📜
2. දුතියො පරිච්ඡෙදො
චෙතසිකනිද්දෙසො
චිත්තානන්තරමුද්දිට්ඨා ¶ , යෙ ච චෙතසිකා මයා;
තෙසං දානි කරිස්සාමි, විභාජනමිතො පරං.
තත්ථ චිත්තසම්පයුත්තා, චිත්තෙ භවා වා චෙතසිකා. තෙපි චිත්තං විය සාරම්මණතො එකවිධා, සවිපාකාවිපාකතො දුවිධා, කුසලාකුසලාබ්යාකතභෙදතො තිවිධා, කාමාවචරාදිභෙදතො චතුබ්බිධා.
තත්ථ කාමාවචරචිත්තසම්පයුත්තා කාමාවචරා. තෙසු කාමාවචරපඨමමහාකුසලචිත්තසම්පයුත්තා තාව නියතා සරූපෙන ආගතා එකූනතිංස ධම්මා හොන්ති. සෙය්යථිදං – ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා විතක්කො විචාරො පීති චිත්තෙකග්ගතා සද්ධා සති වීරියං පඤ්ඤා ජීවිතින්ද්රියං අලොභො අදොසො හිරී ඔත්තප්පං කායප්පස්සද්ධි චිත්තප්පස්සද්ධි කායලහුතා චිත්තලහුතා කායමුදුතා චිත්තමුදුතා කායකම්මඤ්ඤතා චිත්තකම්මඤ්ඤතා කායපාගුඤ්ඤතා චිත්තපාගුඤ්ඤතා කායුජුකතා චිත්තුජුකතාති. පුන ඡන්දො, අධිමොක්ඛො, තත්රමජ්ඣත්තතා, මනසිකාරො චාති චත්තාරො නියතයෙවාපනකා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි තෙත්තිංස හොන්ති ¶ . පුන කරුණා මුදිතා කායදුච්චරිතවිරති ¶ වචීදුච්චරිතවිරති මිච්ඡාජීවවිරති චෙති ඉමෙ පඤ්ච අනියතා. ඉමෙ පන කදාචි උප්පජ්ජන්ති.
ඉමෙසු පන කරුණාමුදිතාවසෙන භාවනාකාලෙ කරුණාපුබ්බභාගො වා මුදිතාපුබ්බභාගො වා එතා උප්පජ්ජන්ති, න පනෙකතො උප්පජ්ජන්ති. යදා පන ඉමිනා චිත්තෙන මිච්ඡාකම්මන්තාදීහි විරමති, තදා සම්මාකම්මන්තාදීනි පරිපූරෙන්ති, එකා විරති උප්පජ්ජති, කරුණාමුදිතාහි සහ, අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ච න උප්පජ්ජන්ති. තස්මා එතෙසු එකෙන සහ චතුත්තිංසෙව ධම්මා හොන්ති.
ආදිනා ¶ පුඤ්ඤචිත්තෙන, තෙත්තිංස නියතා මතා;
කරුණාමුදිතෙකෙන, චතුත්තිංස භවන්ති තෙ.
කස්මා පනෙත්ථ මෙත්තා ච, උපෙක්ඛා ච න උද්ධටා;
යෙවාපනකධම්මෙසු, ධම්මරාජෙන සත්ථුනා.
අබ්යාපාදෙන මෙත්තාපි, තත්රමජ්ඣත්තතාය ච;
උපෙක්ඛා ගහිතා යස්මා, තස්මා න ගහිතා උභො.
කස්මා යෙවාපනා ධම්මා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;
සරූපෙනෙව සබ්බෙතෙ, පාළියං න ච උද්ධටා.
යස්මා අනියතා කෙචි, යස්මා රාසිං භජන්ති න;
යස්මා ච දුබ්බලා කෙචි, තස්මා වුත්තා න පාළියං.
ඡන්දාධිමොක්ඛමුදිතා මනසි ච කාරො,
මජ්ඣත්තතා ච කරුණා විරතිත්තයං ච;
පුඤ්ඤෙසු තෙන නියතානියතා ච සබ්බෙ,
යෙවාපනා මුනිවරෙන න චෙව වුත්තා.
කස්මා පනෙත්ථ ඵස්සොව, පඨමං සමුදීරිතො;
පඨමාභිනිපාතත්තා, චිත්තස්සාරම්මණෙ කිර.
ඵුසිත්වා ¶ ¶ පන ඵස්සෙන, වෙදනාය ච වෙදයෙ;
සඤ්ජානාති ච සඤ්ඤාය, චෙතනාය ච චෙතයෙ.
බලවපච්චයත්තා ච, සහජාතානමෙව හි;
ඵස්සොව පඨමං වුත්තො, තස්මා ඉධ මහෙසිනා.
අකාරණමිදං සබ්බං, චිත්තානං තු සහෙව ච;
එකුප්පාදාදිභාවෙන, චිත්තජානං පවත්තිතො.
අයං තු පඨමුප්පන්නො, අයං පච්ඡාති නත්ථිදං;
බලවපච්චයත්තෙපි, කාරණඤ්ච න දිස්සති.
දෙසනාක්කමතො චෙව, පඨමං සමුදීරිතො;
ඉච්චෙවං පන විඤ්ඤෙය්යං, විඤ්ඤුනා න විසෙසතො.
න ච පරියෙසිතබ්බොයං, තස්මා පුබ්බාපරක්කමො;
වචනත්ථලක්ඛණාදීහි, ධම්මා එව විජානතා.
යස්මා පන ඉමෙ ධම්මා වචනත්ථලක්ඛණාදීහි වුච්චමානා පාකටා හොන්ති සුවිඤ්ඤෙය්යාව, තස්මා තෙසං වචනත්ථලක්ඛණාදීනි පවක්ඛාමි. සෙය්යථිදං – ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ඵලට්ඨෙන වෙදනාපච්චුපට්ඨානො වා, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො. අයං හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙසු ඵුසනාකාරෙනෙව ¶ පවත්තති, සො ද්වින්නං මෙණ්ඩානං සන්නිපාතො විය දට්ඨබ්බො.
සුන්දරං මනොති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, සොමනස්සමෙව වෙදනා සොමනස්සවෙදනා. සා වෙදයිතලක්ඛණා, ඉට්ඨාකාරානුභවනරසා රාජා විය සුභොජනරසං, චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානා, පස්සද්ධිපදට්ඨානා.
නීලාදිභෙදං ¶ ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා, පච්චාභිඤ්ඤාණකරණරසා වඩ්ඪකිස්ස අභිඤ්ඤාණකරණමිව, යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා, යථොපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා.
චෙතයතීති ¶ චෙතනා. සද්ධිං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො. සා චෙතයිතලක්ඛණා, ආයූහනරසා, සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා සකකිච්චපරකිච්චසාධකා ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකිආදයො විය.
විතක්කෙතීති විතක්කො. විතක්කනං වා විතක්කො. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො, ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො.
ආරම්මණෙ තෙන චිත්තං විචරතීති විචාරො. විචරණං වා විචාරො. අනුසඤ්චරණන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො, තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො, චිත්තස්ස අනුපබන්ධපච්චුපට්ඨානො.
පිනයතීති පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා, කායචිත්තපීණනරසා, ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා.
චිත්තස්ස එකග්ගභාවො චිත්තෙකග්ගතා. සමාධිස්සෙතං නාමං. සො අවිසාරලක්ඛණො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා, සහජාතානං සම්පිණ්ඩනරසො න්හානියචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානො, විසෙසතො සුඛපදට්ඨානො.
සද්දහන්ති එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා. සා පනෙසා සද්දහනලක්ඛණා, පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය, අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා.
සරන්ති ¶ එතාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සා අපිලාපනලක්ඛණා, අසම්මොසරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා.
වීරභාවො ¶ වීරියං. වීරානං වා කම්මං වීරියං. තං පනෙතං උස්සාහනලක්ඛණං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, සංවෙගපදට්ඨානං.
පජානාතීති ¶ පඤ්ඤා. සා පනෙසා විජානනලක්ඛණා, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය.
ජීවන්ති තෙන තංසම්පයුත්තධම්මාති ජීවිතං. තං පන අත්තනා අවිනිබ්භුත්තානං ධම්මානං අනුපාලනලක්ඛණං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. සන්තෙපි ච තෙසං අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව තං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති උදකං විය උප්පලාදීනි, යථාසකං පච්චයුප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ අනුපාලෙති ධාති විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව පවත්තති නියාමකො විය, න භඞ්ගතො උද්ධං පවත්තයති අත්තනො ච පවත්තයිතබ්බානඤ්ච අභාවා, න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙති සයං භිජ්ජමානත්තා ඛීයමානො විය වත්තිස්නෙහොව පදීපසිඛන්ති.
න ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා න ලුබ්භති, අලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති අලොභො. සො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අලග්ගභාවලක්ඛණො කමලදලෙ ජලබින්දු විය, අපරිග්ගහරසො මුත්තභික්ඛු විය, අනල්ලීනභාවපච්චුපට්ඨානො අසුචිම්හි පතිතපුරිසො විය.
න දුස්සන්ති තෙන, සයං වා න දුස්සති, අදුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති අදොසො. සො අචණ්ඩික්කලක්ඛණො, අවිරොධලක්ඛණො වා අනුකූලමිත්තො විය, ආඝාතවිනයනරසො, පරිළාහවිනයනරසො ¶ වා චන්දනං විය, සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානො පුණ්ණචන්දො විය.
කායදුච්චරිතාදීහි හිරීයතීති හිරී. ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහියෙව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං. පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ පාපතො ජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී, ඔත්තාසලක්ඛණං ඔත්තප්පං. උභොපි පාපානං අකරණරසා, පාපතො සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානා, අත්තගාරවපරගාරවපදට්ඨානා. ඉමෙ ධම්මා ලොකපාලාති දට්ඨබ්බා.
කායපස්සම්භනං කායපස්සද්ධි. චිත්තපස්සම්භනං චිත්තපස්සද්ධි. කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. උභොපි පනෙතා එකතො හුත්වා කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා ¶ , කායචිත්තදරථනිම්මදනරසා, කායචිත්තානං අපරිප්ඵන්දනසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, කායචිත්තානං අවූපසමතාඋද්ධච්චාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති වෙදිතබ්බා.
කායලහුභාවො ¶ කායලහුතා. චිත්තලහුභාවො චිත්තලහුතා. කායචිත්තානං ගරුභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තගරුභාවනිම්මදනරසා, කායචිත්තානං අදන්ධතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, කායචිත්තානං ගරුභාවකරථිනමිද්ධාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති වෙදිතබ්බා.
කායමුදුභාවො කායමුදුතා. චිත්තමුදුභාවො චිත්තමුදුතා. කායචිත්තානං ථද්ධභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තානං ථද්ධභාවනිම්මදනරසා, අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, කායචිත්තානං ථද්ධභාවකරදිට්ඨිමානාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති වෙදිතබ්බා.
කායකම්මඤ්ඤභාවො කායකම්මඤ්ඤතා. චිත්තකම්මඤ්ඤභාවො චිත්තකම්මඤ්ඤතා. කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මදනරසා, කායචිත්තානං ආරම්මණකරණසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානං, කායචිත්තානං ¶ අකම්මඤ්ඤභාවකරඅවසෙසනීවරණාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති වෙදිතබ්බා.
කායපාගුඤ්ඤභාවො කායපාගුඤ්ඤතා. චිත්තපාගුඤ්ඤභාවො චිත්තපාගුඤ්ඤතා. කායචිත්තානං අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා, කායචිත්තානං ගෙලඤ්ඤනිම්මදනරසා, නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, කායචිත්තානං ගෙලඤ්ඤභාවකරඅස්සද්ධාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.
කායස්ස උජුකභාවො කායුජුකතා. චිත්තස්ස උජුකභාවො චිත්තුජුකතා. කායචිත්තානං අකුටිලභාවලක්ඛණා, කායචිත්තානං අජ්ජවලක්ඛණා වා, කායචිත්තානං කුටිලභාවනිම්මදනරසා, අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, කායචිත්තානං කුටිලභාවකරමායාසාඨෙය්යාදිකිලෙසප්පටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.
ඡන්දොති කත්තුකම්යතායෙතං අධිවචනං. තස්මා සො කත්තුකම්යතාලක්ඛණො ඡන්දො, ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො, තදෙවස්ස පදට්ඨානො.
අධිමුච්චනං ¶ අධිමොක්ඛො. සො සන්නිට්ඨානලක්ඛණො, අසංසප්පනරසො, නිච්ඡයපච්චුපට්ඨානො, සන්නිට්ඨෙය්යධම්මපදට්ඨානො, ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන ඉන්දඛීලො විය දට්ඨබ්බො.
තෙසු ¶ තෙසු ධම්මෙසු මජ්ඣත්තභාවො තත්රමජ්ඣත්තතා. සා චිත්තචෙතසිකානං සමවාහිතලක්ඛණා, ඌනාධිකතානිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා වා, මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා.
කිරියා කාරො, මනස්මිං කාරො මනසිකාරො. පුරිමමනතො විසදිසං මනං කරොතීති ච මනසිකාරො.
ස්වායං ¶ ආරම්මණපටිපාදකො, වීථිපටිපාදකො, ජවනපටිපාදකොති තිප්පකාරො. තත්ථ ආරම්මණපටිපාදකො මනස්මිං කාරො මනසිකාරො. සො සාරණලක්ඛණො, සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙ සංයොජනරසො, ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානො, ආරම්මණපදට්ඨානො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො ආරම්මණපටිපාදකත්තෙන සම්පයුත්තානං සාරථී විය දට්ඨබ්බො. වීථිපටිපාදකොති පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්සෙතං අධිවචනං, ජවනපටිපාදකොති මනොද්වාරාවජ්ජනස්සෙතං අධිවචනං, න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා.
කරුණාති පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා, කිනාති විනාසෙති වා පරදුක්ඛන්ති කරුණා. සා පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා, පරදුක්ඛාසහනරසා, අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා.
මොදන්ති තාය, සයං වා මොදතීති මුදිතා. සා පමොදනලක්ඛණා, අනිස්සායනරසා, අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං සම්පත්තිදස්සනපදට්ඨානා. කෙචි පන මෙත්තුපෙක්ඛායොපි අනියතෙ ඉච්ඡන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. අත්ථතො හි අදොසො එව මෙත්තා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛායෙව උපෙක්ඛාති.
කායදුච්චරිතතො විරති කායදුච්චරිතවිරති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි ද්වීසු. ලක්ඛණාදිතො පන එතා තිස්සොපි විරතියො කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනං අවීතික්කමලක්ඛණා, කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනරසා, අකිරියපච්චුපට්ඨානා, සද්ධාහිරිඔත්තප්පඅප්පිච්ඡතාදිගුණපදට්ඨානා. කෙචි පන ඉමාසු එකෙකං නියතං විරතිං ඉච්ඡන්ති. එවං කාමාවචරපඨමමහාකුසලචිත්තෙන ඉමෙ තෙත්තිංස වා චතුත්තිංස වා ධම්මා සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා.
යථා ¶ ¶ ¶ ච පඨමෙන, එවං දුතියචිත්තෙනාපි. සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව හි එත්ථ විසෙසො. පුන තතියෙන ඤාණවිප්පයොගතො ඨපෙත්වා අමොහං අවසෙසා ද්වත්තිංස වා තෙත්තිංස වා වෙදිතබ්බා. තථා චතුත්ථෙනාපි සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව විසෙසො, පඨමෙ වුත්තෙසු පන ඨපෙත්වා පීතිං අවසෙසා පඤ්චමෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්ති. සොමනස්සට්ඨානෙ චෙත්ථ උපෙක්ඛාවෙදනා පවිට්ඨා. සා පන ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා. යථා ච පඤ්චමෙන, එවං ඡට්ඨෙනාපි. සසඞ්ඛාරමත්තමෙව හොති විසෙසො. සත්තමෙන පන ඨපෙත්වා පඤ්ඤං අවසෙසා එකතිංස වා ද්වත්තිංස වා ධම්මා හොන්ති, තථා අට්ඨමෙනාපි. සසඞ්ඛාරමත්තමෙව විසෙසො. එවං තාව කාමාවචරකුසලචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
උපෙක්ඛායුත්තචිත්තෙසු, න දුක්ඛසුඛපීතියො;
ජායන්තෙව විසුං පඤ්ච, කරුණාමුදිතාදයො.
අවසෙසෙසු පන රූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තා රූපාවචරා, තත්ථ පඨමචිත්තසම්පයුත්තා තාව කාමාවචරපඨමචිත්තෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා විරතිත්තයං අවසෙසා වෙදිතබ්බා. විරතියො පන කාමාවචරකුසලලොකුත්තරෙස්වෙව උප්පජ්ජන්ති, න අඤ්ඤෙසු. දුතියෙන විතක්කවජ්ජා ද්වත්තිංස වා තෙත්තිංස වා. තතියෙන විචාරවජ්ජා එකතිංස වා ද්වත්තිංස වා. චතුත්ථෙන තතො පීතිවජ්ජා තිංස වා එකතිංස වා. පඤ්චමෙන තතො කරුණාමුදිතාවජ්ජා තිංස හොන්ති, සොමනස්සට්ඨානෙ උපෙක්ඛා පවිට්ඨා. එවං රූපාවචරකුසලචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
අරූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තා අරූපාවචරා, තෙ පන රූපාවචරපඤ්චමෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. අරූපාවචරභාවොවෙත්ථ විසෙසො.
ලොකුත්තරචිත්තසම්පයුත්තා ¶ ලොකුත්තරා, තෙ පන පඨමජ්ඣානිකෙ මග්ගචිත්තෙ පඨමරූපාවචරචිත්තෙ වුත්තනයෙන දුතියජ්ඣානිකාදිභෙදෙපි මග්ගචිත්තෙ දුතියරූපාවචරචිත්තාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කරුණාමුදිතානමභාවො ච නියතවිරතිභාවො ච ලොකුත්තරභාවො චෙත්ථ විසෙසො. එවං තාව කුසලචිත්තසම්පයුත්තචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
අකුසලා පන චෙතසිකා භූමිතො එකවිධා කාමාවචරායෙව, තෙසු ලොභමූලපඨමාකුසලචිත්තසම්පයුත්තා ¶ තාව නියතා සරූපෙනාගතා පන්නරස, යෙවාපනකා නියතා චත්තාරොති ¶ එකූනවීසති හොන්ති. අනියතා ඡ යෙවාපනකාති සබ්බෙ පඤ්චවීසති හොන්ති. සෙය්යථිදං – ඵස්සො සොමනස්සවෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා විතක්කො විචාරො පීති චිත්තස්සෙකග්ගතා වීරියං ජීවිතං අහිරිකං අනොත්තප්පං ලොභො මොහො මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ සරූපෙනාගතා පන්නරස, ඡන්දො අධිමොක්ඛො උද්ධච්චං මනසිකාරොති ඉමෙ චත්තාරො නියතයෙවාපනකා, ඉමෙ පන පටිපාටියා දසසු චිත්තෙසු නියතා හොන්ති, මානො ඉස්සා මච්ඡරියං කුක්කුච්චං ථිනමිද්ධන්ති ඉමෙ ඡයෙව අනියතයෙවාපනකා.
එවං යෙවාපනා සබ්බෙ, නියතානියතා දස;
නිද්දිට්ඨා පාපචිත්තෙසු, හතපාපෙන තාදිනා.
තත්ථ ඵස්සොති අකුසලචිත්තසහජාතො ඵස්සො. එස නයො සෙසෙසුපි. න හිරීයතීති අහිරිකො, අහිරිකස්ස භාවො අහිරිකං. කායදුච්චරිතාදීහි ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං, න ඔත්තප්පං අනොත්තප්පං. තත්ථ කායදුච්චරිතාදීහි අජිගුච්ඡනලක්ඛණං, අලජ්ජාලක්ඛණං වා අහිරිකං, අනොත්තප්පං තෙහෙව අසාරජ්ජනලක්ඛණං, අනුත්තාසලක්ඛණං වා.
ලුබ්භන්ති ¶ තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. සො ආරම්මණගහණලක්ඛණො මක්කටාලෙපො විය, අභිසඞ්ගරසො තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තමංසපෙසි විය, අපරිච්චාගපච්චුපට්ඨානො තෙලඤ්ජනරාගො විය, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො.
මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො. සො චිත්තස්ස අන්ධභාවලක්ඛණො, අඤ්ඤාණලක්ඛණො වා, අසම්පටිවෙධරසො, ආරම්මණසභාවච්ඡාදනරසො වා, අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානො.
මිච්ඡා පස්සන්ති තාය, සයං වා මිච්ඡා පස්සති, මිච්ඡාදස්සනමත්තමෙව වා එසාති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා අයොනිසොඅභිනිවෙසලක්ඛණා, පරාමාසරසා, මිච්ඡාභිනිවෙසපච්චුපට්ඨානා, අරියානං අදස්සනකාමතාදිපදට්ඨානා.
උද්ධතභාවො ¶ උද්ධච්චං. තං අවූපසමලක්ඛණං වාතාභිඝාතචලජලං විය, අනවට්ඨානරසං වාතාභිඝාතචලධජපටාකා විය, භන්තත්තපච්චුපට්ඨානං පාසාණාභිඝාතසමුද්ධතභස්මං විය, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං.
මඤ්ඤතීති ¶ මානො. සො උණ්ණතිලක්ඛණො, සම්පග්ගහණරසො, කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානො, දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො.
ඉස්සතීති ඉස්සා. සා පරසම්පත්තීනං උසූයනලක්ඛණා, තත්ථෙව අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා, පරසම්පත්තිපදට්ඨානා.
මච්ඡරභාවො මච්ඡරියං. තං අත්තනො සම්පත්තීනං නිගුහණලක්ඛණං, තාසංයෙව පරෙහි සාධාරණභාවඅක්ඛමනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං, අත්තසම්පත්තිපදට්ඨානං.
කුච්ඡිතං ¶ කතං කුකතං, තස්ස භාවො කුක්කුච්චං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං.
ථිනතා ථිනං. මිද්ධතා මිද්ධං. අනුස්සාහනසංසීදනතා, අසත්තිවිඝාතො චාති අත්ථො. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. තත්ථ ථිනං අනුස්සාහනලක්ඛණං, වීරියවිනොදනරසං, සංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං. මිද්ධං අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණං, ඔනහනරසං, ලීනතාපච්චුපට්ඨානං, උභයම්පි අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. සෙසා කුසලෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.
එත්ථ පන විතක්කවීරියසමාධීනං මිච්ඡාසඞ්කප්පමිච්ඡාවායාමමිච්ඡාසමාධයො විසෙසකා. ඉති ඉමෙ එකූනවීසති චෙතසිකා පඨමාකුසලචිත්තෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා. යථා ච පඨමෙන, එවං දුතියෙනාපි. සසඞ්ඛාරභාවො චෙත්ථ ථිනමිද්ධස්ස නියතභාවො ච විසෙසො. තතියෙන පඨමෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා දිට්ඨිං සෙසා අට්ඨාරස වෙදිතබ්බා. මානො පනෙත්ථ අනියතො හොති, දිට්ඨියා සහ න උප්පජ්ජතීති. චතුත්ථෙන දුතියෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා දිට්ඨිං අවසෙසා වෙදිතබ්බා. එත්ථාපි ච මානො අනියතො හොති. පඤ්චමෙන පඨමෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා පීතිං අවසෙසා සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති. සොමනස්සට්ඨානෙ පනෙත්ථ උපෙක්ඛා පවිට්ඨා. ඡට්ඨෙනාපි පඤ්චමෙ වුත්තසදිසා එව. සසඞ්ඛාරතා ¶ , ථිනමිද්ධස්ස නියතභාවො ච විසෙසො. සත්තමෙන පඤ්චමෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා දිට්ඨිං අවසෙසා වෙදිතබ්බා. මානො පනෙත්ථ අනියතො. අට්ඨමෙන ඡට්ඨෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා දිට්ඨිං අවසෙසා වෙදිතබ්බා. එත්ථාපි මානො ¶ අනියතො හොති. එවං ලොභමූලචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
දොමනස්සසහගතෙසු පටිඝසම්පයුත්තෙසු දොසමූලෙසු ද්වීසු පඨමෙන අසඞ්ඛාරිකෙන සම්පයුත්තා නියතා සරූපෙනාගතා ¶ තෙරස. සෙය්යථිදං – ඵස්සො දොමනස්සවෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තෙකග්ගතා විතක්කො විචාරො වීරියං ජීවිතං අහිරිකං අනොත්තප්පං දොසො මොහො චෙති ඉමෙ තෙරස ධම්මා ඡන්දාදීහි චතූහි නියතයෙවාපනකෙහි සත්තරස හොන්ති ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චෙසු අනියතෙසු තීසු එකෙන සහ අට්ඨාරස හොන්ති, එතෙපි තයො න එකතො උප්පජ්ජන්ති.
තත්ථ දුට්ඨු මනොති දුමනො, දුමනස්ස භාවො දොමනස්සං, දොමනස්සවෙදනායෙතං අධිවචනං. තෙන සහගතං දොමනස්සසහගතං. තං අනිට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං, අනිට්ඨාකාරසම්භොගරසං, චෙතසිකාබාධපච්චුපට්ඨානං, එකන්තෙනෙව හදයවත්ථුපදට්ඨානං.
දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසො. සො චණ්ඩික්කලක්ඛණො පහතාසීවිසො විය, විසප්පනරසො විසනිපාතො විය, අත්තනො නිස්සයදහනරසො වා දාවග්ගි විය, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො ලද්ධොකාසො විය සපත්තො, ආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො. අවසෙසා හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරාව. ඉති ඉමෙ සත්තරස වා අට්ඨාරස වා නවමෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා. යථා ච නවමෙන, එවං දසමෙනාපි. සසඞ්ඛාරතා, පනෙත්ථ ථිනමිද්ධසම්භවො ච විසෙසො.
ද්වීසු පන මොහමූලෙසු විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙන එකාදසමෙන සම්පයුත්තා තාව ඵස්සො උපෙක්ඛාවෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා විතක්කො විචාරො වීරියං ජීවිතං චිත්තට්ඨිති අහිරිකං අනොත්තප්පං මොහො විචිකිච්ඡාති සරූපෙනාගතා තෙරස, උද්ධච්චං මනසිකාරොති ද්වෙ යෙවාපනකා නියතා. තෙහි සද්ධිං පන්නරස හොන්ති.
තත්ථ ¶ පවත්තට්ඨිතිමත්තා එකග්ගතා. විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා. සභාවං විචිනන්තො ¶ එතාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා. සා සංසයලක්ඛණා, කම්පනරසා, අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානා. සෙසා වුත්තනයා එව.
ද්වාදසමෙන උද්ධච්චසම්පයුත්තෙන සම්පයුත්තා සරූපෙනාගතා ¶ විචිකිච්ඡාසහගතෙ වුත්තෙසු විචිකිච්ඡාහීනා උද්ධච්චං සරූපෙන ආගතං, තස්මා තෙරසෙව හොන්ති. විචිකිච්ඡාය අභාවෙන පනෙත්ථ අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං චුද්දස හොන්ති. අධිමොක්ඛසම්භවතො සමාධි බලවා හොති, අධිමොක්ඛමනසිකාරා ද්වෙ යෙවාපනකා, තෙහි සහ පන්නරසෙව හොන්ති. එවං තාව අකුසලචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
ඉදානි අබ්යාකතා වුච්චන්ති, අබ්යාකතා පන දුවිධා විපාකකිරියභෙදතො. තත්ථ විපාකා කුසලා විය භූමිවසෙන චතුබ්බිධා කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං ලොකුත්තරඤ්චෙති. තත්ථ කාමාවචරවිපාකා සහෙතුකාහෙතුකවසෙන දුවිධා. තත්ථ සහෙතුකවිපාකසම්පයුත්තා සහෙතුකා. තෙ සහෙතුකකාමාවචරකුසලසම්පයුත්තසදිසා. යා පන කරුණාමුදිතා අනියතා, තා සත්තාරම්මණත්තා විපාකෙසු නුප්පජ්ජන්ති. කාමාවචරවිපාකානං එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා විරතියො පනෙත්ථ එකන්තකුසලත්තා න ලබ්භන්ති. විභඞ්ගෙ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලායෙවා’’ති හි වුත්තං. එවං කාමාවචරසහෙතුකවිපාකචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
තෙත්තිංසාදිද්වයෙ ධම්මා, ද්වත්තිංසෙව තතො පරෙ;
බාත්තිංස පඤ්චමෙ ඡට්ඨෙ, එකතිංස තතො පරෙ.
අහෙතුකචිත්තසම්පයුත්තා ¶ පන අහෙතුකා. තෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තාව ඵස්සො උපෙක්ඛාවෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා ජීවිතං චිත්තට්ඨිතීති සරූපෙනාගතා ඡ, මනසිකාරෙන ච සත්ත හොන්ති. සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාපි සත්ත සත්තෙව චෙතසිකා. තත්ථ කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තෙසු පන උපෙක්ඛාඨානෙ සුඛවෙදනා පවිට්ඨා. සා කායිකසාතලක්ඛණා, පීණනරසා, සෙසා වුත්තනයා එව.
ඉට්ඨාරම්මණයොගස්මිං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණකාදිසු;
සති කස්මා උපෙක්ඛාව, වුත්තා චතූසු සත්ථුනා.
උපාදාය ¶ ච රූපෙන, උපාදාරූපකෙ පන;
සඞ්ඝට්ටනානිඝංසස්ස, දුබ්බලත්තාති දීපයෙ.
පසාදං පනතික්කම්ම, කූටංව පිචුපිණ්ඩකං;
භූතරූපෙන භූතානං, ඝට්ටනාය සුඛාදිකං.
තස්මා ¶ කායවිඤ්ඤාණං සුඛාදිසම්පයුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මනොධාතුනා සම්පයුත්තා සරූපෙනාගතා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං වුත්තා ඡ, විතක්කවිචාරෙහි සහ අට්ඨ, අධිමොක්ඛමනසිකාරෙහි ද්වීහි යෙවාපනකෙහි දස ධම්මා හොන්ති. තථා මනොවිඤ්ඤාණධාතුඋපෙක්ඛාසහගතෙන. සොමනස්සසහගතෙන පීතිඅධිකා වෙදනාපරිවත්තනඤ්ච නානත්තං. තස්මාවෙත්ථ එකාදස ධම්මා හොන්ති. එවං අහෙතුකාපි කාමාවචරවිපාකචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
රූපාවචරවිපාකචිත්තසම්පයුත්තා පන රූපාවචරා. අරූපාවචරවිපාකචිත්තසම්පයුත්තා අරූපාවචරා. තෙ සබ්බෙපි අත්තනො අත්තනො කුසලචිත්තසම්පයුත්තචෙතසිකෙහි සදිසායෙවාති.
ලොකුත්තරවිපාකචිත්තසම්පයුත්තා ¶ ලොකුත්තරා. තෙ සබ්බෙ තෙසංයෙව ලොකුත්තරවිපාකචිත්තානං සදිසා කුසලචිත්තසම්පයුත්තෙහි චෙතසිකෙහි සදිසා. එවං රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
අකුසලවිපාකචිත්තසම්පයුත්තා පන අකුසලවිපාකචෙතසිකා නාම. තෙ පන කුසලවිපාකාහෙතුකචිත්තෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු වුත්තචෙතසිකසදිසා. එත්ථ පන කායවිඤ්ඤාණෙ දුක්ඛවෙදනා පවිට්ඨා. සා කායිකාබාධලක්ඛණා. සෙසා වුත්තනයායෙවාති. එවං ඡත්තිංස විපාකචිත්තසම්පයුත්තචෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
කිරියාබ්යාකතා ච චෙතසිකා භූමිතො තිවිධා හොන්ති කාමාවචරා රූපාවචරා අරූපාවචරාති. තත්ථ කාමාවචරා සහෙතුකාහෙතුකතො දුවිධා හොන්ති. තෙසු සහෙතුකකිරියචිත්තසම්පයුත්තා සහෙතුකා, තෙ පන අට්ඨහි කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තෙහි සමානා ඨපෙත්වා විරතිත්තයං අනියතයෙවාපනකෙසු කරුණාමුදිතායෙව උප්පජ්ජන්ති. අහෙතුකකිරියචිත්තසම්පයුත්තා අහෙතුකා, තෙ කුසලවිපාකාහෙතුකමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තසම්පයුත්තෙහි සමානා. මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙ ¶ පන වීරියින්ද්රියං අධිකං. වීරියින්ද්රියසම්භවතො පනෙත්ථ බලප්පත්තො සමාධි හොති. හසිතුප්පාදචිත්තෙන සම්පයුත්තා ද්වාදස ධම්මා හොන්ති පීතියා සහ. අයමෙත්ථ විසෙසො.
රූපාවචරකිරියචිත්තසම්පයුත්තා පන රූපාවචරා. අරූපාවචරකිරියචිත්තසම්පයුත්තා අරූපාවචරා. තෙ සබ්බෙපි සකසකභූමිකුසලචිත්තසම්පයුත්තෙහි සමානාති. එවං වීසති කිරියචිත්තසම්පයුත්තා ච චෙතසිකා වෙදිතබ්බා.
එත්තාවතා ¶ ¶ කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදභින්නෙන එකූනනවුතියා චිත්තෙන සම්පයුත්තා චෙතසිකා නිද්දිට්ඨා හොන්ති.
කුසලාකුසලෙහි විපාකක්රියා-
හදයෙහි යුතා පන චෙතසිකා;
සකලාපි ච සාධු මයා කථිතා,
සුගතෙන මහාමුනිනා කථිතා.
අවගච්ඡති යො ඉමං අනුනං,
පරමං තස්ස සමන්තතො මති;
අභිධම්මනයෙ දූරාසදෙ,
අතිගම්භීරඨානෙ විජම්භතෙ.
ඉති අභිධම්මාවතාරෙ චෙතසිකනිද්දෙසො නාම
දුතියො පරිච්ඡෙදො.