානී’’ති වුත්තඝටනානි. යානි හි සහජාතපච්චයෙන න යොජිතානි, තානෙත්ථ පකිණ්ණකඝටනානීති වුත්තානි. පුරෙජාත…පෙ… වසෙනාති එත්ථ අයං යොජනා – පුරෙජාතස්ස පච්ඡාජාතස්ස ආහාරස්ස ඉන්ද්රියස්ස ච සහජාතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච සාමඤ්ඤවසෙන, තෙසංයෙව සහජාතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අසාමඤ්ඤවසෙන චාති වුත්තං හොති. යථා පුරෙජාතස්ස පච්ඡාජාතස්ස ච සහජාතෙන අසාමඤ්ඤං භින්නසභාවත්තා, තතො එව ආහාරින්ද්රියානම්පි තෙන අසාමඤ්ඤං, එවං පුරෙජාතාදීනං චතුන්නම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං අසාමඤ්ඤං භින්නසභාවත්තා. එවං අසාමඤ්ඤවසෙන අසමානතාවසෙන යථාවුත්තානි ඝටනානි විප්පකිණ්ණානි. යථා පන සහජාතපච්චයධම්මා අරූපක්ඛන්ධාදයො තෙනෙව සහජාතපච්චයතාසඞ්ඛාතෙන මිථූනං සමානභාවෙන අඤ්ඤෙහි අසංකිණ්ණා අත්තනො පච්චයුප්පන්නානං පච්චයො හොන්තීති අසාමඤ්ඤවසෙන තෙසං පවත්ති, එවං පුරෙජාතාදිපච්චයධම්මාපීති තෙසං සහජාතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච යථාවුත්තස්ස සාමඤ්ඤස්ස අසාමඤ්ඤස්ස ච වසෙන තානි ඝටනානි විප්පකිණ්ණානීති පකිණ්ණකානි වුත්තානි. එවං සන්තෙ සහජාතානම්පි ඝටනානං පකිණ්ණකභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, තෙසං සහජාතතාය එව අවිප්පකිණ්ණභාවසිද්ධිතො. තෙන වුත්තං ‘‘සහජාතං අග්ගහෙත්වා වුත්තානි පකිණ්ණකානි නාමා’’ති.

තානීති පකිණ්ණකඝටනානි. කුසලවිපාකාති කුසලා ච විපාකා ච, යෙ අභින්නලක්ඛණා හුත්වා කුසලසභාවා විපාකසභාවා චාති අත්ථො. එවංසභාවඤ්ච එකං අඤ්ඤින්ද්රියමෙවාති ¶ ආහ ‘‘ඉදං…පෙ… ලබ්භතී’’ති. නනු ච සද්ධින්ද්රියාදිවසෙනපි අයමත්ථො ලබ්භතීති? තෙසං කිරියසභාවතාපි අත්ථෙවාති. දුක්ඛන්ති චෙතසිකදුක්ඛං. තෙනාහ ‘‘අකුසලමෙවා’’ති. විපාකස්ස දුක්ඛස්සාති යොජනා. තෙන වුත්තං ‘‘අඣානඞ්ගත්තා’’ති. අකුසලවිපාකකිරියාති විචිකිච්ඡාචිත්තපඤ්චවිඤ්ඤාණකිරියාමනොධාතූසු පවත්තනතො අකුසලවිපාකකිරියාව හොති චිත්තට්ඨිතීති ¶ අත්ථො. යස්මා අකුසලවිපාකාති එවමත්ථෙ ගය්හමානෙ දුක්ඛස්ස චිත්තට්ඨිතියා ච වසෙන යථා ඣානෙසු, එවං අඤ්ඤෙසං වසෙන අඤ්ඤෙසු ච න ලබ්භති, තස්මා අකුසලස්ස විපාකාති එවමත්ථෙ ගය්හමානෙ දුක්ඛින්ද්රියස්ස වසෙන ඉන්ද්රියෙසු ලබ්භතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අකුසලස්ස…පෙ… ලබ්භෙය්යා’’ති. ඉමස්මිං කුසලත්තිකෙ විපාකො විපාකාබ්යාකතමිච්චෙව ගය්හති, න අකුසලාදිපදෙහි විසෙසෙත්වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කුසලවිපාකා…පෙ… නත්ථී’’ති ආහ.

පඤ්හාවාරස්ස ඝටනෙ අනුලොමගණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයුද්ධාරවණ්ණනා

527. නහෙතුපච්චයෙනාති එත්ථ න-කාරො අඤ්ඤත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘හෙතුපච්චයතො අඤ්ඤෙන පච්චයෙනා’’ති ආහ. අග්ගහිතග්ගහණෙනාහි සහජාතාදිසඞ්ගහවසෙන අග්ගහිතානං ගහණෙන. අට්ඨ හොන්තීති ඉමිස්සා පාළියා ආගතා ආරම්මණාදයො අට්ඨ පච්චයා හොන්ති. තෙසූති අට්ඨසු පච්චයෙසු. තීහීති ආරම්මණසහජාතඋපනිස්සයපච්චයෙහි. ද්වීහීති ආරම්මණපච්චයඋපනිස්සයපච්චයෙහි. තස්මිං තස්මිං පච්චයෙති තස්මිං තස්මිං හෙතුආදිකෙ පච්චයෙ. තතො හෙතුආදිපච්චයතො. යථායොගං යොජෙතබ්බාති යස්මිං පච්චයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ යෙ පච්චයා අනුලොමතො යොජනං ලභන්ති, තෙ යොජෙතබ්බාති අත්ථො.

ද්වින්නන්ති අනන්තරූපනිස්සයස්ස පකතූපනිස්සයස්සාති ඉමෙසං ද්වින්නං. වත්ථුපුරෙජාතස්ස වසෙන පුරෙජාතං ආරම්මණපුරෙජාතස්ස ආරම්මණෙන සඞ්ගහිතත්තා. අඤ්ඤිස්සා චෙතනායාති නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවෙනෙව පවත්තාය චෙතනාය. අරූපාහාරා අපරිච්චත්තසහජාතභාවා එව ¶ ආහාරපච්චයො හොන්ති, රූපාහාරො ඨිතිප්පත්තොයෙවාති වුත්තං ‘‘සහජාතතො අඤ්ඤස්ස කබළීකාරාහාරස්ස වසෙන ආහාරො’’ති. සහජාතතො අඤ්ඤස්සාති ච ඉදං අරූපාහාරනිවත්තනත්ථං වුත්තං, න කබළීකාරාහාරවිසෙසනිවත්තනත්ථං තාදිසස්සෙව තස්ස අභාවතො. න හි රූපාහාරො සහජාතපච්චයො හොති, නාපි පුරෙජාතපච්චයො හොති ¶ . යථා සහජාතානං සහජාතපච්චයො න හොති, එවං පුරෙජාතානං පච්ඡාජාතපච්චයො න හොති, පච්ඡාජාතානඤ්ච පුරෙජාතපච්චයො න හොති. කස්මා? තාදිසස්ස පච්චයලක්ඛණස්ස අභාවතො. යෙසඤ්හි යො ජනකො, න තෙහි තස්ස සහජාතතා අත්ථි, නාපි පුරෙජාතතා පුරෙජාතපච්චයලක්ඛණයුත්තා, පච්ඡාජාතපච්චයතාය පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි රූපධම්මත්තා. උපත්ථම්භකත්තෙපි එසෙව නයො, තස්මා සහජාතාදිවිධුරො එව තස්ස පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. තෙනෙව හි ‘‘සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති එත්ථ රූපජීවිතින්ද්රියං විය රූපාහාරො විසුං ගහිතො. තථා චාහ ‘‘රූපාහාරො…පෙ… ආහාරපච්චයොව හොතී’’ති. සහජාතතො පුරෙජාතතො ච අඤ්ඤස්ස රූපජීවිතින්ද්රියස්සාති එත්ථ රූපාහාරෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවඤ්ච කත්වාති පුරිමපුරිමෙහි අසඞ්ගහිතසඞ්ගණ්හනවසෙන පච්ඡිමපච්ඡිමානං ගහිතත්තා තථා රූපාහාරස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස ච වසෙන ඉධ ආහාරින්ද්රියපච්චයානං ගහිතත්තාති අත්ථො, අඤ්ඤථා ‘‘ආහාරපච්චයෙන පච්චයො, ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති වත්තබ්බං සියාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණ…පෙ… ඉච්චෙව වුත්ත’’න්ති. තදඤ්ඤාභාවාති තතො ආරම්මණාදිපච්චයතො අඤ්ඤස්ස ඉධාධිප්පෙතකම්මාදිපච්චයස්ස කුසලෙ අභාවා. තස්මාති යස්මා ආරම්මණතො අඤ්ඤෙසං ද්වින්නං වසෙන උපනිස්සයො වුත්තො, තස්මා ‘‘ආරම්මණාධිපති ආරම්මණපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති වත්තබ්බං, න ආරම්මණූපනිස්සයෙති අධිප්පායො. යදි එවං කස්මා පරිත්තත්තිකපඤ්හාවාරපච්චනීයෙ ආරම්මණං න වුත්තං. උපනිස්සයෙන හි අසඞ්ගහිතත්තෙ තං වත්තබ්බමෙව සියාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. තත්ථ පුරිමෙහි අසඞ්ගහිතවසෙන වුත්තානන්ති පුරිමෙහි පච්චයෙහි අසඞ්ගහිතවසෙන වුත්තානං පච්ඡිමානං පච්චයානං. සඞ්ගහිතවිවජ්ජනාභාවතොති අත්තනා සමානලක්ඛණතාය සඞ්ගහිතස්ස පච්චයස්ස විවජ්ජනාභාවතො, විවජ්ජනෙ කාරණං නත්ථීති අත්ථො. උපනිස්සයතො අඤ්ඤාරම්මණාභාවතොති අප්පමාණො ධම්මො අප්පමාණස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණං හොන්තො ආරම්මණූපනිස්සයොව හොති ආරම්මණාධිපතිභාවතොති අත්ථො. යථා ආරම්මණෙ ගහිතෙ ආරම්මණූපනිස්සයො ගහිතොව හොති බලවාරම්මණභාවතො ¶ , එවං ආරම්මණූපනිස්සයෙ ගහිතෙ ආරම්මණං ¶ ගහිතමෙව හොති තංසභාවත්තාති තත්ථ තං විසුං න උද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘න පන ආරම්මණූපනිස්සයස්ස ආරම්මණෙ අසඞ්ගහිතත්තා’’ති.

පච්ඡාජාතආහාරානන්ති අත්තනො පච්චයුප්පන්නතො පුරෙජාතකායතො පච්ඡාජාතානං අරූපාහාරානං. තෙ හි අත්තනා සහජාතඅරූපධම්මානං තංසමුට්ඨානරූපධම්මානම්පි සහජාතඅත්ථිපච්චයා හොන්ති, පුරෙජාතානං පන වත්ථූනං පච්ඡාජාතඅත්ථිපච්චයො. පච්ඡාජාතින්ද්රියානන්ති පච්ඡාජාතානං අරූපින්ද්රියානං. සෙසං ආහාරෙ වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. යස්මා එතෙ ආහාරින්ද්රියා යස්මිං ඛණෙ පුරෙජාතඅත්ථිපච්චයං ලභන්ති, තස්මිංයෙව ඛණෙ තංතංපච්චයුප්පන්නානං සහජාතඅත්ථිපච්චයො පච්ඡාජාතඅත්ථිපච්චයො ච හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘සහාපි අත්ථිඅවිගතපච්චයභාවො හොතී’’ති. තිණ්ණන්ති සහජාතාදීනං තිණ්ණං. ඡහි භෙදෙහීති විසුං ගහිතෙහි සහජාතාදීහි පඤ්චහි යථාරහං එකජ්ඣං ගහිතභෙදෙන චාති ඡහි අත්ථිපච්චයභෙදෙහි. එකෙකං සඞ්ගහෙත්වාති අත්ථිපච්චයලක්ඛණං අවිගතපච්චයලක්ඛණඤ්ච විසුං විසුං ඡහි භෙදෙහි සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං.

අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතොති වත්තබ්බං චක්ඛාදීනං ජීවිතින්ද්රියස්ස ච අධිප්පෙතත්තා, සපරසන්තානිකානඤ්ච ඉන්ද්රියානං අනධිප්පෙතත්තා. නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං පුරෙජාතභූතානන්ති අධිප්පායො. තෙසඤ්හි පුරෙජාතෙ සඞ්ගහො. තදෙකදෙසස්සාති ආරම්මණෙකදෙසස්ස, ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයානන්ති අත්ථො. තෙසන්ති නිස්සයාදීනං. උපනිස්සයාදීසූති උපනිස්සයපුරෙජාතපච්චයාදීසු. තං පන පුරෙජාතභූතං ආරම්මණං. තත්ථාති උපනිස්සයපච්චයසඞ්ගහෙ. යථාවුත්තනයො චෙත්ථ එකන්තෙන ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘අථ පනා’’තිආදි වුත්තං.

එව-සද්දො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො, අඤ්ඤථා තෙසු පඤ්හෙසු එකසභාවතොව පච්චයස්ස ආගමනං වුත්තං සියා. තෙනාති ‘‘එකොවා’’ති අවධාරණෙන අග්ගහිතෙන. තෙසූති සහජාතපුරෙජාතපච්චයෙසු. උක්කට්ඨවසෙනාති ‘‘එකො ද්වෙ’’තිආදිනා වුත්තඋක්කංසවසෙන. තෙ තෙ පච්චයෙ සඞ්ගහෙත්වාති තෙ හෙතුආදිපච්චයෙ සහජාතාදිපච්චයෙහි සඞ්ගහෙත්වා. දස්සිතපච්චයපරිච්ඡෙදොති සොළසාදිභෙදෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතපච්චයපරිච්ඡෙදො.

පභෙදපරිහානීසූති ¶ සහජාතපච්චයාදීහි සඞ්ගහිතපච්චයප්පභෙදෙ තංතංපච්චයපටික්ඛෙපෙ පඤ්හාපරිහානියඤ්චාති ¶ අත්ථො. නහෙතුපච්චයාති ඉමිනා හෙතුපච්චයතො අඤ්ඤෙ පච්චයා ගහිතාති කත්වා වුත්තං ‘‘නහෙතුපච්චයාති එත්ථ ලබ්භමානපච්චයෙ සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වාති සබ්බපච්චනීයසාධාරණලක්ඛණවසෙන වුත්තත්තා එව න වත්තබ්බං සියා, න හි හෙතුපච්චයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ හෙතුධම්මො හෙතුස්ස ධම්මස්ස සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති සක්කා වත්තුං. වීසති පච්චයාති හෙතුපච්චයෙන සද්ධිං වීසති පච්චයා. පරිහානීයං විත්ථාරකථං දස්සෙන්තොති යොජනා.

528. තෙහි තෙහි පච්චයෙහීති සහජාතපච්චයාදීහි තෙහි තෙහි සඞ්ගාහකභූතෙහි පච්චයෙහි. තෙ තෙ පච්චයාති සඞ්ගහෙතබ්බා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාදයො හෙතුපච්චයාදයො වා තෙ තෙ පච්චයා. අඤ්ඤෙසං අභාවං සන්ධාය වුත්තං, න තෙසං සබ්බෙසං සම්භවන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. තත්ථ ද්වෙයෙවාති ආරම්මණාධිපතිං අපනෙත්වා ආහ. අබ්යාකතස්සපීති පි-සද්දෙන න කෙවලං කුසලස්සෙව, අථ ඛො අබ්යාකතස්සපීති කුසලං සම්පිණ්ඩෙති.

530. තෙන සද්ධින්ති වත්ථුනා සද්ධිං. සුද්ධානන්ති කෙවලානං වත්ථුනා විනා ච ගහිතානං කුසලක්ඛන්ධානං. යදිපි වත්ථුනා සද්ධිං සහජාතට්ඨො නත්ථි, නිස්සයාදිභාවො පන අත්ථෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘වත්ථුනා පනා’’තිආදිමාහ.

සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතආහාරින්ද්රියානං අත්ථිපච්චයෙන සඞ්ගහෙතබ්බත්තා සහජාතාදීහි සඞ්ගහෙතබ්බානං තංසඞ්ගහො සුකරොති දස්සෙතුං උපනිස්සයෙන සඞ්ගහෙතබ්බානං සඞ්ගහො වුත්තනයො එවාති වුත්තං ‘‘චතූසු සබ්බපච්චයෙ සඞ්ගණ්හිත්වා’’ති. කම්මං පන සහජාතූපනිස්සයෙහි අසඞ්ගහෙතබ්බතාපි අත්ථීති සරූපතො ගහිතං, අඤ්ඤථා ‘‘තීසු පච්චයෙසූ’’ති වත්තබ්බං සියා. මිස්සකාමිස්සකස්සාති සහජාතපුරෙජාතාදිභාවෙහි මිස්සකස්ස තථා අමිස්සකස්ස ච. වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං. තෙනාති අත්ථිපච්චයවිභාගසඞ්ගාහකානං සහජාතාදීනං ගහණෙන. සබ්බපච්චයානං…පෙ… හොතීති ඉමිනා ‘‘ඉමස්මිං පන පච්චයුද්ධාරෙ’’තිආදිනා වුත්තොපි පච්චයසඞ්ගහො ඉධ අත්ථතො දස්සිතොයෙවාති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

නිස්සයො ¶ කස්මා න වුත්තො? සහජාතනිස්සයො පුරෙජාතනිස්සයොති හි සක්කා විභජිතුන්ති අධිප්පායො. විප්පයුත්තො වා කස්මා න වුත්තො? පුරෙජාතවිප්පයුත්තො පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තොති විභජිතුං සක්කාති අත්ථො. යං මිස්සකාමිස්සකභාවං මනසි කත්වා ‘‘අවත්තබ්බත්තා’’ති ¶ වුත්තං, තං දස්සෙන්තො ‘‘නිස්සයො තාවා’’තිආදිමාහ. විසෙසිතබ්බො ‘‘විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති අවිසෙසෙන පාළියං වුත්තත්තා. සො වියාති අත්ථිපච්චයො විය, නිස්සයපච්චයො විය වා අත්ථිපච්චයවිසෙසාභාවෙන විප්පයුත්තපච්චයො න වත්තබ්බොව. ද්වින්නං පච්චයානං විය පභෙදසබ්භාවතොති දස්සෙන්තො ‘‘සහජාතපුරෙජාතානඤ්චා’’තිආදිමාහ. තථාතිආදිනා වුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘වක්ඛතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මග්ගඵලධම්මානං මග්ගඵලතංසමුට්ඨානරූපවසෙන සහජාතඅත්ථිපච්චයො තෙසංයෙව පුරෙජාතචතුසන්තතිරූපවසෙන පච්ඡාජාතඅත්ථිපච්චයො වුත්තො, න පන විප්පයුත්තපච්චයභාවො වක්ඛතීති යොජනා. සොති විප්පයුත්තපච්චයො.

හෙතුආදීනං සහජාතන්තොගධත්තා හෙතුආදයො තබ්බිසෙසා හොන්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘සහජාතපච්චයො ච හෙතුආදීහි විසෙසෙතබ්බො’’ති. සොති සහජාතපච්චයො. විරුද්ධපච්චයෙහීති සහජාතපුරෙජාතස්ස සහජාතාදිභාවෙන විරුද්ධෙහි පච්චයෙහි. තෙනාහ ‘‘උප්පත්තිකාලවිරුද්ධෙහි පච්චයෙහී’’ති.

පච්චනීයුද්ධාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයගණනවණ්ණනා

නහෙතුමූලකවණ්ණනා

532. අධිපතිපච්චයාදිභූතො ආරම්මණපච්චයොති ආරම්මණආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයෙ වදති. තෙ ච යස්මා ආරම්මණසභාවා එව, තස්මා වුත්තං ‘‘පරිහායතියෙවා’’ති. පන්නරසසූති දුතියෙ සහජාතපච්චයෙ ‘‘හෙතුපච්චයො’’තිආදිනා වුත්තෙසු පන්නරසසු. එකාදසන්නං වසෙනාති සහජාතපච්චයො, සහජාතතාවිසිට්ඨා අධිපතිනිස්සයකම්මාහාරින්ද්රියත්ථිඅවිගතහෙතුඣානමග්ගා චාති ඉමෙසං එකාදසන්නං ¶ වසෙන. සහජාතෙ අන්තොගධා හෙතුආදයො. තස්මිං පටික්ඛිත්තෙති තස්මිං සහජාතෙ පටික්ඛිත්තෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ. අනන්තොගධා සහජාතෙ ¶ , කෙ පන තෙති ආහ ‘‘ආරම්මණාධිපතිපුරෙජාතනිස්සයාදයො’’ති. ආරම්මණාදිආකාරෙනාති ආරම්මණපුරෙජාතනිස්සයනානාක්ඛණිකකම්මාදිආකාරෙන.

තස්මිං පටික්ඛිත්තෙති තස්මිං සහජාතපච්චයෙ පටික්ඛිත්තෙ. ඉමෙ වාරාති සහජාතං පුරෙජාතන්ති විස්සජ්ජිතවාරා. එතෙ නිස්සයාදයොති සහජාතතාවිසිට්ඨෙ නිස්සයාදිකෙ වදති, න ඉතරෙ. තෙනාහ ‘‘යස්මා ච…පෙ… පටික්ඛෙපෙන පටික්ඛිත්තා’’ති.

නිස්සයාදිභූතඤ්ච සහජාතපච්චයං ඨපෙත්වාති එතෙන ‘‘ඨපෙත්වා සහජාතපච්චය’’න්ති එත්ථ අන්තොගධනිස්සයාදිභාවොයෙව සහජාතපච්චයො ගහිතොති දස්සෙති. නිස්සයාදීති ආදි-සද්දෙන හෙතුආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මවසෙන පවත්තිසබ්භාවතොති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයධම්මවසෙන සහජාතාදීහි පවත්තිසබ්භාවතො අඤ්ඤමඤ්ඤෙ පටික්ඛිත්තෙ ‘‘කුසලො කුසලාබ්යාකතස්සා’’ති වාරො පරිහායති. තෙසං තෙසං පච්චයුප්පන්නානන්ති ඉදං සාමඤ්ඤවචනම්පි ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයසඞ්ගහං ගතා’’ති වචනතො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයලාභීනංයෙව ගහණං සියාති ආසඞ්කං නිවත්තෙතුං ‘‘කුසලො ච කුසලස්සා’’තිආදි වුත්තං. සමුදායභූතොති චතුක්ඛන්ධසමුදායභූතො. එකදෙසභූතෙහීති තස්සෙව එකදෙසභූතෙහි. ‘‘කුසලො පනා’’තිආදි ‘‘නඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන…පෙ… පරිහායතී’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාවචනස්ස සමාධානවචනං.

රූපක්ඛන්ධෙකදෙසොව හොන්ති රූපාහාරරූපින්ද්රියවසෙන, ‘‘එකන්තෙන විප්පයුත්තපච්චයධම්මෙහී’’ති වුත්තධම්මා ‘‘තෙ’’ති පච්චාමට්ඨාති ආහ ‘‘තෙති තෙ විප්පයුත්තපච්චයධම්මා’’ති.

533. පච්චනීයගණනං දස්සෙතුන්ති වුත්තෙපි නනු පච්චයගණනමෙව දස්සිතං හොතීති කස්සචි ආසඞ්කා සියාති තං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘පච්චනීයවාරගණනා හි දස්සිතා’’ති. බලවකම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයො හොති, ඉතරං කම්මපච්චයො එවාති ආහ ‘‘විපාකස්සපි පන…පෙ… කම්මපච්චයො හොතී’’ති.

නහෙතුමූලකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

534. පරිච්ඡින්නගණනානීති ¶ ඉදං න ගණනාපෙක්ඛං, අථ ඛො විස්සජ්ජනාපෙක්ඛන්ති ආහ ¶ ‘‘පරිච්ඡින්නගණනානි විස්සජ්ජනානී’’ති. පච්චනීයතො ඨිතොපි හෙතු නයානං මූලභාවෙනෙව ඨිතොති ආහ ‘‘හෙතුමූලකෙ’’ති, අට්ඨකථායං පන ‘‘නහෙතුමූලක’’මිච්චෙව වුත්තං.

538. මූලං සඞ්ඛිපිත්වාති සත්තමූලකං අට්ඨමූලකං නවමූලකඤ්ච සඞ්ඛිපිත්වා. ද්වීසූති ‘‘තීණී’’ති වුත්තෙසු තීසු විස්සජ්ජනෙසු පුරිමෙසු ද්වීසු ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමෙසු. තෙනාහ ‘‘විපාකො පච්චයුප්පන්නො හොතී’’ති. තතියෙති ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමස්මිං. තෙසමුට්ඨානිකකායොති උතුචිත්තාහාරානං වසෙන තෙසමුට්ඨානිකකායො.

545. එතං ද්වයං සන්ධාය වුත්තං, යථා අරූපං අරූපස්ස, එවං රූපම්පි රූපස්ස විප්පයුත්තපච්චයො න හොතීති. රූපාබ්යාකතො අරූපාබ්යාකතස්සාති ඉදං වත්ථුඛන්ධෙ සන්ධාය වුත්තං. අරූපාබ්යාකතො රූපාබ්යාකතස්සාති ඉදං පන චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්චාති තෙසං එකන්තිකො විප්පයුත්තපච්චයභාවොති ආහ ‘‘සහජාත…පෙ… හොතියෙවා’’ති. සහජාතාහාරින්ද්රියවසෙනාති සහජාතඅරූපාහාරින්ද්රියවසෙන.

546. එකමූලකෙකාවසානා අනන්තරපකතූපනිස්සයවසෙන ලබ්භන්තීති ඉදං යථාරහවසෙන වුත්තන්ති තං යථාරහං පටික්ඛෙපාපටික්ඛෙපවසෙනපි දස්සෙතබ්බන්ති ‘‘අත්ථිපච්චයෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමෙසූති නාරම්මණාදීසු. නවාති එකමූලකාවසානා නව. ද්වෙයෙවාති ‘‘කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමෙ ද්වෙයෙව.

පච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා

550. ඉමෙහෙවාති ‘‘කුසලො කුසලස්ස, අකුසලො අකුසලස්සා’’ති ඉමෙහි එව සමානා හොන්ති කුසලාදිතාසාමඤ්ඤෙන. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථාභාවතො පන න අනුරූපා’’ති. ‘‘කුසලො කුසලස්සා’’තිආදිනා ¶ ¶ සතිපි උද්දෙසතො සාමඤ්ඤෙ යෙභුය්යෙන සියා විභඞ්ගෙ විසෙසොති ආහ ‘‘යථායොගං නිද්දෙසතො චා’’ති.

551. හෙතුනාමන්ති හෙතු ච තං නාමඤ්චාති හෙතුනාමං. පච්චයන්ති තමෙව පච්චයභූතං සන්ධායාති යොජනා.

552. ද්වින්නම්පි අධිපතීනන්ති සහජාතාරම්මණාධිපතීනං වසෙන, තං ‘‘කුසලං කුසලස්ස සහජාතතො චෙව ආරම්මණතො චා’’තිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. නාරම්මණෙ සත්තාති සහජාතාධිපතිස්ස වසෙන වුත්තං, න සහජාතෙ සත්තාති ආරම්මණාධිපතිස්ස වසෙන වුත්තන්ති යොජනා. එවන්ති යථා අධිපතිම්හි වුත්තං, එවං සබ්බත්ථ සබ්බපච්චයෙසු. ‘‘තස්මිං තස්මිං…පෙ… උද්ධරිතබ්බා’’ති වත්වා තස්ස ගණනුද්ධාරස්ස සුකරතං උපායඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘අනුලොමෙ…පෙ… විඤ්ඤාතු’’න්ති ආහ.

අනුලොමපච්චනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා

631. පරිහාපනගණනායාති පරිහාපෙතබ්බගණනාය සමානත්තඤ්ච න එකන්තිකං ඌනතමභාවස්සපි සම්භවතොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නහෙතුනාරම්මණදුකස්සා’’තිආදි. තත්ථ සද්ධිං යොජියමානෙන ඌනතරගණනෙන අධිපතිපච්චයෙන පරිහීනාපීති යොජනා. සද්ධිං පරිහීනාපීති වා ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘අධිපතිපච්චයෙනා’’ති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. එතන්ති ලක්ඛණං.

අට්ඨානන්ති අනුලොමතො අට්ඨානං අතිට්ඨනං. තිට්ඨන්තීති අනුලොමතොති යොජනා. තෙසන්ති හෙතුආදීනං. ඉතරෙසූති යාදිසා අධිප්පෙතා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘අධිපතී’’තිආදි වුත්තං. ඉමානි ද්වෙති ‘‘කුසලාබ්යාකතා අබ්යාකතස්ස, අකුසලාඅබ්යාකතා අබ්යාකතස්සා’’ති ඉමානි ච ද්වෙ.

නහෙතුමූලකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

636. හෙතුයා ¶ ¶ වුත්තෙහි තීහීති හෙතුපච්චයා වුත්තෙහි තීහි විස්සජ්ජනෙහි සද්ධිං. වාරසාමඤ්ඤමෙව වදති, න අත්ථසාමඤ්ඤන්ති අධිප්පායො. තථා කම්මෙ තීණීති හෙතුයා වුත්තානෙවාති චාති ‘‘කම්මෙ තීණී’’ති එත්ථ ‘‘හෙතුයා වුත්තානෙවා’’ති ඉමස්මිං අත්ථවචනෙපි තථා වාරසාමඤ්ඤමෙව සන්ධාය වදතීති අත්ථො.

644. එකෙකමෙවාති එකෙකමෙව විස්සජ්ජනං.

650. සකට්ඨානෙති අත්තනා ඨිතට්ඨානෙ. තතො පරෙතරාති තතො අග්ගහිතපච්චයතො පරෙතරා පච්චනීයතො. නාහාරෙ…පෙ… ලාභො හොතීති ආහාරපච්චයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ ඉන්ද්රියපච්චයං, අනුලොමතො ඉන්ද්රියපච්චයෙ ච පච්චනීයතො ඨිතෙ ආහාරපච්චයං අනුලොමතො යොජෙත්වා යථා පඤ්හො ලබ්භතීති අත්ථො. තෙසූති ආහාරින්ද්රියෙසු. ද්විධා භින්නානි පච්චනීයතො අනුලොමතො ච යොජෙතබ්බභාවෙන.

පච්චනීයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කුසලත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වෙදනාත්තිකවණ්ණනා

1. වෙදනාත්තිකෙ පටිච්චාදිනියමන්ති තිකපදසම්බන්ධවසෙන පටිච්චවාරාදීසු වත්තබ්බං පටිච්චසහජාතට්ඨාදිනියමනං න ලභන්ති වෙදනාරූපනිබ්බානානි. කස්මා? තිකමුත්තකත්තා. තථා පච්චයුප්පන්නවචනං. න හි සක්කා වත්තුං වෙදනං රූපං නිබ්බානඤ්ච සන්ධාය ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො උප්පජ්ජතී’’ති. තිකධම්මානන්ති වෙදනාත්තිකධම්මානං. තත්ථාති හෙතුපච්චයාදීසු. යථානුරූපතොති වෙදනාදීසු යො යස්ස වෙදනාය සම්පයුත්තධම්මස්ස ¶ ආරම්මණාදිපච්චයො භවිතුං යුත්තො, තදනුරූපතො. ආරම්මණාදීති ආදි-සද්දෙන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

10. කුසලත්තිකෙපි පරිහීනන්ති ඉදං පච්චනීයං සන්ධාය වුත්තං. රූපාරූපධම්මපරිග්ගාහකත්තාති ඉදං අනාදිභූතස්සපි සහජාතස්ස ආදිම්හි ඨපනෙ ¶ කාරණවචනං. ආදි-සද්දෙනාති ‘‘සහජාතාදයො’’ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන. යථාරහං ආරබ්භ උප්පත්තිවසෙන සබ්බෙ අරූපධම්මා ආරම්මණාදීනං පච්චයුප්පන්නා හොන්තීති වුත්තං ‘‘පච්චයුප්පන්නවසෙන සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකානං ආරම්මණාදීන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙනාති ‘‘සබ්බාරූපධම්මපරිග්ගාහකා පනා’’තිආදිවචනෙන. සබ්බට්ඨානිකානං…පෙ… දස්සිතා හොති සහජාතදස්සනෙනාති අත්ථො. එකදෙසපරිහානිදස්සනෙනෙව හි සමුදායපරිහානි දස්සිතා හොතීති. සහජාතාදයොති වා ආදි-සද්දෙන සබ්බට්ඨානිකා චත්තාරොපි දස්සිතා හොන්තීති. සහජාතමූලකාති සහජාතපච්චයෙ සති භවන්තා න සහජාතං පුරතො කත්වා පාළියං ආගතා. තෙනාහ ‘‘සහජාතනිබන්ධනා…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති. සො පච්ඡාජාතො කස්මා පන න පරිහායතීති සම්බන්ධො. තත්ථාති යථාවුත්තාය පරිහානියං අපරිහානියඤ්ච. සහජාතනිබන්ධනෙහීති සහජාතධම්මනිමිත්තෙහි පච්චයභාවෙහි ඉධ පච්චයධම්මහෙතුකො වුත්තො. එත්ථෙවාති පරිහානියංයෙව. සා හි ඉධ අධිකතා. සහජාතනිබන්ධනානමෙව පරිහානීති වුත්තෙ ‘‘කිං සබ්බෙසංයෙව නෙසං පරිහානී’’ති ආසඞ්කාය ආහ ‘‘සහජාත…පෙ… දස්සිතමෙත’’න්ති.

17. නයදස්සනමෙව කරොතීති යථා අහෙතුකකිරියචෙතනං සන්ධාය ‘‘නහෙතුපච්චයා නකම්මපච්චයා’’ති වත්තුං ලබ්භා, එවං නවිපාකපච්චයාතිපි ලබ්භා. අහෙතුකමොහං පන සන්ධාය ‘‘නහෙතුපච්චයා නවිපාකපච්චයා’’ති ලබ්භා, න ‘‘නකම්මපච්චයා’’ති. තෙනාහ ‘‘න ච පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මසාමඤ්ඤදස්සන’’න්තිආදි.

25-37. යථා කුසලත්තිකං, එවං ගණෙතබ්බන්ති ඉදං යං සන්ධාය පාළියං නික්ඛිත්තං, තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘හෙතුමූලකානං…පෙ… නගණනසාමඤ්ඤ’’න්ති. න හි කුසලත්තිකෙ අනුලොමපච්චනීයෙ ගණනාහි වෙදනාත්තිකෙ තා සමානා. පරිවත්තෙත්වාපි යොජිතාති එත්ථ ‘‘නහෙතුපච්චයා නපුරෙජාතපච්චයා ආරම්මණෙ එක’’න්ති ආරම්මණං පඨමං වත්වා වත්තබ්බම්පි පුරෙජාතං ¶ පරිවත්තෙත්වා පඨමං වුත්තන්ති වදන්ති. තථා නහෙතුපච්චයා කම්මෙ තීණීති ඉදමෙව පදං පරිවත්තෙත්වා ‘‘නකම්මපච්චයා හෙතුයා තීණීති වුත්ත’’න්තිපි වදන්ති.

39. තංසම්පයුත්තෙති ¶ තෙන දොමනස්සෙන සම්පයුත්තෙ. දොමනස්සසීසෙන සම්පයුත්තධම්මා වුත්තා. සද්ධාපඤ්චකෙසූති සද්ධාසීලසුතචාගපඤ්ඤාසු. කත්තබ්බන්ති වා යොජනා කාතබ්බාති අත්ථො. අවසෙසෙසූති රාගාදීසු. පාළිගතිදස්සනත්ථන්ති ‘‘එවං පාළි පවත්තා’’ති පාළියා පවත්තිදස්සනත්ථං. රාගාදීහි උපනිස්සයභූතෙහි. අනුප්පත්තිතොති න උප්පජ්ජනතො. තං පාළිගතිං තිකන්තරපාළියා දස්සෙන්තො ‘‘කුසලත්තිකෙපිහී’’තිආදිමාහ. ඉධාපීති ඉමස්මිං වෙදනාත්තිකෙපි.

62. අනඤ්ඤත්තන්ති අභෙදං. සුඛවෙදනාසම්පයුත්තො හි ධම්මො සුඛවෙදනාසම්පයුත්තස්සෙව ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, න ඉතරෙසං. එස නයො සෙසපදෙසු සෙසෙසු ච ‘‘තීණී’’ති ආගතට්ඨානෙසු. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බානි තීණි සුද්ධානං තිණ්ණං පදානං වසෙන වෙදිතබ්බානී’’ති. ‘‘පච්ඡාජාතා අරූපධම්මානං පච්චයො න හොන්තී’’ති යුත්තමෙතං, පුරෙජාතා පන අරූපධම්මානං පච්චයා න හොන්තීති කථමිදං ගහෙතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පුරෙජාතා’’තිආදි, පුරෙජාතා හුත්වා පච්චයො න හොන්තීති අත්ථො. පුරිමතරං උප්පජ්ජිත්වා ඨිතා හි රූපධම්මා පච්ඡා උප්පන්නානං අරූපධම්මානං පුරෙජාතපච්චයො හොන්ති, න චායං නයො අරූපධම්මෙසු ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘පුරෙජාතත්තාභාවතො’’ති. තථා පච්ඡාජාතත්තාභාවතොති යථා ඉමස්මිං තිකෙ කස්සචි ධම්මස්ස පුරෙජාතත්තාභාවතො පුරෙජාතපච්චයො න හොන්තීති වුත්තං, තථා පච්ඡාජාතත්තාභාවතො පච්ඡාජාතා හුත්වා පච්චයො න හොන්ති, පච්ඡාජාතපච්චයො න හොන්තීති අත්ථො. න හි එකස්මිං සන්තානෙ කෙසුචි අරූපධම්මෙසු පඨමතරං උප්පජ්ජිත්වා ඨිතෙසු පච්ඡා කෙචි අරූපධම්මා උප්පජ්ජන්ති, යතො තෙ තෙසං පච්ඡාජාතපච්චයො භවෙය්යුං.

83-87. අවසෙසෙසු අට්ඨසූති ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො’’තිආදිනා එකමූලකෙකාවසානා යෙ නව නව වාරා ආරම්මණපච්චයාදීසු ලබ්භන්ති, තෙසු යථාවුත්තමෙකං වජ්ජෙත්වා සෙසෙසු අට්ඨසු. තීස්වෙවාති සුද්ධෙසු තීස්වෙව සහජාතකම්මපච්චයො ලබ්භති.

වෙදනාත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. විපාකත්තිකවණ්ණනා

1-23. සොයෙවාති ¶ ¶ අකතසමාසෙහි පදෙහි යො අත්ථො වුච්චති, සොයෙව අත්ථො වුත්තො හොති.

24-52. තන්ති තං වචනං, තං වා කටත්තාරූපං. යස්මා චිත්තසමුට්ඨානස්ස උපාදාරූපස්ස යථා ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පත්ති, තථා මහාභූතෙ ච පටිච්ච උප්පත්ති. න හි තස්ස තදුභයං විනා උප්පත්ති අත්ථි, න එවං කටත්තාරූපස්ස. තඤ්හි කම්මස්ස කටත්තා උප්පජ්ජමානං මහාභූතෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති, තස්මා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං උපාදාරූපස්ස තං විසෙසං දස්සෙතුං තදෙව වුත්තං, න කටත්තාරූපං වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්චා’’තිආදිමාහ. යදිපි කටත්තාරූපං ‘‘මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං උපාදාරූප’’න්ති එත්ථ න ගහිතං, වචනන්තරෙන පන ගහිතමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘පවත්තියං පනා’’තිආදිමාහ. එවඤ්ච කත්වාති ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පත්තියා අභාවතොයෙව. නාහාරපච්චයෙති ආහාරපච්චයෙ පච්චනීයතො ඨිතෙ. තම්පීති කටත්තාරූපම්පි. ඨිතික්ඛණෙ කටත්තාරූපස්ස ආහාරො උපත්ථම්භකො හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ’’ති.

විපාකත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. උපාදින්නත්තිකවණ්ණනා

51. අධිපතිධම්මොයෙව ලොකුත්තරධම්මෙසු නාධිපතිපච්චයා උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘නාධිපතිපච්චයාති සයං අධිපතිභූතත්තා’’ති. නනු අධිපතිධම්මොපි ආරම්මණාධිපතිවසෙන අධිපතිපච්චයෙන උප්පජ්ජතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අවිරහිතා…පෙ… දස්සෙතී’’ති. අවිරහිතාරම්මණාධිපතීසූති ලොකුත්තරෙ සන්ධායාහ. තෙ හි නිබ්බානාරම්මණත්තා එවං වුච්චති. පි-සද්දෙන කො පන වාදො විරහිතාරම්මණාධිපතිඅනෙකන්තාරම්මණාධිපතීසූති දස්සෙති.

72. අනුපාලනුපත්ථම්භනවසෙනාති ජීවිතින්ද්රියං විය කටත්තාරූපානං අනුපාලනවසෙන ඔජා තස්සෙව කම්මජකායස්ස උපත්ථම්භනවසෙන පච්චයො හොති, න ජනකවසෙනාති යොජනා. එතස්මිං ¶ පන අත්ථෙ සතීති ¶ කම්මජකලාපෙ ඔජා තස්සෙව කම්මජකායස්ස උපත්ථම්භකවසෙන පච්චයො හොතීති එතස්මිං අත්ථෙ ලබ්භමානෙ. ආහාරන්තිපි වත්තබ්බන්ති යථා ජීවිතින්ද්රියවසෙන ‘‘උපාදින්නුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං, එවං යථාවුත්තආහාරස්සපි වසෙන වත්තබ්බන්ති අත්ථො. එත්ථ ච යස්මිං කලාපෙ කම්මජා ඔජා කදාචි තස්සෙව උපත්ථම්භනපච්චයො හොතීති අයමත්ථො අට්ඨකථායං දස්සිතො. යදි කම්මජා ඔජා එකංසතො සකලාපරූපූපත්ථම්භනවසෙනෙව පවත්තති, තථා සති ඉමාය පාළියා විරොධො සියාති දස්සෙන්තො ‘‘යදි ච…පෙ… හොතී’’ති අට්ඨකථාවචනං උද්ධරිත්වා තත්ථ දොසං විභාවෙන්තො ‘‘එවං සතී’’ති ආහ. තත්ථ තන්ති තං වචනං. අනජ්ඣොහටාය අත්තනො පච්චයතො නිබ්බත්තාය, පච්චයො චෙත්ථ කම්මංයෙව. තෙනාහ ‘‘සසන්තානගතාය උපාදින්නොජායා’’ති.

අයම්පි පඤ්හො, න කෙවලං පුබ්බෙ වුත්තආහාරොයෙවාති අධිප්පායො. උද්ධරිතබ්බො සියා, න ච උද්ධටො. තස්මාති එතස්ස ‘‘වාදො බලවතරො’’ති එතෙන සම්බන්ධො. කස්මා පන යථාවුත්තෙසු ද්වීසු පඤ්හෙසු ආහාරො න උද්ධටොති ආහ ‘‘අජ්ඣොහටස්සා’’තිආදි. තත්ථ දුතියපඤ්හොති දුකමූලකෙ දුතියපඤ්හොති යොජනා. දුතියපඤ්හො ච න උද්ධටොති එත්ථාපි ‘‘අජ්ඣොහටස්ස…පෙ… අභාවතො’’ති ඉදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ඉතරස්සාති අනජ්ඣොහටස්ස. අජ්ඣොහටමෙව න අනජ්ඣොහටං, යථාවුත්තොජන්ති අධිප්පායො. ‘‘බලවතරො’’ති වත්වා තස්ස බලවතරභාවං දස්සෙන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. කතිපයාලොපෙ අජ්ඣොහරිත්වා වසිත්වා ඨිතස්ස විය අජ්ඣොහටමත්තාහි මණ්ඩූකාදීහි අජ්ඣොහාරකස්ස සරීරෙ විසෙසාධානං වෙදිතබ්බං.

ඉධ වුත්තෙහීති ඉමස්මිං උපාදින්නත්තිකෙ වුත්තෙහි. එකමූලකදුකතිකාවසානපඤ්හවිස්සජ්ජනෙහීති එකපදමූලකෙහි දුකාවසානෙහි තිකාවසානෙහි ච පඤ්හවිස්සජ්ජනෙහි. තෙ පන ‘‘අනුපාදින්නුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස අනුපාදින්නුපාදානියස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, අනුපාදින්නඅනුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස අනුපාදින්නුපාදානියස්ස අනුපාදින්නඅනුපාදානියස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං වෙදිතබ්බො. ඉධාති ඉමස්මිං උපාදින්නත්තිකෙ. දුතියදුකාවසානෙ වියාති දුතියදුකාවසානෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ විය, ‘‘අනුපාදින්නුපාදානියො ¶ ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස අනුපාදින්නුපාදානියස්ස ච ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති එතස්ස විස්සජ්ජනෙ වියාති අත්ථො. අයඤ්ච අත්ථො තතියපදමූලකෙසු දුකතිකාවසානපඤ්හෙසුපි ලබ්භතෙව ¶ . යදි පන තෙ පඤ්හා කුසලත්තිකෙපි ලබ්භන්ති, අථ කස්මා තත්ථ න උද්ධටාති ආහ ‘‘සුඛාවබොධනත්ථං පන තත්ථ සහජාතවසෙනෙව විස්සජ්ජනං කත’’න්ති. සහජාතවසෙනෙවාති සහජාතඅත්ථිපච්චයවසෙනෙව. එකමූලකදුකාවසානාති ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස චා’’ති එවංපකාරා පඤ්හා. තත්ථ කුසලත්තිකෙ උද්ධටා. ඉධ පන ඉමස්මිං උපාදින්නත්තිකෙ. එතෙහි යථාවුත්තෙහි විස්සජ්ජනෙහි. එකො ධම්මොති එකො වෙදනාදිකො පච්චයධම්මො. අනෙකෙහීති සහජාතපච්ඡාජාතාදීහි අනෙකෙහි අත්ථිපච්චයවිසෙසෙහි. අනෙකෙසං ධම්මානන්ති අනෙකෙසං පච්චයුප්පන්නධම්මානං. එකො අත්ථිපච්චයොති ඉදං අත්ථිපච්චයතාසාමඤ්ඤතො වුත්තං.

ඉදානි යථාවුත්තං අවුත්තඤ්ච අත්ථිපච්චයෙ ලබ්භමානං විසෙසං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘එකො හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ එකොති අත්ථිපච්චයවිසෙසෙසු එකො. එකස්සාති තාදිසස්සෙව එකස්ස. අඤ්ඤථා හි එකො ධම්මො එකස්ස ධම්මස්ස පච්චයො නාම නත්ථි. එකෙනෙවාති සහජාතඅත්ථිපච්චයෙනෙව යථා ඔක්කන්තික්ඛණෙ වත්ථු. තඤ්හි අත්තනා සහජාතස්ස නාමස්ස සහජාතඅත්ථිපච්චයෙනෙව පච්චයො හොති, න පුරෙජාතාදිනා. එකො සහජාතඅරූපක්ඛන්ධො අනෙකෙසං අත්තනා සහජාතානං අරූපක්ඛන්ධානං එකෙන සහජාතඅත්ථිපච්චයෙන, අනෙකෙහි සහජාතපච්ඡාජාතඅත්ථිපච්චයෙහි යථාක්කමං අත්තනා සහජාතානං චිත්තසමුට්ඨානරූපානං පුරෙජාතානං තෙසමුට්ඨානිකරූපානං. අනෙකො පුරෙජාතවත්ථුරූපඤ්චෙව සහජාතඅරූපක්ඛන්ධා ච එකස්ස අරූපක්ඛන්ධස්ස යථාක්කමං පුරෙජාතසහජාතඅත්ථිපච්චයෙහි. අනෙකො අරූපධම්මො අනෙකෙසං සහජාතඅරූපධම්මානං පුරෙජාතරූපධම්මානඤ්ච සහජාතපච්ඡාජාතඅත්ථිපච්චයෙහි. අනෙකො වා ආහාරින්ද්රියප්පකාරො අනෙකෙසං රූපධම්මානං යථාරහං සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියවසෙන අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො හොති. එවං පච්චයුප්පන්නානං අසමානත්තෙපි අයමත්ථො සම්භවති, සමානත්තෙ ¶ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙනාහ ‘‘සමානත්තෙ පච්චයුප්පන්නධම්මාන’’න්ති. සහජාතං පුරෙජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොතීති සහජාතඅත්ථිපච්චයධම්මො පුරෙජාතඅත්ථිපච්චයධම්මෙන සහෙව අත්ථිපච්චයො හොති. යථා වත්ථුනා පුරෙජාතඅත්ථිපච්චයං ලභන්තා එව කුසලාදිධම්මා සහජාතානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං සහජාතඅත්ථිපච්චයො හොන්ති, තථා තෙ පුරෙජාතස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයොපි හොන්තියෙව. තෙනාහ ‘‘පච්ඡාජාතෙන චා’’ති. අත්ථිපච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. අයං සහජාතපච්ඡාජාතානං අත්ථිපච්චයභාවො පච්චයධම්මානං අභෙදෙ එව ඉච්ඡිතො, න භෙදෙ. තෙනාහ ‘‘අනඤ්ඤධම්මත්තෙන…පෙ… නානාධම්මත්තෙ’’ති.

ඉදානි ¶ තස්ස නානාධම්මත්තෙ අභාවං පාළියා විභාවෙන්තො ‘‘යදි සියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එකො අත්ථිපච්චයභාවො නත්ථීති එකස්සෙව පච්චයධම්මස්ස වසෙන ලබ්භමානො එකො අත්ථිපච්චයභාවො නත්ථි. කස්මා? විරොධතො. තෙන වුත්තං ‘‘සහජාත…පෙ… න වුත්ත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වාති සහජාතපච්ඡාජාතානං එකධම්මවසෙන සහ අලාභතො එව. එකධම්මවසෙනාති එකස්සෙව පච්චයධම්මස්ස වසෙන. තෙනාහ ‘‘නානාධම්මානං විරුද්ධසභාවත්තා’’ති. විරුද්ධසභාවතා ච සහජාතපච්ඡාජාතවසෙන වෙදිතබ්බා, ඉධ පන ලොකියලොකුත්තරාදිභාවතොති. අඤ්ඤථාති තෙසං සහජාතපච්ඡාජාතානං එකජ්ඣං ලාභෙ. ඉන්ද්රියපටික්ඛෙපෙපීති ඉන්ද්රියපච්චයෙ පච්චනීකතො ඨිතෙපි. තස්ස පඤ්හස්ස ලාභතොති ‘‘උපාදින්නුපාදානියො ච අනුපාදින්නුපාදානියො ච ධම්මා උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතස්ස පඤ්හස්ස ලාභතො. බාවීසාති එකමූලකාවසානා නව, එකමූලකදුකාවසානා පඤ්ච, එකමූලකතිකාවසානමෙකං, දුකමූලකෙකාවසානා චත්තාරො, දුකමූලකාවසානා ද්වෙ, දුකමූලකතිකාවසානමෙකන්ති එවං බාවීසති. යථා පුබ්බෙ සහජාතං පුරෙජාතෙන සහෙව අත්ථිපච්චයො හොතීති වුත්තං, එවං පුරෙජාතම්පි තෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරෙජාතං සහජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොතී’’ති. තත්ථ සහජාතෙනෙව සහාති සහජාතෙන සහෙව. අට්ඨානප්පයුත්තො හි අයං එව-සද්දො, සහජාතෙන න විනා පුරෙජාතඅත්ථිපච්චයොති අත්ථො. ඉතරෙසු පන අත්ථිපච්චයධම්මෙසු නියමො නත්ථි තෙහි ¶ සහාපි විනාපි භාවතො. තෙනාහ ‘‘න ඉතරෙහී’’ති. තම්පි වත්ථු තංසහිතපුරෙජාතමෙවාති යං ‘‘පුරෙජාතං සහජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොතී’’ති වුත්තං, තම්පි වත්ථුපුරෙජාතඤ්චෙව තංසහිතාරම්මණපුරෙජාතමෙව ච, න කෙවලං ආරම්මණපුරෙජාතං. තෙනාහ ‘‘න ඉතර’’න්ති.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාඨන්තරෙන විභාවෙතුං ‘‘කුසලත්තිකෙ හී’’තිආදි වුත්තං. යදි පුරෙජාතං තංසහජාතෙන විනාපි අත්ථිපච්චයො සියා, ‘‘නවිප්පයුත්තපච්චයා අත්ථියා පඤ්චා’’ති වත්තුං න සක්කා, වුත්තඤ්චෙතං, තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘පුරෙජාතං සහජාතෙන සහෙව අත්ථිපච්චයො හොතී’’ති. නවිප්පයුත්තෙ බාවීසාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථාති සනිදස්සනත්තිකෙ. අත්ථිවිභඞ්ගෙති අත්ථිපච්චයස්ස විභජනෙ. තිකමූලකෙකාවසානන්ති ‘‘සනිදස්සනසප්පටිඝො ච අනිදස්සනසප්පටිඝො ච අනිදස්සනඅප්පටිඝො ච ධම්මා අනිදස්සනසප්පටිඝස්ස ධම්මස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං තිකමූලකො එකාවසානො පඤ්හො උද්ධටො. පච්චයුද්ධාරෙති ච තත්ථෙව පච්චයුද්ධාරෙ. තථා ච සො පඤ්හො උද්ධටො. තයිදං කථං, යදි පුරෙජාතං සහජාතෙනෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොතීති චොදනායං ආහ ‘‘තං වත්ථුසහිතස්ස…පෙ… පච්චයභාවතො’’ති. තස්සත්ථො ¶ – යදිපි තත්ථ සනිදස්සනසප්පටිඝග්ගහණෙන ආරම්මණපුරෙජාතස්ස අත්ථිපච්චයභාවො වුත්තො, තථාපි අනිදස්සනඅප්පටිඝග්ගහණතො වත්ථුම්පි ගහිතන්ති වත්ථුසහිතස්ස ආරම්මණපුරෙජාතස්ස සහජාතෙන සහෙව අත්ථිපච්චයභාවො වුත්තොති. පච්ඡාජාතං ආහාරින්ද්රියෙහෙව සහ අත්ථිපච්චයො හොති, න පුරෙජාතෙනාති අධිප්පායො. අනඤ්ඤධම්මත්තෙති පච්චයධම්මස්ස අනඤ්ඤත්තෙ. සහජාතෙන සහ අත්ථිපච්චයො හොතීති යොජනා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තත්ථාපි පටියොගිපුරෙජාතංයෙව දට්ඨබ්බං. ‘‘අත්ථිපච්චයවිසෙසෙසු පනා’’තිආදිනා අත්තනා දස්සිතං විචාරං ‘‘එවමෙත’’න්ති නිගමනවසෙන පච්චාමසති.

උපාදින්නත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. විතක්කත්තිකවණ්ණනා

22. විතක්කත්තිකෙ ¶ සත්තසු මූලකෙසූති ‘‘සවිතක්කසවිචාරං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදිනා ආගතානි තීණි එකකානි, තීණි දුකානි, එකං තිකන්ති එවං එකමූලකානි යානි සත්තමූලකානි, තෙසු. යථාක්කමන්ති පාළියං ආගතානුක්කමෙන. සත්තාති පඨමෙ එකකෙ සත්ත. පඤ්චාති දුතියෙ පඤ්ච. තානිමානි හෙතුපච්චයෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බානි. ඉධ පන පවත්තිවසෙනෙව යොජෙතබ්බං. තීණීතිආදීසු තතියෙ තීණි, චතුත්ථෙ එකං, පඤ්චමෙ තීණි, ඡට්ඨෙපි තීණි, සත්තමෙ එකං. තානි පන යථාක්කමං තතියපදං පටිච්ච තතියපදදුතියපදතදුභයවසෙන, පඨමපදතතියපදානි පටිච්ච තතියපදවසෙන, පඨමපදදුතියපදානි පටිච්ච පඨමපදතතියපදතදුභයවසෙන, දුතියපදතතියපදානි පටිච්ච පඨමපදතතියපදතදුභයවසෙන, පඨමදුතියතතියපදානි පටිච්ච තතියපදවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ අට්ඨවීසාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන ගණනා වෙදිතබ්බා. එවන්ති යථාවුත්තං ගණනං පච්චාමසති. දුතියතතියමූලකෙසු එකං එකන්ති දුතියමූලකෙ එකං, තතියමූලකෙ එකන්ති යොජෙතබ්බං. තථා ආසෙවනෙති යථා පුරෙජාතෙ එකාදස, තථා ආසෙවනෙති අත්ථො. අඤ්ඤානීති අධිපතිඅඤ්ඤමඤ්ඤපුරෙජාතාසෙවනතො අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු ගණනානි. හෙතුආරම්මණසදිසානීති හෙතුආරම්මණපච්චයෙසු ගණනාසදිසානි.

31. අවිසෙසෙනාති ¶ ‘‘විපාක’’න්ති විසෙසනං අකත්වා න පන විස්සජ්ජනං කතන්ති යොජනා. තත්ථ කාරණං වත්තුං ‘‘කස්මා’’තිආදිමාහ. ඉතරෙසන්ති ලොකියවිපාකානං. තෙ විසුං නිද්ධාරෙත්වා වුත්තාති තෙ යථාවුත්තලොකියවිපාකා අවිතක්කවිචාරමත්තසාමඤ්ඤතො විසුං නීහරිත්වා වුත්තා. ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච අවිතක්කවිචාරමත්තා අධිපතී’’ති වුත්තරාසි පුරිමකොට්ඨාසො.

38. එතන්ති ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්ක…පෙ… සහ ගච්ඡන්තෙනා’’ති ආගතපාළිපදං. තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘මූලං…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති ආහ. තත්ථ අවිතක්ක…පෙ… යොජෙන්තෙනාති අවිතක්කෙහි අවිතක්කපරියායෙන වුත්තෙහි අවිතක්කවිචාරමත්තඅවිතක්කඅවිචාරපදෙහි සහ මූලපදං ¶ , ආසෙවනමූලකමෙව වා ගච්ඡන්තෙන යොජෙන්තෙන නපුරෙජාතසදිසං නාසෙවනෙ පාළිගමනං කාතබ්බං, පඨිතබ්බන්ති අත්ථො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තං විපාකෙන සහ ගච්ඡන්තෙනා’’ති දිස්සති, විපාකෙන විසෙසනභූතෙන සහ යොජෙන්තෙනාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘විපාකං අවිතක්කවිචාරමත්තන්තිආදි යොජෙතබ්බ’’න්ති.

එකමූලකෙ පාළියං යොජිතමෙවාති ‘‘දුමූලකෙසු පඨමෙ’’ති වුත්තං.

49. මූලපදමෙව අවසානභාවෙනාති ‘‘සවිතක්කසවිචාරං ධම්මං පච්චයා සවිතක්කසවිචාරො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා’’තිආදිනා මූලපදමෙව අවසානභාවෙන යොජිතං. සත්ත මොහා උද්ධරිතබ්බාති ඉදං නහෙතුපච්චයං සන්ධාය වුත්තං. පටිච්චවාරෙ හි අහෙතුකමොහො තික්ඛත්තුමෙව ආගතො. ඉධ පන ‘‘වත්ථුං පච්චයා’’තිආදිනා චතූසුපි මූලකෙසු ආගතො, තස්මා සත්තක්ඛත්තුං ආගමනං සන්ධාය ‘‘සත්ත මොහා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

උපනිස්සයෙන සඞ්ගහිතත්තාති උපනිස්සයපච්චයෙනෙව කම්මපච්චයස්ස සඞ්ගහිතත්තා. සබ්බස්සපි රූපාරූපාවචරකම්මස්ස බලවභාවතො උපනිස්සයත්තාභාවො නත්ථි, යතො තං ‘‘ගරූ’’ති වුච්චති, කම්මක්ඛයකරස්ස පන කම්මස්ස බලවභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ඉමමත්ථං පාළියා එව විභාවෙතුං වුත්තං ‘‘උපාදින්නත්තිකපඤ්හාවාරපච්චනීයෙ හි…පෙ… විඤ්ඤායතී’’ති.

විතක්කත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකවණ්ණනා

පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ ¶ විචාරිතනයෙන විචාරෙතබ්බන්ති ඉදං ‘‘න ච පුථුජ්ජනානං දස්සනෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යො, ඉතරෙසං න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො න හොන්තීති සක්කා වත්තු’’න්තිආදිනා අත්තනා ආනීතං ¶ අමතග්ගපථවිනිච්ඡයං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තම්පි පටිච්චසමුප්පාදටීකාය අත්ථවිවරණෙ වුත්තමෙව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පට්ඨානපකරණ-අනුටීකා සමත්තා.

ඉති පඤ්චපකරණමූලටීකාය ලීනත්ථවණ්ණනා

අනුටීකා සමත්තා.

අභිධම්මස්ස අනුටීකා සමත්තා.