📜
3. තතියො පරිච්ඡෙදො
චෙතසිකවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා
89. සබ්බෙ ¶ චෙතසිකා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා යෙ සබ්බෙ චෙතසිකා ආදිච්චබන්ධුනා බුද්ධෙන ¶ වුත්තා, තෙ සබ්බෙ චෙතසිකා නාමසාමඤ්ඤතො නාමසමානභාවෙන ද්වෙපඤ්ඤාසභවන්ති තෙ, අනොත්තප්පපරියොසානා ද්විපඤ්ඤාස භවන්ති.
90-92. චතුපඤ්ඤාසධා කාමෙ, රූපෙ පඤ්චදසෙරිතා කාමෙ කාමාවචරෙ චතුපඤ්ඤාස චිත්තානි ඊරිතා. රූපෙ රූපාවචරෙ පඤ්චදස චිත්තානි ඊරිතා භවන්ති. ද්වාදසාරූපෙ අරූපාවචරෙ ද්වාදස චිත්තානි භවන්ති. චත්තාලීස මනාසවා ලොකුත්තරචිත්තානි චත්තාලීස භවන්ති, එකවීසසතං සබ්බෙ චිත්තුප්පාදා සමාසතො සඞ්ඛෙපතො එකවීසසතං හොති. එතෙසු තෙසමුප්පත්තිං ඉතො පරං එතෙසු මයා වුත්තෙසු චිත්තෙසු තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං උප්පත්තිං එකං එකං උද්ධරිත්වා චිත්තචෙතසිකෙසු භික්ඛූනං පාටවත්ථාය අහං පවක්ඛාමි දෙසිස්සාමි.
93. එකග්ගතා චිත්තෙකග්ගතා මනක්කාරො මනසිකාරො ජීවිතං ඵස්සපඤ්චකං එතෙ අට්ඨ චෙතසිකා අවිනිබ්භොගා අඤ්ඤමඤ්ඤතො අවිගතා එකුප්පාදා සමානුප්පාදා සහක්ඛයා සහවයා.
94. ඵස්සො ච වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා ජීවිතින්ද්රියං එකග්ගතා මනක්කාරො ඉමෙ චෙතසිකා සබ්බසාධාරණා සබ්බචිත්තෙහි සාධාරණා, සබ්බචිත්තානං සාධාරණා වා.
95. විතක්කො පඤ්චපඤ්ඤාස-චිත්තෙසු සමුදීරිතො. චාරො ඡසට්ඨිචිත්තෙසු විතක්කො තාව ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතකාමාවචරෙසු චෙව එකාදසසු පඨමජ්ඣානචිත්තෙසු චාති පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තෙසු ¶ භගවතා සමුදීරිතො. විචාරො ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතකාමාවචරචිත්තෙසු එකාදසසු පඨමජ්ඣානචිත්තෙසු ච එකාදසසු දුතියජ්ඣානචිත්තෙසු චාති ඡසට්ඨිචිත්තෙසු ජායති. එත්ථ එතස්මිං වචනෙ සංසයො නත්ථි.
96. එකපඤ්ඤාසචිත්තෙසු, පීති තෙසට්ඨියා සුඛං පීතිදොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතකායවිඤ්ඤාණචතුත්ථජ්ඣානවජ්ජිතෙසු එකපඤ්ඤාසචිත්තෙසු ජායති. සුඛං දොමනස්සදුක්ඛුපෙක්ඛාසහගතවජ්ජිතෙසු තෙසට්ඨිචිත්තෙසු ජායති. උපෙක්ඛා සොමනස්සසුඛදුක්ඛසහගතවජ්ජිතෙසු පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තෙසු ජායති. දුක්ඛං අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණපටිඝසහගතෙසු තීසු චිත්තෙසු ජායති.
97. හොති ද්වාසට්ඨිචිත්තෙසු, සොමනස්සින්ද්රියං පන දොමනස්සදුක්ඛසුඛුපෙක්ඛාසහගතවජ්ජිතෙසු ¶ ද්වාසට්ඨිචිත්තෙසු ජායති. දුක්ඛින්ද්රියං පනෙකස්මිං අකුසලවිපාකෙ කායවිඤ්ඤාණෙ ජායති. තථෙකම්හි සුඛින්ද්රියං තථා එකස්මිං පුඤ්ඤපාකෙ කායවිඤ්ඤාණෙ හොති.
98. පඤ්චුත්තරසතෙ චිත්තෙ, වීරියං ආහ නායකො ජිනො පඤ්චද්වාරාවජ්ජනද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනසන්තීරණවජ්ජිතෙ පඤ්චුත්තරසතෙ චිත්තෙ වීරියං ආහ කථෙසි. චතුත්තරසතෙ චිත්තෙ, සමාධින්ද්රියමබ්ර්වි විචිකිච්ඡාසහගතද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනසන්තීරණපඤ්චද්වාරාවජ්ජනවජ්ජිතෙ චතුත්තරසතෙ චිත්තෙ සමාධින්ද්රියං අවොච.
99. සබ්බාහෙතුකචිත්තානි, ඨපෙත්වා චෙකහෙතුකෙ සබ්බානි අට්ඨාරස අහෙතුකචිත්තානි එකහෙතුකචිත්තද්වයඤ්ච ඨපෙත්වා සෙසස්මිං එකුත්තරසතෙ චිත්තෙ ඡන්දස්ස උප්පත්තිං උද්දිසෙ පණ්ඩිතො කථෙය්ය.
100. ඨපෙත්වා ¶ දස විඤ්ඤාණෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිකෙ දස විඤ්ඤාණෙ ච විචිකිච්ඡායුතම්පි චිත්තං ඨපෙත්වා සෙසස්මිං දසුත්තරසතෙ චිත්තෙ අධිමොක්ඛො භගවතා උදීරිතො.
101-2. සද්ධා සති හිරී ඔත්තප්පං අලොභො අදොසො තත්රමජ්ඣත්තං ඡ යුගළා ච ඉති ඉමෙ එකූනවීසති ධම්මා නියතා හුත්වා එකනවුතියා චිත්තෙ ජායන්ති. එකූනවීසති ධම්මා අහෙතුකෙසු අට්ඨාරසසු අපුඤ්ඤෙසු ද්වාදසසු අකුසලෙසු න ජායරෙ න ජායන්ති.
103. එකූනාසීතියා චිත්තෙ, පඤ්ඤා ජායති සබ්බදා පඤ්ඤා ද්වාදසඅකුසලඅට්ඨාරසඅහෙතුකමහාකුසලඤාණවිප්පයුත්තමහාවිපාකඤාණවිප්පයුත්තමහාකිරියාඤාණවිප්පයුත්තවජ්ජිතෙ එකූනාසීතියා චිත්තෙ ජායති. අට්ඨවීසතියා චිත්තෙ, කරුණාමුදිතා සියුං කරුණාමුදිතා අට්ඨසු මහාකුසලෙසු, අට්ඨසු මහාකිරියාසු, රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතෙසු ද්වාදසරූපාවචරෙසු චාති අට්ඨවීසතියා චිත්තෙසු සියුං භවෙය්යුං.
104. කාමාවචරපුඤ්ඤෙසු, සබ්බලොකුත්තරෙසු ච කාමාවචරමහාකුසලෙසු චිත්තෙසු සබ්බෙසු ලොකුත්තරෙසු චාති සහ අට්ඨකෙ චත්තාලීසවිධෙ චිත්තෙ විරතිත්තයං හොති.
105. සද්ධා ¶ සති හිරොත්තප්පං අලොභාදිත්තයම්පි ච යුගළානි ඡ ච මජ්ඣත්තං කරුණාමුදිතාපි ච.
106. තථා තිස්සො විරතියො සබ්බෙ තෙ පඤ්චවීසති ධම්මා මහාකුසලචිත්තසම්පයුත්තඅබ්යාකතචිත්තසම්පයුත්තාති කුසලෙන සබ්බෙසුයෙව ධම්මෙසු ඡෙකෙන විජිතඞ්ගණෙන පකාසිතා.
107. අහිරීකං ¶ අනොත්තප්පං, මොහො උද්ධච්චමෙව චාති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා නියතා හුත්වා ද්වාදසාපුඤ්ඤචිත්තෙසුයෙව ද්වාදසඅකුසලචිත්තෙසුයෙව ජායරෙ ජායන්ති.
108-9. ලොභො දොසො ච මොහො ච, මානො දිට්ඨි ච සංසයො විචිකිච්ඡා මිද්ධං උද්ධච්චං කුක්කුච්චං ථිනං මච්ඡරියම්පි ච අහිරිකං අනොත්තප්පං ඉස්සා ච දොමනස්සකං එතෙ ධම්මා අකුසලා අකුසලචිත්තසම්පයුත්තා එකන්තෙන මහෙසිනා විජිතඞ්ගණවිගතමලෙන වුත්තා.
110. ලොභො අට්ඨසු ලොභමූලෙසු චිත්තෙසු භගවතා නිද්දිට්ඨො දස්සිතො. දිට්ඨි චතූසු දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු චිත්තෙසු වුත්තා. මානො දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු චතූසු ගාහූපවාදප්පභින්දනෙන වුත්තො. දොසො ද්වීසු එව පටිඝසම්පයුත්තෙසු චිත්තෙසු මුනින්දෙන වුත්තො.
111. ඉස්සාමච්ඡෙරකුක්කුච්චා ද්වීසු දොසමූලෙසු චිත්තෙසු ජායන්ති, නො සහ සහ නො ජායන්ති, එකෙකොව ජායන්තීති අත්ථො. විචිකිච්ඡා පනෙකස්මිං විචිකිච්ඡා පන එකස්මිං විචිකිච්ඡාසහගතචිත්තෙ ජායති. ථිනමිද්ධං පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකඅකුසලචිත්තෙසු ජායති.
112-3. ඵස්සො ච වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා ජීවිතං මනො විතක්කො ච විචාරො ච පීති වීරියං සමාධි ච ඡන්දො චෙවාධිමොක්ඛො ච මනසිකාරො ච චුද්දස ධම්මා කුසලා ච කුසලචෙතසිකා ච හොන්ති. අකුසලා චෙව අකුසලචෙතසිකා චෙව අබ්යාකතාපි ච අබ්යාකතචෙතසිකා ච හොන්ති.
114. එකූනතිංසචිත්තෙසු, ඣානං පඤ්චඞ්ගිකං මතං චතූසු සොමනස්සසහගතාකුසලෙසු, ද්වාදසසු සොමනස්සසහගතමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියචිත්තෙසු, සුඛසන්තීරණහසිතුප්පාදචිත්තෙසු ¶ ¶ , තීසු රූපපඨමජ්ඣානචිත්තෙසු, අට්ඨසු ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානචිත්තෙසු චාති එකූනතිංසචිත්තෙසු පඤ්චඞ්ගිකං පඤ්චාවයවඣානයුත්තං ඣානං සුගතෙන මතං. උපෙක්ඛාසහගතානි චත්තාරි ලොභමූලානි ච ද්වෙ දොසමූලානි ච ද්වෙ මොහමූලානි ච මනොධාතුත්තිකඤ්ච උපෙක්ඛාසහගතා තිස්සො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො ච ද්වාදසුපෙක්ඛාසහගතානි මහාකුසලමහාවිපාකකිරියචිත්තානි තීණි රූපදුතියජ්ඣානචිත්තානි අට්ඨ ලොකුත්තරදුතියජ්ඣානචිත්තානි චාති සත්තතිංස චිත්තානි චතුඣානඞ්ගයුත්තානි චතුඣානාවයවයුත්තානි ඉති එවං නිද්දිසෙ කථෙය්ය.
115. එකාදසවිධං චිත්තං, තිවඞ්ගිකමුදීරිතං තීණි රූපාවචරතතියජ්ඣානචිත්තානි, අට්ඨලොකුත්තරතතියජ්ඣානචිත්තානි චාති එකාදසවිධං චිත්තං තිවඞ්ගිකං තිඅවයවඣානයුත්තං, ඡ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානපඤ්චමජ්ඣානචිත්තානි, ද්වාදසාරූපාවචරචිත්තානි, සොළස ලොකුත්තරචතුත්ථජ්ඣානපඤ්චමජ්ඣානචිත්තානි චාති චතුතිංසවිධං චිත්තං දුවඞ්ගිකං ද්විඅවයවඣානයුත්තං උදීරිතං ජිනෙන ඊරිතං.
116. සභාවෙනාවිතක්කෙසු, ඣානඞ්ගානි න උද්ධරෙ සභාවෙන පකතියා අවිතක්කෙසු විතක්කවිරහිතෙසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු ඣානඞ්ගානි ඣානාවයවානි ජිනො න උද්ධරෙ. අයමෙත්ථාධිප්පායො – අඤ්ඤත්ථ විතක්කො ඣානචිත්තෙන විප්පහීනො භාසිතො, ඉමෙසු පන නෙව ඣානචිත්තෙන පහීනා, පකතියා විතක්කවිරහිතානි ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි සබ්බාහෙතුකචිත්තෙසු මග්ගඞ්ගානි මග්ගාවයවානි ජිනො න උද්ධරෙ න දෙසෙය්ය.
117. බුධො ජිනො ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු මනොධාතුත්තිකෙ ච තීසු සන්තීරණෙසු චාති සොළසචිත්තෙසු තීණින්ද්රියානි ¶ වදෙ කථෙය්ය. එකස්මිං පන චත්තාරි එකස්මිං විචිකිච්ඡාසහගතචිත්තෙ චත්තාරි ඉන්ද්රියානි හොන්ති, එකාදසසු අකුසලචිත්තෙසු විචිකිච්ඡායුත්තචිත්තවජ්ජිතෙසු හසිතුප්පාදෙ චෙව වොට්ඨබ්බනචිත්තෙ චාති තෙරසසු චිත්තෙසු පඤ්ච ඉන්ද්රියානි බුධො භගවා උද්ධරෙ උද්ධරෙය්ය.
118. සත්ත ද්වාදසචිත්තෙසු, ඉන්ද්රියානි ජිනොබ්ර්වි ජිනො බුද්ධො ඤාණවිප්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසචිත්තෙසු සත්ත ඉන්ද්රියානි අබ්ර්වි කථෙසි, එකෙනූනෙසු අට්ඨෙව, චත්තාලීසමනෙසු ච ජිනො ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ¶ ද්වාදසසු චිත්තෙසු, පඤ්චදසසු රූපෙසු, ද්වාදසසු අරූපෙසු චාති එකෙනූනෙසු චත්තාලීසමනෙසු අට්ඨෙව ඉන්ද්රියානි අබ්ර්වි.
119. චත්තාලීසාය ලොකුත්තරචිත්තෙසු නවකං ඉන්ද්රියනවකං නායකො අබ්ර්වි කථෙසි. එවං ඉන්ද්රියයොගොපි, වෙදිතබ්බො විභාවිනා එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන චිත්තෙසු ඉන්ද්රියයොගො විභාවිනා විසෙසෙන පඤ්ඤං භාවෙතුං පකාසෙතුං සීලමෙතස්සාති විභාවී, තෙන වෙදිතබ්බො.
120. අමග්ගඞ්ගානි නාමෙත්ථ, අට්ඨාරස අහෙතුකා එත්ථ එතෙසු චිත්තෙසු අට්ඨාරස අහෙතුකා නත්ථි මග්ගො එතෙසූති අමග්ගඞ්ගානි නාම, ඣානඞ්ගානි න විජ්ජන්ති, විඤ්ඤාණෙසු ද්විපඤ්චසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු ඣානඞ්ගානිපි න සංවිජ්ජන්ති.
121. එකං චිත්තං දුමග්ගඞ්ගං එකං විචිකිච්ඡාසහගතචිත්තං දුමග්ගඞ්ගං දුමග්ගාවයවං, චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තාකුසලචිත්තෙසු ච ද්වීසු පටිඝයුත්තෙසු ච උද්ධච්චයුත්තෙසු චාති සත්තසු චිත්තෙසු ච තිමග්ගඞ්ගානි තිමග්ගාවයවානි හොන්ති. චත්තාලීසායචිත්තෙසු ¶ , මග්ගො සො චතුරඞ්ගිකො චතූසු දිට්ඨිසම්පයුත්තාකුසලෙසු ඤාණවිප්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසසු චිත්තෙසු ච රූපාවචරදුතියතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසසු රූපාවචරෙසු, ද්වාදසසු අරූපාවචරෙසු චාති චත්තාලීසාය චිත්තෙසු චතුරඞ්ගිකො මග්ගො චතුරාවයවො මග්ගො හොති.
122. පඤ්චද්දසසු චිත්තෙසු, මග්ගො පඤ්චඞ්ගිකො මතො ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසසු, තීසු රූපපඨමජ්ඣානචිත්තෙසු චාති පඤ්චද්දසසු චිත්තෙසු පඤ්චඞ්ගිකො පඤ්චාවයවො මග්ගො භගවතා මතො. ද්වත්තිංසචිත්තෙසු මග්ගො සත්තඞ්ගිකොපි ච ලොකුත්තරදුතියතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානසඞ්ඛාතෙසු ද්වත්තිංසචිත්තෙසු මග්ගො සත්තඞ්ගිකො සත්තාවයවො හොති.
123. මග්ගො අට්ඨසු චිත්තෙසු මග්ගඵලවසෙන අට්ඨසු ලොකුත්තරචිත්තෙසු මග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො අට්ඨාවයවො හොති. ඉති පරිසමාපනෙ. තු පදපූරණෙ. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන සබ්බචිත්තෙසු මග්ගඞ්ගානි මග්ගාවයවානි ධීරො උද්ධරෙය්ය, දෙසෙය්යාති අත්ථො.
124. බලානි ද්වෙ ද්විචිත්තෙසු හසිතුප්පාදවොට්ඨබ්බනසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු චිත්තෙසු ද්වෙ බලානි හොන්ති ¶ . එකස්මිං තීණි දීපයෙ එකස්මිං විචිකිච්ඡායුත්තෙ තීණි බලානි ධීරො දීපයෙ පකාසෙය්ය. විචිකිච්ඡායුත්තතො සෙසෙසු එකාදසසු අකුසලෙසු චත්තාරි බලානි හොන්ති. ඡ ද්වාදසසු ඤාණවිප්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසසු චිත්තෙසු ඡ බලානි හොන්තීති ධීරො නිද්දිසෙ කථෙය්ය.
125. එකූනාසීතියා ¶ සත්ත ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලමහාවිපාකමහාකිරියාසඞ්ඛාතෙසු ද්වාදසසු කාමාවචරචිත්තෙසු, සත්තවීසතියා මහග්ගතචිත්තෙසු, චත්තාලීසලොකුත්තරචිත්තෙසු චාති එකූනාසීතියා චිත්තෙසු සත්ත බලානි හොන්ති. සොළසෙවාබලානි තු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි ච තිස්සො මනොධාතුයො ච තීණි සන්තීරණානි චාති සොළස එව චිත්තානි අබලානි බලවිරහිතානි හොන්ති, එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන චිත්තං සබලං බලෙන සහගතං අබලම්පි ච බලවිරහිතඤ්චාපි චිත්තං විඤ්ඤෙය්යං ධීරෙන විජානිතබ්බං.
126. ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගබලින්ද්රියානි, චිත්තෙසු ජායන්ති හි යෙසු යානි යෙසු චිත්තෙසු යානි ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගබලඉන්ද්රියානි ජායන්ති, මයා සමාසෙන සමුද්ධරිත්වා අසංසට්ඨං උද්ධරිත්වා තෙසු චිත්තෙසු සබ්බානිපි තානි ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගබලඉන්ද්රියානි සමාසෙන සඞ්ඛෙපෙන මයා බුද්ධදත්තාචරියෙන වුත්තානි කථිතානි.
ඉති අභිධම්මාවතාරටීකාය
චෙතසිකවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
තතියො පරිච්ඡෙදො.