📜

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

1. පරමනිපුණවිචිත්තනයසමන්නාගතං සකසමයසමයන්තරගහනවිග්ගාහණසමත්ථං සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනං පකරණමිදමාරභන්තොයමාචරියො පඨමං තාව රතනත්තයප්පණාමකරණෙන අන්තරායනිවාරණඤ්චෙව පඤ්ඤාපාටවඤ්ච පත්ථෙති. රතනත්තයප්පණාමො හි අත්ථතො පණාමකිරියාභිනිප්ඵාදිකා කුසලචෙතනා. සා ච වන්දනෙය්යවන්දකානං ඛෙත්තජ්ඣාසයසම්පදාහි දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස අනුබලප්පදානවසෙන තන්නිබ්බත්තිතවිපාකසන්තතියා අන්තරායකරානි උපපීළකඋපච්ඡෙදකකම්මානි පටිබාහිත්වා තන්නිදානානං යථාධිප්පෙතසිද්ධිවිබන්ධකානං රොගාදිඅන්තරායානමප්පවත්තිං සාධෙති, රාගාදිමලවික්ඛාලනෙන ච චිත්තසන්තානං පරිසොධෙත්වා තන්නිස්සිතාය පඤ්ඤාය යථාධිප්පෙතසිද්ධිසම්පාදකං තික්ඛවිසදභාවමාවහති. කිඤ්චි ආචිණ්ණමෙතං පණ්ඩිතානං, යදිදං ගන්ථසමාරම්භෙ රතනත්තයප්පණාමකරණං, තස්මා සප්පුරිසාචාරානුරක්ඛණත්ථඤ්ච ආදිම්හි රතනත්තයවන්දනා ආරද්ධාති එවමාදිනා අඤ්ඤානිපි බහූනි පයොජනානි නිද්ධාරෙතබ්බානි. තානි පන තත්ථ තත්ථ බහුධා විත්ථාරිතානීති තං පපඤ්චපරිස්සමං ඨපෙත්වා යථානුප්පත්තමෙව තාව වණ්ණයිස්සාම.

එත්ථ ච රතනත්තයප්පණාමං කත්තුකාමො තථාගතමූලකත්තා සෙසරතනානං පඨමං තාව තථාගතස්ස ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමමාරභන්තො ආහ ‘‘අනන්තකරුණාපඤ්ඤ’’න්තිආදි. ථොමනාපුබ්බඞ්ගමෙන හි පණාමෙන සත්ථු ගුණාතිසයයොගො, තතො චස්ස අනුත්තරවන්දනීයභාවො, තෙන ච අත්තනො වන්දනාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවො, ඛෙත්තඞ්ගතාය ච වන්දනාය යථාධිප්පෙතනිප්ඵත්තියා හෙතුභාවො ච දස්සිතො හොති.

තත්ථ වන්දිත්වාති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසො. තස්ස පන ඔසානගාථායං ‘‘පවක්ඛාමී’’ති ඉමිනා අපරකාලකිරියාවචනෙන සහ සම්බන්ධො. බුද්ධන්ති වන්දනකිරියාය කම්මනිද්දෙසො. ‘‘අනන්තකරුණාපඤ්ඤ’’න්තිආදිකං පන තබ්බිසෙසනං. තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. කිරීයති දුක්ඛිතෙසු පසාරීයතීති වා කරුණා. අථ වා කරොතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං ජනයතීති අත්ථො. කිණාතීති වා කරුණා, පරස්ස දුක්ඛං පච්චයවෙකල්ලකරණතො හිංසතීති අත්ථො. පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. කරුණා ච පඤ්ඤා ච කරුණාපඤ්ඤා, නත්ථි එතාසං අන්තොති අනන්තා, අනන්තා කරුණාපඤ්ඤා එතස්සාති අනන්තකරුණාපඤ්ඤො, තං අනන්තකරුණාපඤ්ඤං.

එත්ථ ච උප්පාදවයන්තතාවසෙන චෙව සන්තතිපරියොසානවසෙන ච සතිපි භගවතො කරුණාපඤ්ඤානං සපරියන්තභාවෙ අනන්තාරම්මණෙසු පවත්තනතො අනන්තතා වෙදිතබ්බා. සම්මාසම්බුද්ධස්ස හි සබ්බසත්තානං දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තා අනඤ්ඤසාධාරණා මහාකරුණා කඤ්චි සත්තං අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙසු සත්තෙසු නිරවසෙසෙන පවත්තති, තථා සබ්බධම්මසභාවබොධනසමත්ථා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා පඤ්ඤාපි සකලඤෙය්යධම්මෙසු අනවසෙසතො පවත්තති, තස්මා අනන්තාරම්මණප්පවත්තකරුණාඤාණවන්තතාය අනන්තකරුණාපඤ්ඤො භගවා. කරුණාපඤ්ඤාග්ගහණෙන චෙත්ථ භගවතො සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණසම්පත්ති දස්සිතා හොති. තථා හි කරුණාග්ගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො සකලලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති දස්සිතාති.

අපිච සබ්බබුද්ධගුණානං කරුණා ආදි, පඤ්ඤා පරියොසානං. මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථාය කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරසම්මාසම්බොධියා අධිගමෙන සකලබුද්ධගුණෙ පටිලභි. ඉති සකලබුද්ධගුණානං තන්නිදානභාවතො කරුණා සබ්බබුද්ධගුණානමාදි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානස්ස පන මග්ගඤාණස්ස පටිලභනතො උත්තරිකරණීයාභාවතො පඤ්ඤා පරියොසානං. ආදිපරියොසානදස්සනෙන ච සකලබුද්ධගුණා නයතො දස්සිතා හොන්ති. නයග්ගාහො එව හි සබ්බබුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, ඉතරථා තාදිසස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්සපි වචනපථාතීතං තථාගතගුණං අනුපදං වණ්ණෙන්තො කො නාම පරියොසානමාහරිතුං සක්කුණෙය්යාති.

එවං කරුණාපඤ්ඤාමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො සකලබුද්ධගුණෙහි භගවන්තං ථොමෙත්වාපි පුන අත්තනො බුද්ධගුණසංකිත්තනෙ අතිත්තාභාවෙන චෙව පරෙසඤ්ච පසාදබාහුල්ලජනනත්ථං තදන්තොගධෙපි විසිට්ඨගුණෙ පධානභාවෙන නීහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තථාගත’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘තථාගත’’න්ති තථා ආගතතාදීහි අට්ඨහි කාරණෙහි තථාගතං. වුත්තඤ්හෙතං (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; බු. වං. අට්ඨ. 1.2 නිදානකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170) –

‘‘අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො, තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො’’ති.

‘‘කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා, කිං වුත්තං හොති? මනුස්සත්තාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන යෙන අභිනීහාරෙන තෙ භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව ච අභිනීහාරෙන අයම්පි භගවා ආගතො, යථා ච තෙ භගවන්තො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා පඤ්චමහාපරිච්චාගාදීනි සම්පාදෙත්වා ආගතා, යථා ච තෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා ආගතා, තථා අයම්පි භගවා ආගතොති එවං තාව තථා ආගතො’’ති තථාගතො. (1)

‘‘කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා තෙ භගවන්තො සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා, යථා වා තෙ සමථවිපස්සනාමග්ගෙහි තං තං අකුසලපක්ඛං විධමිත්වා ගතා, තථා අයම්පි භගවා ගතො, එවං තථා ගතොති තථාගතො. (2)

‘‘කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? යස්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං යං සභාවසරසලක්ඛණං තථං අවිතථං, තඤ්චෙස තථලක්ඛණං ආගතො යාථාවතො අධිගතො, තස්මා තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො ගමනත්ථානං බුජ්ඣනත්ථසම්භවතො. තථා හි වදන්ති ‘යෙ ගතිඅත්ථා, තෙ බුජ්ඣනත්ථා. යෙ බුජ්ඣනත්ථා, තෙ ගතිඅත්ථා’ති. (3)

‘‘කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? යස්මා ‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙත’න්තිආදිවචනතො (සං. නි. 5.1090) ‘අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො’තිආදිවචනතො ච තථධම්මසඞ්ඛාතෙ සච්චපටිච්චසමුප්පාදෙ යාථාවතො ආගතො අභිසම්බුද්ධො, තස්මා තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො. (4)

‘‘කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? යස්මා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං ඡද්වාරග්ගහිතෙ ආරම්මණෙ අවිපරීතමෙව පස්සති ජානාති, ඤත්වා ච පනෙවං ‘කතමං තං රූපායතනං, යං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායා’තිආදිනා (ධ. ස. 616 ආදයො) තථමෙස අවිපරීතං විභජති දස්සෙති, තස්මා තථං ආගච්ඡති පස්සති ජානාති, තං වා ආගමයති දස්සෙතීති තථාගතොති එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. (5)

‘‘කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යස්මා එස අභිසම්බොධිතො යාව පරිනිබ්බානා රාගමදාදිනිම්මථනවසෙන එකසදිසමෙව ධම්මං තථං අවිතථං භාසති, තස්මා තථං ගදති, තථො අවිපරීතො ආගදොවචනමෙතස්සාති වා ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා තථාගතොති වුත්තොති එවං තථවාදිතාය තථාගතො. (6)

‘‘කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවා හි ‘යථා වාදී තථා කාරී’ති (අ. නි. 4.23; චූළනි. පොසාලමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 83) වචනතො අත්තනො වාචාය අනුරූපමෙව කරොති, තස්මා යථා වාචා, තථා කායොපි ගතො පවත්තො ඉමස්සාති තථාගතොති එවං තථාකාරිතාය තථාගතො. (7)

‘‘කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? යස්මා පනෙස අනුපමාය සකලලොකියලොකුත්තරගුණසම්පදාය සමන්නාගතත්තා සදෙවකං ලොකං අභිභුය්ය පවත්තති, තස්මා අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති වුච්චතී’’ති.

තත්රෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො වියාති අගදො, දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො විය දිබ්බාගදෙන සප්පෙ සබ්බපරප්පවාදිනො, සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො යථාවුත්තො අගදො එතස්සාති ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා තථාගතොති වුච්චතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන දීඝාගමසංවණ්ණනාදීසු ගහෙතබ්බො. ආහ චෙත්ථ –

‘‘යථෙව ලොකම්හි විපස්සිආදයො,

සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො,

තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා. (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; බු. වං. අට්ඨ. 1.2 නිදානකථා);

‘‘පහාය කාමාදිමලෙ යථා ගතා,

සමාධිඤාණෙහි විපස්සිආදයො;

මහෙසිනො සක්යමුනී ජුතින්ධරො,

තථා ගතො තෙන තථාගතො මතො.

‘‘තථඤ්ච ධාත්වායතනාදිලක්ඛණං,

සභාවසාමඤ්ඤවිභාගභෙදතො;

සයම්භුඤාණෙන ජිනොයමාගතො,

තථාගතො වුච්චති සක්යපුඞ්ගවො.

‘‘තථානි සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

තථා ඉදප්පච්චයතා ච සබ්බසො;

අනඤ්ඤඤෙය්යෙන යතො විභාවිතා,

යාථාවතො තෙන ජිනො තථාගතො.

‘‘අනන්තභෙදාසුපි ලොකධාතුසු,

ජිනස්ස රූපායතනාදිගොචරෙ;

විචිත්තභෙදෙ තථමෙව දස්සනං,

තථාගතො තෙන සමන්තලොචනො.

‘‘යතො ච ධම්මං තථමෙව භාසති,

කරොති වාචායනුලොමමත්තනො;

ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්යිරීයති,

තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 38; දී. නි. ටී. 1.7);

කෙනචි ගුණෙන අත්තනො විසිට්ඨස්ස කස්සචි අභාවතො නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො. භගවතො හි අවීචිතො පට්ඨාය යාව භවග්ගං තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු න කොචි කෙනචි ගුණෙන සමසමොපි අත්ථි, කුතො පන උත්තරිතරො. යථාහ –

‘‘රූපෙ සීලෙ සමාධිම්හි, පඤ්ඤාය ච අසාදිසො;

විමුත්තියා සමසමො, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ’’ති.

වින්දිත්වාති තීහි වන්දනාහි තන්නින්නතාදිවසෙන නමස්සිත්වා. කායවචීමනොද්වාරවසෙන හි තිස්සො වන්දනා. යථාහ ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, වන්දනා කායෙන වන්දති, වචසා වන්දති, මනසා වන්දතී’’ති. තත්ථ බුද්ධාදිගුණාරම්මණා කාමාවචරකුසලකිරියානමඤ්ඤතරා චෙතනා කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා කායද්වාරප්පවත්තිවසෙන උප්පන්නා කායවන්දනාති වුච්චති, සායෙව වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා වචීද්වාරප්පවත්තිවසෙන උප්පන්නා වචීවන්දනාති, උභයවිඤ්ඤත්තියො පන අසමුට්ඨාපෙත්වා කෙවලං මනොද්වාරප්පවත්තිවසෙන උප්පන්නා මනොවන්දනාති. සිරසාති උත්තමඞ්ගෙන කරණභූතෙන. අබුජ්ඣි, බොධෙතීති වා බුද්ධො. අයඤ්හි චතුසච්චධම්මෙ සයම්පි අබුජ්ඣි, පරෙපි බොධෙති , තස්මා බුජ්ඣනබොධනට්ඨෙන ‘‘බුද්ධො’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162). අථ වා බුධ-සද්දස්ස ජාගරණවිකසනත්ථෙසුපි පවත්තනතො අබුජ්ඣි සවාසනසම්මොහනිද්දාය අච්චන්තං විගතො, බුද්ධියා විකසිතවාති වා බුද්ධො. භගවා හි වත්ථුසභාවදස්සනවිබන්ධිකාය අවිජ්ජාසඞ්ඛාතාය නිද්දාය අරියමග්ගඤාණෙන සහ වාසනාය සමුච්ඡින්නත්තා තතො අච්චන්තං විගතො. පරමරුචිරසිරිසොභග්ගසමාගමෙන විකසිතමිව පදුමං අපරිමිතගුණගණාලඞ්කතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමාගමෙන විකසිතො විකාසමනුප්පත්තො, තස්මා ජාගරණවිකසනත්ථවසෙනපි ‘‘බුද්ධො’’ති වුච්චති.

එත්තාවතා ච ද්වීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා කතා හොති අත්තහිතසම්පත්තිතො, පරහිතපටිපත්තිතො ච. තාසු අත්තහිතසම්පත්ති අනාවරණඤාණාධිගමො සවාසනසකලසංකිලෙසානමච්චන්තප්පහානං අනුපාදිසෙසනිබ්බානාධිගමො ච, පරහිතපටිපත්ති පන ආසයප්පයොගවසෙන දුවිධං පරහිතසමීහනං. තත්ථ ධම්මදෙසනාය අභාජනෙසු දෙවදත්තාදීසු විරොධිසත්තෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයතා අපරිපාකගතින්ද්රියානං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලාගමනඤ්ච ආසයො නාම. තදඤ්ඤසත්තානං පන ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස යානත්තයමුඛෙන සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනා පයොගො නාම. දුවිධාසු පනෙතාසු පරහිතපටිපත්තීසු, තිවිධාසු ච අත්තහිතසම්පත්තීසු අනන්තකරුණා-වචනෙන, තථා ආගතට්ඨෙන ච තථාගත-සද්දෙන ආසයවසෙන පරහිතපටිපත්ති දස්සිතා, බොධනට්ඨෙන බුද්ධ-සද්දෙන, තථදස්සනට්ඨෙන ච තථාගතට්ඨෙන ච තථාගතසද්දෙන පයොගවසෙන, අනන්තපඤ්ඤා-වචනෙන, ඤාණගතිදීපකෙන තථාගත-සද්දෙන, බුජ්ඣනජාගරණවිකසනට්ඨෙන ච බුද්ධ-සද්දෙන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අනුත්තරවචනෙන ච අත්තහිතපරහිතසම්පත්ති පකාසිතාති වෙදිතබ්බා.

අපිච හෙතුඵලසත්තූපකාරසම්පදාවසෙන තීහාකාරෙහිපි භගවතො ථොමනා පවත්තතීති තංවසෙනපෙත්ථ ථොමනා දට්ඨබ්බා. තත්ථ හෙතුසම්පදා නාම මහාකරුණාසමායොගො, බොධිසම්භාරසම්භරණඤ්ච තම්මූලකත්තා සකලබුද්ධගුණානං. ඵලසම්පදා පන චතුබ්බිධා ඤාණසම්පදා, පහානසම්පදා, ආනුභාවසම්පදා, රූපකායසම්පදා චාති. තාසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තම්මූලකානි ච දසබලාදිඤාණානි ඤාණසම්පදා නාම. අග්ගමග්ගභාවනාය සබ්බකිලෙසානං සහ වාසනාහි අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං පහානසම්පදා. අචින්තෙය්යාපරිමිතානං සබ්බලොකහිතානං නිප්ඵාදනෙ, සදෙවකලොකාභිභවනෙ ච ආධිපච්චං ආනුභාවසම්පදා. සකලලොකනයනාභිසෙකභූතා පන ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතා අත්තභාවසම්පත්ති රූපකායසම්පදා නාම. සත්තූපකාරො හෙට්ඨා වුත්තපරහිතපටිපත්තිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමාසු පන අනන්තකරුණා-වචනෙන, තථා ආගතට්ඨෙන ච තථාගත-සද්දෙන හෙතුසම්පදා දස්සිතා. ඵලසම්පදාසු ඤාණසම්පදා චෙව පහානසම්පදා ච අනන්තපඤ්ඤා-වචනෙන, අභිසමයපරිදීපකෙන තථාගතසද්දෙන, බුජ්ඣනජාගරණවිකසනට්ඨෙන, ච බුද්ධ-සද්දෙන දස්සිතා, ආනුභාවසම්පදාපි අභිභවනට්ඨෙන තථාගත-සද්දෙන, අනුත්තර-වචනෙන ච විභාවිතා, රූපකායසම්පදා පන රූපග්ගප්පත්තිදීපකෙන අනුත්තර-සද්දෙන දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

එවං බුද්ධරතනස්ස ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමං කත්වා ඉදානි සෙසරතනානම්පි පණාමමාරභන්තො ආහ ‘‘ධම්මං සාධුගණම්පි චා’’ති. භගවතො ථොමනෙන ච ස්වාක්ඛාතතාදයො ධම්මගුණා, සුප්පටිපන්නතාදයො සඞ්ඝගුණා ච දස්සිතා හොන්ති තප්පභවස්ස අනඤ්ඤථාභාවතොති න තෙසං විසුං ථොමනා කතා. අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ පුග්ගලෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච අපායදුක්ඛෙසු චෙව වට්ටදුක්ඛෙසු ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො, සො චතුන්නං අරියමග්ගානං, චතුන්නඤ්ච සාමඤ්ඤඵලානං, නිබ්බානස්ස, පරියත්තිධම්මස්ස ච වසෙන දසවිධො. වුත්තඤ්හෙතං ඡත්තවිමානෙ –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං,

ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං,

ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ හි කාමරාගාදිභෙදො සබ්බොපි රාගො විරජ්ජති එතෙනාති ‘‘රාගවිරාගො’’ති මග්ගො කථිතො. එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය, අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණස්ස ච සොකස්ස තදුප්පත්තියං සබ්බසො පරික්ඛීණත්තා ‘‘අනෙජමසොක’’න්ති ඵලං කථිතං. කෙනචි පච්චයෙන අසඞ්ඛතත්තා ‘‘ධම්මමසඞ්ඛත’’න්ති නිබ්බානං වුත්තං. අවිරොධදීපනතො පන අත්ථබ්යඤ්ජනස්ස සම්පන්නතාය, පකට්ඨගුණවිභාවනතො සුට්ඨු විභජිතත්තා ච ‘‘අප්පටිකූල’’න්තිආදිනා සබ්බොපි පරියත්තිධම්මො කථිතො. තත්ථ අරියමග්ගනිබ්බානානි නිප්පරියායෙනෙව අපායාදිතො ධාරණතො ධම්මො, ඵලපරියත්තියො පන පරියායෙන. තථා හෙත්ථ ධාරණං නාම අපායාදිනිබ්බත්තකකිලෙසවිද්ධංසනං. ඉති අරියමග්ගස්ස කිලෙසසමුච්ඡෙදකතාය, නිබ්බානස්ස ච ආලම්බණභාවෙන තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතායපි උභින්නම්පි නිප්පරියායතො ලබ්භති. ඉතරෙසු පන අරියඵලස්ස මග්ගෙන සමුච්ඡින්නකිලෙසානං පටිපස්සද්ධකිච්චතාය, මග්ගානුකූලප්පවත්තිතො පරියත්තිධම්මස්ස ච තදධිගමහෙතුතායාති උභින්නම්පි පරියායතොව ලබ්භතීති.

අත්තහිතපරහිතං සාධෙන්තීති සාධූ, තෙසං ගණො සමුදායොති සාධුගණො, සාධු චායං ගණො චාති වා සාධුගණො, සාධුනො වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආයත්තො ගණො තස්ස ඔරසපුත්තභාවතොති සාධුගණො. සො පන චතුන්නං අරියමග්ගසමඞ්ගීනං, චතුන්නඤ්ච ඵලසමඞ්ගීනං වසෙන අට්ඨවිධො අරියසඞ්ඝො, තං සාධුගණං. පිචාති නිපාතසමුදායො, එකො වා නිපාතො, තිණ්ණං රතනානං වන්දනකිරියාය සම්පිණ්ඩනත්ථො. කෙචි ‘‘ගණො’’ති ඉධ පකරණතොව අරියගණපුග්ගලොව ලබ්භතීති සාධූති භාවනපුංසකවසෙන ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා සහ යොජෙන්ති, තදා පන සාධූති භයලාභාදිවිරහෙන සක්කච්චං ආදරන්ති අත්ථො.

2. එවං පකරණාරම්භෙ යථාධිප්පෙතං රතනත්තයප්පණාමං කත්වා ඉදානි යත්ථ පාටවත්ථාය ඉදං පකරණං පට්ඨපීයති, තං සද්ධිං දෙසකදෙසපටිග්ගාහකසම්පත්තීහි විභාවෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පණ්ඩුකම්බලනාමායා’’තිආදි. තත්ථ දෙවරාජස්ස පණ්ඩුකම්බලනාමාය සිලාය විමලෙ සීතලෙ තලෙ නිසින්නො අතුලවික්කමො දෙවදෙවෙහි පූජිතො දෙවදෙවො දෙවපුරක්ඛතො දෙවානං දෙවලොකස්මිං යං ධම්මං දෙසෙසීති සම්බන්ධො.

අයං පනෙත්ථ අත්ථො – පණ්ඩුකම්බලසරික්ඛවණ්ණතාය ‘‘පණ්ඩුකම්බල’’න්ති නාමං සමඤ්ඤා එතිස්සාති පණ්ඩුකම්බලනාමා. සා හි සක්කස්ස තාදිසපුඤ්ඤානුභාවෙන නිබ්බත්තා පණ්ඩුකම්බලජයසුමනපුප්ඵසමානෙන වණ්ණෙන සබ්බකාලං විරොචති , පමාණතො පන සට්ඨියොජනායාමා, පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථාරා, පන්නරසයොජනුබ්බෙධා ච හොති. සිලායාති අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. තුලාය සම්මිතො තුල්යො, න තුල්යො අතුල්යො, අතුල්යො වික්කමො බලං එතස්සාති අතුල්යවික්කමො. සම්මාසම්බුද්ධස්ස හි පරමපාරමිතානුභාවසංසිද්ධෙන හත්ථිගණනාය කොටිසහස්සහත්ථීනං, පුරිසගණනාය දසකොටිසහස්සපුරිසානං බලෙහි සමප්පමාණෙන කායබලෙන, අප්පමාණෙන ච ඤාණබලෙන න කස්සචි දෙවබ්රහ්මාදීසු අඤ්ඤතරස්ස බලතුලනාය උපනෙතබ්බං අත්ථි . අථ වා අනඤ්ඤසාධාරණත්තා අතුල්යො පරක්කමසඞ්ඛාතො අපරිමාණගුණවිසෙසාවහෙන අනඤ්ඤසාධාරණෙන සම්මප්පධානෙන සමන්නාගතත්තා වා අතුල්යො සම්මප්පධානසඞ්ඛාතො වික්කමො ඉමස්සාති අතුල්යවික්කමො. ‘‘අතුල්යවික්කමො’’ති ච වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන ය-කාරලොපං කත්වා ‘‘අතුලවික්කමො’’ති වුත්තං. අථ වා සම්මිතත්ථෙ අ-කාරපච්චයස්සාපි සම්භවතො අතුලො වික්කමො අස්සාති ‘‘අතුලවික්කමො’’ති වුත්තං.

දිබ්බන්තීති දෙවා, පඤ්චකාමගුණාදීහි කීළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති, විජයසමත්ථතායොගෙන බාහිරබ්භන්තරිකෙ පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, ඉස්සරියධනාදිසක්කාරදානග්ගහණං, තංතංඅත්ථානුසාසනඤ්ච කරොන්තා වොහරන්ති, පුඤ්ඤඤාණානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතෙන්ති, යථාධිප්පෙතඤ්ච විසයං අප්පටිඝාතෙන ගච්ඡන්ති, යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ ච සක්කොන්තීති අත්ථො. අථ වා දෙවනීයා තංතංබ්යසනනිත්ථරණත්ථිකෙහි ‘‘සරණං පරායණ’’න්ති ගමනීයා, අභිත්ථවනීයා සොභාවිසෙසයොගෙන කමනීයාති වා දෙවා, තෙ තිවිධා – සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. තත්ථ සම්මුතිදෙවා නාම මහාසම්මතාදයො ඛත්තියා. උපපත්තිදෙවා නාම චාතුමහාරාජිකෙ උපාදාය තදුත්තරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම ඛීණාසවා. ඉධ පන උපපත්තිදෙවා දට්ඨබ්බා. නො ච ඛො තෙපි අවිසෙසෙන, ඨපෙත්වා පන යාමාදිකෙ චාතුමහාරාජිකතාවතිංසවාසිනොව අධිප්පෙතා. තෙසං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි රඤ්ජනතො රාජා, දෙවානං රාජා ඉස්සරො දෙවරාජා, තස්ස දෙවරාජස්ස, ‘‘සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො’’ති අධිප්පායො. න හි අඤ්ඤෙසං දෙවලොකෙසු නිසින්නො භගවා අභිධම්මපිටකං දෙසෙසීති.

3. යන්ති අනියමනිද්දෙසො, තස්ස පන ‘‘තත්ථා’’ති ඉමිනා නියමනං වෙදිතබ්බං. යථාවුත්තානං තිණ්ණම්පි දෙවානං උත්තමො දෙවො තෙහි සබ්බෙහි අධිකතරං කීළනාදියොගතොති දෙවදෙවො, භගවා. සො හි නිරතිසයාය අභිඤ්ඤාකීළාය උත්තමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි සපරසන්තානසිද්ධාය පඤ්චවිධමාරවිජයිච්ඡානිබ්බත්තියා චිත්තිස්සරියසත්තධනාදිසම්මාපටිපත්තිඅවෙච්චප්පසාදසක්කාරදානග්ගහණසඞ්ඛාතෙන, යථාපරාධයථානුලොමයථාධම්මානුසාසනසඞ්ඛාතෙන ච වොහාරාතිසයෙන පරමාය පඤ්ඤාය ච සරීරප්පභාසඞ්ඛාතාය ජුතියා අනුපමාය ඤාණසරීරගතියා මාරවිජයසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපරහිතනිප්ඵාදනෙසු අප්පටිහතාය සත්තියා ච සමන්නාගතත්තා සදෙවකෙන වා ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති ගමනීයතො, අභිත්ථවනීයතො, භත්තිවසෙන කමනීයතො ච සබ්බෙ තෙ දෙවෙ තෙහි තෙහි ගුණෙහි අභිභුය්ය ඨිතොති සබ්බදෙවෙහි පූජනීයතරො දෙවො , විසුද්ධිදෙවභාවසඞ්ඛාතස්ස වා සබ්බඤ්ඤුගුණාලඞ්කාරස්ස අධිගතත්තා අඤ්ඤෙසඤ්ච දෙවානං අතිසයෙන දෙවොති දෙවදෙවො. දෙවානන්ති තදා ධම්මපටිග්ගාහකානං දසසහස්සචක්කවාළාධිවාසීනං මාතුදෙවපුත්තප්පමුඛානං උපපත්තිදෙවානං. විසුද්ධිදෙවානම්පෙත්ථ ගහණන්ති වදන්ති. තෙ පන උපපත්තිදෙවෙස්වෙව සඞ්ගහිතා මනුස්සඅරහන්තානං තත්ථ අභාවතො . දෙවදෙවෙහීති විසුද්ධිදෙවෙහි. විසුද්ධිදෙවා හි වුත්තනයෙන ඉතරදෙවෙහි සාතිසයං කීළනාදියොගතො ඉධ ‘‘දෙවදෙවා’’ති අධිප්පෙතා, තෙහි. පූජිතොති පූජිතබ්බො, පූජිතුං අරහොති අත්ථො. එතෙන විසුද්ධිදෙවෙසුපි භගවතො අග්ගපුග්ගලතං දීපෙති. දෙසෙසීති මධුරකරවීකසද්දසදිසං බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙන්තො පකාසෙසි. දෙවලොකස්මින්ති තාවතිංසදෙවලොකෙ. සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණං ධාරෙතීති ධම්මො, කුසලාදිභෙදො අභිධම්මො, ඉධ පන තප්පකාසකං අභිධම්මපිටකං ‘‘ධම්ම’’න්ති වුත්තං. තථා හි වක්ඛති ‘‘පිටකුත්තමෙ’’ති. දෙවපුරක්ඛතොති දසසහස්සචක්කවාළවාසිදිබ්බබ්රහ්මෙහි පුරක්ඛතො, පරිවාරිතොති අත්ථො.

නනු ච ‘‘දෙවාන’’න්ති වචනෙනෙව දෙවපුරක්ඛතභාවො සිද්ධොති කිං ‘‘දෙවපුරක්ඛතො’’ති වචනෙන? නායං දොසො. භගවා හි කදාචි චූළපන්ථකත්ථෙරාදීනං විය පරම්මුඛෙපි නිසීදිත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා සත්තානං සම්මුඛෙ නිසින්නං විය දස්සෙන්තො ධම්මං දෙසෙති, කදාචිපි පාරායනිකබ්රාහ්මණාදීනං විය සම්මුඛෙපි නිසීදිත්වා අඤ්ඤෙහි ච පරිවුතො අඤ්ඤෙසම්පි ධම්මං දෙසෙති, ඉධ පන න තථා, දෙවෙහියෙව පරිවුතො දෙවානං දෙසෙතීති දස්සනත්ථං ‘‘දෙවපුරක්ඛතො’’තිපි වත්තබ්බමෙවාති.

4. එවමෙතස්මිං පකරණෙ ගාරවජනනත්ථං තෙන සම්පාදෙතබ්බපාටවවිසයං අභිධම්මපිටකං දෙසකාදිසම්පත්තීහි සහ විභාවෙත්වා ඉදානි යථාධිප්පෙතපකරණාරම්භපයොජනාභිධානාභිධෙය්යසොතුජනසමුස්සාහනකරණප්පකාරානි ච විභාවෙතුං ‘‘තත්ථාහ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘පාටවත්ථායා’’ති ඉමිනා පකරණාරම්භපයොජනං වුත්තං. ‘‘අභිධම්මාවතාර’’න්ති ඉමිනා අභිධානාභිධෙය්යානි. ‘‘මධුර’’න්තිආදීහි පකරණං විසෙසෙති. ‘‘සමාසෙනා’’ති ච ඉමිනා සොතුජනසමුස්සාහනකරණප්පකාරානීති දට්ඨබ්බං. ‘‘අහ’’න්ති කත්තුභූතං අත්තානං නිද්දිසති. තථා හි යො පරො න හොති, සො නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතො අත්තා ‘‘අහ’’න්ති වුච්චති.

පටුනො භාවො පාටවං, තංයෙව අත්ථො පයොජනට්ඨෙනාති පාටවත්ථො, තදත්ථාය. තං සන්ධාය විවිධනයග්ගහණසමත්ථස්ස සුතමයඤාණස්ස උප්පාදනත්ථන්ති වුත්තං හොති. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛන්ති, භින්දන්ති වා පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛූ, තෙසං. පිටකඤ්ච තං උත්තමඤ්චාති පිටකුත්තමං, තස්මිං පිටකුත්තමෙ, අභිධම්මපිටකෙති අධිප්පායො. තඤ්හි පරියත්තිභාජනත්ථතො පිටකං, තීසු පිටකෙසු විසිට්ඨභාවතො උත්තමඤ්චාති පිටකුත්තමං. තත්ථ පරියත්තිභාජනත්ථතොති පරියත්තිඅත්ථෙන චෙව භාජනත්ථෙන ච. තථා හි ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) පරියත්ති පිටකන්ති වුච්චති. ‘‘අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුදාලපිටක’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.228; අ. නි. 3.70) යං කිඤ්චි භාජනම්පි. තස්මා ඉදම්පි පරියාපුණිතබ්බට්ඨෙන පරියත්ති, අභිධම්මත්ථානමාධාරණත්ථෙන භාජනඤ්චාති පරියත්තිභාජනත්ථතො පිටකන්ති වුච්චති. තෙනෙවාහු –

‘‘පිටකං පිටකත්ථවිදූ,

පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො ආහු;

තෙන සමොධානෙත්වා,

තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා);

විසිට්ඨභාවො පනස්ස ලොකවොහාරමතික්කම්ම යථාසභාවවසෙන දෙසනතො, විසිට්ඨධම්මක්ඛන්ධවිභාවනතො ච වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි ‘‘සත්තො පුග්ගලො භික්ඛූ’’තිආදිකං ලොකවොහාරමතික්කම්ම ‘‘ඛන්ධධාතුආයතන’’න්තිආදිනා යථාධම්මවසෙනෙව බාහුල්ලදෙසනා පවත්තා, න ඉතරෙසු විය යථාවුත්තවොහාරවසෙන, යතො ඉදං යථාධම්මසාසනන්ති වුච්චති. සබ්බසඞ්ඛතධම්මවිසිට්ඨො චෙත්ථ පඤ්ඤාක්ඛන්ධො විසෙසතො විභාවිතො, තස්මා තිණ්ණම්පි පිටකානං බුද්ධවචනභාවෙපි යථාසභාවානතික්කමදෙසනාදිතො ඉදමෙව තීසු පිටකෙසු විසිට්ඨන්ති යුත්තං. අපිච ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසභාවතො චස්ස විසිට්ඨභාවො වෙදිතබ්බො. අභිධම්මෙ හි නිප්පදෙසතො ඛන්ධායතනාදිධම්මානං විභත්තත්තා ඉතරද්වයතො අතිරෙකතරා, විසිට්ඨා ච පාළි හොති, තස්මා අතිරෙකස්ස, විසිට්ඨස්ස ච පාළිධම්මස්ස වසෙන ඉදමෙව තීසු පිටකෙසු උත්තමන්ති වත්තුං වට්ටති. යථාවුත්තවිසිට්ඨභාවයොගතොයෙව චෙතං ‘‘අභිධම්මපිටක’’න්ති වුච්චති අභි-සද්දස්ස විසිට්ඨභාවජොතනතො . අපිච වුඩ්ඪිමන්තාදිධම්මානං එත්ථ වුත්තත්තා චෙතං අභිධම්මපිටකං. යථාහු පොරාණා –

‘‘යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;

වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා);

තථා හෙත්ථ ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති, මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 160 ආදයො) වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තා, ‘‘රූපාරම්මණං වා සද්දාරම්මණං වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන ආරම්මණාදීහි ලක්ඛිතබ්බත්තා සලක්ඛණාපි ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා අසෙක්ඛා ධම්මා, ලොකුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා නයෙන පූජිතා පූජාරහාපි ‘‘ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන සභාවපරිච්ඡින්නත්තා පරිච්ඡින්නාපි ‘‘මහග්ගතා ධම්මා අප්පමාණා ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 12, දුකමාතිකා 99), අනුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා නයෙන අධිකා විසිට්ඨාපි ධම්මා වුත්තා, තස්මා අභි-සද්දස්ස වුඩ්ඪිආදිඅත්ථෙසුපි පවත්තනතො ‘‘වුඩ්ඪිමන්තො ධම්මා එත්ථා’’තිආදිනා නිබ්බචනෙන ඉදං පිටකං ‘‘අභිධම්ම’’න්ති වුච්චති. අභිධම්මං ඔතරන්ති අනෙනාති අභිධම්මාවතාරං නාම පකරණං. ඉමිනා පනස්ස අත්ථානුගතමභිධානං දස්සෙති. තු-සද්දො පදපූරණෙ. ආචරියෙන හි ගාථාපදපූරණත්ථං යෙභුය්යෙන තත්ථ තත්ථ නිපාතා වුච්චන්ති. යත්ථ පන නෙසං පයොජනවිසෙසො දිස්සති, තත්ථෙව තමත්ථං වක්ඛාම. මධුරන්ති නිප්පරියායතො මධුර-සද්දොයං ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යෙ රසවිසෙසෙ වත්තති, ඉධ පන ඉට්ඨභාවසාමඤ්ඤෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පත්ති මධුරසද්දෙන වුත්තා. භවති හි තංසදිසස්ස තං-සද්දෙනාභිධානං යථා ‘‘අග්ගිමාණවො’’ති. තෙන පන මධුරෙන යොගතො ඉදම්පි මධුරං යථා නීලගුණයොගතො නීලුප්පලන්ති. නිපුණගම්භීරාය බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා චෙව අත්ථසම්පත්තියා ච අභිධම්මවිසයං මතිං වඩ්ඪෙතීති මතිවඩ්ඪනං. අථ වා බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා ‘‘මධුර’’න්ති වුත්තං, අත්ථසම්පත්තියා ‘‘මතිවඩ්ඪන’’න්ති.

5. තාළන්ති කුඤ්චිකං, කුඤ්චිකාසදිසන්ති අත්ථො. මුය්හන්ති තෙනාති මොහො, අවිජ්ජායෙතං අධිවචනං, මොහොයෙව අභිධම්මමහාපුරං පවිසන්තානං පවෙසනනිවාරණත්තා කවාටභූතොති මොහකවාටං, තස්ස. විඝාටෙති, විඝාටීයති අනෙනාති වා විඝාටනං. නනු ච අවිජ්ජාකවාටං පඤ්ඤාය උග්ඝාටීයති. සා හි තස්සා උජුවිපච්චනීකභූතාති? සච්චං, ඉදම්පි තස්සා කාරණභාවෙන ‘‘මොහකවාටවිඝාටනකර’’න්ති වුත්තං. කාරණකාරණම්පි හි කාරණවසෙන වුච්චති යථා ‘‘චොරෙහි ගාමො දඩ්ඪො, තිණෙහි භත්තං සිද්ධ’’න්ති.

6. සුදුත්තරන්ති ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධසඞ්ඛාතචතුගම්භීරභාවපටිසංයුත්තතාය මන්දබුද්ධීහි තරිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අතිදුත්තරං, තෙනෙව චෙදං මහොදධිසමානත්තා ‘‘මහොදධී’’ති වුත්තං. මහණ්ණවොපි හි චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො න සක්කා අඤ්ඤත්ර සිනෙරුපබ්බතරාජතො කෙනචි පතිට්ඨං ලද්ධුං, එවමිදම්පි චතුගම්භීරතාපටිසංයුත්තං අඤ්ඤත්ර තථාගතා න කෙනචි පතිට්ඨං ලද්ධුං සක්කාති. තරන්තානන්ති අත්ථග්ගහණවසෙන උත්තරිතුකාමානං. එත්ථ ච ‘‘තරංවා’’ති අධිකාරවසෙන වත්තබ්බං, වක්ඛමානං වා ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තරන්තානන්ති පරතීරසම්පාපුණනත්ථං උත්තරන්තානං. තරංවාති උළුම්පං විය, තංසමානන්ති අත්ථො. මකරා නාම මච්ඡජාතිකා, තෙසං ආකරො නිවාසභූමීති මකරාකරො, තං.

7. අභිධම්මෙ නියුත්තා ආභිධම්මිකා, තෙසං. හත්ථසාරං වියාති හත්ථසාරං. යථා හි මනුස්සානං බහූසු රතනාදීසු විජ්ජමානෙසුපි ආපදාසු ච සුඛපරිභොගත්ථං හත්ථෙ කයිරමානං සාරරතනාදිකං ‘‘හත්ථසාර’’න්ති වුච්චති, එවමිදම්පි සතිපි මහන්තෙ අභිධම්මපිටකෙ තස්ස සබ්බසො විත්තිණ්ණතාය පරිහරිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තදත්ථසාරසම්පිණ්ඩනවසෙන කයිරමානං ආභිධම්මිකභික්ඛූනං සුඛපරිහරණත්ථාය සම්පජ්ජතීති හත්ථසාරසදිසත්තා ‘‘හත්ථසාර’’න්ති වුත්තං. පවක්ඛාමීති පකාරෙන කථෙස්සාමි, අනාගතවචනඤ්චෙතං, වත්තමානසමීපත්තා වා අනාගතෙ වත්තමානූපචාරතො වත්තමානවචනං, පටිඤ්ඤානන්තරමෙව වක්ඛතීති. අත්ථවසෙන පකාරෙන කථෙන්තොපි සද්දවසෙන සඞ්ඛිපිත්වා කථෙස්සාමීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමාසෙනා’’ති. සමසනං සංඛිපනං සමාසො, තෙන සමාසෙන, න බ්යාසවසෙනාති වුත්තං හොති. එත්තාවතා ච පයොජනාභිධානාභිධෙය්යසොතුජනසමුස්සාහනකරණප්පකාරානි දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා සොතුජනසමුස්සාහනං නාම තෙසං සක්කච්චසවනෙ නියුඤ්ජනං, තස්මා තෙ තත්ථ නියොජෙන්තො ආහ ‘‘තං සුණාථ සමාහිතා’’ති. සක්කච්චසවනපටිබද්ධා හි සම්මාපටිපත්තීති. තත්ථ තන්ති තං මයා වක්ඛමානං අභිධම්මාවතාරං සුණාථ නිසාමයථ. සමාහිතා සම්මා ආහිතා, අවික්ඛිත්තචිත්තාති අත්ථො.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.