📜

13. තෙරසමො පරිච්ඡෙදො

කාරකපටිවෙධනිද්දෙසො

එත්ථාහ – නිද්දිට්ඨා කුසලාදයො නාම ධම්මා, න පනෙතෙසං කාරකො අත්තා නිද්දිට්ඨො. තස්ස හි කාරකස්ස වෙදකස්ස අත්තනො අභාවෙ කුසලාකුසලානං ධම්මානං අභාවො සියා, තෙසමභාවෙ තදායත්තවුත්තීනං තෙසං විපාකානමභාවො හොති, තස්මා කුසලාදීනං ධම්මානං දෙසනා නිරත්ථිකාති? අත්ර වුච්චතෙ – නායං නිරත්ථිකා, සාත්ථිකාවායං දෙසනා. යදි කාරකස්සාභාවා කුසලාදීනමභාවො සියා, තස්ස පරිකප්පිතස්ස අත්තනොපි අභාවො සියා. කිං කාරණන්ති චෙ? තස්ස අත්තනො අඤ්ඤස්ස කාරකස්සාභාවතො. කාරකාභාවෙපි කත්තා අත්තා අත්ථීති චෙ? තථා කුසලාදීනම්පි අසතිපි කත්තරි අත්ථිතා උපගන්තබ්බා, කුතොයං තව තත්ථානුරොධො, ඉධ විරොධොති. අථාපි යථා පන ලොකෙ කාරකාභාවෙපි පථවීආපතෙජඋතුආදයො පටිච්ච අඞ්කුරාදීනං අභිනිබ්බත්ති දිස්සති, තථා එතෙසම්පි කුසලාදීනං ධම්මානං හෙතුපච්චයසාමග්ගියා අභිනිබ්බත්ති හොතීති වෙදිතබ්බා.

අථාපි චෙත්ථ තස්සා පඤ්ඤාය පරිකප්පිතො නිච්චො ධුවො කුසලාදීනං කත්තා අත්තා පරමත්ථතො අත්ථීති චෙ? තමුපපරික්ඛිස්සාම තාව, සො පන තාව අත්තා කාරකො වෙදකො කිං සචෙතනො වා, උදාහු අචෙතනො වාති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි අචෙතනො සියා, පාකාරතරුපාසාණසදිසො සියා. තස්ස කාරකවෙදකත්තාභාවො සියා. යදි සචෙතනො, සො චෙතනාය අඤ්ඤො වා සියා, අනඤ්ඤො වා. අථානඤ්ඤො, චෙතනාය නාසෙ අත්තනොපි නාසො සියා. කිං කාරණන්ති චෙ? චෙතනාය අනඤ්ඤත්තා.

අථාපි භවතො අධිප්පායො එවං සියා, අත්තනො පන නාසො න භවති නිච්චත්තා, චෙතනායයෙව නාසො භවතීති? වුච්චතෙ – අත්තනො අනාසෙ සති චෙතනායපි නාසො න භවති. කිං කාරණන්ති චෙ? චෙතනාය අනඤ්ඤත්තා. චෙතනත්තානං අනඤ්ඤත්තෙ සති චෙතනායයෙව නාසො භවති, න අත්තනොති අයුත්තමෙතං. අථ චෙතනායයෙව විනාසෙ විසෙසකාරණං නත්ථි, අත්තාව නස්සතු, තිට්ඨතු චෙතනා. අථ චෙතනාය නාසෙ අත්තනො නාසො න භවතීති චෙ? චෙතනාය අත්තා අඤ්ඤො සියා. අථ අඤ්ඤස්ස අත්තස්ස නාසෙ සති සයං නාසො න භවති, එවඤ්ච සති ‘‘චෙතනාය අනඤ්ඤො අත්තා’’ති තව පටිඤ්ඤා හීනා. අථාපි චෙතනත්තානං අනඤ්ඤත්තෙ සති අත්තනො අනාසො චෙතනායපි අනාසො භවතු. අථ න භවති, පටිඤ්ඤා හීනා. අථ වුත්තප්පකාරතො විපරීතං වා සියා, අත්තා නස්සතු, චෙතනා තිට්ඨතු. අථ පන එවං න භවතීති චෙ? අනඤ්ඤත්තපක්ඛං පරිච්චජ. අථ පන න පරිච්චජසි, පටිඤ්ඤාහීනො භවසි.

අථායං භවතො අධිප්පායො සියා ‘‘නායං මම අත්තා චෙතනාය අනඤ්ඤො, අඤ්ඤොයෙවා’’ති? තත්ර වුච්චතෙ – ඉධ පන අඤ්ඤත්තං දුවිධං හොති ලක්ඛණකතමඤ්ඤත්තඤ්ච දෙසන්තරකතමඤ්ඤත්තඤ්චාති. තත්ථ කිං ත්වං චෙතනත්තානං ලක්ඛණකතමඤ්ඤත්තං වදෙසි, උදාහු දෙසන්තරකතමඤ්ඤත්තන්ති? අහං ලක්ඛණකතමඤ්ඤත්තං වදාමීති. යථා හි රූපරසගන්ධාදීනමෙකදෙසෙ වත්තමානානම්පි ලක්ඛණතො අඤ්ඤත්තං හොති, එවං චෙතනත්තානමෙකදෙසෙ වත්තමානානම්පි ලක්ඛණතො අඤ්ඤත්තං හොති, තස්මා ලක්ඛණකතමඤ්ඤත්තං වදාමීති. තත්ර වුච්චතෙ – යථා හි ජාතවෙදස්ස ඩය්හමානෙ ආමකසඞ්ඝටෙ ආමකවණ්ණවිනාසෙ රසාදීනං විනාසො භවති, තථෙව චෙතනාය විනාසෙ අත්තනොපි විනාසො සියා. කිං කාරණන්ති චෙ? රූපරසාදීනං විය එකදෙසත්තාති.

අථෙවං භවතො මති සියා ‘‘එකදෙසත්තෙ සතිපි අත්තනො පන නාසො න භවති, චෙතනායයෙව විනාසො භවතී’’ති? අත්ර වුච්චතෙ – අත්තනො අනාසෙ චෙතනායපි අනාසොව හොති. කිං කාරණන්ති චෙ? රූපරසාදීනං විය අවිනිබ්භොගතො. අථ සමානෙ එකදෙසත්තෙ අවිනිබ්භොගභාවෙපි කෙන හෙතුනා චෙතනාය එව නාසො භවති, න පන අත්තනො. අථ විසෙසකාරණං නත්ථි, තව ලද්ධියා අත්තාව නස්සතු, තිට්ඨතු චෙතනා. අථ චෙතනාය නාසෙ අත්තනො නාසො න භවති, උභින්නං එකදෙසතා නත්ථි. එවඤ්ච සති කො දොසොති චෙ? යං පන තයා වුත්තං, යථා රූපරසගන්ධාදීනං එකදෙසෙ වත්තමානානම්පි ලක්ඛණතො අඤ්ඤත්තං, තථා චෙතනත්තානමෙකදෙසෙ වත්තමානානම්පි ලක්ඛණතො අඤ්ඤත්තන්ති? තමයුත්තන්ති තව පටිඤ්ඤා හීනා. අථ රූපරසාදීනං විය සමානෙපි එකදෙසත්තෙ යදි අත්තනො අනාසෙ චෙතනායපි අනාසො න භවති, පටිඤ්ඤාහීනො අසි. අථ වුත්තප්පකාරතො විපරීතං වා සියා, තව අත්තා නස්සතු, චෙතනා තිට්ඨතු. අථෙවං න භවතීති චෙ? එකදෙසතාව නත්ථීති.

අථ දෙසන්තරකතමඤ්ඤත්තං වදෙසි, චෙතනත්තානං අඤ්ඤත්තෙ සති ඝටපටසකටගෙහාදීනං විය අඤ්ඤත්තං සියා. චෙතනාය විනා අනඤ්ඤතා තෙ අත්තා න ඝටෙන විනා පටො විය අඤ්ඤො සියා . අඤ්ඤො ච හි ඝටො අඤ්ඤො ච පටොති? න, එවඤ්ච සති කො දොසොති චෙ? ‘‘අචෙතනො අත්තා’’ති පුබ්බෙ වුත්තදොසතො න පරිමුච්චතීති. තස්මා පරමත්ථතො න කොචි කත්තා වා වෙදකො වා අත්තා අත්ථීති දට්ඨබ්බන්ති.

යදි එවං අථ කස්මා භගවතා –

779.

‘‘අස්මා ලොකා පරං ලොකං,

සො ච සන්ධාවතී නරො;

සො ච කරොති වෙදෙති,

සුඛදුක්ඛං සයංකත’’න්ති ච.

780.

‘‘සත්තො සංසාරමාපන්නො,

දුක්ඛමස්ස මහබ්භයං;

අත්ථි මාතා අත්ථි පිතා,

අත්ථි සත්තොපපාතිකො’’ති ච.

781.

‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා,

භාරහාරො ච පුග්ගලො;

භාරාදානං දුක්ඛං ලොකෙ,

භාරනික්ඛෙපනං සුඛ’’න්ති ච.

782.

‘‘යඤ්හි කරොති පුරිසො,

කායෙන වාචා උද චෙතසා;

තඤ්හි තස්ස සකං හොති,

තඤ්ච ආදාය ගච්ඡතී’’ති ච.

783.

‘‘එකස්සෙකෙන කප්පෙන,

පුග්ගලස්සට්ඨිසඤ්චයො;

සියා පබ්බතසමො රාසි,

ඉති වුත්තං මහෙසිනා’’ති ච.

784.

‘‘අසද්ධො අකතඤ්ඤූ ච,

සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො;

හතාවකාසො වන්තාසො,

ස වෙ උත්තමපොරිසො’’ති ච. –

වුත්තන්ති. සච්චං එවං වුත්තං භගවතා, තඤ්ච ඛො සම්මුතිවසෙන, න පරමත්ථතො. නනු භගවතා ඉදම්පි වුත්තං –

785.

‘‘කිං නු සත්තොති පච්චෙසි, මාර දිට්ඨිගතං නු තෙ;

සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං, නයිධ සත්තුපලබ්භතී’’ති ච.

786.

‘‘යථාපි අඞ්ගසම්භාරා,

හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු,

හොති සත්තොති සම්මුතී’’ති ච.

තස්මා න වචනමත්තමෙවාවලම්බිතබ්බං, න ච දළ්හමූළ්හගාහිනා ච භවිතබ්බං, ගරුකුලමුපසෙවිත්වා සුත්තපදානං අධිප්පායො ජානිතබ්බො, සුත්තපදෙසු අභියොගො කාතබ්බො. ද්වෙ සච්චානි භගවතා වුත්තානි – ‘‘සම්මුතිසච්චං, පරමත්ථසච්චඤ්චා’’ති. තස්මා ද්වෙපි සම්මුතිපරමත්ථසච්චානි අසඞ්කරතො ඤාතබ්බානි. එවං අසඞ්කරතො ඤත්වා කොචි කාරකො වා වෙදකො වා නිච්චො ධුවො අත්තා පරමත්ථතො නත්ථීති උපපරික්ඛිත්වා පච්චයසාමග්ගියා ධම්මානං පවත්තිං සල්ලක්ඛෙත්වා පණ්ඩිතෙන කුලපුත්තෙන අත්ථකාමෙන දුක්ඛස්සන්තකිරියාය පටිපජ්ජිතබ්බන්ති.

787.

යො ඉමං ගන්ථං අච්චන්තං, චින්තෙති සතතම්පි සො;

කමෙන පරමා පඤ්ඤා, තස්ස ගච්ඡති වෙපුලං.

788.

අතිමතිකරමාධිනීහරං,

විමතිවිනාසකරං පියක්කරං;

පඨති සුණති යො සදා ඉමං,

විකසති තස්ස මතීධ භික්ඛුනො.

ඉති අභිධම්මාවතාරෙ කාරකපටිවෙධනිද්දෙසො නාම

තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.