📜
1. පඨමො පරිච්ඡෙදො
චිත්තනිද්දෙසො
චිත්තං ¶ චෙතසිකං රූපං, නිබ්බානන්ති නිරුත්තරො;
චතුධා දෙසයී ධම්මෙ, චතුසච්චප්පකාසනො.
තත්ථ චිත්තන්ති විසයවිජානනං චිත්තං, තස්ස පන කො වචනත්ථො? වුච්චතෙ – සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන පන චින්තෙතීති චිත්තං, අත්තසන්තානං වා චිනොතීතිපි චිත්තං.
විචිත්තකරණා ¶ චිත්තං, අත්තනො චිත්තතාය වා;
පඤ්ඤත්තියම්පි විඤ්ඤාණෙ, විචිත්තෙ චිත්තකම්මකෙ;
චිත්තසම්මුති දට්ඨබ්බා, විඤ්ඤාණෙ ඉධ විඤ්ඤුනා.
තං පන සාරම්මණතො එකවිධං, සවිපාකාවිපාකතො දුවිධං. තත්ථ සවිපාකං නාම කුසලාකුසලං, අවිපාකං අබ්යාකතං. කුසලාකුසලාබ්යාකතජාතිභෙදතො තිවිධං.
තත්ථ ¶ කුසලන්ති පනෙතස්ස කො වචනත්ථො?
කුච්ඡිතානං සලනතො, කුසානං ලවනෙන වා;
කුසෙන ලාතබ්බත්තා වා, කුසලන්ති පවුච්චති.
ඡෙකෙ කුසලසද්දොයං, ආරොග්යෙ අනවජ්ජකෙ;
දිට්ඨො ඉට්ඨවිපාකෙපි, අනවජ්ජාදිකෙ ඉධ.
තස්මා අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණං කුසලං, අකුසලවිද්ධංසනරසං, වොදානපච්චුපට්ඨානං. වජ්ජපටිපක්ඛත්තා අනවජ්ජලක්ඛණං වා කුසලං, වොදානභාවරසං, ඉට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං, යොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. සාවජ්ජානිට්ඨවිපාකලක්ඛණමකුසලං. තදුභයවිපරීතලක්ඛණමබ්යාකතං, අවිපාකාරහං වා.
තත්ථ ¶ කුසලචිත්තං එකවීසතිවිධං හොති, තදිදං භූමිතො චතුබ්බිධං හොති – කාමාවචරං, රූපාවචරං, අරූපාවචරං, ලොකුත්තරඤ්චෙති.
තත්ථ කාමාවචරකුසලචිත්තං භූමිතො එකවිධං, සවත්ථුකාවත්ථුකභෙදතො දුවිධං, හීනමජ්ඣිමපණීතභෙදතො තිවිධං, සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං හොති. සෙය්යථිදං – සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, සොමනස්සසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකන්ති ඉදං අට්ඨවිධම්පි කාමාවචරකුසලචිත්තං නාම.
උද්දානතො දුවෙ කාමා, ක්ලෙසවත්ථුවසා පන;
කිලෙසො ඡන්දරාගොව, වත්ථු තෙභූමවට්ටකං.
කිලෙසකාමො ¶ කාමෙති, වත්ථු කාමීයතීති ච;
සිජ්ඣති දුවිධොපෙස, කාමො වො කාරකද්වයෙ.
යස්මිං ¶ පන පදෙසෙ සො, කාමොයං දුවිධොපි ච;
සම්පත්තීනං වසෙනාව-චරතීති ච සො පන.
පදෙසො චතුපායානං, ඡන්නං දෙවානමෙව ච;
මනුස්සානං වසෙනෙව, එකාදසවිධො පන.
කාමොවචරතීතෙත්ථ, කාමාවචරසඤ්ඤිතො;
අස්සාභිලක්ඛිතත්තා හි, සසත්ථාවචරො විය.
ස්වායං රූපභවො රූපං, එවං කාමොති සඤ්ඤිතො;
උත්තරස්ස පදස්සෙව, ලොපං කත්වා උදීරිතො.
තස්මිං ¶ කාමෙ ඉදං චිත්තං, සදාවචරතීති ච;
කාමාවචරමිච්චෙවං, කථිතං කාමඝාතිනා.
පටිසන්ධිං භවෙ කාමෙ, අවචාරයතීති වා;
කාමාවචරමිච්චෙවං, පරියාපන්නන්ති තත්ර වා.
ඉදං අට්ඨවිධං චිත්තං, කාමාවචරසඤ්ඤිතං;
දසපුඤ්ඤක්රියවත්ථු-වසෙනෙව පවත්තති.
දානං සීලං භාවනා පත්තිදානං,
වෙය්යාවච්චං දෙසනා චානුමොදො;
දිට්ඨිජ්ජුත්තං සංසුතිච්චාපචායො,
ඤෙය්යො එවං පුඤ්ඤවත්ථුප්පභෙදො.
ගච්ඡන්ති සඞ්ගහං දානෙ, පත්තිදානානුමොදනා;
තථා සීලමයෙ පුඤ්ඤෙ, වෙය්යාවච්චාපචායනා.
දෙසනා සවනං දිට්ඨි-උජුකා භාවනාමයෙ;
පුන තීණෙව සම්භොන්ති, දස පුඤ්ඤක්රියාපි ච.
සබ්බානුස්සතිපුඤ්ඤඤ්ච, පසංසා සරණත්තයං;
යන්ති දිට්ඨිජුකම්මස්මිං, සඞ්ගහං නත්ථි සංසයො.
පුරිමා ¶ මුඤ්චනා චෙව, පරා තිස්සොපි චෙතනා;
හොති දානමයං පුඤ්ඤං, එවං සෙසෙසු දීපයෙ.
ඉදානි අස්ස පනට්ඨවිධස්සාපි කාමාවචරකුසලචිත්තස්ස අයමුප්පත්තික්කමො වෙදිතබ්බො. යදා හි යො දෙය්යධම්මප්පටිග්ගාහකාදිසම්පත්තිං, අඤ්ඤං වා සොමනස්සහෙතුං ආගම්ම හට්ඨපහට්ඨො ‘‘අත්ථි දින්න’’න්ති ආදිනයප්පවත්තං සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා පරෙහි අනුස්සාහිතො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොති, තදාස්ස සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං ¶ අසඞ්ඛාරිකං ¶ පඨමං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පන වුත්තනයෙනෙව හට්ඨපහට්ඨො සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා පරෙහි උස්සාහිතො කරොති, තදාස්ස තමෙව චිත්තං සසඞ්ඛාරිකං හොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සඞ්ඛාරොති අත්තනො වා පරස්ස වා පවත්තස්ස පුබ්බප්පයොගස්සාධිවචනං. යදා පන ඤාතිජනස්ස පටිපත්තිදස්සනෙන ජාතපරිචයා බාලකා භික්ඛූ දිස්වා සොමනස්සජාතා සහසා යං කිඤ්චි හත්ථගතං දදන්ති වා වන්දන්ති වා, තදා තෙසං තතියචිත්තමුප්පජ්ජති. යදා පන තෙ ‘‘දෙථ වන්දථ, අය්යෙ’’ති වදන්ති, එවං ඤාතිජනෙන උස්සාහිතා හුත්වා හත්ථගතං දදන්ති වා වන්දන්ති වා, තදා තෙසං චතුත්ථචිත්තමුප්පජ්ජති. යදා පන දෙය්යධම්මප්පටිග්ගාහකාදීනං අසම්පත්තිං වා අඤ්ඤෙසං වා සොමනස්සහෙතූනං අභාවං ආගම්ම චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතා හොන්ති, තදා සෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි උප්පජ්ජන්ති. එවං සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලචිත්තං වෙදිතබ්බං.
දසපුඤ්ඤක්රියාදීනං, වසෙන ච බහූනිපි;
එතානි පන චිත්තානි, භවන්තීති පකාසයෙ.
සත්තරස සහස්සානි, ද්වෙ සතානි අසීති ච;
කාමාවචරපුඤ්ඤානි, භවන්තීති විනිද්දිසෙ.
තං පන යථානුරූපං කාමාවචරසුගතියං භවභොගසම්පත්තිං අභිනිප්ඵාදෙති.
ඉතරෙසු පන රූපාවචරකුසලචිත්තං සවත්ථුකතො එකවිධං, ද්වීසු භවෙසු උප්පජ්ජනතො දුවිධං, හීනමජ්ඣිමපණීතභෙදතො තිවිධං, පටිපදාදිභෙදතො චතුබ්බිධං, ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධං. සෙය්යථිදං – කාමච්ඡන්දබ්යාපාදථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡාවිප්පහීනං විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං ¶ පඨමං, විතක්කවිප්පහීනං විචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං ¶ දුතියං, විතක්කවිචාරවිප්පහීනං පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියං, විතක්කවිචාරපීතිවිප්පහීනං සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථං, විතක්කවිචාරපීතිසුඛවිප්පහීනං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඤ්චමන්ති ඉදං පඤ්චවිධං ¶ රූපාවචරකුසලචිත්තං නාම.
තං පන යථාසම්භවං පථවීකසිණාදීසු ආරම්මණෙසු පවත්තිවසෙන අනෙකවිධං හොති. සබ්බං පනෙතං රූපාවචරභාවනාපුඤ්ඤවසප්පවත්තං යථානුරූපං රූපාවචරූපපත්තිනිප්ඵාදකං හොති. එවං තාව රූපාවචරකුසලං වෙදිතබ්බං.
සෙසෙසු පන ද්වීසු අරූපාවචරකුසලචිත්තං තාව උපෙක්ඛාවෙදනායොගභෙදතො එකවිධං, සවත්ථුකාවත්ථුකභෙදතො දුවිධං, හීනමජ්ඣිමපණීතභෙදතො තිවිධං, ආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධං. කසිණුග්ඝාටිමාකාසං, තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණං, තස්ස අපගමො, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉදමස්ස චතුබ්බිධමාරම්මණං. යථාපටිපාටියා එතස්සාරම්මණස්ස භෙදතො චතුබ්බිධං හොති. සෙය්යථිදං – සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති ඉදං චතුබ්බිධං අරූපාවචරකුසලචිත්තං නාම. සබ්බං පනෙතං අරූපාවචරභාවනාපුඤ්ඤවසප්පවත්තං යථානුරූපං අරූපූපපත්තිනිප්ඵාදකං හොති. එවං අරූපාවචරකුසලචිත්තං වෙදිතබ්බං.
ඉතරං පන ලොකුත්තරකුසලචිත්තං නිබ්බානාරම්මණතො එකවිධං, නියතානියතවත්ථුකභෙදතො දුවිධං, තීහි විමොක්ඛමුඛෙහි පත්තබ්බතො තිවිධං, චතුමග්ගයොගභෙදතො චතුබ්බිධං ¶ . සෙය්යථිදං – සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසසඤ්ඤොජනප්පහානකරං සොතාපත්තිමග්ගචිත්තං, රාගදොසමොහානං තනුත්තකරං සකදාගාමිමග්ගචිත්තං, කාමරාගබ්යාපාදානං නිරවසෙසප්පහානකරං අනාගාමිමග්ගචිත්තං, රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජාපහානකරං අරහත්තමග්ගචිත්තන්ති ඉදං චතුබ්බිධං ලොකුත්තරකුසලචිත්තං නාම. එකෙකං පනෙත්ථ ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධං හොති, තස්මා වීසතිවිධං හොති. සබ්බං පනෙතං ලොකුත්තරභාවනාපුඤ්ඤවසප්පවත්තං මග්ගානුරූපඵලප්පවත්තියා චත්තාරො අරියපුග්ගලෙ අභිනිප්ඵාදෙති. එවං ලොකුත්තරකුසලං වෙදිතබ්බං.
කාමෙ ¶ ¶ අට්ඨෙව රූපෙ ච, පඤ්ච චත්තාරිරූපිසු;
චත්තාරානුත්තරානෙවං, කුසලානෙකවීසති.
කුසලාකුසලාපගතෙන සතා,
කුසලෙ කුසලෙන ච යං කුසලං;
චතුභූමිගතං මුනිනා වසිනා,
ලපිතං ලපිතං සකලම්පි මයා.
අකුසලං පන භූමිතො එකවිධං කාමාවචරමෙව, නියතානියතවත්ථුවසෙන ච එකහෙතුකදුහෙතුකවසෙන ච පටිසන්ධිජනකාජනකවසෙන ච දුවිධං, තීහි වෙදනාහි යොගතො ච ලොභමූලං දොසමූලං මොහමූලන්ති මූලතො ච තිවිධං හොති. තත්ථ ලොභමූලං පන සොමනස්සුපෙක්ඛාදිට්ඨිප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං හොති. සෙය්යථිදං – සොමනස්සසහගතං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, සොමනස්සසහගතං දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, උපෙක්ඛාසහගතං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකං, උපෙක්ඛාසහගතං දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකන්ති.
යදා ¶ හි ‘‘නත්ථි කාමෙසු ආදීනවො’’තිආදිනා නයෙන මිච්ඡාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා කෙවලං හට්ඨතුට්ඨො කාමෙ වා පරිභුඤ්ජති, දිට්ඨමඞ්ගලාදීනි වා සාරතො පච්චෙති සභාවතික්ඛෙනෙව අනුස්සාහිතෙන චිත්තෙන, තදාස්ස පඨමං අකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පන මන්දෙන සමුස්සාහිතෙන, තදා දුතියං. යදා මිච්ඡාදිට්ඨිං අපුරක්ඛත්වා කෙවලං හට්ඨතුට්ඨො මෙථුනං ධම්මං වා පරිභුඤ්ජති, පරසම්පත්තිං වා අභිජ්ඣායති, පරස්ස භණ්ඩං වා හරති සභාවතික්ඛෙනෙව අනුස්සාහිතෙන චිත්තෙන, තදා තතියං. යදා මන්දෙන සමුස්සාහිතෙන, තදා චතුත්ථං උප්පජ්ජති. යදා පන කාමානං වා අසම්පත්තිං ආගම්ම අඤ්ඤෙසං වා සොමනස්සහෙතූනං අභාවෙන චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතා හොන්ති, තදා සෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි උප්පජ්ජන්තීති. එවං සොමනස්සුපෙක්ඛාදිට්ඨිප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං ලොභමූලං වෙදිතබ්බං.
දොසමූලං පන එකන්තසවත්ථුකතො එකවිධං, අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරභෙදතො දුවිධං දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, සසඞ්ඛාරන්ති. අස්ස පන පාණාතිපාතාදීසු තික්ඛමන්දප්පවත්තිකාලෙ උප්පත්ති වෙදිතබ්බා.
මොහමූලම්පි ¶ ¶ විචිකිච්ඡුද්ධච්චයොගතො දුවිධං හොති උපෙක්ඛාසහගතං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං, උපෙක්ඛාසහගතං උද්ධච්චසම්පයුත්තන්ති. තස්ස අසන්නිට්ඨානවික්ඛෙපකාලෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බාති.
එවං තාව ද්වාදසවිධං අකුසලචිත්තං වෙදිතබ්බං, සබ්බං පනෙතං යථානුරූපං අපායෙසු උපපත්තියා, සුගතියම්පි දුක්ඛවිසෙසස්ස අභිනිප්ඵාදකං හොති.
ලොභමූලවසෙනට්ඨ, දොසමූලවසා දුවෙ;
මොහමූලවසෙන ද්වෙ, එවං ද්වාදසධා සියුං.
පාපාපාපෙස්වපාපෙන ¶ , යං වුත්තං පාපමානසං;
පාපාපාපප්පහීනෙන, තං මයා සමුදාහටං.
ඉතරං පන අබ්යාකතමවිපාකාරහතො එකවිධං හොති, ජාතිභෙදතො දුවිධං විපාකචිත්තං කිරියචිත්තන්ති. තත්ථ විපාකචිත්තං භූමිභෙදතො චතුබ්බිධං කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං ලොකුත්තරන්ති. තත්ථ කාමාවචරං දුවිධං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකන්ති. කුසලවිපාකං දුවිධං සහෙතුකමහෙතුකඤ්චෙති.
තත්ථ සහෙතුකවිපාකචිත්තං සකකුසලං විය සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං. සෙය්යථිදං – සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, සසඞ්ඛාරං, සොමනස්සසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, සසඞ්ඛාරං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, සසඞ්ඛාරං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, සසඞ්ඛාරන්ති ඉදං අට්ඨවිධං සහෙතුකවිපාකං නාම.
යථා පනස්ස කුසලං දානාදිවසෙන ඡසු ආරම්මණෙසු පවත්තති, න ඉදං තථා. ඉදං හි පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිතදාරම්මණවසෙන පරිත්තධම්මපරියාපන්නෙසුයෙව ඡසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච විසෙසෙ අසතිපි ආදාසතලාදීසු මුඛනිමිත්තං විය නිරුස්සාහං විපාකං, මුඛං විය සඋස්සාහං කුසලන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමෙසං පන විපච්චනට්ඨානං වෙදිතබ්බං. ඉමානි හි පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිතදාරම්මණානි හුත්වා විපච්චන්ති.
කාමාවචරදෙවානං ¶ , මනුස්සානං ඉමෙ පන;
දුහෙතුකතිහෙතූනං, භවන්ති පටිසන්ධියො.
තතො පවත්තියං හුත්වා, භවඞ්ගං යාවතායුකං;
බලවාරම්මණෙ හුත්වා, තදාරම්මණමෙව ච.
තතො ¶ ¶ මරණකාලස්මිං, චුති හුත්වා පවත්තරෙ;
එවං චතූසු ඨානෙසු, විපච්චන්තීති නිද්දිසෙ.
සභූමිකුසලෙහෙව, මහාපාකා සමා විනා;
කම්මද්වාරඤ්ච කම්මඤ්ච, පුඤ්ඤානං ක්රියවත්ථුකං.
අවිඤ්ඤත්තිජනත්තා හි, අවිපාකසභාවතො;
අප්පවත්තනතො චෙව, පාකා පුඤ්ඤෙහි නො සමා.
පරිත්තාරම්මණත්තා හි, තෙසමෙකන්තතො පන;
කරුණාමුදිතා තෙසු, න ජායන්ති කදාචිපි.
තථා විරතියො තිස්සො, න පනෙතෙසු ජායරෙ;
පඤ්ච සික්ඛාපදා වුත්තා, කුසලාති හි සත්ථුනා.
තථාධිපතිනොපෙත්ථ, න සන්තීති විනිද්දිසෙ;
ඡන්දාදීනි ධුරං කත්වා, අනුප්පජ්ජනතො පන.
අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාර-විධානං පන පුඤ්ඤතො;
ඤෙය්යං පච්චයතො චෙව, විපාකෙසු ච විඤ්ඤුනා.
හීනාදීනං විපාකත්තා, පුඤ්ඤානං පුඤ්ඤවාදිනා;
හීනාදයො භවන්තීති, විපාකා පරිදීපිතා.
ඉදං අට්ඨවිධං චිත්තං, එකන්තෙන සවත්ථුකං;
ජායතෙ කාමලොකස්මිං, න පනඤ්ඤත්ථ ජායතෙ.
එවං තාව සහෙතුකවිපාකචිත්තං වෙදිතබ්බං.
අහෙතුකවිපාකචිත්තං ¶ පන අලොභාදිහෙතුවිරහිතං උපෙක්ඛාසහගතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං සොතවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං ඝානවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං අහෙතුකමනොධාතුසම්පටිච්ඡනං, සොමනස්සසහගතං අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසන්තීරණං ¶ , උපෙක්ඛාසහගතං අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසන්තීරණන්ති ඉදං පන අට්ඨවිධං අහෙතුකවිපාකචිත්තං නාම.
ඉදං පන අට්ඨවිධං නියතවත්ථුකතො එකවිධං, නියතානියතාරම්මණතො දුවිධං. තත්ථ විඤ්ඤාණපඤ්චකං නියතාරම්මණං, සෙසත්තයං අනියතාරම්මණං. සුඛසොමනස්සුපෙක්ඛාවෙදනායොගතො තිවිධං. තත්ථ සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, ද්විට්ඨානිකං සන්තීරණං සොමනස්සුපෙක්ඛායුත්තං, සෙසමුපෙක්ඛායුත්තන්ති.
දිට්ඨාරම්මණසුතාරම්මණමුතාරම්මණදිට්ඨසුතමුතාරම්මණදිට්ඨ-සුතමුතවිඤ්ඤාතාරම්මණවසෙන පඤ්චවිධං. තත්ථ දිට්ඨාරම්මණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, සුතාරම්මණං ¶ සොතවිඤ්ඤාණං, මුතාරම්මණං ඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණත්තයං, දිට්ඨසුතමුතාරම්මණං මනොධාතුසම්පටිච්ඡනං, දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතාරම්මණං සෙසමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයන්ති.
වත්ථුතො ඡබ්බිධං. කථං? චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස චක්ඛුමෙව වත්ථු, තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානං සොතඝානජිව්හාකායවත්ථු, අවසෙසත්තයස්ස හදයවත්ථුමෙවාති.
ආරම්මණතො සත්තවිධං හොති. කථං? රූපාරම්මණමෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තථා සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බාරම්මණානි පටිපාටියා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි, රූපාදිපඤ්චාරම්මණා මනොධාතු, සෙසමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයං ඡළාරම්මණන්ති.
තං සබ්බං පන අහෙතුකවිපාකචිත්තං කිච්චතො අට්ඨවිධං හොති. කථං? දස්සනකිච්චං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, සවනඝායනසායනඵුසනසම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණකිච්චානි අවසෙසානි.
තත්ථ ¶ චක්ඛුතො පවත්තං විඤ්ඤාණං, චක්ඛුම්හි සන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණන්ති වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තථා සොතවිඤ්ඤාණාදීනි. තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ , රූපමත්තාරම්මණරසං, රූපාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානං, රූපාරම්මණාය කිරියාමනොධාතුයා අපගමපදට්ඨානං. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි සොතාදිසන්නිස්සිතසද්දාදිවිජානනලක්ඛණානි, සද්දාදිමත්තාරම්මණරසානි, සද්දාදීසු අභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානානි, සද්දාදිආරම්මණානං කිරියාමනොධාතූනං අපගමපදට්ඨානානි. මනොධාතුසම්පටිච්ඡනං පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරා රූපාදිවිජානනලක්ඛණං, රූපාදිසම්පටිච්ඡනරසං, තථාභාවපච්චුපට්ඨානං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අපගමපදට්ඨානං.
සෙසා පන ද්වෙ අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා, සන්තීරණාදිරසා, තථාභාවපච්චුපට්ඨානා, හදයවත්ථුපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ පඨමා එකන්තමිට්ඨාරම්මණෙ පවත්තිසබ්භාවතො සොමනස්සයුත්තාව හුත්වා පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා පඤ්චසු ද්වාරෙසු ඨත්වා විපච්චති, ඡසු පන ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ තදාරම්මණං හුත්වා විපච්චති. දුතියා ¶ පන ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ පවත්තිසබ්භාවතො උපෙක්ඛාසහගතා හුත්වා සන්තීරණතදාරම්මණපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තනතො පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චති. කථං? මනුස්සලොකෙ තාව ජච්චන්ධජච්චබධිරජච්චජළජච්චුම්මත්තකපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනනපුංසකාදීනං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චති. පටිසන්ධියා වීතිවත්තාය පවත්තියං යාවතායුකං භවඞ්ගං හුත්වා විපච්චති. ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ පඤ්චාරම්මණවීථියා සන්තීරණං හුත්වා, බලවාරම්මණෙ ඡද්වාරෙ තදාරම්මණං හුත්වා, මරණකාලෙ චුති හුත්වාති ඉමෙසු පන පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චතීති. එවං තාව අහෙතුකවිපාකචිත්තානි වෙදිතබ්බානි.
කාමාවචරපුඤ්ඤස්ස ¶ , විපාකා හොන්ති සොළස;
තං තිහෙතුකපුඤ්ඤස්ස, වසෙන පරිදීපයෙ.
ඉදානි රූපාවචරවිපාකචිත්තානි වුච්චන්ති. තානි නියතවත්ථුකතො එකවිධානි, ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධානි. කථං? විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමං, විචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියං, පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියං, සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථං, උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඤ්චමන්ති ඉමානි පඤ්චපි රූපාවචරවිපාකචිත්තානි උපපත්තියං පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තන්ති.
ඉදානි ¶ අරූපාවචරවිපාකචිත්තානි වුච්චන්ති. තානි සකකුසලානි විය ආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධානි හොන්ති. කථං? ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති ඉමානි චත්තාරි අරූපාවචරවිපාකචිත්තානි.
කුසලානුගතං කත්වා, භාජිතං කිං මහග්ගතං;
කාමාවචරපුඤ්ඤංව, නාසමානඵලං යතො.
අත්තනො කුසලෙහෙව, සමානං සබ්බථා ඉදං;
ගජාදීනං යථා ඡායා, ගජාදිසදිසා තථා.
කාමාවචරපුඤ්ඤංව, නාපරාපරියවෙදනං;
ඣානා අපරිහීනස්ස, සත්තස්ස භවගාමිනො.
කුසලානන්තරංයෙව ¶ , ඵලං උප්පජ්ජතීති ච;
ඤාපනත්ථං පනෙතස්ස, කුසලානුගතං කතං.
පටිප්පදාක්කමො චෙව, හීනාදීනඤ්ච භෙදතො;
ඣානාගමනතො චෙත්ථ, වෙදිතබ්බො විභාවිනා.
අභාවොධිපතීනඤ්ච ¶ , අයමෙව විසෙසකො;
සෙසං සබ්බං ච සෙසෙන, කුසලෙන සමං මතං. –
එවං රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකා වෙදිතබ්බා.
ඉදානි ලොකුත්තරවිපාකචිත්තානි හොන්ති. තානි චතුමග්ගයුත්තචිත්තඵලත්තා චතුබ්බිධානි හොන්ති. කථං? සොතාපත්තිමග්ගඵලචිත්තං, සකදාගාමිමග්ගඵලචිත්තං, අනාගාමිමග්ගඵලචිත්තං, අරහත්තමග්ගඵලචිත්තන්ති. එවං පනෙත්ථ එකෙකං ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධං, පුන මග්ගවීථිඵලසමාපත්තිවසෙන පවත්තිතො දුවිධං. එවං ලොකුත්තරකුසලවිපාකචිත්තානි වෙදිතබ්බානි.
සුඤ්ඤතං ¶ අනිමිත්තන්ති, තථාපණිහිතන්තිපි;
එතානි තීණි නාමානි, මග්ගස්සානන්තරෙ ඵලෙ.
ලබ්භන්ති පරභාගස්මිං, වළඤ්ජනඵලෙසු න;
විපස්සනාවසෙනෙව, තානි නාමානි ලබ්භරෙ.
හොන්ති සාධිපතීනෙව, ලොකුත්තරඵලානි තු;
විපාකෙධිපතී නත්ථි, ඨපෙත්වා තු අනාසවෙ.
අත්තනො මග්ගභාවෙන, මග්ගො ‘‘මග්ගො’’ති වුච්චති;
ඵලං මග්ගමුපාදාය, මග්ගො නාමාති වුච්චති. –
එවං ලොකුත්තරවිපාකා වෙදිතබ්බා.
ඉදානි සත්තාකුසලවිපාකානි වුච්චන්ති. අකුසලවිපාකං උපෙක්ඛාසහගතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං සොතවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං ඝානවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතං අහෙතුකමනොධාතුසම්පටිච්ඡනං, උපෙක්ඛාසහගතං අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසන්තීරණන්ති ඉමානි සත්ත අකුසලවිපාකචිත්තානි.
එත්ථ ¶ පන උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු එකාදසවිධෙනාපි අකුසලචිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තෙසු අඤ්ඤතරං ආරම්මණං කත්වා චතූසු අපායෙසු පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චති, පටිසන්ධියා වීතිවත්තාය ¶ දුතියචිත්තවාරං තතො පට්ඨාය යාවතායුකං භවඞ්ගං හුත්වා, අනිට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණාය පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියා සන්තීරණං හුත්වා, බලවාරම්මණෙ ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණං හුත්වා, මරණකාලෙ චුති හුත්වා විපච්චති. එවං පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චති. කෙවලං හි තානි කුසලවිපාකාහෙතුකචිත්තානි කුසලකම්මපච්චයානි, ඉමානි අකුසලකම්මපච්චයානි. අයමිමෙසං, තෙසඤ්ච විසෙසො.
අනිට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තගොචරෙ වත්තරෙ ඉමෙ;
සුඛාදිත්තයයුත්තා තෙ, දුක්ඛුපෙක්ඛායුතා ඉමෙ.
එවං ¶ කාමාවචරකුසලවිපාකසහෙතුකමට්ඨවිධං, අහෙතුකමට්ඨවිධං, ඣානඞ්ගයොගභෙදතො රූපාවචරවිපාකං පඤ්චවිධං, ආරම්මණභෙදතො අරූපාවචරවිපාකං චතුබ්බිධං, මග්ගසම්පයුත්තචිත්තඵලභෙදතො ලොකුත්තරවිපාකං චතුබ්බිධං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිභෙදතො අකුසලවිපාකං සත්තවිධන්ති ඡත්තිංසවිධං විපාකචිත්තං වෙදිතබ්බං.
එවං ඡත්තිංසධා පාකං, පාකසාසනපූජිතො;
සවිපාකාවිපාකෙසු, කුසලො සුගතොබ්රවි.
කිරියාබ්යාකතචිත්තං පන අවිපාකතො එකවිධං, පරිත්තමහග්ගතතො දුවිධං, කාමාවචරරූපාවචරඅරූපාවචරභූමිභෙදතො තිවිධං. තත්ථ කාමාවචරං දුවිධං සහෙතුකමහෙතුකන්ති. තත්ථ සහෙතුකං එකවිධං අරහතො එව උප්පජ්ජනතො. සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණප්පයොගභෙදතො කාමාවචරකුසලං විය අට්ඨවිධං හොති. සෙය්යථිදං – සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, සසඞ්ඛාරිකං, සොමනස්සසහගතං ¶ ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, සසඞ්ඛාරිකං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, සසඞ්ඛාරිකං, උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, සසඞ්ඛාරිකන්ති ඉමානි අට්ඨ සහෙතුකකිරියචිත්තානි. එතානි පන යථානුරූපං දානාදිවසෙන ඛීණාසවානංයෙව පවත්තන්ති. එවං සහෙතුකකිරියචිත්තානි වෙදිතබ්බානි.
අහෙතුකකිරියචිත්තං පන තිවිධං කිරියාහෙතුකමනොධාතුඋපෙක්ඛාසහගතාවජ්ජනචිත්තං, කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසොමනස්සසහගතං හසිතුප්පාදචිත්තං, කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුඋපෙක්ඛාසහගතං වොට්ඨබ්බනචිත්තන්ති ¶ .
තත්ථ කිරියාහෙතුකමනොධාතු උපෙක්ඛාසහගතා හදයවත්ථුං නිස්සාය චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තෙසු රූපාරම්මණෙසු යෙන කෙනචි පසාදෙ ඝට්ටිතෙ තං තං ආරම්මණං ගහෙත්වා ආවජ්ජනවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පුරෙචාරී හුත්වා භවඞ්ගං ආවට්ටයමානා උප්පජ්ජති. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයො. ඉතරා පන ද්වෙ අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො සාධාරණාසාධාරණාති දුවිධා හොන්ති. තත්ථ අසාධාරණා පන කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සොමනස්සසහගතා ඛීණාසවස්සෙව ඡසු ද්වාරෙසු ඡසු අනුළාරෙසු ආරම්මණෙසු හසිතුප්පාදකිච්චා නියතවත්ථුකා උප්පජ්ජති. සාධාරණා පන අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උපෙක්ඛාසහගතා ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා ¶ , තථාභාවපච්චුපට්ඨානා, සා තීසු භවෙසු සබ්බෙසං සචිත්තකසත්තානං සාධාරණා, න කස්සචි පන සචිත්තකස්ස න උප්පජ්ජති නාම. උප්පජ්ජමානා පනායං පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනකිච්චා උප්පජ්ජති. ඡ අසාධාරණඤාණානිපි එතාය ගහිතාරම්මණමෙව ගණ්හන්ති. සබ්බාරම්මණගහණසමත්ථතාය ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකාති වෙදිතබ්බා. ඉමානි තීණි අහෙතුකකිරියචිත්තානි.
ඉධ ඨත්වා හසනචිත්තානි පරිග්ගණ්හිතබ්බානි. තෙරස හසනචිත්තානි. කුසලතො චතූහි සොමනස්සසහගතෙහි, අකුසලතො චතූහීති ඉමෙහි අට්ඨහි චිත්තෙහි පුථුජ්ජනා හසන්ති, සෙඛා පන කුසලතො චතූහි, අකුසලතො ද්වීහි දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තසොමනස්සසහගතෙහීති ඡහි හසන්ති, ඛීණාසවා කිරියතො පඤ්චහි සොමනස්සසහගතෙහි හසන්තීති.
සොමනස්සයුතානට්ඨ, කුසලාකුසලානි ච;
ක්රියතො පන පඤ්චෙවං, හාසචිත්තානි තෙරස.
පුථුජ්ජනා හසන්තෙත්ථ, චිත්තෙහි පන අට්ඨහි;
ඡහි සෙඛා අසෙඛා ච, හසන්ති පන පඤ්චහි.
ඉදානි රූපාවචරකිරියචිත්තානි හොන්ති. විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමං, විචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියං, පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියං, සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථං, උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඤ්චමන්ති ඉමානි පඤ්ච රූපාවචරකිරියචිත්තානි.
ඉදානි ¶ අරූපාවචරකිරියචිත්තානි වුච්චන්ති. ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති ඉමානි චත්තාරි අරූපාවචරකිරියචිත්තානි. ඉමානි පන රූපාරූපකිරියචිත්තානි සකසකභූමිකුසලසදිසානි. කෙවලං පනෙතානි කිරියචිත්තානි ඛීණාසවානංයෙව උප්පජ්ජන්ති, කුසලානි පන සෙඛපුථුජ්ජනානං. ඉමානි ච ඛීණාසවානං භාවනාකාරවසප්පවත්තානි, තානි පන සෙඛපුථුජ්ජනානං භාවනාපුඤ්ඤවසප්පවත්තානීති අයමෙව ඉමෙසං, තෙසඤ්ච විසෙසො.
යා ¶ ¶ පුථුජ්ජනකාලස්මිං, අභිනිබ්බත්තිතා පන;
රූපාරූපසමාපත්ති, සා ඛීණාසවභික්ඛුනො.
යාව ඛීණාසවො භික්ඛු, න සමාපජ්ජතෙව නං;
තාව තා කුසලා එව, සමාපන්නා සචෙ ක්රියා.
එවං සොමනස්සාදිභෙදතො කාමාවචරසහෙතුකකිරියචිත්තමට්ඨවිධං, මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයභෙදතො අහෙතුකං තිවිධං, ඣානඞ්ගයොගභෙදතො රූපාවචරං පඤ්චවිධං, ආරම්මණභෙදතො අරූපාවචරං චතුබ්බිධං, එවං භූමිවසෙන වීසතිවිධං කිරියචිත්තං වෙදිතබ්බන්ති.
එකාදසවිධං කාමෙ, රූපෙ පඤ්ච අරූපිසු;
චත්තාරීති ච සබ්බානි, ක්රියාචිත්තානි වීසති.
ලොකුත්තරක්රියචිත්තං, පන කස්මා න විජ්ජති;
එකචිත්තක්ඛණත්තා හි, මග්ගස්සාති න විජ්ජති.
ක්රියාක්රියාපත්තිවිභාගදෙසකො,
ක්රියාක්රියං චිත්තමවොච යං ජිනො;
හිතාහිතානං සක්රියාක්රියාරතො,
ක්රියාක්රියං තන්තු මයා සමීරිතං.
එත්තාවතා එකවීසතිවිධං කුසලං, ද්වාදසවිධං අකුසලං ඡත්තිංසවිධං විපාකං, වීසතිවිධං කිරියචිත්තන්ති ආදිම්හි නික්ඛිත්තං චිත්තං එකූනනවුතිප්පභෙදෙන විධිනා පකාසිතං හොතීති.
එකවීසති ¶ පුඤ්ඤානි, ද්වාදසාකුසලානි ච;
ඡත්තිංසෙව විපාකානි, ක්රියචිත්තානි වීසති.
එකූනනවුති සබ්බෙ, චිත්තුප්පාදා මහෙසිනා;
අට්ඨ ලොකුත්තරෙ කත්වා, නිද්දිට්ඨා හි සමාසතො.
පිටකෙ ¶ ¶ අභිධම්මස්මිං, යෙ භික්ඛූ පාටවත්ථිනො;
තෙහායං උග්ගහෙතබ්බො, චින්තෙතබ්බො පුනප්පුනං.
අභිධම්මාවතාරෙන, අභිධම්මමහොදධිං;
යෙ තරන්ති ඉමං ලොකං, පරඤ්චෙව තරන්ති තෙති.
ඉති අභිධම්මාවතාරෙ චිත්තනිද්දෙසො නාම
පඨමො පරිච්ඡෙදො.