📜
3. පකිණ්ණකපරිච්ඡෙදවණ්ණනා
1. ඉදානි යථාවුත්තානං චිත්තචෙතසිකානං වෙදනාදිවිභාගතො, තංතංවෙදනාදිභෙදභින්නචිත්තුප්පාදවිභාගතො ච පකිණ්ණකසඞ්ගහං දස්සෙතුං ‘‘සම්පයුත්තා යථායොග’’න්ත්යාදි ආරද්ධං. යථායොගං සම්පයුත්තා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සභාවතො අත්තනො අත්තනො සභාවවසෙන එකූනනවුතිවිධම්පි චිත්තං ආරම්මණවිජානනසභාවසාමඤ්ඤෙන එකවිධං, සබ්බචිත්තසාධාරණො ඵස්සො ඵුසනසභාවෙන එකවිධොත්යාදිනා තෙපඤ්ඤාස හොන්ති.
2. ඉදානි තෙසං ධම්මානං යථාරහං වෙදනා…පෙ… වත්ථුතො සඞ්ගහො නාම වෙදනාසඞ්ගහාදිනාමකො පකිණ්ණකසඞ්ගහො චිත්තුප්පාදවසෙනෙව තංතංවෙදනාදිභෙදභින්නචිත්තුප්පාදානං වසෙනෙව න කත්ථචි තංවිරහෙන නීයතෙ උපනීයතෙ, ආහරීයතීත්යත්ථො.
වෙදනාසඞ්ගහවණ්ණනා
3. තත්ථාති තෙසු ඡසු සඞ්ගහෙසු. සුඛාදිවෙදනානං, තංසහගතචිත්තුප්පාදානඤ්ච විභාගවසෙන සඞ්ගහො වෙදනාසඞ්ගහො. දුක්ඛතො, සුඛතො ච අඤ්ඤා අදුක්ඛමසුඛාම-කාරාගමවසෙන. නනු ච ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා සුඛා දුක්ඛා’’ති (සං. නි. 4.267) වචනතො ද්වෙ එව වෙදනාති? සච්චං, තං පන අනවජ්ජපක්ඛිකං ¶ අදුක්ඛමසුඛං සුඛවෙදනායං ¶ , සාවජ්ජපක්ඛිකඤ්ච දුක්ඛවෙදනායං සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං. යම්පි කත්ථචි සුත්තෙ ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතමිදමෙත්ථ දුක්ඛස්සා’’ති (සං. නි. 4.259) වචනං, තං සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය සබ්බවෙදනානං දුක්ඛසභාවත්තා වුත්තං. යථාහ – ‘‘සඞ්ඛාරානිච්චතං, ආනන්ද, මයා සන්ධාය භාසිතං සඞ්ඛාරවිපරිණාමතඤ්ච යං කිඤ්චිවෙදයිතමිදමෙත්ථ දුක්ඛස්සා’’ති (සං. නි. 4.259; ඉතිවු. අට්ඨ. 52). තස්මා තිස්සොයෙව වෙදනාති දට්ඨබ්බා. තෙනාහ භගවා – ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා සුඛා දුක්ඛා අදුක්ඛමසුඛා චා’’ති (ඉතිවු. 52-53; සං. නි. 4.249-251). එවං තිවිධාපි පනෙතා ඉන්ද්රියදෙසනායං ‘‘සුඛින්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රිය’’න්ති (විභ. 219) පඤ්චධා දෙසිතාති තංවසෙනපෙත්ථ විභාගං දස්සෙතුං ‘‘සුඛං දුක්ඛ’’න්ත්යාදි වුත්තං. කායිකමානසිකසාතාසාතභෙදතො හි සුඛං දුක්ඛඤ්ච පච්චෙකං ද්විධා විභජිත්වා ‘‘සුඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති (විභ. 219) දෙසිතා, උපෙක්ඛා පන භෙදාභාවතො උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති එකධාව. යථා හි සුඛදුක්ඛානි අඤ්ඤථා කායස්ස අනුග්ගහමුපඝාතඤ්ච කරොන්ති, අඤ්ඤථා මනසො, නෙවං උපෙක්ඛා, තස්මා සා එකධාව දෙසිතා, තෙනාහු පොරාණා –
‘‘කායිකං මානසං දුක්ඛං, සුඛඤ්චොපෙක්ඛවෙදනා;
එකං මානසමෙවෙති, පඤ්චධින්ද්රියභෙදතො’’ති. (ස. ස. 74);
තත්ථ ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං සුඛං. අනිට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං දුක්ඛං. සභාවතො, පරිකප්පතො වා ඉට්ඨානුභවනලක්ඛණං සොමනස්සං. තථා අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණං දොමනස්සං. මජ්ඣත්තානුභවනලක්ඛණා උපෙක්ඛා.
5. චතුචත්තාලීස පච්චෙකං ලොකියලොකුත්තරභෙදෙන එකාදසවිධත්තා.
7. සෙසානීති ¶ සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සසහගතෙහි අවසෙසානි අකුසලතො ඡ, අහෙතුකතො චුද්දස, කාමාවචරසොභනතො ද්වාදස, පඤ්චමජ්ඣානිකානි තෙවීසාති සබ්බානිපි පඤ්චපඤ්ඤාස.
වෙදනාසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
හෙතුසඞ්ගහවණ්ණනා
10. ලොභාදිහෙතූනං ¶ විභාගවසෙන, තංසම්පයුත්තවසෙන ච සඞ්ගහො හෙතුසඞ්ගහො. හෙතවො නාම ඡබ්බිධා භවන්තීති සම්බන්ධො. හෙතුභාවො පන නෙසං සම්පයුත්තානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනසඞ්ඛාතො මූලභාවො. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරුළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති, න අහෙතුකා විය ජලතලෙ සෙවාලසදිසා. එවඤ්ච කත්වා එතෙ මූලසදිසතාය ‘‘මූලානී’’ති ච වුච්චන්ති. අපරෙ පන ‘‘කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධනං හෙතුභාවො’’ති වදන්ති, එවං සති හෙතූනං අත්තනො කුසලාදිභාවසාධනො අඤ්ඤො හෙතු මග්ගිතබ්බො සියා. අථ සෙසසම්පයුත්තහෙතුපටිබද්ධො තෙසං කුසලාදිභාවො, එවම්පි මොමූහචිත්තසම්පයුත්තස්ස හෙතුනො අකුසලභාවො අප්පටිබද්ධො සියා. අථ තස්ස සභාවතො අකුසලභාවොපි සියා, එවං සති සෙසහෙතූනම්පි සභාවතොව කුසලාදිභාවොති තෙසං විය සම්පයුත්තධම්මානම්පි සො හෙතුපටිබද්ධො න සියා. යදි ච හෙතුපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, තදා අහෙතුකානං අබ්යාකතභාවො න සියාති අලමතිනිප්පීළනෙන. කුසලාදිභාවො පන කුසලාකුසලානං යොනිසොඅයොනිසොමනසිකාරප්පටිබද්ධො. යථාහ – ‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො අනුප්පන්නා ¶ චෙව කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’ත්යාදි (අ. නි. 1.67), අබ්යාකතානං පන අබ්යාකතභාවො නිරනුසයසන්තානප්පටිබද්ධො කම්මප්පටිබද්ධො අවිපාකභාවප්පටිබද්ධො චාති දට්ඨබ්බං.
16. ඉදානි හෙතූනං ජාතිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘ලොභො දොසො චා’’ත්යාදි වුත්තං.
හෙතුසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කිච්චසඞ්ගහවණ්ණනා
18. පටිසන්ධාදීනං කිච්චානං විභාගවසෙන, තංකිච්චවන්තානඤ්ච පරිච්ඡෙදවසෙන සඞ්ගහො කිච්චසඞ්ගහො. භවතො භවස්ස පටිසන්ධානං පටිසන්ධිකිච්චං. අවිච්ඡෙදප්පවත්තිහෙතුභාවෙන භවස්ස අඞ්ගභාවො භවඞ්ගකිච්චං. ආවජ්ජනකිච්චාදීනි හෙට්ඨා වුත්තවචනත්ථානුසාරෙන යථාරහං යොජෙතබ්බානි. ආරම්මණෙ ¶ තංතංකිච්චසාධනවසෙන අනෙකක්ඛත්තුං, එකක්ඛත්තුං වා ජවමානස්ස විය පවත්ති ජවනකිච්චං. තංතංජවනග්ගහිතාරම්මණස්ස ආරම්මණකරණං තදාරම්මණකිච්චං. නිබ්බත්තභවතො පරිගළ්හනං චුතිකිච්චං.
19. ඉමානි පන කිච්චානි ඨානවසෙන පාකටානි හොන්තීති තං දානි පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධී’’ත්යාදි වුත්තං, තත්ථ පටිසන්ධියා ඨානං පටිසන්ධිඨානං. කාමං පටිසන්ධිවිනිමුත්තං ඨානං නාම නත්ථි, සුඛග්ගහණත්ථං පන ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ත්යාදීසු විය අභෙදෙපි භෙදපරිකප්පනාති දට්ඨබ්බං. එවං සෙසෙසුපි. දස්සනාදීනං පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං ඨානං පඤ්චවිඤ්ඤාණඨානං. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනඨානාදීනං සඞ්ගහො.
තත්ථ ¶ චුතිභවඞ්ගානං අන්තරා පටිසන්ධිඨානං. පටිසන්ධිආවජ්ජනානං, ජවනාවජ්ජනානං, තදාරම්මණාවජ්ජනානං, වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානං, කදාචි ජවනචුතීනං, තදාරම්මණචුතීනඤ්ච අන්තරා භවඞ්ගඨානං. භවඞ්ගපඤ්චවිඤ්ඤාණානං, භවඞ්ගජවනානඤ්ච අන්තරා ආවජ්ජනඨානං. පඤ්චද්වාරාවජ්ජනසම්පටිච්ඡනානමන්තරා පඤ්චවිඤ්ඤාණඨානං. පඤ්චවිඤ්ඤාණසන්තීරණානමන්තරා සම්පටිච්ඡනඨානං. සම්පටිච්ඡනවොට්ඨබ්බනානමන්තරා සන්තීරණඨානං. සන්තීරණජවනානං, සන්තීරණභවඞ්ගානඤ්ච අන්තරා වොට්ඨබ්බනඨානං. වොට්ඨබ්බනතදාරම්මණානං, වොට්ඨබ්බනභවඞ්ගානං, වොට්ඨබ්බනචුතීනං, මනොද්වාරාවජ්ජනතදාරම්මණානං, මනොද්වාරාවජ්ජනභවඞ්ගානං, මනොද්වාරාවජ්ජනචුතීනඤ්ච අන්තරා ජවනඨානං. ජවනභවඞ්ගානං, ජවනචුතීනඤ්ච අන්තරා තදාරම්මණඨානං. ජවනපටිසන්ධීනං, තදාරම්මණපටිසන්ධීනං, භවඞ්ගපටිසන්ධීනං වා අන්තරා චුතිඨානං නාම.
20. ද්වෙ උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණානි සුඛසන්තීරණස්ස පටිසන්ධිවසප්පවත්තිභාවාභාවතොතිඅධිප්පායො. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ ‘‘උපෙක්ඛාසහගතං ධම්මං පටිච්ච උපෙක්ඛාසහගතො ධම්මො උප්පජ්ජති න හෙතුපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 4.13.179) එවමාගතස්ස උපෙක්ඛාසහගතපදස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘අහෙතුකං උපෙක්ඛාසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො, අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ උපෙක්ඛාසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො’’ති (පට්ඨා. 4.13.179) එවං පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන පටිච්චනයො උද්ධටො, පීතිසහගතසුඛසහගතපදවිභඞ්ගෙ පන ‘‘අහෙතුකං පීතිසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්චතයො ඛන්ධා…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. අහෙතුකං සුඛසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා ¶ …පෙ… එකො ඛන්ධො’’ති (පට්ඨා. 4.13.144, 167) පවත්තිවසෙනෙව උද්ධටො, න පන ‘‘අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ’’ත්යාදිනා පටිසන්ධිවසෙන, තස්මා යථාධම්මසාසනෙ අවචනම්පි අභාවමෙව දීපෙතීති න තස්ස පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති ¶ අත්ථි. යත්ථ පන ලබ්භමානස්සපි කස්සචි අවචනං, තත්ථ කාරණං උපරි ආවි භවිස්සති.
25. මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස පරිත්තාරම්මණෙ ද්වත්තික්ඛත්තුං පවත්තමානස්සපි නත්ථි ජවනකිච්චං තස්ස ආරම්මණරසානුභවනාභාවතොති වුත්තං ‘‘ආවජ්ජනද්වයවජ්ජිතානී’’ති. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498 විපාකුද්ධාරකථා). ඉතරථා ‘‘ජවනං හුත්වා’’ති වත්තබ්බං සියාති. කුසලාකුසලඵලකිරියචිත්තානීති එකවීසති ලොකියලොකුත්තරකුසලානි, ද්වාදස අකුසලානි, චත්තාරි ලොකුත්තරඵලචිත්තානි, අට්ඨාරස තෙභූමකකිරියචිත්තානි. එකචිත්තක්ඛණිකම්පි හි ලොකුත්තරමග්ගාදිකං තංසභාවවන්තතාය ජවනකිච්චං නාම, යථා එකෙකගොචරවිසයම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සකලවිසයාවබොධනසාමත්ථියයොගතො න කදාචි තංනාමං විජහතීති.
27. එවං කිච්චභෙදෙන වුත්තානෙව යථාසකං ලබ්භමානකිච්චගණනවසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තෙසු පනා’’ත්යාදි වුත්තං.
33. පටිසන්ධාදයො චිත්තුප්පාදා නාමකිච්චභෙදෙන පටිසන්ධාදීනං නාමානං, කිච්චානඤ්ච භෙදෙන, අථ වා පටිසන්ධාදයො නාම තන්නාමකා චිත්තුප්පාදා පටිසන්ධාදීනං කිච්චානං භෙදෙන චුද්දස, ඨානභෙදෙන පටිසන්ධාදීනංයෙව ඨානානං භෙදෙන දසධා පකාසිතාති යොජනා. එකකිච්චඨානද්විකිච්චඨානතිකිච්චඨානචතුකිච්චඨානපඤ්චකිච්චඨානානි චිත්තානි යථාක්කමං අට්ඨසට්ඨි, තථා ද්වෙ ච නව ච අට්ඨ ච ද්වෙ චාති නිද්දිසෙති සම්බන්ධො.
කිච්චසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ද්වාරසඞ්ගහවණ්ණනා
35. ද්වාරානං ¶ ¶ , ද්වාරප්පවත්තචිත්තානඤ්ච පරිච්ඡෙදවසෙන සඞ්ගහො ද්වාරසඞ්ගහො. ආවජ්ජනාදීනං අරූපධම්මානං පවත්තිමුඛභාවතො ද්වාරානි වියාති ද්වාරානි.
37. ආවජ්ජනාදීනං මනානං, මනොයෙව වා ද්වාරන්ති මනොද්වාරං. භවඞ්ගන්ති ආවජ්ජනානන්තරං භවඞ්ගං. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘සාවජ්ජනං භවඞ්ගන්තු, මනොද්වාරන්ති වුච්චතී’’ති;
39. තත්ථාති තෙසු චක්ඛාදිද්වාරෙසු චක්ඛුද්වාරෙ ඡචත්තාලීස චිත්තානි යථාරහමුප්පජ්ජන්තීති සම්බන්ධො. පඤ්චද්වාරාවජ්ජනමෙකං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි උභයවිපාකවසෙන සත්ත, වොට්ඨබ්බනමෙකං, කාමාවචරජවනානි ච කුසලාකුසලනිරාවජ්ජනකිරියවසෙන එකූනතිංස, තදාරම්මණානි ච අග්ගහිතග්ගහණෙන අට්ඨෙවාති ඡචත්තාලීස. යථාරහන්ති ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ යොනිසොඅයොනිසොමනසිකාරනිරනුසයසන්තානාදීනං අනුරූපවසෙන. සබ්බථාපීති ආවජ්ජනාදිතදාරම්මණපරියොසානෙන සබ්බෙනපි පකාරෙන කාමාවචරානෙවාති යොජනා. සබ්බථාපි චතුපඤ්ඤාස චිත්තානීති වා සම්බන්ධො. සබ්බථාපි තංතංද්වාරිකවසෙන ඨිතානි අග්ගහිතග්ගහණෙන චක්ඛුද්වාරිකෙසු ඡචත්තාලීසචිත්තෙසු සොතවිඤ්ඤාණාදීනං චතුන්නං යුගළානං පක්ඛෙපෙන චතුපඤ්ඤාසපීත්යත්ථො.
41. චක්ඛාදිද්වාරෙසු අප්පවත්තනතො, මනොද්වාරසඞ්ඛාතභවඞ්ගතො ආරම්මණන්තරග්ගහණවසෙන අප්පවත්තිතො ච පටිසන්ධාදිවසෙන පවත්තානි එකූනවීසති ද්වාරවිමුත්තානි.
42. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි ¶ සකසකද්වාරෙ, ඡබ්බීසති මහග්ගතලොකුත්තරජවනානි මනොද්වාරෙයෙව උප්පජ්ජනතො ඡත්තිංස චිත්තානි යථාරහං සකසකද්වාරානුරූපං එකද්වාරිකචිත්තානි.
45. පඤ්චද්වාරෙසු ¶ සන්තීරණතදාරම්මණවසෙන, මනොද්වාරෙ ච තදාරම්මණවසෙන පවත්තනතො ඡද්වාරිකානි චෙව පටිසන්ධාදිවසප්පවත්තියා ද්වාරවිමුත්තානි ච.
47. පඤ්චද්වාරිකානි ච ඡද්වාරිකානි ච පඤ්චඡද්වාරිකානි. ඡද්වාරිකානි ච තානි කදාචි ද්වාරවිමුත්තානි චාති ඡද්වාරිකවිමුත්තානි. අථ වා ඡද්වාරිකානි ච ඡද්වාරිකවිමුත්තානි චාති ඡද්වාරිකවිමුත්තානීති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො.
ද්වාරසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ආලම්බණසඞ්ගහවණ්ණනා
48. ආරම්මණානං සරූපතො, විභාගතො, තංවිසයචිත්තතො ච සඞ්ගහො ආලම්බණසඞ්ගහො. වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං රූපයති හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති රූපං, තදෙව දුබ්බලපුරිසෙන දණ්ඩාදි විය චිත්තචෙතසිකෙහි ආලම්බීයති, තානි වා ආගන්ත්වා එත්ථ රමන්තීති ආරම්මණන්ති රූපාරම්මණං. සද්දීයතීති සද්දො, සොයෙව ආරම්මණන්ති සද්දාරම්මණං. ගන්ධයති අත්තනො වත්ථුං සූචෙති ‘‘ඉදමෙත්ථ අත්ථී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති ගන්ධො, සොයෙව ආරම්මණං ගන්ධාරම්මණං. රසන්ති තං සත්තා අස්සාදෙන්තීති රසො, සොයෙව ආරම්මණං රසාරම්මණං. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං, තදෙව ආරම්මණං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං. ධම්මොයෙව ආරම්මණං ධම්මාරම්මණං.
49. තත්ථාති ¶ තෙසු රූපාදිආරම්මණෙසු, රූපමෙවාති වණ්ණායතනසඞ්ඛාතං රූපමෙව. සද්දාදයොති සද්දායතනාදිසඞ්ඛාතා සද්දාදයො, ආපොධාතුවජ්ජිතභූතත්තයසඞ්ඛාතං ඵොට්ඨබ්බායතනඤ්ච.
50. පඤ්චාරම්මණපසාදානි ඨපෙත්වා සෙසානි සොළස සුඛුමරූපානි.
52. ඡබ්බිධම්පීති ¶ රූපාදිවසෙන ඡබ්බිධම්පි. විනාසාභාවතො අතීතාදිකාලවසෙන නවත්තබ්බත්තා නිබ්බානං, පඤ්ඤත්ති ච කාලවිමුත්තං නාම. යථාරහන්ති කාමාවචරජවනඅභිඤ්ඤාසෙසමහග්ගතාදිජවනානං අනුරූපතො. කාමාවචරජවනානඤ්හි හසිතුප්පාදවජ්ජානං ඡබ්බිධම්පි තිකාලිකං, කාලවිමුත්තඤ්ච ආරම්මණං හොති. හසිතුප්පාදස්ස තිකාලිකමෙව. තථා හිස්ස එකන්තපරිත්තාරම්මණතං වක්ඛති. දිබ්බචක්ඛාදිවසප්පවත්තස්ස පන අභිඤ්ඤාජවනස්ස යථාරහං ඡබ්බිධම්පි තිකාලිකං, කාලවිමුත්තඤ්ච ආරම්මණං හොති. විභාගො පනෙත්ථ නවමපරිච්ඡෙදෙ ආවි භවිස්සති. සෙසානං පන කාලවිමුත්තං, අතීතඤ්ච යථාරහමාරම්මණං හොති.
53. ද්වාර…පෙ… සඞ්ඛාතානං ඡබ්බිධම්පි ආරම්මණං හොතීති සම්බන්ධො, තං පන නෙසං ආරම්මණං න ආවජ්ජනස්ස විය කෙනචි අග්ගහිතමෙව ගොචරභාවං ගච්ඡති, න ච පඤ්චද්වාරිකජවනානං විය එකන්තපච්චුප්පන්නං, නාපි මනොද්වාරිකජවනානං විය තිකාලිකමෙව, අවිසෙසෙන කාලවිමුත්තං වා, නාපි මරණාසන්නතො පුරිමභාගජවනානං විය කම්මකම්මනිමිත්තාදිවසෙන ආගමසිද්ධිවොහාරවිනිමුත්තන්ති ආහ ‘‘යථාසම්භවං…පෙ… සම්මත’’න්ති. තත්ථ යථාසම්භවන්ති තංතංභූමිකපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතීනං තංතංද්වාරග්ගහිතාදිවසෙන සම්භවානුරූපතො. කාමාවචරානඤ්හි ¶ පටිසන්ධිභවඞ්ගානං තාව රූපාදිපඤ්චාරම්මණං ඡද්වාරග්ගහිතං යථාරහං පච්චුප්පන්නමතීතඤ්ච කම්මනිමිත්තසම්මතමාරම්මණං හොති, තථා චුතිචිත්තස්ස අතීතමෙව. ධම්මාරම්මණං පන තෙසං තිණ්ණන්නම්පි මනොද්වාරග්ගහිතමෙව අතීතං කම්මකම්මනිමිත්තසම්මතං, තථා රූපාරම්මණං එකමෙව මනොද්වාරග්ගහිතං එකන්තපච්චුප්පන්නං ගතිනිමිත්තසම්මතන්ති එවං කාමාවචරපටිසන්ධාදීනං යථාසම්භවං ඡද්වාරග්ගහිතං පච්චුප්පන්නමතීතඤ්ච කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසම්මතමාරම්මණං හොති.
මහග්ගතපටිසන්ධාදීසු පන රූපාවචරානං, පඨමතතියාරුප්පානඤ්ච ධම්මාරම්මණමෙව මනොද්වාරග්ගහිතං පඤ්ඤත්තිභූතං කම්මනිමිත්තසම්මතං, තථා දුතියචතුත්ථාරුප්පානං අතීතමෙවාති එවං මහග්ගතපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතීනං මනොද්වාරග්ගහිතං පඤ්ඤත්තිභූතං, අතීතං වා කම්මනිමිත්තසම්මතමෙව ආරම්මණං හොති.
යෙභුය්යෙන භවන්තරෙ ඡද්වාරග්ගහිතන්ති බාහුල්ලෙන අතීතානන්තරභවෙ මරණාසන්නප්පවත්තඡද්වාරිකජවනෙහි ගහිතං. අසඤ්ඤීභවතො චුතානඤ්හි පටිසන්ධිවිසයස්ස අනන්තරාතීතභවෙ ¶ න කෙනචි ද්වාරෙන ගහණං අත්ථීති තදෙවෙත්ථ යෙභුය්යග්ගහණෙන බ්යභිචාරිතං. කෙවලඤ්හි කම්මබලෙනෙව තෙසං පටිසන්ධියා කම්මනිමිත්තාදිකමාරම්මණං උපට්ඨාති. තථා හි සච්චසඞ්ඛෙපෙ අසඤ්ඤීභවතො චුතස්ස පටිසන්ධිනිමිත්තං පුච්ඡිත්වා –
‘‘භවන්තරකතං කම්මං, යමොකාසං ලභෙ තතො;
හොති සා සන්ධි තෙනෙව, උපට්ඨාපිතගොචරෙ’’ති. (ස. ස. 171) –
කෙවලං කම්මබලෙනෙව පටිසන්ධිගොචරස්ස උපට්ඨානං වුත්තං. ඉතරථා හි ජවනග්ගහිතස්සපි ආරම්මණස්ස කම්මබලෙනෙව උපට්ඨාපියමානත්තා ‘‘තෙනෙවා’’ති සාවධාරණවචනස්ස අධිප්පායසුඤ්ඤතා ¶ ආපජ්ජෙය්යාති. නනු ච තෙසම්පි පටිසන්ධිගොචරො කම්මභවෙ කෙනචි ද්වාරෙන ජවනග්ගහිතො සම්භවතීති? සච්චං සම්භවති කම්මකම්මනිමිත්තසම්මතො, ගතිනිමිත්තසම්මතො පන සබ්බෙසම්පි මරණකාලෙයෙව උපට්ඨාතීති කුතො තස්ස කම්මභවෙ ගහණසම්භවො. අපිචෙත්ථ මරණාසන්නපවත්තජවනෙහි ගහිතමෙව සන්ධාය ‘‘ඡද්වාරග්ගහිත’’න්ති වුත්තං, එවඤ්ච කත්වා ආචරියෙන ඉමස්මිංයෙව අධිකාරෙ පරමත්ථවිනිච්ඡයෙ වුත්තං –
‘‘මරණාසන්නසත්තස්ස, යථොපට්ඨිතගොචරං;
ඡද්වාරෙසු තමාරබ්භ, පටිසන්ධි භවන්තරෙ’’ති. (පරම. වි. 89);
‘‘පච්චුප්පන්න’’න්ත්යාදිනා අනාගතස්ස පටිසන්ධිගොචරභාවං නිවාරෙති. න හි තං අතීතකම්මකම්මනිමිත්තානි විය අනුභූතං, නාපි පච්චුප්පන්නකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානි විය ආපාථගතඤ්ච හොතීති, කම්මකම්මනිමිත්තාදීනඤ්ච සරූපං සයමෙව වක්ඛති.
54. තෙසූති රූපාදිපච්චුප්පන්නාදිකම්මාදිආරම්මණෙසු විඤ්ඤාණෙසු. රූපාදීසු එකෙකං ආරම්මණං එතෙසන්ති රූපාදිඑකෙකාරම්මණානි.
55. රූපාදිකං පඤ්චවිධම්පි ආරම්මණමෙතස්සාති රූපාදිපඤ්චාරම්මණං.
56. සෙසානීති ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනෙහි අවසෙසානි එකාදස කාමාවචරවිපාකානි ¶ . සබ්බථාපි කාමාවචරාරම්මණානීති සබ්බෙනපි ඡද්වාරිකද්වාරවිමුත්තඡළාරම්මණවසප්පවත්තාකාරෙන නිබ්බත්තානිපි එකන්තකාමාවචරසභාවඡළාරම්මණගොචරානි. එත්ථ හි විපාකානි තාව සන්තීරණාදිවසෙන රූපාදිපඤ්චාරම්මණෙ, පටිසන්ධාදිවසෙන ඡළාරම්මණසඞ්ඛාතෙ කාමාවචරාරම්මණෙයෙව පවත්තන්ති.
හසනචිත්තම්පි ¶ පධානසාරුප්පට්ඨානං දිස්වා තුස්සන්තස්ස රූපාරම්මණෙ, භණ්ඩභාජනට්ඨානෙ මහාසද්දං සුත්වා ‘‘එවරූපා ලොලුප්පතණ්හා මෙ පහීනා’’ති තුස්සන්තස්ස සද්දාරම්මණෙ, ගන්ධාදීහි චෙතියපූජනකාලෙ තුස්සන්තස්ස ගන්ධාරම්මණෙ, රසසම්පන්නං පිණ්ඩපාතං සබ්රහ්මචාරීහි භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජනකාලෙ තුස්සන්තස්ස රසාරම්මණෙ, ආභිසමාචාරිකවත්තපරිපූරණකාලෙ තුස්සන්තස්ස ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙ, පුබ්බෙනිවාසඤාණාදීහි ගහිතකාමාවචරධම්මං ආරබ්භ තුස්සන්තස්ස ධම්මාරම්මණෙති එවං පරිත්තධම්මපරියාපන්නෙස්වෙව ඡසු ආරම්මණෙසු පවත්තති.
57. ද්වාදසාකුසලඅට්ඨඤාණවිප්පයුත්තජවනවසෙන වීසති චිත්තානි අත්තනො ජළභාවතො ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිතුං න සක්කොන්තීති නවවිධලොකුත්තරධම්මෙ වජ්ජෙත්වා තෙභූමකානි, පඤ්ඤත්තිඤ්ච ආරබ්භ පවත්තන්තීති ආහ ‘‘අකුසලානි චෙවා’’ත්යාදි. ඉමෙසු හි අකුසලතො චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා පරිත්තධම්මෙ ආරබ්භ පරාමසනඅස්සාදනාභිනන්දනකාලෙ කාමාවචරාරම්මණා, තෙනෙවාකාරෙන සත්තවීසති මහග්ගතධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තියං මහග්ගතාරම්මණා, සම්මුතිධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තියං පඤ්ඤත්තාරම්මණා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදාපි තෙයෙව ධම්මෙ ආරබ්භ කෙවලං අස්සාදනාභිනන්දනවසෙන පවත්තියං, පටිඝසම්පයුත්තා ච දුස්සනවිප්පටිසාරවසෙන, විචිකිච්ඡාසහගතො අනිට්ඨඞ්ගමනවසෙන, උද්ධච්චසහගතො වික්ඛිපනවසෙන, අවූපසමවසෙන ච පවත්තියං පරිත්තමහග්ගතපඤ්ඤත්තාරම්මණො, කුසලතො චත්තාරො, කිරියතො චත්තාරොති අට්ඨ ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙක්ඛපුථුජ්ජනඛීණාසවානං අසක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මස්සවනාදීසු පරිත්තධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ කාමාවචරාරම්මණා, අතිපගුණජ්ඣානපච්චවෙක්ඛණකාලෙ ¶ මහග්ගතාරම්මණා, කසිණනිමිත්තාදීසු පරිකම්මාදිකාලෙ පඤ්ඤත්තාරම්මණාති දට්ඨබ්බං.
58. අරහත්තමග්ගඵලවජ්ජිතසබ්බාරම්මණානි සෙක්ඛපුථුජ්ජනසන්තානෙස්වෙව පවත්තනතො. සෙක්ඛාපි හි ඨපෙත්වා ලොකියචිත්තං අරහතො මග්ගඵලසඞ්ඛාතං පාටිපුග්ගලිකචිත්තං ජානිතුං න සක්කොන්ති අනධිගතත්තා, තථා පුථුජ්ජනාදයොපි සොතාපන්නාදීනං, සෙක්ඛානං පන අත්තනො අත්තනො මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණෙසු ¶ පරසන්තානගතමග්ගඵලාරම්මණාය අභිඤ්ඤාය පරිකම්මකාලෙ, අභිඤ්ඤාචිත්තෙනෙව මග්ගඵලානං පරිච්ඡින්දනකාලෙ ච අත්තනො අත්තනො සමානානං, හෙට්ඨිමානඤ්ච මග්ගඵලධම්මෙ ආරබ්භ කුසලජවනානං පවත්ති අත්ථීති අරහත්තමග්ගඵලස්සෙව පටික්ඛෙපො කතො. කාමාවචරමහග්ගතපඤ්ඤත්තිනිබ්බානානි පන සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මස්සවනසඞ්ඛාරසම්මසනකසිණපරිකම්මාදීසු තංතදාරම්මණිකාභිඤ්ඤානං පරිකම්මකාලෙ, ගොත්රභුවොදානකාලෙ, දිබ්බචක්ඛාදීහි රූපවිජානනාදිකාලෙ ච කුසලජවනානං ගොචරභාවං ගච්ඡන්ති.
59. සබ්බථාපි සබ්බාරම්මණානීති කාමාවචරමහග්ගතසබ්බලොකුත්තරපඤ්ඤත්තිවසෙන සබ්බථාපි සබ්බාරම්මණානි, න පන අකුසලාදයො විය සප්පදෙසසබ්බාරම්මණානීත්යත්ථො. කිරියජවනානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිවසප්පවත්තියං, වොට්ඨබ්බනස්ස ච තංතංපුරෙචාරිකවසප්පවත්තියං න ච කිඤ්චි අගොචරං නාම අත්ථි.
60. පඨමතතියාරුප්පාරම්මණත්තා ආරුප්පෙසු දුතියචතුත්ථානි මහග්ගතාරම්මණානි.
61. සෙසානි…පෙ… පඤ්ඤත්තාරම්මණානීති පන්නරස රූපාවචරානි, පඨමතතියාරුප්පානි චාති එකවීසති කසිණාදිපඤ්ඤත්තීසු පවත්තනතො පඤ්ඤත්තාරම්මණානි.
63. තෙවීසතිකාමාවචරවිපාකපඤ්චද්වාරාවජ්ජනහසනවසෙන ¶ පඤ්චවීසති චිත්තානි පරිත්ථම්හි කාමාවචරාරම්මණෙ යෙව භවන්ති. කාමාවචරඤ්හි මහග්ගතාදයො උපාදාය මන්දානුභාවතාය පරිසමන්තතො අත්තං ඛණ්ඩිතං වියාති පරිත්තං. ‘‘ඡ චිත්තානි මහග්ගතෙයෙවා’’ත්යාදිනා සබ්බත්ථ සාවධාරණයොජනා දට්ඨබ්බා.
ආලම්බණසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වත්ථුසඞ්ගහවණ්ණනා
64. වත්ථුවිභාගතො ¶ , තබ්බත්ථුකචිත්තපරිච්ඡෙදවසෙන ච සඞ්ගහො වත්ථුසඞ්ගහො. වසන්ති එතෙසු චිත්තචෙතසිකා තන්නිස්සයත්තාති වත්ථූනි.
65. තානි කාමලොකෙ සබ්බානිපි ලබ්භන්ති පරිපුණ්ණින්ද්රියස්ස තත්ථෙව උපලබ්භනතො. පි-සද්දෙන පන අන්ධබධිරාදිවසෙන කෙසඤ්චි අසම්භවං දීපෙති.
66. ඝානාදිත්තයං නත්ථි බ්රහ්මානං කාමවිරාගභාවනාවසෙන ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙසු විරත්තතාය තබ්බිසයප්පසාදෙසුපි විරාගසභාවතො. බුද්ධදස්සනධම්මස්සවනාදිඅත්ථං පන චක්ඛුසොතෙසු අවිරත්තභාවතො චක්ඛාදිද්වයං තත්ථ උපලබ්භති.
67. අරූපලොකෙ සබ්බානිපි ඡ වත්ථූනි න සංවිජ්ජන්ති අරූපීනං රූපවිරාගභාවනාබලෙන තත්ථ සබ්බෙන සබ්බං රූපප්පවත්තියා අභාවතො.
68. පඤ්චවිඤ්ඤාණානෙව නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතුයොති පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුයො.
70. මනොයෙව ¶ විසිට්ඨවිජානනකිච්චයොගතො විඤ්ඤාණං නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතු චාති මනොවිඤ්ඤාණධාතු. මනසො විඤ්ඤාණධාතූති වා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. සා හි මනතොයෙව අනන්තරපච්චයතො සම්භූයමනසොයෙව අනන්තරපච්චයභූතාති මනසො සම්බන්ධිනී හොති. සන්තීරණත්තයස්ස, අට්ඨමහාවිපාකානං, පටිඝද්වයස්ස, පඨමමග්ගස්ස, හසිතුප්පාදස්ස, පන්නරසරූපාවචරානඤ්ච වසෙන පවත්තා යථාවුත්තමනොධාතුපඤ්චවිඤ්ඤාණධාතූහි අවසෙසා මනොවිඤ්ඤාණධාතු සඞ්ඛාතා ච තිංස ධම්මා න කෙවලං මනොධාතුයෙව, තථා හදයං නිස්සායෙව පවත්තන්තීති සම්බන්ධො.
සන්තීරණමහාවිපාකානි හි එකාදස ද්වාරාභාවතො, කිච්චාභාවතො ච ආරුප්පෙ න උප්පජ්ජන්ති ¶ . පටිඝස්ස අනීවරණාවත්ථස්ස අභාවතො තංසහගතං චිත්තද්වයං රූපලොකෙපි නත්ථි, පගෙව ආරුප්පෙ. පඨමමග්ගොපි පරතොඝොසපච්චයාභාවෙ සාවකානං අනුප්පජ්ජනතො, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානඤ්ච මනුස්සලොකතො අඤ්ඤත්ථ අනිබ්බත්තනතො, හසනචිත්තඤ්ච කායාභාවතො, රූපාවචරානි අරූපීනං රූපවිරාගභාවනාවසෙන තදාරම්මණෙසු ඣානෙසුපි විරත්තභාවතො අරූපභවෙ න උප්පජ්ජන්තීති සබ්බානිපි එතානි තෙත්තිංස චිත්තානි හදයං නිස්සායෙව පවත්තන්ති.
71. පඤ්චරූපාවචරකුසලතො අවසෙසානි ද්වාදස ලොකියකුසලානි, පටිඝද්වයතො අවසෙසානි දස අකුසලානි, පඤ්චද්වාරාවජ්ජනහසනරූපාවචරකිරියෙහි අවසෙසානි තෙරස කිරියචිත්තානි, පඨමමග්ගතො අවසෙසානි සත්ත අනුත්තරානි චාති ඉමෙසං වසෙන ද්වෙචත්තාලීසවිධා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතා ධම්මා පඤ්චවොකාරභවවසෙන හදයං නිස්සාය වා, චතුවොකාරභවවසෙන අනිස්සායවා පවත්තන්ති.
73. කාමෙ ¶ භවෙ ඡවත්ථුං නිස්සිතා සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො, රූපෙ භවෙ තිවත්ථුං නිස්සිතා ඝානවිඤ්ඤාණාදිත්තයවජ්ජිතා චතුබ්බිධා විඤ්ඤාණධාතුයො, ආරුප්පෙ භවෙ අනිස්සිතා එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු මතාති යොජනා.
74. කාමාවචරවිපාකපඤ්චද්වාරාවජ්ජනපටිඝද්වයහසනවසෙන සත්තවීසති කාමාවචරානි, පන්නරස රූපාවචරානි, පඨමමග්ගොති තෙචත්තාලීස නිස්සායෙව ජායරෙ, තතොයෙව අවසෙසා ආරුප්පවිපාකවජ්ජිතා ද්වෙචත්තාලීස නිස්සාය ච අනිස්සාය ච ජායරෙ, පාකාරුප්පා චත්තාරො අනිස්සිතායෙවාති සම්බන්ධො.
වත්ථුසඞ්ගහවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති අභිධම්මත්ථවිභාවිනියා නාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහවණ්ණනාය
පකිණ්ණකපරිච්ඡෙදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.