📜

5. වීථිමුත්තපරිච්ඡෙදවණ්ණනා

1. එත්තාවතා වීථිසඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි වීථිමුත්තසඞ්ගහං දස්සෙතුමාරභන්තො ආහ ‘‘වීථිචිත්තවසෙනෙව’’න්ත්යාදි. එවං යථාවුත්තනයෙන වීථිචිත්තවසෙන පවත්තියං පටිසන්ධිතො අපරභාගෙ චුතිපරියොසානං පවත්තිසඞ්ගහො නාම සඞ්ගහො උදීරිතො, ඉදානි තදනන්තරං සන්ධියං පටිසන්ධිකාලෙ, තදාසන්නතාය තංගහණෙනෙව ගහිතචුතිකාලෙ ච පවත්තිසඞ්ගහො වුච්චතීති යොජනා.

භූමිචතුක්කවණ්ණනා

3. පුඤ්ඤසම්මතා අයා යෙභුය්යෙන අපගතොති අපායො, සොයෙව භූමි භවන්ති එත්ථ සත්තාති අපායභූමි. අනෙකවිධසම්පත්තිඅධිට්ඨානතාය සොභනා ගන්තබ්බතො උපපජ්ජිතබ්බතො ගතීති සුගති, කාමතණ්හාසහචරිතා සුගති කාමසුගති, සායෙව භූමීති කාමසුගතිභූමි. එවං සෙසෙසුපි.

4. අයතො සුඛතො නිග්ගතොති නිරයො. තිරො අඤ්චිතාති තිරච්ඡානා, තෙසං යොනි තිරච්ඡානයොනි. යවන්ති තාය සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා විය හොන්තීති යොනි. සා පන අත්ථතො ඛන්ධානං පවත්තිවිසෙසො. පකට්ඨෙන සුඛතො ඉතා ගතාති පෙතා, නිජ්ඣාමතණ්හිකාදිභෙදානං පෙතානං විසයො පෙත්තිවිසයො. එත්ථ පන තිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයග්ගහණෙන ඛන්ධානංයෙව ගහණං තෙසං තාදිසස්ස පරිච්ඡින්නොකාසස්ස අභාවතො. යත්ථ වා තෙ අරඤ්ඤපබ්බතපාදාදිකෙ නිබද්ධවාසං වසන්ති, තාදිසස්ස ඨානස්ස වසෙන ඔකාසොපි ගහෙතබ්බො. න සුරන්ති ඉස්සරියකීළාදීහි න දිබ්බන්තීති අසුරා, පෙතාසුරා. ඉතරෙ පන න සුරා සුරප්පටිපක්ඛාති අසුරා, ඉධ ච පෙතාසුරානමෙව ගහණං ඉතරෙසං තාවතිංසෙසු ගහණස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තථා හි වුත්තං ආචරියෙන –

‘‘තාවතිංසෙසු දෙවෙසු, වෙපචිත්තාසුරා ගතා’’ති; (නාම. පරි. 438);

5. සතිසූරභාවබ්රහ්මචරියයොග්යතාදිගුණෙහි උක්කට්ඨමනතාය මනො උස්සන්නං එතෙසන්ති මනුස්සා. තථා හි පරමසතිනෙපක්කාදිප්පත්තා බුද්ධාදයොපි මනුස්සභූතායෙව. ජම්බුදීපවාසිනො චෙත්ථ නිප්පරියායතො මනුස්සා. තෙහි පන සමානරූපාදිතාය සද්ධිං පරිත්තදීපවාසීහි ඉතරමහාදීපවාසිනොපි ‘‘මනුස්සා’’ති වුච්චන්ති. ලොකියා පන ‘‘මනුනො ආදිඛත්තියස්ස අපච්චං පුත්තාති මනුස්සා’’ති වදන්ති. මනුස්සානං නිවාසභූතා භූමි ඉධ මනුස්සා. එවං සෙසෙසුපි.

චතූසු මහාරාජෙසු භත්ති එතෙසං, චතුන්නං වා මහාරාජානං නිවාසට්ඨානභූතෙ චාතුමහාරාජෙ භවාති චාතුමහාරාජිකා. මාඝෙන මාණවෙන සද්ධිං තෙත්තිංස සහපුඤ්ඤකාරිනො එත්ථ නිබ්බත්තාති තංසහචරිතට්ඨානං තෙත්තිංසං, තදෙව තාවතිංසං, තංනිවාසො එතෙසන්ති තාවතිංසාති වදන්ති. යස්මා පන ‘‘සහස්සං චාතුමහාරාජිකානං සහස්සං තාවතිංසාන’’න්ති (අ. නි. 3.81) වචනතො සෙසචක්කවාළෙසුපි ඡකාමාවචරදෙවලොකා අත්ථි, තස්මා නාමමත්තමෙව එතං තස්ස දෙවලොකස්සාති ගහෙතබ්බං. දුක්ඛතො යාතා අපයාතාති යාමා. අත්තනො සිරිසම්පත්තියා තුසං පීතිං ඉතා ගතාති තුසිතා. නිම්මානෙ රති එතෙසන්ති නිම්මානරතිනො. පරනිම්මිතෙසු භොගෙසු අත්තනො වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තිනො.

7. මහාබ්රහ්මානං පරිචාරිකත්තා තෙසං පරිසති භවාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජා. තෙසං පුරොහිතට්ඨානෙ ඨිතත්තා බ්රහ්මපුරොහිතා. තෙහි තෙහි ඣානාදීහි ගුණවිසෙසෙහි බ්රූහිතා පරිවුද්ධාති බ්රහ්මානො, වණ්ණවන්තතාය චෙව දීඝායුකතාදීහි ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීහි මහන්තා බ්රහ්මානොති මහාබ්රහ්මානො. තයොපෙතෙ පණීතරතනපභාවභාසිතසමානතලවාසිනො.

8. උපරිමෙහි පරිත්තා ආභා එතෙසන්ති පරිත්තාභා. අප්පමාණා ආභා එතෙසන්ති අප්පමාණාභා. වලාහකතො විජ්ජු විය ඉතො චිතො ච ආභා සරති නිස්සරති එතෙසං සප්පීතිකජ්ඣානනිබ්බත්තක්ඛන්ධසන්තානත්තාති ආභස්සරා. දණ්ඩදීපිකාය වා අච්චි විය එතෙසං සරීරතො ආභා ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පතන්තී විය සරති නිස්සරතීති ආභස්සරා. යථාවුත්තාය වා පභාය ආභාසනසීලාති ආභස්සරා. එතෙපි තයො පණීතරතනපභාවභාසිතෙකතලවාසිනො.

9. සුභාති එකග්ඝනා අචලා සරීරාභා වුච්චති, සා උපරිබ්රහ්මෙහි පරිත්තා එතෙසන්ති පරිත්තසුභා. අප්පමාණා සුභා එතෙසන්ති අප්පමාණසුභා. පභාසමුදයසඞ්ඛාතෙහි සුභෙහි කිණ්ණා ආකිණ්ණාති සුභකිණ්හා. ‘‘සුභාකිණ්ණා’’ති ච වත්තබ්බෙ ආ-සද්දස්ස රස්සත්තං, අන්තිමණ-කාරස්ස ච හ-කාරං කත්වා ‘‘සුභකිණ්හා’’ති වුත්තං. එතෙපි පණීතරතනපභාවභාසිතෙකතලවාසිනො.

10. ඣානප්පභාවනිබ්බත්තං විපුලං ඵලමෙතෙසන්ති වෙහප්ඵලා. සඤ්ඤාවිරාගභාවනානිබ්බත්තරූපසන්තතිමත්තත්තා නත්ථි සඤ්ඤා, තංමුඛෙන වුත්තාවසෙසා අරූපක්ඛන්ධා ච එතෙසන්ති අසඤ්ඤා. තෙයෙව සත්තාති අසඤ්ඤසත්තා. එතෙපි පණීතරතනපභාවභාසිතෙකතලවාසිනො. සුද්ධානං අනාගාමිඅරහන්තානමෙව ආවාසාති සුද්ධාවාසා. අනුනයපටිඝාභාවතො වා සුද්ධො ආවාසො එතෙසන්ති සුද්ධාවාසා, තෙසං නිවාසභූමිපි සුද්ධාවාසා.

11. ඉමෙසු පන පඨමතලවාසිනො අප්පකෙන කාලෙන අත්තනො ඨානං න විජහන්තීති අවිහා. දුතියතලවාසිනො න කෙනචි තප්පන්තීති අතප්පා. තතියතලවාසිනො පරමසුන්දරරූපත්තා සුඛෙන දිස්සන්තීති සුදස්සා. චතුත්ථතලවාසිනො සුපරිසුද්ධදස්සනත්තා සුඛෙන පස්සන්තීති සුදස්සිනො. පඤ්චමතලවාසිනො පන උක්කට්ඨසම්පත්තිකත්තා නත්ථි එතෙසං කනිට්ඨභාවොති අකනිට්ඨා.

12. ආකාසානඤ්චායතනෙ පවත්තා පඨමාරුප්පවිපාකභූතචතුක්ඛන්ධා එව, තෙහි පරිච්ඡින්නඔකාසො වා ආකාසානඤ්චායතනභූමි. එවං සෙසෙසුපි.

13. පුථුජ්ජනා, සොතාපන්නා ච සකදාගාමිනො චාපි පුග්ගලා සුද්ධාවාසෙසු සබ්බථා න ලබ්භන්තීති සම්බන්ධො. පුථුජ්ජනාදීනඤ්ච පටික්ඛෙපෙන අනාගාමිඅරහන්තානමෙව තත්ථ ලාභො වුත්තො හොති.

14. සෙසට්ඨානෙසූති සුද්ධාවාසඅපායඅසඤ්ඤිවජ්ජිතෙසු සෙසට්ඨානෙසු අරියා, අනරියාපි ච ලබ්භන්ති.

භූමිචතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසන්ධිචතුක්කවණ්ණනා

16. ඔක්කන්තික්ඛණෙති පටිසන්ධික්ඛණෙ.

17. ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො. කිඤ්චාපි ජාතික්ඛණෙ අණ්ඩජජලාබුජා සබ්බෙපි අචක්ඛුකාව . තථාපි චක්ඛාදිඋප්පජ්ජනාරහකාලෙපි චක්ඛුප්පත්තිවිබන්ධකකම්මප්පටිබාහිතසාමත්ථියෙන දින්නපටිසන්ධිනා, ඉතරෙනපි වා කම්මෙන අනුප්පාදෙතබ්බචක්ඛුකො සත්තො ජච්චන්ධො නාම. අපරෙ පන ‘‘ජච්චන්ධොති පසූතියංයෙව අන්ධො, මාතුකුච්ඡියං අන්ධො හුත්වා නික්ඛන්තොති අත්ථො, තෙන දුහෙතුකතිහෙතුකානං මාතුකුච්ඡියං චක්ඛුස්ස අවිපජ්ජනං සිද්ධ’’න්ති වදන්ති. ජච්චන්ධාදීනන්ති එත්ථ ආදිග්ගහණෙන ජච්චබධිරජච්චමූගජච්චජළජච්චුම්මත්තකපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකනපුංසකමම්මාදීනං සඞ්ගහො. අපරෙ පන ‘‘එකච්චෙ අහෙතුකපටිසන්ධිකා අවිකලින්ද්රියා හුත්වා ථොකං විචාරණපකතිකා හොන්ති, තාදිසානම්පි ආදිසද්දෙන සඞ්ගහො’’ති වදන්ති. භුම්මදෙවෙ සිතා නිස්සිතා තග්ගතිකත්තාති භුම්මස්සිතා. සුඛසමුස්සයතො විනිපාතාති විනිපාතිකා.

18. සබ්බත්ථාපි කාමසුගතියන්ති දෙවමනුස්සවසෙන සත්තවිධායපි කාමසුගතියං.

21. තෙසූති යථාවුත්තපටිසන්ධියුත්තෙසු පුග්ගලෙසු, අපායාදීසු වා. ආයුප්පමාණගණනාය නියමො නත්ථි කෙසඤ්චි චිරායුකත්තා, කෙසඤ්චි චිරතරායුකත්තා ච. තථාචාහු –

‘‘ආපායිකමනුස්සායු-

පරිච්ඡෙදො න විජ්ජති;

තථා හි කාලො මන්ධාතා,

යක්ඛා කෙචි චිරායුනො’’ති. –

අපායෙසු හි කම්මමෙව පමාණං, තත්ථ නිබ්බත්තානං යාව කම්මං නඛීයති. තාව චවනාභාවතො, තථා භුම්මදෙවානං. තෙසුපි හි නිබ්බත්තා කෙචි සත්තාහාදිකාලං තිට්ඨන්ති, කෙචි කප්පමත්තම්පි, තථා මනුස්සානම්පි කදාචි තෙසම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකත්තා කදාචි දසවස්සායුකත්තා. ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසතං ජීවති, අප්පං වා භිය්යො (දී. නි. 2.7; සං. නි. 1.145; අ. නි. 7.74), දුතියං වස්සසතං න පාපුණාතී’’ති ඉදං පන අජ්ජතනකාලිකෙ සන්ධාය වුත්තං.

22. දිබ්බානි පඤ්චවස්සසතානීති මනුස්සානං පඤ්ඤාස වස්සානි එකදිනං, තදනුරූපතො මාසසංවච්ඡරෙ පරිච්ඡින්දිත්වා දිබ්බප්පමාණානි පඤ්චවස්සසතානි ආයුප්පමාණං හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යානි පඤ්ඤාස වස්සානි, මනුස්සානං දිනො තහිං;

තිංසරත්තිදිවො මාසො, මාසා ද්වාදස සංවච්ඡරං;

තෙන සංවච්ඡරෙනායු, දිබ්බං පඤ්චසතං මත’’න්ති.

මනුස්සගණනායාති මනුස්සානං සංවච්ඡරගණනාය. තතො චතුග්ගුණන්ති චාතුමහාරාජිකානං පඤ්ඤාසමානුස්සකවස්සපරිමිතං දිවසං, දිබ්බානි ච පඤ්චවස්සසතානි දිගුණං කත්වා දිබ්බවස්සසහස්සානි තාවතිංසානං සම්භවතීති එවං දිවසසංවච්ඡරදිගුණවසෙන චතුග්ගුණං, තං පන දිබ්බගණනාය වස්සසහස්සං, මනුස්සගණනාය සට්ඨිවස්සසතසහස්සාධිකතිකොටිප්පමාණං හොති. තතො චතුග්ගුණං යාමානන්ති තාවතිංසානමායුප්පමාණතො වුත්තනයෙන චතුග්ගුණං, දිබ්බගණනාය ද්විසහස්සං, මනුස්සගණනාය චත්තාලීසවස්සසතසහස්සාධිකා චුද්දස වස්සකොටියො හොන්ති. තතො චතුග්ගුණං තුසිතානන්ති දිබ්බානි චත්තාරි වස්සසහස්සානි, මනුස්සගණනාය සට්ඨිවස්සසතසහස්සාධිකා සත්තපඤ්ඤාස වස්සකොටියො. තතො චතුග්ගුණං නිම්මානරතීනන්ති දිබ්බානි අට්ඨවස්සසහස්සානි, මනුස්සගණනාය ද්වෙ වස්සකොටිසතානි චත්තාලීසවස්සසතසහස්සාධිකා තිංස වස්සකොටියො ච. තතො චතුග්ගුණං පරනිම්මිතවසවත්තීනන්ති දිබ්බානි සොළස වස්සසහස්සානි.

23. මනුස්සගණනං පන සයමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නවසතඤ්චා’’ත්යාදි. වස්සානං සම්බන්ධි නවසතං එකවීස කොටියො, තථා සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි වසවත්තීසු ආයුප්පමාණන්ති සම්බන්ධො.

25. දුතියජ්ඣානභූමියන්ති චතුක්කනයවසෙන වුත්තං. තතො පරං පවත්තියං, චවනකාලෙ ච තථාරූපමෙව භවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තිත්වා නිරුජ්ඣතීති යොජනා.

29. තෙසූති තාහි ගහිතපටිසන්ධිකෙසු බ්රහ්මෙසු. කප්පස්සාති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පස්ස. න හි බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීනං තිණ්ණං මහාකප්පවසෙන ආයුපරිච්ඡෙදො සම්භවති එකකප්පෙපි තෙසං අවිනාසාභාවෙන පරිපුණ්ණකප්පෙ අසම්භවතො. තථා හෙස (විසුද්ධි. 2.409) ලොකො සත්තවාරෙසු අග්ගිනා විනස්සති, අට්ඨමෙ වාරෙ උදකෙන, පුන සත්තවාරෙසු අග්ගිනා, අට්ඨමෙ වාරෙ උදකෙනාති එවං අට්ඨසු අට්ඨකෙසු පරිපුණ්ණෙසු පච්ඡිමෙ වාරෙ වාතෙන විනස්සති. තත්ථ පඨමජ්ඣානතලං උපාදාය අග්ගිනා, දුතියතතියජ්ඣානතලං උපාදාය උදකෙන, චතුත්ථජ්ඣානතලං උපාදාය වාතෙන විනස්සති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්ත සත්තග්ගිනා වාරා, අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ දකා;

චතුසට්ඨි යදා පුණ්ණා, එකො වායුවරො සියා.

‘‘අග්ගිනාභස්සරා හෙට්ඨා, ආපෙන සුභකිණ්හතො;

වෙහප්ඵලතො වාතෙන, එවං ලොකො විනස්සතී’’ති. –

තස්මා තිණ්ණම්පි පඨමජ්ඣානතලානං එකකප්පෙපි අවිනාසාභාවතො සකලකප්පෙ තෙසං සම්භවො නත්ථීති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පවසෙන තෙසං ආයුපරිච්ඡෙදො දට්ඨබ්බො. දුතියජ්ඣානාදිතලතො පට්ඨාය පන පරිපුණ්ණස්ස මහාකප්පස්ස වසෙන, න අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පවසෙන. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පොති ච යොජනායාමවිත්ථාරතො සෙතසාසපරාසිතො වස්සසතවස්සසතච්චයෙන එකෙකබීජස්ස හරණෙන සාසපරාසිනො පරික්ඛයෙපි අක්ඛයසභාවස්ස මහාකප්පස්ස චතුත්ථභාගො. සො පන සත්ථරොගදුබ්භික්ඛානං අඤ්ඤතරසංවට්ටෙන බහූසු විනාසමුපගතෙසු අවසිට්ඨසත්තසන්තානප්පවත්තකුසලකම්මානුභාවෙන දසවස්සතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකප්පමාණෙසු සත්තෙසු පුන අසද්ධම්මසමාදානවසෙන කමෙන පරිහායිත්වා දසවස්සායුකෙසු ජාතෙසු රොගාදීනං අඤ්ඤතරසංවට්ටෙන සත්තානං විනාසප්පත්තියාව ‘‘අයමෙකො අන්තරකප්පො’’ති එවං පරිච්ඡින්නස්ස අන්තරකප්පස්ස වසෙන චතුසට්ඨිඅන්තරකප්පප්පමාණො හොති, ‘‘වීසතිඅන්තරකප්පප්පමාණො’’ති ච වදන්ති.

45. ආකාසානඤ්චායතනං උපගච්ඡන්තීති ආකාසානඤ්චායතනූපගා.

49. එකමෙවාති භූමිතො, ජාතිතො, සම්පයුත්තධම්මතො, සඞ්ඛාරතො ච සමානමෙව. එකජාතියන්ති එකස්මිං භවෙ.

පටිසන්ධිචතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කම්මචතුක්කවණ්ණනා

50. ඉදානි කම්මචතුක්කං චතූහාකාරෙහි දස්සෙතුං ‘‘ජනක’’න්ත්යාදි ආරද්ධං, ජනයතීති ජනකං. උපත්ථම්භෙතීති උපත්ථම්භකං. උපගන්ත්වා පීළෙතීති උපපීළකං. උපගන්ත්වා ඝාතෙතීති උපඝාතකං.

තත්ථ පටිසන්ධිපවත්තීසු විපාකකටත්තාරූපානං නිබ්බත්තකා කුසලාකුසලචෙතනා ජනකං නාම. සයං විපාකං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තම්පි කම්මන්තරස්ස චිරතරවිපාකනිබ්බත්තනෙ පච්චයභූතං, විපාකස්සෙව වා සුඛදුක්ඛභූතස්ස විච්ඡෙදපච්චයානුප්පත්තියා, උපබ්රූහනපච්චයුප්පත්තියා ච ජනකසාමත්ථියානුරූපං චිරතරප්පවත්තිපච්චයභූතං කුසලාකුසලකම්මං උපත්ථම්භකං නාම. කම්මන්තරජනිතවිපාකස්ස බ්යාධිධාතුසමතාදිනිමිත්තවිබාධනෙන චිරතරප්පවත්තිවිනිබන්ධකං යං කිඤ්චි කම්මං උපපීළකං නාම. දුබ්බලස්ස පන කම්මස්ස ජනකසාමත්ථියං උපහච්ච විච්ඡෙදකපච්චයුප්පාදනෙන තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා සයං විපාකනිබ්බත්තකකම්මං උපඝාතකං නාම.

ජනකොපඝාතකානඤ්හි අයං විසෙසො – ජනකං කම්මන්තරස්ස විපාකං අනුපච්ඡින්දිත්වාව විපාකං ජනෙති, උපඝාතකං උපච්ඡෙදනපුබ්බකන්ති ඉදං තාව අට්ඨකථාසු (විසුද්ධි. 2.687; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.34) සන්නිට්ඨානං. අපරෙ පන ආචරියා ‘‘උපපීළකකම්මං බහ්වාබාධතාදිපච්චයොපසංහාරෙන කම්මන්තරස්ස විපාකං අන්තරන්තරා විබාධති. උපඝාතකං පන තං සබ්බසො උපච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤස්ස ඔකාසං දෙති, න පන සයං විපාකනිබ්බත්තකං. එවඤ්හි ජනකතො ඉමස්ස විසෙසො සුපාකටො’’ති වදන්ති. කිච්චවසෙනාති ජනනඋපත්ථම්භනඋපපීළනඋපච්ඡෙදනකිච්චවසෙන.

51. ගරුකන්ති මහාසාවජ්ජං, මහානුභාවඤ්ච අඤ්ඤෙන කම්මෙන පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යකම්මං. ආසන්නන්ති මරණකාලෙ අනුස්සරිතං, තදා කතඤ්ච. ආචිණ්ණන්ති අභිණ්හසො කතං , එකවාරං කත්වාපි වා අභිණ්හසො සමාසෙවිතං. කටත්තාකම්මන්ති ගරුකාදිභාවං අසම්පත්තං කතමත්තතොයෙව කම්මන්ති වත්තබ්බකම්මං.

තත්ථ කුසලං වා හොතු අකුසලං වා, ගරුකාගරුකෙසු යං ගරුකං අකුසලපක්ඛෙ මාතුඝාතකාදිකම්මං , කුසලපක්ඛෙ මහග්ගතකම්මං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති සතිපි ආසන්නාදිකම්මෙ පරිත්තං උදකං ඔත්ථරිත්වා ගච්ඡන්තො මහොඝො විය. තථා හි තං ‘‘ගරුක’’න්ති වුච්චති. තස්මිං අසති දූරාසන්නෙසු යං ආසන්නං මරණකාලෙ අනුස්සරිතං, තදෙව පඨමං විපච්චති, ආසන්නකාලෙ කතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මිම්පි අසති ආචිණ්ණානාචිණ්ණෙසු ච යං ආචිණ්ණං සුසීල්යං වා, දුස්සීල්යං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. කටත්තාකම්මං පන ලද්ධාසෙවනං පුරිමානං අභාවෙන පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪතීති ගරුකං සබ්බපඨමං විපච්චති. ගරුකෙ අසති ආසන්නං, තස්මිම්පි අසති ආචිණ්ණං, තස්මිම්පි අසති කටත්තාකම්මං. තෙනාහ ‘‘පාකදානපරියායෙනා’’ති, විපාකදානානුක්කමෙනාත්යත්ථො. අභිධම්මාවතාරාදීසු පන ආසන්නතො ආචිණ්ණං පඨමං විපච්චන්තං කත්වා වුත්තං. යථා පන ගොගණපරිපුණ්ණස්ස වජස්ස ද්වාරෙ විවටෙ අපරභාගෙ දම්මගවබලවගවෙසු සන්තෙසුපි යො වජද්වාරස්ස ආසන්නො හොති, අන්තමසො දුබ්බලජරග්ගවොපි, සොයෙව පඨමතරං නික්ඛමති, එවං ගරුකතො අඤ්ඤෙසු කුසලාකුසලෙසු සන්තෙසුපි මරණකාලස්ස ආසන්නත්තා ආසන්නමෙව පඨමං විපාකං දෙතීති ඉධ තං පඨමං වුත්තං.

52. දිට්ඨධම්මො පච්චක්ඛභූතො පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, තත්ථ වෙදිතබ්බං විපාකානුභවනවසෙනාති දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. දිට්ඨධම්මතො අනන්තරං උපපජ්ජිත්වා වෙදිතබ්බං උපපජ්ජවෙදනීයං. අපරෙ අපරෙ දිට්ඨධම්මතො අඤ්ඤස්මිං යත්ථ කත්ථචි අත්තභාවෙ වෙදිතබ්බං කම්මං අපරාපරියවෙදනීයං. අහොසි එව කම්මං , න තස්ස විපාකො අහොසි, අත්ථි, භවිස්සති චාති එවං වත්තබ්බකම්මං අහොසිකම්මං.

තත්ථ පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතාය, පච්චයවිසෙසෙන පටිලද්ධවිසෙසතාය ච බලවභාවප්පත්තා තාදිසස්ස පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස වසෙන සාතිසයා හුත්වා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඵලදායිනී පඨමජවනචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයං නාම. සා හි වුත්තප්පකාරෙන බලවජනසන්තානෙ ගුණවිසෙසයුත්තෙසු උපකාරානුපකාරවසප්පවත්තියා, ආසෙවනාලාභෙන අප්පවිපාකතාය ච ඉතරද්වයං විය පවත්තසන්තානුපරමාපෙක්ඛං, ඔකාසලාභාපෙක්ඛඤ්ච කම්මං න හොතීති ඉධෙව පුප්ඵමත්තං විය පවත්තිවිපාකමත්තං අහෙතුකඵලං දෙති. අත්ථසාධිකා පන සත්තමජවනචෙතනා සන්නිට්ඨාපකචෙතනාභූතා වුත්තනයෙන පටිලද්ධවිසෙසා අනන්තරත්තභාවෙ විපාකදායිනී උපපජ්ජවෙදනීයං නාම. සා ච පටිසන්ධිං දත්වාව පවත්තිවිපාකං දෙති. පටිසන්ධියා පන අදින්නාය පවත්තිවිපාකං දෙතීති නත්ථි. චුති අනන්තරඤ්හි උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ඔකාසො. පටිසන්ධියා පන දින්නාය ජාතිසතෙපි පවත්තිවිපාකං දෙතීති ආචරියා. යථාවුත්තකආරණවිරහතො දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිභාවං අසම්පත්තා ආදිපරියොසානචෙතනානං මජ්ඣෙ පවත්තා පඤ්ච චෙතනා විපාකදානසභාවස්ස අනුපච්ඡින්නත්තා යදා කදාචි ඔකාසලාභෙ සති පටිසන්ධිපවත්තීසු විපාකං අභිනිප්ඵාදෙන්තී අපරාපරියවෙදනියං නාම. සකසකකාලාතීතං පන පුරිමකම්මද්වයං, තතියම්පි ච සංසාරප්පවත්තියා වොච්ඡින්නාය අහොසිකම්මං නාම.

පාකකාලවසෙනාති පච්චුප්පන්නෙ, තදනන්තරෙ, යදා කදාචීති එවං පුරිමානං තිණ්ණං යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන, ඉතරස්ස තංකාලාභාවවසෙන ච. අහොසිකම්මස්ස හි කාලාතික්කමතොව තං වොහාරො.

53. පාකඨානවසෙනාති පටිසන්ධියා විපච්චනභූමිවසෙන.

54. ඉදානි අකුසලාදිකම්මානං කායකම්මද්වාරාදිවසෙන පවත්තිං, තංනිද්දෙසමුඛෙන ච තෙසං පාණාතිපාතාදිවසෙන දසවිධාදිභෙදඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ අකුසල’’න්ත්යාදි ආරද්ධං. කායද්වාරෙ පවත්තං කම්මං කායකම්මං. එවං වචීකම්මාදීනි.

55. පාණස්ස සණිකං පතිතුං අදත්වා අතීව පාතනං පාණාතිපාතො. කායවාචාහි අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං. මෙථුනවීතික්කමසඞ්ඛාතෙසු කාමෙසු මිච්ඡා චරණං කාමෙසු මිච්ඡාචාරො.

තත්ථ පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. පරභණ්ඩෙ තථාසඤ්ඤිනො තදාදායකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. අසද්ධම්මසෙවනවසෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගන්තබ්බට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො නාම. සුරාපානම්පි එත්ථෙව සඞ්ගය්හතීති වදන්ති රසසඞ්ඛාතෙසු කාමෙසු මිච්ඡාචාරභාවතො. කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ කායද්වාරෙති කායෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො, සයඤ්ච කායෙන විඤ්ඤෙය්යත්තා කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ අභික්කමාදිජනකචිත්තජවායොධාත්වාධිකකලාපස්ස විකාරභූතෙ සන්ථම්භනාදීනං සහකාරීකාරණභූතෙ චොපනකායභාවතො, කම්මානං පවත්තිමුඛභාවතො ච කායද්වාරසඞ්ඛාතෙ කම්මද්වාරෙ.

කිඤ්චාපි හි තංතංකම්මසහගතචිත්තුප්පාදෙනෙව සා විඤ්ඤත්ති ජනීයති. තථාපි තස්සා තථා පවත්තමානාය තංසමුට්ඨාපකකම්මස්ස කායකම්මාදිවොහාරො හොතීති සා තස්සෙව පවත්තිමුඛභාවෙන වත්තුං ලබ්භති. ‘‘කායද්වාරෙ වුත්තිතො’’ති එත්තකෙයෙව වුත්තෙ ‘‘යදි එවං කම්මද්වාරවවත්ථානං න සියා. කායද්වාරෙ හි පවත්තං ‘කායකම්ම’න්ති වුච්චති, කායකම්මස්ස ච පවත්තිමුඛභූතං ‘කායද්වාර’න්ති. පාණාතිපාතාදිකං පන වාචාය ආණාපෙන්තස්ස කායකම්මං වචීද්වාරෙපි පවත්තතීති ද්වාරෙන කම්මවවත්ථානං න සියා, තථා මුසාවාදාදිං කායවිකාරෙන කරොන්තස්ස වචීකම්මං කායද්වාරෙපි පවත්තතීති කම්මෙන ද්වාරවවත්ථානම්පි න සියා’’ති අයං චොදනා පච්චුපට්ඨෙය්යාති බාහුල්ලවුත්තියා වවත්ථානං දස්සෙතුං ‘‘බාහුල්ලවුත්තිතො’’ති වුත්තං. කායකම්මඤ්හි කායද්වාරෙයෙව බහුලං පවත්තති, අප්පං වචීද්වාරෙ, තස්මා කායද්වාරෙයෙව බහුලං පවත්තනතො කායකම්මභාවො සිද්ධො වනචරකාදීනං වනචරකාදිභාවො විය. තථා කායකම්මමෙව යෙභුය්යෙන කායද්වාරෙ පවත්තති, න ඉතරානි, තස්මා කායකම්මස්ස යෙභුය්යෙන එත්ථෙව පවත්තනතො කායකම්මද්වාරභාවො සිද්ධො බ්රාහ්මණගාමාදීනං බ්රාහ්මණගාමාදිභාවො වියාති නත්ථි කම්මද්වාරවවත්ථානෙ කොචි විබන්ධොති අයමෙත්ථාධිප්පායො.

56. මුසාති අභූතං වත්ථු, තං තච්ඡතො වදන්ති එතෙනාති මුසාවාදො. පිසති සාමග්ගිං සඤ්චුණ්ණෙති වික්ඛිපති, පියභාවං සුඤ්ඤං කරොතීති වා පිසුණා. අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, කකචො විය ඛරසම්ඵස්සාති වා ඵරුසා. සං සුඛං, හිතඤ්ච ඵලති විසරති විනාසෙතීති සම්ඵං, අත්තනො, පරෙසඤ්ච අනුපකාරං යං කිඤ්චි, තං පලපති එතෙනාති සම්ඵප්පලාපො.

තත්ථ අභූතං වත්ථුං භූතතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථා විඤ්ඤාපනප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො පරස්ස අත්ථභෙදකරොව කම්මපථො හොති, ඉතරො කම්මමෙව. පරෙසං භෙදකාමතාය, අත්තප්පියකාමතාය වා පරභෙදකරවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා සංකිලිට්ඨචෙතනා පිසුණවාචා, සාපි ද්වීසු භින්නෙසුයෙව කම්මපථො. පරස්ස මම්මච්ඡෙදකරවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. න හි චිත්තසණ්හතාය සති ඵරුසවාචා නාම හොති. සීතාහරණාදිඅනත්ථවිඤ්ඤාපනප්පයොගසමුට්ඨාපිකා සංකිලිට්ඨචෙතනා සම්ඵප්පලාපො, සො පන පරෙහි තස්මිං අනත්ථෙ ගහිතෙයෙව කම්මපථො. වචීවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ වචීද්වාරෙති වාචාය අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙති, සයඤ්ච වාචාය විඤ්ඤායතීති වචීවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ වචීභෙදකරප්පයොගසමුට්ඨාපකචිත්තසමුට්ඨානපථවීධාත්වාධිකකලාපස්ස විකාරභූතෙ චොපනවාචාභාවතො, කම්මානං පවත්තිමුඛභාවතො ච වචීද්වාරසඞ්ඛාතෙ කම්මද්වාරෙ. බාහුල්ලවුත්තිතොති ඉදං වුත්තනයමෙව.

57. පරසම්පත්තිං අභිමුඛං ඣායති ලොභවසෙන චින්තෙතීති අභිජ්ඣා. බ්යාපජ්ජති හිතසුඛං එතෙනාති බ්යාපාදො. මිච්ඡා විපරීතතො පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි.

තත්ථ ‘‘අහො වත ඉදං මම සියා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනං අභිජ්ඣා, සා පරභණ්ඩස්ස අත්තනො නාමනෙනෙව කම්මපථො හොති. ‘‘අහො වතායං සත්තො විනස්සෙය්යා’’ති එවං මනොපදොසො බ්යාපාදො. ‘‘නත්ථි දින්න’’න්ත්යාදිනා නයෙන විපරීතදස්සනං මිච්ඡාදිට්ඨි. එත්ථ පන නත්ථිකඅහෙතුකඅකිරියදිට්ඨීහියෙව කම්මපථභෙදො. ඉමෙසං පන අඞ්ගාදිවවත්ථානවසෙන පපඤ්චො තත්ථ තත්ථ (දී. නි. අට්ඨ. 1.8; ධ. ස. අට්ඨ. 1 අකුසලකම්මපථකථා; පාරා. අට්ඨ. 2.172) ආගතනයෙන දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤත්රාපි විඤ්ඤත්තියාති කායවචීවිඤ්ඤත්තිං විනාපි, තං අසමුට්ඨාපෙත්වාපීත්යත්ථො. විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තසම්පයුත්තා චෙත්ථ අභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකාව හොන්ති.

58. දොසමූලෙනජායන්තීති සහජාතාදිපච්චයෙන දොසසඞ්ඛාතමූලෙන, දොසමූලකචිත්තෙන වා ජායන්ති, න ලොභමූලාදීහි. හසමානාපි හි රාජානො දොසචිත්තෙනෙව පාණවධං ආණාපෙන්ති, තථා ඵරුසවාචාබ්යාපාදෙසුපි යථාරහං දට්ඨබ්බං. මිච්ඡාදස්සනස්ස අභිනිවිසිතබ්බවත්ථූසු ලොභපුබ්බඞ්ගමමෙව අභිනිවිසනතො ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි ච ලොභමූලෙනා’’ති. සෙසානි චත්තාරිපි ද්වීහි මූලෙහි සම්භවන්තීති යො තාව අභිමතං වත්ථුං, අනභිමතං වා අත්තබන්ධුපරිත්තාණාදිප්පයොජනං සන්ධාය හරති, තස්ස අදින්නාදානං ලොභමූලෙන හොති. වෙරනිය්යාතනත්ථං හරන්තස්ස දොසමූලෙන. නීතිපාඨකප්පමාණතො දුට්ඨනිග්ගහණත්ථං පරසන්තකං හරන්තානං රාජූනං, බ්රාහ්මණානඤ්ච ‘‘සබ්බමිදං බ්රාහ්මණානං රාජූහි දින්නං, තෙසං පන සබ්බදුබ්බලභාවෙන අඤ්ඤෙ පරිභුඤ්ජන්ති, අත්තසන්තකමෙව බ්රාහ්මණා පරිභුඤ්ජන්තී’’ත්යාදීනි වත්වා සකසඤ්ඤාය එවං යං කිඤ්චි හරන්තානං, කම්මඵලසම්බන්ධාපවාදීනඤ්ච මොහමූලෙන. එවං මුසාවාදාදීසුපි යථාරහං යොජෙතබ්බං.

63. ඡසු ආරම්මණෙසු තිවිධකම්මවසෙන උප්පජ්ජමානම්පෙතං තිවිධනියමෙන උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘තථා දානසීලභාවනාවසෙනා’’ති. දසධා නිද්දිසියමානානං හි ද්වින්නං, පුන ද්වින්නං, තිණ්ණඤ්ච යථාක්කමං දානාදීසු තීස්වෙව සඞ්ගහො. කාරණං පනෙත්ථ පරතො වක්ඛාම. ඡළාරම්මණෙසු පන තිවිධකම්මද්වාරෙසු ච නෙසං පවත්තියොජනා අට්ඨකථාදීසු (ධ. ස. අට්ඨ. 156-159) ආගතනයෙන ගහෙතබ්බා.

65. දීයති එතෙනාති දානං, පරිච්චාගචෙතනා. එවං සෙසෙසුපි. සීලතීති සීලං, කායවචීකම්මානි සමාදහති, සම්මා ඨපෙතීත්යත්ථො, සීලයති වා උපධාරෙතීති සීලං, උපධාරණං පනෙත්ථ කුසලානං අධිට්ඨානභාවො. තථා හි වුත්තං ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’ත්යාදි (සං. නි. 1.23, 192). භාවෙති කුසලෙ ධම්මෙ ආසෙවති වඩ්ඪෙති එතායාති භාවනා. අපචායති පූජාවසෙන සාමීචිං කරොති එතෙනාති අපචායනං. තංතංකිච්චකරණෙ බ්යාවටස්ස භාවො වෙය්යාවච්චං. අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තා පත්ති දීයති එතෙනාති පත්තිදානං. පත්තිං අනුමොදති එතායාති පත්තානුමොදනා. ධම්මං සුණන්ති එතෙනාති ධම්මස්සවනං. ධම්මං දෙසෙන්ති එතායාති ධම්මදෙසනා. දිට්ඨියා උජුකරණං දිට්ඨිජුකම්මං.

තත්ථ සානුසයසන්තානවතො පරෙසං පූජානුග්ගහකාමතාය අත්තනො විජ්ජමානවත්ථුපරිච්චජනවසප්පවත්තචෙතනා දානං නාම, දානවත්ථුපරියෙසනවසෙන, දින්නස්ස සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණවසෙන ච පවත්තා පුබ්බපච්ඡාභාගචෙතනා එත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡන්ති. එවං සෙසෙසුපි යථාරහං දට්ඨබ්බං. නිච්චසීලාදිවසෙන පඤ්ච, අට්ඨ, දස වා සීලානි සමාදියන්තස්ස, පරිපූරෙන්තස්ස, අසමාදියිත්වාපි සම්පත්තකායවචීදුච්චරිතතො විරමන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස, උපසම්පදමාළකෙ සංවරං සමාදියන්තස්ස, චතුපාරිසුද්ධිසීලං පරිපූරෙන්තස්ස ච පවත්තචෙතනා සීලං නාම. චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු, ඛන්ධාදීසු ච භූමීසු පරිකම්මසම්මසනවසප්පවත්තා අප්පනං අප්පත්තා ගොත්රභුපරියොසානචෙතනා භාවනා නාම, නිරවජ්ජවිජ්ජාදිපරියාපුණනචෙතනාපි එත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡති.

වයසා, ගුණෙහි ච ජෙට්ඨානං චීවරාදීසු පච්චාසාරහිතෙන අසංකිලිට්ඨජ්ඣාසයෙන පච්චුට්ඨානආසනාභිනීහාරාදිවිධිනා බහුමානකරණචෙතනා අපචායනං නාම. තෙසමෙව, ගිලානානඤ්ච යථාවුත්තජ්ඣාසයෙන තංතංකිච්චකරණචෙතනා වෙය්යාවච්චං නාම. අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තස්ස පුඤ්ඤස්ස පරෙහි සාධාරණභාවං පච්චාසීසනචෙතනා පත්තිදානං නාම. පරෙහි දින්නස්ස, අදින්නස්සපි වා පුඤ්ඤස්ස මච්ඡෙරමලවිනිස්සටෙන චිත්තෙන අබ්භානුමොදනචෙතනා පත්තානුමොදනා නාම . එවමිමං ධම්මං සුත්වා තත්ථ වුත්තනයෙන පටිපජ්ජන්තො ‘‘ලොකියලොකුත්තරගුණවිසෙසස්ස භාගී භවිස්සාමි, බහුස්සුතො වා හුත්වා පරෙසං ධම්මදෙසනාදීහි අනුග්ගණ්හිස්සාමී’’ති එවං අත්තනො, පරෙසං වා හිතඵරණවසප්පවත්තෙන අසංකිලිට්ඨජ්ඣාසයෙන හිතූපදෙසසවනචෙතනා ධම්මස්සවනං නාම, නිරවජ්ජවිජ්ජාදිසවනචෙතනාපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛතාය යොනිසො මනසි කරොතො හිතූපදෙසචෙතනා ධම්මදෙසනා නාම, නිරවජ්ජවිජ්ජාදිඋපදිසනචෙතනාපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. ‘‘අත්ථි දින්න’’න්ත්යාදිනයප්පවත්තසම්මාදස්සනවසෙන දිට්ඨියා උජුකරණං දිට්ඨිජුකම්මං නාම.

යදි එවං ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදස්ස දිට්ඨිජුකම්මපුඤ්ඤකිරියභාවො න ලබ්භතීති? නො න ලබ්භති පුරිමපච්ඡිමචෙතනානම්පි තංතංපුඤ්ඤකිරියාස්වෙව සඞ්ගණ්හනතො. කිඤ්චාපි හි උජුකරණවෙලායං ඤාණසම්පයුත්තමෙව චිත්තං හොති, පුරිමපච්ඡාභාගෙ පන ඤාණවිප්පයුත්තම්පි සම්භවතීති තස්සපි දිට්ඨිජුකම්මභාවො උපපජ්ජතීති අලමතිප්පපඤ්චෙන.

ඉමෙසු පන දසසු පත්තිදානානුමොදනා දානෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති තංසභාවත්තා. දානම්පි හි ඉස්සාමච්ඡෙරානං පටිපක්ඛං, එතෙපි. තස්මා සමානප්පටිපක්ඛතාය එකලක්ඛණත්තා තෙ දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුම්හි සඞ්ගය්හන්ති. අපචායනවෙය්යාවච්චාසීලමයපුඤ්ඤෙව සඞ්ගය්හන්ති චාරිත්තසීලභාවතො. දෙසනාසවනදිට්ඨිජුකා පන කුසලධම්මාසෙවනභාවතො භාවනාමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති (දී. නි. ටී. 3.305) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘දෙසෙන්තො, සුණන්තො ච දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣ පටිවිජ්ඣ දෙසෙති, සුණාති ච, තානි ච දෙසනාසවනානි පටිවෙධමෙවාහරන්තීති දෙසනාසවනාභාවනාමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති වදන්ති. ධම්මදානසභාවතො දෙසනා දානමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීතිපි සක්කා වත්තුං. තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බදානං ධම්මදානං ජිනාතී’’ති (ධ. ප. 354). තථා දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බත්ථාපි සබ්බෙසං නියමනලක්ඛණත්තා. දානාදීසු හි යං කිඤ්චි ‘‘අත්ථි දින්න’’න්ත්යාදිනයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා විසොධිතං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං, එවඤ්ච කත්වා දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.305; ධ. ස. අට්ඨ. 156-159 පුඤ්ඤාකිරියවත්ථාදිකථා) ‘‘දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණ’’න්ති වුත්තං. එවං දානසීලභාවනාවසෙන තීසු ඉතරෙසං සඞ්ගණ්හනතො සඞ්ඛෙපතො තිවිධමෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොතීති දට්ඨබ්බං, තථා චෙව ආචරියෙන හෙට්ඨා දස්සිතං.

67. මනොකම්මමෙව විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තාභාවෙන කායද්වාරාදීසු අප්පවත්තනතො. තඤ්ච රූපාවචරකුසලං භාවනාමයං දානාදිවසෙන අප්පවත්තනතො. අප්පනාප්පත්තං පුබ්බභාගප්පවත්තානං කාමාවචරභාවතො. ඣානඞ්ගභෙදෙනාති පටිපදාදිභෙදතො අනෙකවිධත්තෙපි අඞ්ගාතික්කමවසෙන නිබ්බත්තජ්ඣානඞ්ගභෙදතො පඤ්චවිධං හොති.

68. ආරම්මණභෙදෙනාති කසිණුග්ඝාටිමාකාසං, ආකාසවිසයං මනො, තදභාවො, තදාලම්බං විඤ්ඤාණන්ති චතුබ්බිධන්ති ඉමෙසං චතුන්නං ආරම්මණානං භෙදෙන.

69. එත්ථාති ඉමෙසු පාකට්ඨානවසෙන චතුබ්බිධෙසු කම්මෙසු. උද්ධච්චරහිතන්ති උද්ධච්චසහගතචෙතනාරහිතං එකාදසවිධං අකුසලකම්මං. කිං පනෙත්ථ කාරණං අධිමොක්ඛවිරහෙන සබ්බදුබ්බලම්පි විචිකිච්ඡාසහගතං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, අධිමොක්ඛසම්පයොගෙන තතො බලවන්තම්පි උද්ධච්චසහගතං නාකඩ්ඪතීති ? පටිසන්ධිදානසභාවාභාවතො. බලවං ආකඩ්ඪති, දුබ්බලං නාකඩ්ඪතීති හි අයං විචාරණා පටිසන්ධිදානසභාවෙසුයෙව. යස්ස පන පටිසන්ධිදානසභාවොයෙව නත්ථි, න තස්ස බලවභාවො පටිසන්ධිආකඩ්ඪනෙ කාරණං.

කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං උද්ධච්චසහගතස්ස පටිසන්ධිදානසභාවො නත්ථීති? දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු අනාගතත්තා. තිවිධා හි අකුසලා දස්සනෙන පහාතබ්බා, භාවනාය පහාතබ්බා, සියා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සියා භාවනාය පහාතබ්බාති. තත්ථ දිට්ඨිසහගතවිචිකිච්ඡාසහගතචිත්තුප්පාදා දස්සනෙන පහාතබ්බා නාම පඨමං නිබ්බානදස්සනවසෙන ‘‘දස්සන’’න්ති ලද්ධනාමෙන සොතාපත්තිමග්ගෙන පහාතබ්බත්තා. උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදො භාවනාය පහාතබ්බො නාම අග්ගමග්ගෙන පහාතබ්බත්තා. උපරිමග්ගත්තයඤ්හි පඨමමග්ගෙන දිට්ඨනිබ්බානෙ භාවනාවසෙන පවත්තනතො ‘‘භාවනා’’ති වුච්චති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තදොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදා පන සියා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සියා භාවනාය පහාතබ්බා තෙසං අපායනිබ්බත්තකාවත්ථාය පඨමමග්ගෙන, සෙසබහලාබහලාවත්ථාය උපරිමග්ගෙහි පහීයමානත්තා. තත්ථ සියා දස්සනෙන පහාතබ්බම්පි දස්සනෙන පහාතබ්බසාමඤ්ඤෙන ඉධ ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බ’’න්ති වොහරන්ති.

යදි ච උද්ධච්චසහගතං පටිසන්ධිං දදෙය්ය, තදා අකුසලපටිසන්ධියා සුගතියං අසම්භවතො අපායෙස්වෙව දදෙය්ය. අපායගමනීයඤ්ච අවස්සං දස්සනෙන පහාතබ්බං සියා. ඉතරථා අපායගමනීයස්ස අප්පහීනත්තා සෙක්ඛානං අපායුප්පත්ති ආපජ්ජති, න ච පනෙතං යුත්තං ‘‘චතූහපායෙහි ච විප්පමුත්තො (ඛු. පා. 6.11; සු. නි. 234), අවිනිපාතධම්මො’’ති (පාරා. 21; සං. නි. 5.998) ආදිවචනෙහි සහ විරුජ්ඣනතො. සති ච පනෙතස්ස දස්සනෙන පහාතබ්බභාවෙ ‘‘සියා දස්සනෙන පහාතබ්බා’’ති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බං සියා, න ච පනෙතං වුත්තන්ති . අථ සියා ‘‘අපායගාමිනියො රාගො දොසො මොහො තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’ති එවං දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු වුත්තත්තා උද්ධච්චසහගතචෙතනාය තත්ථ සඞ්ගහො සක්කා වත්තුන්ති. තං න, තස්ස එකන්තතො භාවනාය පහාතබ්බභාවෙන වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බා? උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1406), තස්මා දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අවචනං ඉමස්ස පටිසන්ධිදානාභාවං සාධෙති. නනු ච පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ –

‘‘යස්මිං සමයෙ අකුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගතං උද්ධච්චසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා, යං යං වා පනාරබ්භ තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 730-731) –

එවං උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදං උද්ධරිත්වා තස්ස විපාකොපි උද්ධටොති කථමස්ස පටිසන්ධිදානාභාවො සම්පටිච්ඡිතබ්බොති? නායං පටිසන්ධිදානං සන්ධාය උද්ධටො. අථ ඛො පවත්තිවිපාකං සන්ධාය. පට්ඨානෙ පන –

‘‘සහජාතා දස්සනෙන පහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො, නානාක්ඛණිකා දස්සනෙන පහාතබ්බා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං, කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.89) –

දස්සනෙන පහාතබ්බචෙතනාය එව සහජාතනානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවං උද්ධරිත්වා ‘‘සහජාතා භාවනාය පහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.89) භාවනාය පහාතබ්බචෙතනාය සහජාතකම්මපච්චයභාවොව උද්ධටො, න පන නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො, න ච නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයං විනා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනං අත්ථි , තස්මා නත්ථි තස්ස සබ්බථාපි පටිසන්ධිදානන්ති. යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘උද්ධච්චචෙතනා උභයවිපාකම්පි න දෙති පට්ඨානෙ නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවස්ස අනුද්ධටත්තා’’ති, තං තෙසං මතිමත්තං පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ උද්ධච්චසහගතානම්පි පවත්තිවිපාකස්ස උද්ධටත්තා, පට්ඨානෙ ච පටිසන්ධිවිපාකභාවමෙව සන්ධාය නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවස්ස අනුද්ධටත්තා. යදි හි පවත්තිවිපාකං සන්ධාය නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වුච්චෙය්ය, තදා පටිසන්ධිවිපාකම්පිස්ස මඤ්ඤෙය්යුන්ති ලබ්භමානස්සපි පවත්තිවිපාකස්ස වසෙන නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තො, තස්මා න සක්කා තස්ස පවත්තිවිපාකං නිවාරෙතුං. තෙනාහ ‘‘පවත්තියං පනා’’ත්යාදි. ආචරියබුද්ධමිත්තාදයො පන අත්ථි උද්ධච්චසහගතං භාවනාය පහාතබ්බම්පි. අත්ථි න භාවනාය පහාතබ්බම්පි, තෙසු භාවනාය පහාතබ්බං සෙක්ඛසන්තානප්පවත්තං, ඉතරං පුථුජ්ජනසන්තානප්පවත්තං, ඵලදානඤ්ච පුථුජ්ජනසන්තානප්පවත්තස්සෙව න ඉතරස්සාති එවං උද්ධච්චසහගතං ද්විධා විභජිත්වා එකස්ස උභයවිපාකදානං, එකස්ස සබ්බථාපි විපාකාභාවං වණ්ණෙන්ති. යො පනෙත්ථ තෙසං විනිච්ඡයො, යඤ්ච තස්ස නිරාකරණං, යඤ්ච සබ්බථාපි විපාකාභාවවාදීනං මතපටික්ඛෙපනං ඉධ අවුත්තං, තං සබ්බං පරමත්ථමඤ්ජූසාදීසු, විසෙසතො ච අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

සබ්බත්ථාපි කාමලොකෙති සුගතිදුග්ගතිවසෙන සබ්බස්මිම්පි කාමලොකෙ. යථාරහන්ති ද්වාරාරම්මණානුරූපං. අපායෙසුපි යං නාගසුපණ්ණාදීනං මහාසම්පත්තිවිසයං විපාකවිඤ්ඤාණං, යඤ්ච නිරයවාසීනං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරදස්සනාදීසු උප්පජ්ජති විපාකවිඤ්ඤාණං , තං කුසලකම්මස්සෙව ඵලං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨවිපාකො සම්භවති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං අකුසලස්ස කම්මස්ස ඉට්ඨො කන්තො විපාකො සංවිජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.131; අ. නි. 1.284-286; විභ. 809), තස්මා කුසලකම්මං අපායෙසුපි අහෙතුකවිපාකානි ජනෙති. අඤ්ඤභූමිකස්ස ච කම්මස්ස අඤ්ඤභූමිකවිපාකාභාවතො කාමවිරාගභාවනාය කාමතණ්හාවිසයවිඤ්ඤාණුප්පාදනායොගතො එකන්තසදිසවිපාකත්තා ච මහග්ගතානුත්තරකුසලානං රූපාවචරකම්මෙන අහෙතුකවිපාකුප්පත්තියා අභාවතො රූපලොකෙපි යථාරහං රූපාදිවිසයානි තානි අභිනිප්ඵාදෙතීති වුත්තං ‘‘සබ්බත්ථාපි කාමලොකෙ’’ත්යාදි.

71. එවං පන විපච්චන්තං කම්මං සොළසකද්වාදසකඅට්ඨකවසෙන තිධා විපච්චතීති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථාපි’’ත්යාදි වුත්තං. තත්ථාපීති එවං විපච්චමානෙපි කුසලකම්මෙ. උක්කට්ඨන්ති කුසලපරිවාරලාභතො , පච්ඡා ආසෙවනප්පවත්තියා වා විසිට්ඨං. යඤ්හි කම්මං අත්තනො පවත්තිකාලෙ පුරිමපච්ඡාභාගප්පවත්තෙහි කුසලකම්මෙහි පරිවාරිතං, පච්ඡා වා ආසෙවනලාභෙන සමුදාචිණ්ණං. තං උක්කට්ඨං. යං පන කරණකාලෙ අකුසලකම්මෙහි පරිවාරිතං, පච්ඡා වා ‘‘දුක්කටමෙතං මයා’’ති විප්පටිසාරුප්පාදනෙන පරිභාවිතං, තං ඔමකන්ති දට්ඨබ්බං.

පටිසන්ධින්ති එකමෙව පටිසන්ධිං. න හි එකෙන කම්මෙන අනෙකාසු ජාතීසු පටිසන්ධි හොති, පවත්තිවිපාකො පන ජාතිසතෙපි ජාතිසහස්සෙපි හොති. යථාහ ‘‘තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379). යස්මා පනෙත්ථ ඤාණං ජච්චන්ධාදිවිපත්තිනිමිත්තස්ස මොහස්ස, සබ්බාකුසලස්සෙව වා පටිපක්ඛං, තස්මා තංසම්පයුත්තං කම්මං ජච්චන්ධාදිවිපත්තිපච්චයං න හොතීති තිහෙතුකං අතිදුබ්බලම්පි සමානං දුහෙතුකපටිසන්ධිමෙව ආකඩ්ඪති, නාහෙතුකං. දුහෙතුකඤ්ච කම්මං ඤාණසම්පයොගාභාවතො ඤාණඵලුප්පාදනෙ අසමත්ථං, යථා තං අලොභසම්පයොගාභාවතො අලොභඵලුප්පාදනෙ අසමත්ථං අකුසලකම්මන්ති තං අතිඋක්කට්ඨම්පි සමානං දුහෙතුකමෙව පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, න තිහෙතුකන්ති වුත්තං ‘‘තිහෙතුකමොමකං දුහෙතුකමුක්කට්ඨඤ්චා’’ත්යාදි.

එත්ථ සියා – යථා පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතී’’ති (පටි. ම. 1.231) කුසලස්ස කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තිණ්ණං, නිකන්තික්ඛණෙ ද්වින්නං, පටිසන්ධික්ඛණෙ තිණ්ණඤ්ච හෙතූනං වසෙන අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා ඤාණසම්පයුත්තූපපත්ති, තථා ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතී’’ති (පටි. ම. 1.233) ජවනක්ඛණෙ ද්වින්නං, නිකන්තික්ඛණෙ ද්වින්නං, පටිසන්ධික්ඛණෙ ද්වින්නඤ්ච හෙතූනං වසෙන ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා ඤාණවිප්පයුත්තූපපත්ති වුත්තා, එවං ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතී’’ති තිහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධියා අවුත්තත්තා නත්ථි තිහෙතුකස්ස දුහෙතුකපටිසන්ධිආකඩ්ඪනන්ති? නයිදමෙවං දුහෙතුකොමකකම්මෙන අහෙතුකපටිසන්ධියා විය තිහෙතුකොමකකම්මෙන සාමත්ථියානුරූපතො දුහෙතුකපටිසන්ධියාව දාතබ්බත්තා, කම්මසරික්ඛකවිපාකදස්සත්ථං පන මහාථෙරෙන සාවසෙසො පාඨො කතො. ඉතරථා ‘‘චතුන්නං හෙතූනං පච්චයා’’ති වචනාභාවතො දුහෙතුකකම්මෙන අහෙතුකූපපත්තියාපිඅභාවො ආපජ්ජති, තස්මා යථා සුගතියං ජච්චන්ධබධිරාදිවිපත්තියා අහෙතුකූපපත්තිං වජ්ජෙත්වා ගතිසම්පත්තියා සහෙතුකූපපත්තිදස්සනත්ථං දුහෙතුකූපපත්ති එව උද්ධටා, න අහෙතුකූපපත්ති, එවං කම්මසරික්ඛකවිපාකදස්සනත්ථං තිහෙතුකකම්මෙන තිහෙතුකූපපත්ති එව උද්ධටා, න දුහෙතුකූපපත්ති, න පන අලබ්භනතොති දට්ඨබ්බං.

74. එවං එකාය චෙතනාය සොළස විපාකානි එත්ථෙව ද්වාදසකමග්ගො අහෙතුකට්ඨකම්පීති පවත්තස්ස තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදස්ස වසෙන විපාකප්පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි එකාය චෙතනාය ද්වාදස විපාකානි එත්ථෙව දසකමග්ගො අහෙතුකට්ඨකම්පීති ආගතස්ස මොරවාපීවාසීමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදස්සපි වසෙන දස්සෙතුං අසඞ්ඛාරං සසඞ්ඛාරවිපාකානී’’ත්යාදි වුත්තං. යථා මුඛෙ චලිතෙ ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං චලති, එවං අසඞ්ඛාරකුසලස්ස අසඞ්ඛාරවිපාකොව හොති, න සසඞ්ඛාරොති එවං ආගමනතොව සඞ්ඛාරභෙදොති අයමෙත්ථාධිප්පායො. යස්මා පන විපාකස්ස සඞ්ඛාරභෙදො පච්චයවසෙන ඉච්ඡිතො, න කම්මවසෙන, තස්මා එස කෙචිවාදො කතො.

තෙසන්ති තෙසං එවංවාදීනං. යථාක්කමන්ති තිහෙතුකුක්කට්ඨාදීනං අනුක්කමෙන. ද්වාදස විපාකානීති තිහෙතුකුක්කට්ඨඅසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකකම්මස්ස වසෙන යථාක්කමං සසඞ්ඛාරිකචතුක්කවජ්ජිතානි, අසඞ්ඛාරිකචතුක්කවජ්ජිතානි ච ද්වාදස විපාකානි, තථා තිහෙතුකොමකස්ස, දුහෙතුකුක්කට්ඨස්ස ච කම්මස්ස වසෙන දුහෙතුකසසඞ්ඛාරද්වයවජ්ජිතානි, දුහෙතුකාසඞ්ඛාරද්වයවජ්ජිතානි ච දස විපාකානි, දුහෙතුකොමකස්ස වසෙන දුහෙතුකද්වයවජ්ජිතානි ච අට්ඨ විපාකානි යථාවුත්තස්ස ‘‘තිහෙතුකමුක්කට්ඨ’’න්ත්යාදිනා වුත්තනයස්ස අනුසාරෙන අනුස්සරණෙන යථාසම්භවං තස්ස තස්ස සම්භවානුරූපතො උද්දිසෙ.

75. පරිතො අත්තං ඛණ්ඩිතං විය අප්පානුභාවන්ති පරිත්තං. පකට්ඨභාවං නීතන්ති පණීතං, උභින්නං මජ්ඣෙ භවං මජ්ඣිමං. තත්ථ ‘‘පටිලද්ධමත්තං අනාසෙවිතං පරිත්ත’’න්ති අවිසෙසතොව අට්ඨකථායං වුත්තං, තථා ‘‘නාතිසුභාවිතං අපරිපුණ්ණවසීභාවං මජ්ඣිමං. අතිවිය සුභාවිතං පන සබ්බසො පරිපුණ්ණවසීභාවං පණීත’’න්ති. ආචරියෙන පනෙත්ථ පරිත්තම්පි ඊසකං ලද්ධාසෙවනමෙවාධිප්පෙතන්ති දිස්සති. තථා හානෙන නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ –

‘‘සමානාසෙවනෙ ලද්ධෙ, විජ්ජමානෙ මහබ්බලෙ;

අලද්ධා තාදිසං හෙතුං, අභිඤ්ඤා න විපච්චතී’’ති. (නාම. පරි. 474);

සමානභූමිකතොව ආසෙවනලාභෙන බලවභාවතො මහග්ගතධම්මානං විපාකදානං වත්වා තදභාවතො අභිඤ්ඤාය අවිපච්චනං වුත්තං. හීනෙහි ඡන්දචිත්තවීරියවීමංසාහි නිබ්බත්තිතං වා පරිත්තං. මජ්ඣිමෙහි ඡන්දාදීහි මජ්ඣිමං. පණීතෙහි පණීතන්ති අලමතිප්පපඤ්චෙන.

84. පඤ්චමජ්ඣානං භාවෙත්වාති අභිඤ්ඤාභාවං අසම්පත්තං පඤ්චමජ්ඣානං තිවිධම්පි භාවෙත්වා. අභිඤ්ඤාභාවප්පත්තස්ස පන අවිපාකභාවො ‘‘අලද්ධා තාදිස’’න්ත්යාදිනා (නාම. පරි. 474) ආචරියෙන සාධිතො. මූලටීකාකාරාදයො පන අඤ්ඤථාපි තං සාධෙන්ති. තං පන සඞ්ඛෙපතො, තත්ථ තත්ථ විත්ථාරතො ච අභිධම්මත්ථවිකාසිනියං වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බං. සඤ්ඤාවිරාගං භාවෙත්වාති ‘‘සඤ්ඤා රොගො, සඤ්ඤා ගණ්ඩො’’ත්යාදිනා, ‘‘ධී චිත්තං ධිබ්බතං චිත්ත’’න්ත්යාදිනා වා නයෙන අරූපප්පවත්තියා ආදීනවදස්සනෙන තදභාවෙ ච පණීතභාවසන්නිට්ඨානෙන වායොකසිණෙ කෙසඤ්චි මතෙන පරිච්ඡින්නාකාසකසිණෙ වා භාවනාබලෙන තෙන පටිලභිතබ්බභාවෙ අරූපස්ස අනිබ්බත්තිසභාවාපාදනවසෙන අරූපවිරාගභාවනං භාවෙත්වා අඤ්ඤසත්තෙසු උප්පජ්ජන්ති කම්මකිරියවාදිනො තිත්ථියා එවාත්යධිප්පායො . තෙ පන යෙන ඉරියාපථෙන ඉධ මරන්ති. තෙනෙව තත්ථ නිබ්බත්තන්තීති දට්ඨබ්බං.

86. අනාගාමිනො පන සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජන්තීති අනාගාමිනොයෙව අරියා පුථුජ්ජනාදිකාලෙ, පච්ඡාපි වා පඤ්චමජ්ඣානං තිවිධම්පි භාවෙත්වා සද්ධාදිඉන්ද්රියවෙමත්තතානුක්කමෙන පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජන්ති.

87. යථාක්කමං භාවෙත්වා යථාක්කමං ආරුප්පෙසු උප්පජ්ජන්තීති යොජනා යථාක්කමන්ති ච පඨමාරුප්පාදිඅනුක්කමෙන. සබ්බම්පි චෙතං තස්ස තස්සෙව ඣානස්ස ආවෙණිකභූමිවසෙන වුත්තං. නිකන්තියා පන සති පුථුජ්ජනාදයො යථාලද්ධජ්ඣානස්ස භූමිභූතෙසු සුද්ධාවාසවජ්ජිතෙසු යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්ති, තථා කාමභවෙපි කාමාවචරකම්මබලෙන. ‘ඉජ්ඣති, භික්ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’ති (අ. නි. 8.35) හි වුත්තං. අනාගාමිනො පන කාමරාගස්ස සබ්බසො පහීනත්තා කාමභවෙසු නිකන්තිං න උප්පාදෙන්තීති කාමලොකවජ්ජිතෙ යථාලද්ධජ්ඣානභූමිභූතෙ යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්ති. සුද්ධාවාසෙසු හි අනාගාමිනොයෙව නිබ්බත්තන්තීති නියමො අත්ථි. තෙ පන අඤ්ඤත්ථ න නිබ්බත්තන්තීති නියමො නත්ථි. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ආචරියෙන –

‘‘සුද්ධාවාසෙස්වනාගාමි-පුග්ගලාවොපපජ්ජරෙ;

කාමධාතුම්හි ජායන්ති, අනාගාමිවිවජ්ජිතා’’ති. (පරම. වි. 205);

සුක්ඛවිපස්සකාපි පනෙතෙ මරණකාලෙ එකන්තෙනෙව සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙන්ති සමාධිම්හි පරිපූරකාරීභාවතොති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඉත්ථියොපි පන අරියා වා අනරියා වා අට්ඨසමාපත්තිලාභිනියො බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසුයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 809; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.279 ආදයො; ම. නි. අට්ඨ. 3.130) වුත්තං. අපිචෙත්ථ වෙහප්ඵලඅකනිට්ඨචතුත්ථාරුප්පභවානං සෙට්ඨභවභාවතො තත්ථ නිබ්බත්තා අරියා අඤ්ඤත්ථ නුප්පජ්ජන්ති, තථා අවසෙසෙසු උපරූපරි බ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තා හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමෙසු. වුත්තඤ්හෙතං ආචරියෙන –

‘‘වෙහප්ඵලෙ අකනිට්ඨෙ, භවග්ගෙ ච පතිට්ඨිතා;

න පුනාඤ්ඤත්ථ ජායන්ති, සබ්බෙ අරියපුග්ගලා;

බ්රහ්මලොකගතා හෙට්ඨා, අරියා නොපපජ්ජරෙ’’ති. (නාම. පරි. 452-453);

කම්මචතුක්කවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චුතිපටිසන්ධික්කමවණ්ණනා

89. ‘‘ආයුක්ඛයෙනා’’ත්යාදීසු සතිපි කම්මානුභාවෙ තංතංගතීසු යථාපරිච්ඡින්නස්ස ආයුනො පරික්ඛයෙන මරණං ආයුක්ඛයමරණං. සතිපි තත්ථ තත්ථ පරිච්ඡින්නායුසෙසෙ ගතිකාලාදිපච්චයසාමග්ගියඤ්ච තංතංභවසාධකස්ස කම්මුනො පරිනිට්ඨිතවිපාකත්තා මරණං කම්මක්ඛයමරණං. ආයුකම්මානං සමකමෙව පරික්ඛීණත්තා මරණං උභයක්ඛයමරණං. සතිපි තස්මිං දුවිමෙ පුරිමභවසිද්ධස්ස කස්සචි උපච්ඡෙදකකම්මුනො බලෙන සත්ථහරණාදීහි උපක්කමෙහි උපච්ඡිජ්ජමානසන්තානානං, ගුණමහන්තෙසු වා කතෙන කෙනචි උපක්කමෙන ආයූහිතඋපච්ඡෙදකකම්මුනා පටිබාහිතසාමත්ථියස්ස කම්මස්ස තංතංඅත්තභාවප්පවත්තනෙ අසමත්ථභාවතො දුසිමාරකලාබුරාජාදීනං විය තඞ්ඛණෙයෙව ඨානාචාවනවසෙන පවත්තමරණං උපච්ඡෙදකමරණං නාම. ඉදං පන නෙරයිකානං උත්තරකුරුවාසීනං කෙසඤ්චි දෙවානඤ්ච න හොති. තෙනාහු –

‘‘උපක්කමෙන වා කෙසඤ්චුපච්ඡෙදකකම්මුනා’’ති. (ස. ස. 62);

මරණස්ස උප්පත්ති පවත්ති මරණුප්පත්ති.

90. මරණකාලෙති මරණාසන්නකාලෙ. යථාරහන්ති තංතංගතීසු උප්පජ්ජනකසත්තානුරූපං, කත්ථචි පන අනුප්පජ්ජමානස්ස ඛීණාසවස්ස යථොපට්ඨිතං නාමරූපධම්මාදිකමෙව චුතිපරියොසානානං ගොචරභාවං ගච්ඡති, න කම්මකම්මනිමිත්තාදයො. උපලද්ධපුබ්බන්ති චෙතියදස්සනාදිවසෙන පුබ්බෙ උපලද්ධං. උපකරණභූතන්ති පුප්ඵාදිවසෙන උපකරණභූතං. උපලභිතබ්බන්ති අනුභවිතබ්බං. උපභොගභූතන්ති අච්ඡරාවිමානකප්පරුක්ඛනිරයග්ගිආදිකං උපභුඤ්ජිතබ්බං. අච්ඡරාවිමානකප්පරුක්ඛමාතුකුච්ඡිආදිගතං හි රූපායතනං සුගතිනිමිත්තං. නිරයග්ගිනිරයපාලාදිගතං දුග්ගතිනිමිත්තං. ගතියා නිමිත්තං ගතිනිමිත්තං.

කම්මබලෙනාති පටිසන්ධිනිබ්බත්තකස්ස කුසලාකුසලකම්මස්ස ආනුභාවෙන. ඡන්නං ද්වාරානන්ති වක්ඛමානනයෙන යථාසම්භවං ඡන්නං උපපත්තිද්වාරානං, යදි කුසලකම්මං විපච්චති, තදා පරිසුද්ධං කුසලචිත්තං පවත්තති, අථ අකුසලකම්මං, තදා උපක්කිලිට්ඨං අකුසලචිත්තන්ති ආහ ‘‘විපච්චමානක…පෙ… කිලිට්ඨං වා’’ති. තෙනාහ භගවා ‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං වා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති, අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගධිතං වා, තස්මිං චෙ සමයෙ කාලං කරොති, ඨානමෙතං විජ්ජති, යං ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං උපපජ්ජෙය්ය නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති (සං. නි. 4.235). තත්ථොණතං වාති තස්මිං උපපජ්ජිතබ්බභවෙ ඔණතං විය, තත්ථොණතං එවාති වා පදච්ඡෙදො. ‘‘බාහුල්ලෙනා’’ති එත්ථ අධිප්පායො ‘‘යෙභුය්යෙන භවන්තරෙ’’ති එත්ථ වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බො. අථ වා ‘‘යථාරහ’’න්ති ඉමිනාව සො සක්කා සඞ්ගහෙතුන්ති ‘‘බාහුල්ලෙනා’’ති ඉමිනා සහසා ඔච්ඡිජ්ජමානජීවිතානං සණිකං මරන්තානං විය න අභික්ඛණමෙවාති දීපිතන්ති විඤ්ඤායති. අභිනවකරණවසෙනාති තඞ්ඛණෙ කරියමානං විය අත්තානං අභිනවකරණවසෙන.

91. පච්චාසන්නමරණස්සාති එකවීථිප්පමාණායුකවසෙන, තතො වා කිඤ්චි අධිකායුකවසෙන සමාසන්නමරණස්ස. වීථිචිත්තාවසානෙති තදාරම්මණපරියොසානානං, ජවනපරියොසානානං වා වීථිචිත්තානං අවසානෙ. තත්ථ ‘‘කාමභවතො චවිත්වා තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං තදාරම්මණපරියොසානානි, සෙසානං ජවනපරියොසානානී’’ති ධම්මානුසාරණියං වුත්තං. භවඞ්ගක්ඛයෙවාති යදි එකජවනවීථිතො අධිකතරායුසෙසො සියා, තදා භවඞ්ගාවසානෙ වා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. අථ එකචිත්තක්ඛණායුසෙසො සියා, තදා වීථිචිත්තාවසානෙ, තඤ්ච අතීතකම්මාදිවිසයමෙව. ‘‘තස්සානන්තරමෙවා’’ති ඉමිනා අන්තරාභවවාදිමතං පටික්ඛිපති.

යථාරහන්ති කම්මකරණකාලස්ස, විපාකදානකාලස්ස ච අනුරූපවසෙන. අථ වා විපච්චමානකකම්මානුරූපං අනුසයවසෙන, ජවනසහජාතවසෙන වා පවත්තිඅනුරූපතොත්යත්ථො. නනු ච ‘‘අවිජ්ජානුසයපරික්ඛිත්තෙනා’’ත්යාදි වුත්තං. ජවනසහජාතානඤ්ච කථං අනුසයභාවොති? නායං දොසො අනුසයසදිසතාය තාසම්පි අනුසයවොහාරභාවතො. ඉතරථා අකුසලකම්මසහජාතානං භවතණ්හාසහජාතානං වා චුතිආසන්නජවනසහජාතානඤ්ච සඞ්ගහො න සියා. අවිජ්ජාව අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයනතො පවත්තනතො අනුසයො, තෙන පරික්ඛිත්තෙන පරිවාරිතෙන. තණ්හානුසයොව මූලං පධානං සහකාරීකාරණභූතං ඉමස්සාති තණ්හානුසයමූලකො. සඞ්ඛාරෙනාති කුසලාකුසලකම්මෙන කම්මසහජාතඵස්සාදිධම්මසමුදායෙන චුතිආසන්නජවනසහජාතෙන වා, තෙන ජනියමානං. අවිජ්ජාය හි පටිච්ඡන්නාදීනවවිසයෙ තණ්හා නාමෙති, ඛිපනකසඞ්ඛාරසම්මතා යථාවුත්තසඞ්ඛාරා ඛිපන්ති, යථාහු –

‘‘අවිජ්ජාතණ්හාසඞ්ඛාර-සහජෙහි අපායිනං;

විසයාදීනවච්ඡාදිනමනක්ඛිපකෙහි තු.

‘‘අප්පහීනෙහි සෙසානං, ඡාදනං නමනම්පි ච;

ඛිපකා පන සඞ්ඛාරා, කුසලාව භවන්තිහා’’ති. (ස. ස. 164-165);

සම්පයුත්තෙහි පරිග්ගය්හමානන්ති අත්තනා සම්පයුත්තෙහි ඵස්සාදීහි ධම්මෙහි සම්පයුත්තපච්චයාදිනා පරිවාරෙත්වා ගය්හමානං, සහජාතානමධිට්ඨානභාවෙන පුබ්බඞ්ගමභූතන්ති අත්තනා සහජාතානං පතිට්ඨානභාවෙන පධානභූතං. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1-2) හි වුත්තං. භවන්තරපටිසන්ධානවසෙනාති පුරිමභවන්තරස්ස, පච්ඡිමභවන්තරස්ස ච අඤ්ඤමඤ්ඤං එකාබද්ධං විය පටිසන්දහනවසෙන උප්පජ්ජමානමෙව පතිට්ඨාති, න ඉතො ගන්ත්වාත්යධිප්පායො. න හි පුරිමභවපරියාපන්නො කොචි ධම්මො භවන්තරං සඞ්කමති, නාපි පුරිමභවපරියාපන්නහෙතූහි විනා උප්පජ්ජති පටිඝොසපදීපමුද්දා වියාති අලමතිප්පපඤ්චෙන.

92. මන්දං හුත්වා පවත්තානි මන්දප්පවත්තානි. පච්චුප්පන්නාරම්මණෙසු ආපාථගතෙසු මනොද්වාරෙ ගතිනිමිත්තවසෙන, පඤ්චද්වාරෙ කම්මනිමිත්තවසෙනාත්යධිප්පායො. පටිසන්ධිභවඞ්ගානම්පි පච්චුප්පන්නාරම්මණතා ලබ්භතීති මනොද්වාරෙ තාව පටිසන්ධියා චතුන්නං භවඞ්ගානඤ්ච, පඤ්චද්වාරෙ පන පටිසන්ධියාව පච්චුප්පන්නාරම්මණභාවො ලබ්භති. තථා හි කස්සචි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගතං පච්චුප්පන්නං ගතිනිමිත්තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය චිත්තවීථියා අනන්තරං චුතිචිත්තෙ උප්පන්නෙ තදනන්තරං පඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ ආරම්මණෙ පවත්තාය පටිසන්ධියා චතුන්නං භවඞ්ගානං, පඤ්චද්වාරෙ ච ඤාතකාදීහි උපට්ඨාපිතෙසු දෙය්යධම්මෙසු වණ්ණාදිකෙ ආරබ්භ යථාරහං පවත්තාය චිත්තවීථියා චුතිචිත්තස්ස ච අනන්තරං එකචිත්තක්ඛණායුකෙ ආරම්මණෙ පවත්තාය පටිසන්ධියා පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ පවත්ති උපලබ්භතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ(විසුද්ධි. 2.620 ආදයො) විභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 227) වා සඞ්ඛාරපච්චයාවිඤ්ඤාණපදවණ්ණනායං වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බො. ඡද්වාරග්ගහිතන්ති කම්මනිමිත්තං ඡද්වාරග්ගහිතං, ගතිනිමිත්තං ඡට්ඨද්වාරග්ගහිතන්ති යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. අපරෙ පන අවිසෙසතො වණ්ණෙන්ති. සච්චසඞ්ඛෙපෙපි තෙනෙවාධිප්පායෙන ඉදං වුත්තං –

‘‘පඤ්චද්වාරෙ සියා සන්ධි, විනා කම්මං ද්විගොචරෙ’’ති; (ස. ස. 173);

අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 2.624-625; විභ. අට්ඨ. 227) පන ‘‘ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා, තදාරම්මණාය ච පඤ්චද්වාරිකපටිසන්ධියා අදස්සිතත්තා, මූලටීකාදීසු ච ‘‘කම්මබලෙන උපට්ඨාපිතං වණ්ණායතනං සුපිනං පස්සන්තස්ස විය දිබ්බචක්ඛුස්ස විය ච මනොද්වාරෙයෙව ගොචරභාවං ගච්ඡතී’’ති (විසුද්ධි. මහා. 2.623) නියමෙත්වා වුත්තත්තා තෙසං වචනං න සම්පටිච්ඡන්ති ආචරියා. ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්චා’’ති එත්ථ ගතිනිමිත්තං තාව පච්චුප්පන්නාරම්මණං යුජ්ජති, කම්මනිමිත්තං පන පටිසන්ධිජනකකම්මස්සෙව නිමිත්තභූතං අධිප්පෙතන්ති කථං තස්ස චුතිආසන්නජවනෙහි ගහිතස්ස පච්චුප්පන්නභාවො සම්භවති. න හි තදෙව ආරම්මණුපට්ඨාපකං, තදෙව පටිසන්ධිජනකං භවෙය්ය උපචිතභාවාභාවතො අනස්සාදිතත්තා ච. ‘‘කතත්තා උපචිතත්තා’’ති (ධ. ස. 431) හි වචනතො පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනමෙව කම්මං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති. පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.232) ච නිකන්තික්ඛණෙ ද්වින්නං හෙතූනං පච්චයාපි සහෙතුකපටිසන්ධියා වුත්තත්තාකතූපචිතම්පි කම්මං තණ්හාය අස්සාදිතමෙව විපාකං අභිනිප්ඵාදෙති, තදා ච පටිසන්ධියා සමානවීථියං විය පවත්තමානානි චුතිආසන්නජවනානි කථං පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනානි සියුං, කථඤ්ච තානි තදා කණ්හාය පරාමට්ඨානි. අපිච පච්චුප්පන්නං කම්මනිමිත්තං චුතිආසන්නප්පවත්තානං පඤ්චද්වාරිකජවනානං ආරම්මණං හොති. ‘‘පඤ්චද්වාරිකකම්මඤ්ච පටිසන්ධිනිමිත්තකං න හොති පරිදුබ්බලභාවතො’’ති අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 2.620; විභ. අට්ඨ. 227) වුත්තන්ති සච්චමෙතං. ඤාතකාදීහි උපට්ඨාපිතෙසු පන පුප්ඵාදීසු සන්නිහිතෙස්වෙව මරණසම්භවතො තත්ථ වණ්ණාදිකං ආරබ්භ චුතිආසන්නවීථිතො පුරිමභාගප්පවත්තානං පටිසන්ධිජනනසමත්ථානං මනොද්වාරිකජවනානං ආරම්මණභූතෙන සහ සමානත්තා තදෙකසන්තතිපතිතං චුතිආසන්නජවනග්ගහිතම්පි පච්චුප්පන්නං වණ්ණාදිකං කම්මනිමිත්තභාවෙන වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ආනන්දාචරියෙන ‘‘පඤ්චද්වාරෙ ච ආපාථමාගච්ඡන්තං පච්චුප්පන්නං කම්මනිමිත්තං ආසන්නකතකම්මාරම්මණසන්තතියං උප්පන්නං, තංසදිසඤ්ච දට්ඨබ්බ’’න්ති (විභ. මූලටී. 227; විසුද්ධි. මහා. 2.623).

94. යථාරහන්ති දුතියචතුත්ථපඨමතතියානං පටිසන්ධීනං අනුරූපතො.

98. ආරුප්පචුතියා පරං හෙට්ඨිමාරුප්පවජ්ජිතා ආරුප්පපටිසන්ධියො හොන්ති උපරූපරිඅරූපීනං හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමකම්මස්ස අනායූහනතො, උපචාරජ්ඣානස්ස පන බලවභාවතො තස්ස විපාකභූතා කාමතිහෙතුකා පටිසන්ධියො හොන්ති. රූපාවචරචුතියා පරං අහෙතුකරහිතා උපචාරජ්ඣානානුභාවෙනෙව දුහෙතුකතිහෙතුකපටිසන්ධියො සියුං, කාමතිහෙතුම්හා චුතිතො පරං සබ්බා එව කාමරූපාරූපභවපරියාපන්නා යථාරහං අහෙතුකාදිපටිසන්ධියො සියුං. ඉතරො දුහෙතුකාහෙතුකචුතිතො පරං කාමෙස්වෙව භවෙසු තිහෙතුකාදිපටිසන්ධියො සියුං.

චුතිපටිසන්ධික්කමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

99. පටිසන්ධියා නිරොධස්ස අනන්තරතො පටිසන්ධිනිරොධානන්තරතො. තදෙව චිත්තන්ති තංසදිසතාය තබ්බොහාරප්පවත්තත්තා තදෙව චිත්තං යථා ‘‘තානියෙව ඔසධානී’’ති. අසති වීථිචිත්තුප්පාදෙති අන්තරන්තරා වීථිචිත්තානං උප්පාදෙ අසති, චුතිචිත්තං හුත්වා නිරුජ්ඣති තදෙව චිත්තන්ති සම්බන්ධො.

101. පරිවත්තන්තා පවත්තන්ති යාව වට්ටමූලසමුච්ඡෙදාත්යධිප්පායො.

102. යථා ඉහ භවෙපටිසන්ධි චෙව භවඞ්ගඤ්ච වීථියො ච චුති ච, තථා පුන භවන්තරෙ පටිසන්ධිභවඞ්ගන්ති එවමාදිකා අයං චිත්තසන්තති පරිවත්තතීති යොජනා. කෙචි පන ඉමස්මිං පරිච්ඡෙදෙ වීථිමුත්තසඞ්ගහස්සෙව දස්සිතත්තා පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතීනමෙව ඉධ ගහණං යුත්තන්ත්යාධිප්පායෙන ‘‘පටිසන්ධිභවඞ්ගවීථියො’’ති ඉමස්ස පටිසන්ධිභවඞ්ගප්පවාහාති අත්ථං වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං පවත්තිසඞ්ගහදස්සනාවසානෙ තත්ථ සඞ්ගහිතානං සබ්බෙසමෙව නිගමනස්ස අධිප්පෙතත්තා. එවඤ්හි සති ‘‘පටිසඞ්ඛාය පනෙතමද්ධුව’’න්ති එත්ථ සබ්බෙසමෙව එත-සද්දෙන පරාමසනං සුට්ඨු උපපන්නං හොති. එතං යථාවුත්තං වට්ටපවත්තං අද්ධුවං අනිච්චං පලොකධම්මං පටිසඞ්ඛාය පච්චවෙක්ඛිත්වා බුධා පණ්ඩිතා චිරාය චිරකාලං සුබ්බතා හුත්වා අච්චුතං ධුවං අචවනධම්මං පදං නිබ්බානං අධිගන්ත්වා මග්ගඵලඤාණෙන සච්ඡිකත්වා තතොයෙව සුට්ඨු සමුච්ඡින්නසිනෙහබන්ධනා සමං නිරුපධිසෙසනිබ්බානධාතුං එස්සන්ති පාපුණිස්සන්ති.

ඉති අභිධම්මත්ථවිභාවිනියා නාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහවණ්ණනාය

වීථිමුත්තපරිච්ඡෙදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.