📜

1. පඨමො පරිච්ඡෙදො

චිත්තනිද්දෙසො

කාමාවචරකුසලවණ්ණනා

8. එවං ¶ ¶ තාව රතනත්තයප්පණාමාදිකං දස්සෙත්වා ඉදානි යථාරද්ධප්පකරණස්ස අත්ථසරීරභූතමභිධම්මං සඞ්ඛෙපතො උද්දිසන්තො ආහ ‘‘චිත්තං චෙතසික’’න්තිආදි. තත්ථ චිත්තසද්දස්ස තාව වචනත්ථං සයමෙව අනන්තරං විපඤ්චෙති. ‘‘චෙතසික’’න්තිආදීසු පන අවිප්පයොගීභාවෙන චෙතසි චිත්තෙ නියුත්තං, තත්ථ වා භවං තදායත්තවුත්තිතායාති චෙතසිකං, වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සෙතං අධිවචනං. රුප්පති, රූපීයතීති වා රූපං, සීතුණ්හාදීහි විකාරමාපජ්ජති, ආපාදීයතීති අත්ථො, චතුන්නං මහාභූතානං, චතුවීසතිඋපාදාරූපානඤ්ච වසෙන අට්ඨවීසතිවිධස්ස රූපක්ඛන්ධස්සෙතං අධිවචනං. භවාභවං විනනතො සංසිබ්බනතො වානං වුච්චති තණ්හා, න විජ්ජති සා එත්ථ, තතො වා නික්ඛන්තං එතන්ති නිබ්බානං, අමතං අසඞ්ඛතං වත්ථු. ඉති-සද්දො නිදස්සනෙ. නත්ථි එතස්ස උත්තරිතරොති නිරුත්තරො. අථ වා චතුවෙසාරජ්ජවිහාරත්තා නත්ථි එතස්ස උත්තරං පච්චනීකවචනන්ති නිරුත්තරො. ඤාණප්පහානඅන්තරායනිය්යානිකෙසු හි සදෙවකෙ ලොකෙ න කොචි සත්ථු සහධම්මිකං උත්තරං වචනං කථෙතුං සමත්ථො අත්ථීති. තත්ර භගවා උත්රාසාභාවතො විසාරදොව හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධාති තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි වා ලොකස්මිං සහධම්මෙන පටිචොදෙස්සතීති නිමිත්තමෙතං, සාරිපුත්ත, න සමනුපස්සාමි, එතමහං, සාරිපුත්ත, නිමිත්තං අසමනුපස්සන්තො ඛෙමප්පත්තො අභයප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමි.

‘‘ඛීණාසවස්ස ¶ තෙ පටිජානතො ඉමෙ ආසවා අපරික්ඛීණාති තත්ර වත මං…පෙ… විහරාමි.

‘‘යෙ ¶ ච ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායාති තත්ර වත මං…පෙ… විහරාමි.

‘‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො, සො න නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති තත්ර වත මං…පෙ… විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.150).

චත්තාරි අරියසච්චානි පකාසෙතීති චතුසච්චප්පකාසනො. දුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගවසෙන හි චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ, ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි. කතමානි චත්තාරි? දුක්ඛං අරියසච්චං, දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති (සං. නි. 5.1083). තත්ථ තෙභූමකා ධම්මා අනෙකුපද්දවාධිට්ඨානතාය ධුවසුභාදිවිරහෙන, කුච්ඡිතතුච්ඡට්ඨෙන ච දුක්ඛං නාම. කම්මාදිවිසෙසපච්චයසමවායෙ දුක්ඛුප්පත්තිකාරණභාවෙන තණ්හා සමුදයො නාම ‘‘සමෙච්ච උදෙති දුක්ඛං ඉමස්මා’’ති කත්වා. දුක්ඛස්ස අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධො නිබ්බානං. තං පන දුක්ඛනිරොධං ආලම්බණකරණවසෙන ගමනතො පාපුණනතො, තදධිගමාය පටිපදාභාවතො චාති ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති ලොකුත්තරමග්ගො වුච්චති. සච්චට්ඨො පන තෙසං තච්ඡාවිපරීතභූතභාවතො වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හි ‘‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. එත්ථ පන චතුන්නං අරියඵලානං, අරියමග්ගසම්පයුත්තානඤ්ච සච්චවිනිස්සටභාවෙපි ඉධ මග්ගනිබ්බානප්පකාසනතාවචනෙනෙව තප්පකාසනත්ථම්පි වුත්තං හොති, අනාසවභාවෙන ¶ එකලක්ඛණත්තා තංතංහෙතුකවිසයභාවතො චාති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘නිරුත්තරො චතුසච්චප්පකාසනො’’ති ඉමෙහි භගවතො චිත්තාදිචතුබ්බිධධම්මදෙසනානුකූලගුණවිසෙසං දස්සෙති අතථාවිධස්ස තංදෙසනාසාමත්ථියායොගතො. අථ වා ‘‘නිරුත්තරො’’ති වචනෙන චතුබ්බිධධම්මස්ස අනඤ්ඤථත්තං දීපෙති. ‘‘චතුසච්චප්පකාසනො’’ති පන ඉමිනා යෙ තෙ ධම්මා භගවතා විනෙය්යපරිපාචනත්ථං දෙසිතා, න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා. යෙ පන පරිපාචිතෙහි තෙහි අභිසමෙතබ්බවසෙන දුක්ඛාදයො චතුබ්බිධා වුත්තා, තෙයෙව උද්දිසිතබ්බත්ථෙන අධිප්පෙතාති දස්සෙති.

එවං ¶ සඞ්ඛෙපතො චත්තාරො ධම්මෙ උද්දිසිත්වා ඉදානි උද්දෙසො නාම නිද්දෙසත්ථාය හොතීති යථාඋද්දිට්ඨධම්මෙ නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ චිත්ත’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු චිත්තාදීසු ධම්මෙසු. විසයවිජානනං චිත්තන්ති යං විසයසඞ්ඛාතස්ස ආරම්මණස්ස විජානනං උපලද්ධි, තං චිත්තන්ති අත්ථො. ඉමිනා පන චිත්තස්ස ආරම්මණපටිබද්ධවුත්තිතං, අනිච්චතං, අකාරකතඤ්ච දීපෙති. ‘‘විසයවිජානන’’න්ති හි ආරම්මණෙන චිත්තං උපලක්ඛෙන්තො තස්ස තදායත්තවුත්තිතං, තංදීපනෙන ච තදභිමුඛකාලෙයෙව උප්පත්තිදීපනතො අනිච්චභාවඤ්ච දීපෙති. භාවනිද්දෙසෙන පන විජානනමත්තදීපනතො අකාරකභාවං. යථාපච්චයඤ්හි පවත්තිමත්තමෙවෙතං, යදිදං සභාවධම්මො නාමාති. එවඤ්ච කත්වා සබ්බෙසම්පි චිත්තචෙතසිකධම්මානං භාවසාධනමෙව නිප්පරියායතො ලබ්භති. යං පන ‘‘චින්තෙතීති චිත්තං, තෙන චිත්තං විචරතීති විචාරො’’තිආදිනා කත්තුකරණවසෙන නිබ්බචනං වුච්චති, තං පරියායකථනන්ති වෙදිතබ්බං. සකසකකිච්චෙසු හි ධම්මානං අත්තප්පධානතාසමාරොපනෙන කත්තුභාවො, තදනුකූලභාවෙන තංසම්පයුත්තධම්මසමූහෙ කත්තුභාවසමාරොපනෙන කරණත්තඤ්ච පරියායතොව ¶ ලබ්භතීති. තථා නිදස්සනං පන ධම්මසභාවතො අඤ්ඤස්ස කත්තාදිනො අභාවපරිදීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘විසයවිජානන’’න්ති ච එතෙන චිත්තස්ස ආරම්මණූපලද්ධිලක්ඛණතා වුත්තාති ඉදානිස්ස රසාදීනි වුච්චන්ති. පුබ්බඞ්ගමරසඤ්හි චිත්තං සන්ධානපච්චුපට්ඨානං නාමරූපපදට්ඨානං. ද්වාරං පත්වා තදාරම්මණඤ්හි විභාවනට්ඨෙන චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං. තථා හි චක්ඛුද්වාරෙන දට්ඨබ්බං රූපාරම්මණං චිත්තෙනෙව ජානාති…පෙ… මනොද්වාරෙන විඤ්ඤාතබ්බං ධම්මාරම්මණං චිත්තෙනෙව ජානාති. යථා හි නගරගුත්තිකො නගරමජ්ඣෙ සිඞ්ඝාටකෙ නිසීදිත්වා ‘‘අයං නෙවාසිකො, අයං ආගන්තුකො’’ති ආගතාගතං ජනං උපධාරෙති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං, තස්මා ද්වාරං පත්වා තදාරම්මණං විභාවනට්ඨෙන පුරෙචාරිකන්ති පුබ්බඞ්ගමරසං. පච්ඡිමං පච්ඡිමං උප්පජ්ජමානං පුරිමං පුරිමං නිරන්තරං කත්වා සන්දහමානමිව උපට්ඨාති, ගහණභාවං ගච්ඡතීති සන්ධානපච්චුපට්ඨානං. පඤ්චවොකාරෙ පනස්ස නියමතො නාමරූපං, චතුවොකාරභවෙ නාමමෙව පදට්ඨානන්ති නාමරූපපදට්ඨානඤ්ච හොති. නානත්තං පන ලක්ඛණාදීනං උපරි වක්ඛමානනයෙන වෙදිතබ්බං. වක්ඛති හි රූපපරිච්ඡෙදෙ –

‘‘සාමඤ්ඤං වා සභාවො වා, ධම්මානං ලක්ඛණං මතං;

කිච්චං වා තස්ස සම්පත්ති, රසොති පරිදීපිතො.

‘‘ඵලං ¶ වා පච්චුපට්ඨානං, උපට්ඨානනයොපි වා;

ආසන්නකාරණං යං තු, තං පදට්ඨානසඤ්ඤිත’’න්ති. (අභිධ. 633-634);

යත්ථ යත්ථ පන ලක්ඛණාදීනි වුච්චන්ති, තත්ථ තත්ථ ඉමිනාව නයෙන තෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

වචනත්ථවිජානනෙන විදිතචිත්තසාමඤ්ඤස්ස උත්තරි චිත්තවිභාගො වුච්චමානො සොභෙය්යාති වචනත්ථවිජානනමෙව තාව ¶ ආදිම්හි යුත්තතරන්ති තං තාව කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡති ‘‘තස්ස පන කො වචනත්ථො’’ති. පඤ්චවිධා හි පුච්ඡා – (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.449; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.1; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170) අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තත්ථ යං අඤ්ඤාතං අදිට්ඨං, තස්ස ඤාණාය දස්සනාය පඤ්හාකරණං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නාම. යං පන ඤාතං දිට්ඨං, තස්ස අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සංසන්දනත්ථාය පඤ්හාකරණං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා නාම. පකතියා පන සංසයපක්ඛන්දනස්ස අත්තනො සංසයසමුග්ඝාටනත්ථං පඤ්හාකරණං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා නාම. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වාති? අනිච්චං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං, දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’තිආදිනා (සං. නි. 3.79; මහාව. 21) අනුමතිග්ගහණත්ථං පඤ්හාකරණං අනුමතිපුච්ඡා නාම. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.373; සං. නි. 5.402-404) පන තංතංධම්මානං දෙසනාධිප්පායෙන පඤ්හාකරණං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා නාම.

තාසු පුරිමා තිස්සො ආචරියානං න සම්භවන්ති. න හි තෙ ගන්ථකරණත්ථාය ආරභිත්වා ඉදානි අදිට්ඨං ජොතෙන්ති, දිට්ඨං සංසන්දෙන්ති, සංසයං වා පක්ඛන්දන්ති තබ්බිසොධනපුබ්බකමෙව ගන්ථකරණෙ අභිනිවෙසනතො. ඉතරා පන ද්වෙ සම්භවන්ති. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. අපිච චොදනං සමුට්ඨාපෙන්තා ආචරියා අඤ්ඤං චොදකං පරිකප්පෙත්වා තස්ස වචනවසෙන සමුට්ඨාපෙන්තීති තංවසෙනෙත්ථ අදිට්ඨජොතනාවිමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡාපි ලබ්භන්තෙවාති දට්ඨබ්බං. තස්සාති තස්ස චිත්ත-සද්දස්ස. චිත්තෙ හි අධිගතෙ තස්ස වාචකො සද්දොපි සහචරියතො අධිගතොව හොතීති තස්ස ඉධ ත-සද්දෙන පරිග්ගහො. කෙචි පන ‘‘තස්ස චිත්තස්සා’’ති අත්ථං වදන්ති, තං ‘‘තස්ස ¶ කො වචනත්ථො’’ති ඉමිනා න සමෙති. න හි චිත්තස්ස ‘‘කො වචනත්ථො’’ති පුච්ඡා සම්භවතීති.

ඉදානි ¶ යථාපුච්ඡිතමත්ථං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘වුච්චතෙ’’ති තාව පටිඤ්ඤං කත්වා ‘‘සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනා’’තිආදිනා විස්සජ්ජනමාරද්ධං. තත්ථ සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනාති හෙට්ඨිමන්තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො උපාදාය සබ්බෙසං ආරම්මණවිජානනසභාවත්තා තෙසං සබ්බෙසමෙව සඞ්ගාහකවසෙන, න පන වක්ඛමානනිබ්බචනෙසු විය යථාලාභවසෙනාති අත්ථො. චින්තෙතීති විජානාති. චින්තෙන්ති තෙන ගොචරන්ති වා චිත්තං. සම්පයුත්තධම්මානං කත්තුතාසමාරොපනෙන හිස්ස කරණභාවො ලබ්භති. සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන තාව අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි යථාලාභවසෙනපි දස්සෙතුං ‘‘අත්තසන්තානං වා චිනොතීතිපී’’තිආදි වුත්තං. සබ්බචිත්තසාධාරණත්තා හි චිත්ත-සද්දස්ස යත්ථ යත්ථ යථා යථා අත්ථො ලබ්භති, තත්ථ තත්ථ තථා තථා ගහෙතබ්බො. යස්ස පන චිත්තස්ස යථාවුත්තඅත්ථවිසෙසො න ලබ්භති, තං රුළ්හීවසෙන චිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යථා කිලඤ්ජාදීහි කතම්පි තාලපණ්ණෙහි කතසරික්ඛකතාය රුළ්හීසද්දෙන ‘‘තාලවණ්ට’’න්ත්වෙව වුච්චතීති. අත්තසන්තානන්ති සකසන්තානං, ජවනසන්තානන්ති අත්ථො. අත්ත-සද්දස්ස හි පරපච්චනීකවචනත්තා අත්තනො සන්තානොති සදිසවසෙන උප්පජ්ජමානො ජවනසන්තානො වුච්චති. තං චිනොති රාසිං කරොතීති අයමත්ථො සාසෙවනකානං ජවනචිත්තානං වසෙන දට්ඨබ්බො. තානි හි පුරෙජාතානි පච්ඡාජාතානං ආසෙවනපච්චයා හුත්වා අත්තනො ජවනසන්තානස්ස පගුණබලවභාවකරණෙන තං චිනන්ති නාම. වා-සද්දො අසබ්බසඞ්ගාහකත්ථවිකප්පනෙ. පි-සද්දො කිරියාසම්පිණ්ඩනත්ථෙ. අථ වා ‘‘සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනා’’ති ඉමස්ස ඉධාපි සම්බන්ධො හොතීති ඉදම්පි සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තන්ති ගය්හමානෙ අත්තසන්තානන්ති විඤ්ඤාණවචනස්ස අත්ත-සද්දස්ස සකත්ථවුත්තිත්තායෙව තංවසෙන චිත්තසන්තානන්ති අත්ථො. අනන්තරාදිපච්චයවසෙන හි චිත්තසන්තානස්ස අබ්බොච්ඡින්නප්පවත්තිකරණතො සබ්බමෙව චිත්තජාතං චිත්තසන්තානං චිනොති නාම. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ¶ වා-සද්දො කිරියාවිකප්පනත්ථො. පි-සද්දො ‘‘චිත්ත’’න්ති ඉමස්ස ආකඩ්ඪනත්ථොති දට්ඨබ්බං. පුරිමපක්ඛෙ පන චිත්තන්ති අධිකාරතොව ගහෙතබ්බං.

9. විචිත්තං කරොති, විචිත්තස්ස වා කරණන්ති විචිත්තකරණං, තතො විචිත්තකරණා, විචිත්තචිත්තකම්මාදීනං කරණතොති අත්ථො. ලොකස්මිඤ්හි යං කිඤ්චි චිත්තකම්මාදිභෙදං විචිත්තං සිප්පජාතං, සබ්බං තං චිත්තෙනෙව චින්තෙත්වා කරීයතීති. තෙනාහ භගවා – ‘‘දිට්ඨං වො, භික්ඛවෙ ¶ , චරණං නාම චිත්තන්ති? එවං, භන්තෙ. තම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, චරණං නාම චිත්තං චිත්තෙනෙව චින්තිත’’න්ති (සං. නි. 3.100). ස්වායමත්ථො සවිඤ්ඤත්තිකානං බාත්තිංසචිත්තානමුපලබ්භති. සාසවකුසලාකුසලං වා විචිත්තගතිආදිකරණතො වා විචිත්තකරණට්ඨෙන චිත්තං. නනු ච විචිත්තගතිආදයො කම්මවසෙන නිප්ඵජ්ජන්ති. යථාහ –

‘‘කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ගතියා නානාකරණං පඤ්ඤායති අපදා ද්විපදා චතුප්පදා බහුප්පදා රූපිනො අරූපිනො සඤ්ඤිනො අසඤ්ඤිනො නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො, කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං උපපත්තියා නානාකරණං පඤ්ඤායති උච්චනීචතා හීනපණීතතා සුගතදුග්ගතතා, කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං අත්තභාවෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණතා සුජාතදුජ්ජාතතා සුසණ්ඨිතදුස්සණ්ඨිතතා, කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ලොකධම්මෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති ලාභාලාභෙ යසායසෙ නින්දාපසංසායං සුඛදුක්ඛෙ’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1).

තස්මා කම්මභෙදනිබ්බත්තත්තා ගතිආදීනං චිත්තතා. කම්මන්ති ච චෙතසිකධම්මභූතා චෙතනා, අභිජ්ඣාදයො ච වුච්චන්ති, න චිත්තන්ති. කථං චිත්තස්ස විචිත්තගතිආදිකරණන්ති? වුච්චතෙ ¶ – කම්මස්ස චිත්තසන්නිස්සිතත්තා තන්නිප්ඵාදිතම්පි චිත්තෙනෙව කතං හොති, යථා රාජයොධෙන පරාජිතො සත්තුරඤ්ඤා ජිතොති වුච්චති. විචිත්තං කරණමස්සාති වා විචිත්තකරණං. තතො එකට්ඨානිකවජ්ජිතඤ්හි චිත්තං පච්චෙකං පටිසන්ධාදිවිචිත්තකිරියවන්තතාය, සබ්බමෙව වා චිත්තං ආවජ්ජනාදිඅඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසකිරියවන්තතාය විචිත්තකරණං යුත්තන්ති. සබ්බවිකප්පෙසුපි ‘‘රූපභවො රූප’’න්තිආදීසු විය උත්තරපදලොපො චිත්තපරියායෙන ච විචිත්ත-සද්දෙන වා විග්ගහො වි-සද්දලොපො වා දට්ඨබ්බො. අථ වා ‘‘විචිත්තකරණා’’ති ඉදං චිත්තවිචිත්තභාවස්ස ඤාපකහෙතුනිදස්සනං. තෙන යස්මා ඉදං විචිත්තකරණං, තස්මා තස්ස විචිත්තස්ස නිප්ඵාදකං සයම්පි තථෙව විචිත්තන්ති විඤ්ඤාතබ්බන්ති එවං කරණවිචිත්තතාය විචිත්තත්තා චිත්තන්ති අත්ථො. ඨපෙත්වා තං කරණවිචිත්තතාය විචිත්තභාවං අත්තනො එව ජාතිභූමිසම්පයොගාදිවසෙන විචිත්තතාය චිත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො චිත්තතාය වා’’ති. තත්ථ යස්මා අඤ්ඤදෙව කුසලං, අඤ්ඤං අකුසලං, අඤ්ඤං අබ්යාකතං, අඤ්ඤං කාමාවචරං, අඤ්ඤං රූපාවචරාදිභෙදං, අඤ්ඤං සරාගං, අඤ්ඤං වීතරාගං, අඤ්ඤං සදොසං, අඤ්ඤං වීතදොසං, අඤ්ඤං සමොහං, අඤ්ඤං වීතමොහං, අඤ්ඤං රූපාරම්මණං, අඤ්ඤං සද්දාදිආරම්මණං, රූපාරම්මණෙසු ච අඤ්ඤං නීලාරම්මණං, අඤ්ඤං ¶ පීතාදිආරම්මණං. එවං සද්දාරම්මණාදීසුපි යථාසම්භවං. සබ්බෙසු චෙව තෙසු අඤ්ඤං හීනං, අඤ්ඤං මජ්ඣිමං, අඤ්ඤං පණීතං, හීනාදීසු ච අඤ්ඤං ඡන්දාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං චිත්තාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීරියාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීමංසාධිපතෙය්යන්ති එවමාදිනා ජාතිභූමිසම්පයුත්තආරම්මණහීනමජ්ඣිමපණීතඅධිපතිආදීනං වසෙන විචිත්තමනෙකප්පකාරං, තස්මා ඉමාය අත්තවිචිත්තතාය වා චිත්තන්ති වුච්චතීති.

කාමඤ්චෙත්ථ එකමෙව චිත්තං එවං විචිත්තං නාම න හොති, විචිත්තානං පන අන්තොගධත්තා එතෙසු යං කිඤ්චි එකම්පි විචිත්තතාය ¶ චිත්තන්ති වත්තුං වට්ටති සමුදායවොහාරෙන අවයවස්සාපි වොහරියමානත්තා යථා පබ්බතනදීසමුද්දාදීනමෙකදෙසා දිට්ඨා පබ්බතාදයො දිට්ඨාති, යථා ච එකෙකචිත්තසම්පයුත්තාපි වෙදනාදයො රාසට්ඨෙන ඛන්ධවොහාරෙන ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො’’තිආදිනා වුච්චන්ති. අපිචෙත්ථ විපාකවිඤ්ඤාණං කම්මකිලෙසෙහි චිතන්ති චිත්තං, තං කිලෙසසහායෙන කම්මුනා ඵලභාවෙන නිබ්බත්තිතං තෙහි චිතං නාම හොති. හොතු තාවිදං ලොකියවිපාකං සන්ධාය, ලොකුත්තරං පන පත්වා කථන්ති? වුච්චතෙ – ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා, යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති…පෙ… තස්මිං සමයෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා අරියමග්ගචෙතනායපි අවිජ්ජූපනිස්සයභාවස්ස පකාසිතත්තා ලොකුත්තරකුසලස්සාපි අනුසයා උපනිස්සයා හොන්තීති තන්නිබ්බත්තිතස්ස විපාකස්ස කම්මකිලෙසසඤ්චිතතාපරියායො ලබ්භතීති. චිතං තායතීති වා චිත්තං. කම්මාදිසඤ්චිතොපි හි අත්තභාවො විඤ්ඤාණූපරමෙ මතොති වුච්චති. යථාහ –

‘‘ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිමං;

අප්පවිද්ධො තදා සෙති, නිරත්ථංව කලිඞ්ගර’’න්ති. (සං. නි. 3.95);

සො පනායං චිත්ත-සද්දො කිඤ්චාපි අනෙකත්ථෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘චිත්තො ච ගහපතී’’තිආදීසු (අ. නි. 2.133; 4.176) පඤ්ඤත්තියං ආගතො. ‘‘සබ්බො ලොකො පරචිත්තෙන අචිත්තො’’තිආදීසු විඤ්ඤාණෙ. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි, එවං චිත්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.100) විචිත්තෙ, නානප්පකාරෙති අත්ථො. ‘‘චරණං නාම චිත්ත’’න්තිආදීසු චිත්තකම්මකෙ. ඉධ පන චතුබ්බිධධම්මෙ නිද්දෙසතො පකරණවසෙන යථාවුත්තවචනත්ථයුත්තො විඤ්ඤාණවචනොව දට්ඨබ්බොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤත්තියම්පී’’තිආදි ¶ . පඤ්ඤාපීයති එතායාති ¶ පඤ්ඤත්ති, තස්සං නාමපඤ්ඤත්තියන්ති අත්ථො. චිත්තොති හි එකස්ස ගහපතිනො නාමං. පි-සද්දො වක්ඛමානසම්පිණ්ඩනත්ථො. විඤ්ඤාණෙති සවිපාකාවිපාකභෙදෙ චිත්තෙ. තඤ්හි විජානනට්ඨෙන ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘විජානාතීති ඛො, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං, තස්මා විඤ්ඤාණන්ති වුච්චතී’’ති. චිත්තසම්මුතීති චිත්තවොහාරො. දට්ඨබ්බාති විඤ්ඤාතබ්බා. ඉධාති ඉමස්මිං චතුබ්බිධධම්මනිද්දෙසට්ඨානෙ. විඤ්ඤුනාති විජානතා, ආභිධම්මිකෙනාති අත්ථො.

විභාගවන්තානං ධම්මානං සභාවවිභාවනං විභාගෙන විනා න හොතීති චිත්තස්ස විභාගං දස්සෙතුං ‘‘සාරම්මණතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ආලම්බන්ති තං නිස්සාය පවත්තන්තීති ආරම්මණං, පච්චයො, ගොචරො ච. තථා හි ‘‘ලභති මාරො ආරම්මණං, ලභති මාරො ඔතාර’’න්තිආදීසු (දී. නි. 3.80) පච්චයො ‘‘ආරම්මණ’’න්ති වුච්චති. ‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සා’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.159) ගොචරො. ඉධ පන උභයම්පි වට්ටති සබ්බස්සෙව චිත්තස්ස සප්පච්චයසගොචරත්තා. සහ ආරම්මණෙන වත්තති තදවිනාභාවතොති සාරම්මණං. භාවප්පධානනිද්දෙසවසෙන චෙත්ථ සාරම්මණභාවො සාරම්මණ-සද්දෙන වුත්තො යථා ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතං (ඛු. පා. 6.3). චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’තිආදීසු (සං. නි. 4.85) රතනඅත්තත්තනියාදිභාවො රතනාදීහි සද්දෙහීති, තතො සාරම්මණභාවතොති අත්ථො. එවමඤ්ඤත්ථාපි යථානුරූපං දට්ඨබ්බං. එකවිධන්ති එකප්පකාරං, එකකොට්ඨාසන්ති අත්ථො.

සවිපාකාවිපාකතොති විපාකුප්පාදනසභාවස්ස විජ්ජමානාවිජ්ජමානභාවතො. විපාක-සද්දො හි ද්වීසු අත්ථෙසු පවත්තති. කත්ථචි විපක්කභාවමාපන්නෙසු අරූපධම්මෙසු, කත්ථචි විපාකුප්පාදනසභාවෙ ¶ . තථා හෙස ‘‘විපාකා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 3) විපක්කභාවමාපන්නෙසු අරූපධම්මෙසු පවත්තති. ‘‘විපාකධම්මධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 3) විපාකුප්පාදනසභාවෙ. ඉධ පන විපාකුප්පාදනසභාවො දට්ඨබ්බො. ඉතරථා හි අභිඤ්ඤාකුසලාදීනං සවිපාක-පදෙ අසඞ්ගහිතභාවාපත්ති සියා. තථා හි යදි විපක්කභාවමාපන්නා එව ධම්මා ඉධ ගහිතා සියුං, තෙ යස්ස සන්ති, තං සවිපාකමිතරමවිපාකන්ති අභිඤ්ඤාකුසලස්ස චෙව කදාචි අවිපාකස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිකම්මස්ස භාවනායපහාතබ්බාකුසලස්ස ච විපාකුප්පත්තියා අභාවතො අවිපාක-පදසඞ්ගහො සියා, එවඤ්ච ¶ සති ‘‘අවිපාකං අබ්යාකත’’න්ති වක්ඛමානත්තා නෙසං අබ්යාකතභාවො ආපජ්ජති, න චෙතමිට්ඨං කුසලාකුසලනිද්දෙසෙයෙව තෙසං නිද්දෙසතො. විපාකුප්පාදනසභාවෙ පන ගහිතෙ තංසභාවො නාම අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජමානතණ්හානුසයස්මිං සන්තානෙ සබ්යාපාරප්පවත්ති එවාති තස්සා තෙසුපි අත්ථිතාය අසතිපි විපාකුප්පාදනෙ සවිපාක-පදසඞ්ගහො සිද්ධොති න කොචි ඉට්ඨවිඝාතො ආපජ්ජති. යෙන පන කාරණෙන අභිඤ්ඤාකුසලාදිකමවිපාකං, යො චෙත්ථ වත්තබ්බො විනිච්ඡයො, තං සබ්බං තස්ස තස්ස ආගතට්ඨානෙයෙව දස්සයිස්සාම.

කතමං පනෙත්ථ සවිපාකං, කතමමවිපාකන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ සවිපාක’’න්තිආදි. අබ්යාකතන්ති විපාකකිරියාවසෙන දුවිධමබ්යාකතං. තෙසු විපාකචිත්තං තාව ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං විය නිරුස්සාහත්තා විපාකුප්පාදනෙ අසමත්ථං. කිරියචිත්තෙසු ච යදෙතං ඛීණාසවසන්තානෙයෙව නියතමට්ඨාරසවිධං විඤ්ඤාණං, තං උපච්ඡින්නභවමූලාය සන්තතියං පවත්තතීති සමුච්ඡින්නමූලාය ලතාය පුප්ඵං ¶ විය ඵලදායී න හොති. ආවජ්ජනද්වයං පන අනුපච්ඡින්නභවමූලෙපි සන්තානෙ පවත්තමානං අනාසෙවනභාවෙන දුබ්බලත්තා මොඝපුප්ඵමිව බීජභාවෙ අසමත්ථං අඵලමෙව. ඉති සබ්බමෙතං අබ්යාකතං විපාකාරහතාභාවතො අවිපාකන්ති වුත්තං ‘‘අවිපාකං අබ්යාකත’’න්ති. ජායන්ති එත්ථ අසදිසාපි සදිසාකාරාති ජාති, සමානාකාරො, කුසලාකුසලාබ්යාකතානං ජාති කුසලාකුසලාබ්යාකතජාති, තස්සා භෙදතො තිවිධං කුසලං අකුසලං අබ්යාකතන්ති. වචනත්ථපුච්ඡාය පයොජනං වුත්තමෙව.

10. ‘‘කුච්ඡිතාන’’න්තිආදි විස්සජ්ජනං. තත්ථ කුච්ඡිතානන්ති නින්දිතානං, අසුචි විය නාගරිකෙහි විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බානං පාපධම්මානන්ති අත්ථො. සලනතොති හිංසනතො, අපනයනතො වා. කුසලඤ්හි යථානුරූපං තදඞ්ගාදිවසෙන අකුසලධම්මෙ පජහන්තං තෙ හිංසති, අපනයතීති වා වුච්චති. අථ වා සලනතො සංවරණතො, පිදහනතොති අත්ථො. කුසලධම්මවසෙන හි අකුසලප්පවත්තිනිවාරණෙන, අප්පවත්තිධම්මතාපාදනෙන ච මනච්ඡට්ඨෙසු ද්වාරෙසු අප්පවත්තියා සංවුතා පිහිතා හොන්ති. කුසානන්ති රාගාදිඅසුචිසම්පයොගෙන නානාවිධදුක්ඛහෙතුතාය ච කුච්ඡිතෙනාකාරෙන අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ සයන්ති පවත්තන්තීති කුසා, පාපධම්මා. අථ වා කුච්ඡිතානං පාණාතිපාතාදීනං සාවජ්ජධම්මානං සානතො නිසානතො තෙජනතො කුසා, දොසලොභාදයො. දොසාදීනඤ්හි වසෙන චෙතනාය තික්ඛභාවප්පත්තියා පාණාතිපාතාදීනං මහාසාවජ්ජතාති. තෙසං ලවනෙන ඡින්දනෙන යථානුරූපං පජහනෙනාති අත්ථො. කුසෙනාති කුච්ඡිතානං සානතො තනුකරණතො, ඔසානකරණතො ¶ වා ‘‘කුසා’’ති ලද්ධනාමෙන ඤාණෙන. ලාතබ්බත්තාති ආදාතබ්බත්තා, සහජාතඋපනිස්සයභාවෙන සන්තානෙ පවත්තෙතබ්බත්තා. ඤාණඤ්හි තිහෙතුකකුසලං සහජාතභාවෙන ¶ චෙව උපනිස්සයභාවෙන ච, දුහෙතුකකුසලං උපනිස්සයභාවෙනෙව සන්තානෙ පවත්තෙති. එවඤ්ච කත්වා කොසල්ලසම්භූතට්ඨො කුසලට්ඨොති සබ්බකුසලානං සාධාරණවසෙන අත්ථො වුච්චති. අථ වා කුසෙනාති ජාතිසද්දතාය එකවචනනිද්දෙසො, කුසෙහීති පන අත්ථො. පුඤ්ඤකිරියාවසෙන හි පවත්තානි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි යථාවුත්තනයෙන ‘‘කුසානී’’ති වුච්චන්ති, තෙහි ලාතබ්බත්තා වුත්තනයෙන පවත්තෙතබ්බත්තා. අපිචෙත්ථ –

‘‘කුසො විය ලුනාතීති, කුසා විය ලුනාති වා;

කුසලං කුං සලෙතීති, ලුනාති කුසමිච්චපී’’ති.

තත්ථ යථා කුසො ගහිතො උභයභාගගතං හත්ථපදෙසං ලුනාති, එවමිදම්පි උප්පන්නානුප්පන්නවසෙන උභයභාගගතං කිලෙසපක්ඛං ලුනාති ඡින්දති, සෙය්යථාපි – ‘‘අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති, වායමති, උප්පන්නානං…පෙ… පහානායා’’ති ආගතං සම්මප්පධානං. තස්මා කුසො විය ලුනාතීති කුසලං. කුසා විය ලුනාතීති එත්ථ ‘‘කු’’ඉති භූමි වුච්චති, ධම්මානං අධිට්ඨානභාවෙන තංසදිසතාය ඉධ රූපාරූපක්ඛන්ධො වුත්තො. අත්තනො නිස්සයභූතස්ස තස්ස එතරහි, ආයතිඤ්ච අනුදහනතො විනාසනතො කුං සායන්තීති කුසා, රාගාදයො, තෙ විය අත්තනො නිස්සයං ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. පයොගසම්පාදිතා හි කුසලධම්මා අච්චන්තමෙව රූපාරූපධම්මෙ අප්පවත්තිකරණෙන සමුච්ඡින්දන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුපාපනතොති. වුත්තනයෙන පන ‘‘කු’’න්ති ලද්ධනාමස්ස රූපාරූපක්ඛන්ධස්ස සලනතො අපනයනතො කුං සලෙතීති කුසලං. කුසං ලුනාතීති පන කුච්ඡිතා එත්ථ සයන්තීති කුසො, කායො, තං ලුනාති යථාවුත්තවසෙනෙවාති කුසලං.

11. ඉදානි ¶ කුසල-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරදස්සනත්ථමාහ ‘‘ඡෙකෙ කුසල-සද්දොය’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං (ම. නි. 2.87), කුසලානච්චගීතස්ස, සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.94) ඡෙකෙ දිට්ඨො, ඡෙකපරියායො පවීණත්ථොති අත්ථො. ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්යෙ. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො ¶ අනවජ්ජො’’ති (ම. නි. 2.361) ච ‘‘අපරං පන, භන්තෙ, එතදානුත්තරියං, යථා භගවා ධම්මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති (දී. නි. 3.145) ච එවමාදීසු අනවජ්ජෙ. ‘‘කුසලානං ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති (දී. නි. 3.80), කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’ති (ධ. ස. 431) ච ආදීසු ඉට්ඨවිපාකෙ. අනවජ්ජාදිකෙති අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකෙ, ‘‘අනවජ්ජාදිකෙ’’ති ච අත්තනා වක්ඛමානලක්ඛණස්ස අනුරූපත්තා වුත්තං, න පන ආරොග්යත්ථස්ස අසම්භවතො. කිලෙසරොගස්ස හි අභාවතො කුසලං ආරොග්යං හොති.

වජ්ජා රාගාදයො, තෙ යස්ස න සන්ති, තං අනවජ්ජං, ඉට්ඨො විපාකො චතුක්ඛන්ධසඞ්ඛාතො යස්ස, තං ඉට්ඨවිපාකං, ඉට්ඨවිපාකතා චස්ස තංසභාවවන්තතාය දට්ඨබ්බා, න තස්ස අවස්සං ඉට්ඨවිපාකසම්භවතොයෙව, ලක්ඛීයති අනෙනාති ලක්ඛණං, අනවජ්ජඤ්ච තං ඉට්ඨවිපාකඤ්චාති අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකං. තං ලක්ඛණමස්සාති අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණං.

නනු ච කුසලමෙව අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකං, වුත්තනියාමෙන පන අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකතො අඤ්ඤං කුසලං සියා. න හි සයමෙව අත්තනො ලක්ඛණන්ති සක්කා වත්තුන්ති? නායං දොසො පරිඤ්ඤාතාපරිඤ්ඤාතවචනත්ථභාවභෙදෙ ¶ එකස්සාපි ලක්ඛිතබ්බලක්ඛණභාවපරිකප්පනතො. ‘‘අනවජ්ජඉට්ඨවිපාක’’න්ති හි පරිඤ්ඤාතවචනත්ථං. ‘‘කුසල’’න්ති අපරිඤ්ඤාතවචනත්ථං. එවඤ්ච යෙන සභාවෙන පරිඤ්ඤාතවචනත්ථස්ස සද්දස්ස අත්ථො හොති, යෙන ච අපරිඤ්ඤාතවචනත්ථස්ස, තෙසං පරිඤ්ඤාතාපරිඤ්ඤාතවචනත්ථසභාවානං භෙදෙන තංසමඞ්ගිස්ස කුසලස්ස එකස්සාපි භෙදො පරිකප්පීයති යථා ‘‘පුරෙ භවං පටු ආසි, පටුතරො එතරහී’’ති ගුණභෙදෙන, වත්ථුභෙදෙන ච පරිකප්පීයති, තස්මා පරිඤ්ඤාතවචනත්ථභාවෙන ලක්ඛණං, අපරිඤ්ඤාතවචනත්ථභාවෙන ලක්ඛිතබ්බන්ති එවං පරිකප්පිතභෙදෙ පරිග්ගය්හමානෙ න කොචි දොසො ආපජ්ජති.

අථ වා ලක්ඛීයතීති ලක්ඛණං, අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකඤ්ච තං ලක්ඛණඤ්චාති අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණං, යං අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකං හුත්වා ලක්ඛීයති, තං කුසලන්ති අත්ථො. අථ වා අනවජ්ජ-සද්දෙන අනවජ්ජභාවො වුත්තො, ඉට්ඨවිපාකසද්දෙන ඉට්ඨවිපාකභාවො, තස්මා අනවජ්ජො ච ඉට්ඨවිපාකො ච අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකං, තං ලක්ඛණමෙතස්සාති කරණත්ථෙ, කම්මත්ථෙ වා ලක්ඛණ-සද්දෙන අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණන්ති අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකසභාවවන්තං, අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකභාවෙන ¶ ලක්ඛිතබ්බං වාති අත්ථො. කිං පනෙත්ථ කාරණං පදද්වයපරිග්ගහෙන, නනු එකෙනෙව පදෙන අධිප්පෙතත්ථසිද්ධි සියා. කිඤ්චාපි හි ‘‘අනවජ්ජලක්ඛණ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අපරං පන, භන්තෙ, එතදානුත්තරියං, යථා භගවා ධම්මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’තිආදීසු (දී. නි. 3.145) විය වජ්ජරහිතත්තා අබ්යාකතස්සාපි පසඞ්ගො සියාති ඉට්ඨවිපාක-පදං වත්තබ්බමෙව, ‘‘ඉට්ඨවිපාකලක්ඛණ’’න්ති පන වුත්තෙ ඉතරං න වත්තබ්බං අබ්යාකතස්ස විපාකාරහභාවෙන ඉට්ඨවිපාකතාපසඞ්ගභාවතො? සච්චමෙතං, අනවජ්ජ-පදෙන කුසලස්ස පවත්තිසුඛතං, ඉට්ඨවිපාක-පදෙන ච විපාකසුඛතං දස්සෙතුං ¶ පදද්වයං වුත්තං. අනවජ්ජපදඤ්හි අත්තනො පවත්තිසභාවවසෙන ලක්ඛණවචනං, ඉතරං කාලන්තරෙ විපාකුප්පාදනසමත්ථතාවසෙනාති. අථ වා කුසලස්ස අත්ථවිසුද්ධිං දස්සෙතුං පුරිමපදං වුත්තං, පරිසුද්ධවිපාකතං දස්සෙතුං පච්ඡිමං. පුරිමං වා කුසලස්ස අකුසලසභාවතො නිවත්තනං, පච්ඡිමං අබ්යාකතසභාවතොති අලමතිපපඤ්චෙන. එත්ථ ච ‘‘අනවජ්ජ…පෙ… ලක්ඛණ’’න්ති වචනෙන කුසලස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණං වුත්තං අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකසභාවස්ස කුසලජාතියා සාධාරණත්තා. අකුසලාදීනමසාධාරණභාවෙන සභාවලක්ඛණං වාති දට්ඨබ්බං.

අකුසලවිද්ධංසනරසන්ති යථානුරූපං අකුසලප්පජහනකිච්චං. කුසලඤ්හි පරිත්තමහග්ගතලොකුත්තරභෙදභින්නං යථාක්කමං තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන අකුසලපක්ඛං පජහති. අථ තදඞ්ගාදිප්පහානානං කිං නානාකරණන්ති? වුච්චතෙ – දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථුගතෙන තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස මච්ඡෙරාදිඅකුසලඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං, තං දීපාලොකෙන අන්ධකාරවිද්ධංසනං විය දට්ඨබ්බං, කාමාවචරකුසලානං පරිත්තානුභාවතාය තෙහි අත්තනො ඨිතික්ඛණෙ විද්ධංසිතානමකුසලානං තදපගමෙ සති පුන ආගමෙන වොත්ථරණතො. තෙසං තෙසං නීවරණධම්මානං වික්ඛම්භනසඞ්ඛාතං පවත්තිනිවාරණවසෙන පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං, තං ඝටප්පහාරෙන ජලතලෙ සෙවාලවියූහනං විය දට්ඨබ්බං. යථා හි බලවතා ඝටප්පහාරෙන දූරීකතං සෙවාලං තස්මිං අපනීතෙපි තංපහාරවෙගෙන සහසා න ඔත්ථරති, එවමෙව උපචාරප්පනාභෙදෙන ඣානෙන වික්ඛම්භිතා කාමච්ඡන්දාදයො තදප්පවත්තිකාලෙපි තස්ස බලෙන සහසා න ඔත්ථරන්තීති. අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනසඞ්ඛාතං සම්මා උච්ඡෙදවසෙන පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං, තං පන අසනිසම්පාතෙන රුක්ඛාදීනං සමූලවිද්ධංසනං විය දට්ඨබ්බං. න හි අරියමග්ගෙන ¶ සමුච්ඡින්නකිලෙසා අනුසයමත්තකෙනාපි සන්තානෙ පවත්තන්ති. යථා පන එකවාරප්පවත්තෙනපි ඉන්දග්ගිනා සහ මූලෙහි විද්ධංසිතා රුක්ඛාදයො න පුන විරුහන්ති, එවමෙවං එකචිත්තක්ඛණිකෙනපි ¶ තෙන අත්තනො උප්පාදමත්තෙනෙව අනුසයමත්තට්ඨායිනොපි කිලෙසා සබ්බෙන සබ්බං විද්ධංසිතායෙව හොන්ති.

වොදානං විසුද්ධි, සංකිලෙසමලවිමුත්තීති අත්ථො, තථා හුත්වා පච්චුපට්ඨානමස්සාති වොදානපච්චුපට්ඨානං, පරිසුද්ධාකාරෙන යොගිනො ඤාණස්ස උපට්ඨාතීති වුත්තං හොති.

එවං කුසලස්ස වජ්ජරහිතඉට්ඨවිපාකසභාවෙහි ලක්ඛණං, කිච්චඋපට්ඨානාකාරවසෙන ච රසපච්චුපට්ඨානානි වත්වා පුන වජ්ජපටිපක්ඛභාවවසෙන ච ලක්ඛණං, සම්පත්තිඵලවසෙන ච රසාදිකං දස්සෙතුං ‘‘වජ්ජපටිපක්ඛත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වජ්ජානං පටිපක්ඛභාවො වජ්ජපටිපක්ඛත්තං, තතො. එතෙන ‘‘අනවජ්ජලක්ඛණ’’න්ති එත්ථ අ-කාරො පටිපක්ඛත්ථොති දස්සෙති, තෙන පනස්ස අබ්යාකතතො නිවත්තනං කතං. ඉතරථා හි නාස්ස වජ්ජං, වජ්ජතො අඤ්ඤං වා අනවජ්ජන්ති අබ්යාකතස්සාපි තංලක්ඛණතාපසඞ්ගො සියා. ‘‘වජ්ජපටිපක්ඛත්තා’’ති පන වුත්තෙ යස්මා කුසලාකුසලානමෙව පහායකප්පහාතබ්බභාවෙන ආලොකන්ධකාරානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤං උජුවිපච්චනීකභාවො, තස්මා කුසලමෙව වජ්ජපටිපක්ඛත්තා අනවජ්ජලක්ඛණං, න අඤ්ඤන්ති අයමත්ථො සිද්ධො හොති. වොදානභාවරසන්ති වොදානභාවසම්පත්තිකං, කිලෙසමලෙහි අසංකිලිට්ඨභාවෙන සම්පජ්ජනකන්ති අත්ථො. පච්චුපට්ඨාපීයති උපනීයති කාරණෙන, අත්තනො වා කාරණං පටිච්ච, තප්පටිබද්ධභාවෙන පටිමුඛං වා උපට්ඨාතීති පච්චුපට්ඨානං, ඉට්ඨො විපාකො පච්චුපට්ඨානමස්සාති ඉට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං.

අසති ¶ යොනිසොමනසිකාරෙ කුසලස්ස අනුප්පජ්ජනතො, සති ච තස්මිං උප්පජ්ජනතො තස්ස සො ආසන්නකාරණන්ති ආහ ‘‘යොනිසොමනසිකාරපදට්ඨාන’’න්ති. තත්ථ යොනිසො පථෙන උපායෙන මනසිකාරො යොනිසොමනසිකාරො, අත්ථතො පන සානුසයසන්තානවතො ඡන්නං ද්වාරානමාපාථගතෙස්වාරම්මණෙසු පතිරූපදෙසවාසාදිසම්පත්තියා කුසලධම්මානං පච්චයභාවෙන භවඞ්ගං ආවට්ටෙත්වා උප්පන්නමාවජ්ජනං යොනිසොමනසිකාරො නාම. වුත්තපටිපක්ඛවසෙන අයොනිසොමනසිකාරොපි දට්ඨබ්බො. යං පන නිරනුසයසන්තානසමඞ්ගිස්ස කිරියචිත්තානං පච්චයභාවෙන උප්පන්නං, තං ඨපෙත්වා නිරවජ්ජධම්මං සාවජ්ජධම්මස්ස කස්සචි පච්චයභාවානුපගමනතො යොනිසොමනසිකාරපක්ඛං වා භජෙය්ය. ඛීණාසවසන්තානගතත්තා යොනිසොඅයොනිසොභාවමනපෙක්ඛිත්වා ආපාථගතාරම්මණෙසු උප්පත්තිමත්තං ¶ විනා න කස්සචි කුසලාකුසලභාවස්ස පච්චයො හොතීති තදුභයවසෙන නවත්තබ්බත්තා අබ්යාකතමනසිකාරොති වා සඞ්ඛං ගච්ඡෙය්යාති.

සාවජ්ජානිට්ඨවිපාකලක්ඛණමකුසලන්ති එත්ථාපි ‘‘වජ්ජා රාගාදයො, තෙ යස්ස සන්ති, තං සාවජ්ජං, අනිට්ඨො විපාකො යස්ස, තං අනිට්ඨවිපාක’’න්තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙන පටිපක්ඛයොජනා දට්ඨබ්බා. රසාදිතො පනෙතං අනත්ථජනනරසං, සංකිලෙසපච්චුපට්ඨානං. අථ වා ගාරය්හභාවතො සාවජ්ජලක්ඛණමෙව, සංකිලෙසභාවරසං, අනිට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. වචනත්ථතො පන න කුසලන්ති අකුසලං, කුසලපටිපක්ඛන්ති අත්ථො. පටිපක්ඛත්ථෙ හි අයං අකාරො, න පන අඤ්ඤත්ථෙ, නාපි අභාවෙ. ඉතරථා හි තිකං න සියා, දුකං, චතුක්කං වා ආපජ්ජෙය්ය. තථා හි යදි කුසලතො අඤ්ඤමකුසලං සියා ¶ , තදා අබ්යාකතස්සාපි තතො අඤ්ඤභාවෙන අකුසල-සද්දසඞ්ගහොති කුසලාකුසලජාතිභෙදතො දුවිධන්ති දුකං වත්තබ්බං. යදි ච කුසලාභාවො අකුසලං, තෙන න කාචි ජාති ගය්හතීති කුසලාබ්යාකතජාතිභෙදතො දුකමෙව වත්තබ්බං. අථ සියා ‘‘අභාවොපි විසුං ගහෙතබ්බො’’ති, එවං සති තස්ස ජාතියා අභාවතො ජාති-සද්දෙන සහ සම්බන්ධො න සියා. විජ්ජමානස්ස හි ජාති නාම හොති. යථෙව වා කුසලස්ස අභාවො, එවං අබ්යාකතස්සාපි අභාවො අත්ථීති අනබ්යාකතජාතිපි වත්තබ්බාති චතුක්කං ආපජ්ජෙය්ය. න චෙතමිට්ඨං කුසලාදිවසෙන තිවිධජාතියා එව ඉච්ඡිතත්තා, පාළියඤ්ච ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මා’’ති තිකවසෙනෙව වුත්තත්තා ‘‘කුසලපටිපක්ඛ’’න්ති පන වුච්චමානෙ මිත්තපටිපක්ඛො අමිත්තො විය, ලොභපටිපක්ඛො අලොභො විය ච යං ධම්මජාතං කුසලස්ස උජුවිපච්චනීකභූතං, තං අකුසලන්ති තස්ස වසෙන තිකං උපපන්නං හොති, උජුවිපච්චනීකතා චස්ස සාවජ්ජානිට්ඨවිපාකත්තා, තෙන පහාතබ්බභාවතො ච වෙදිතබ්බා, න පන කුසලවිනාසනතො. න හි අකුසලෙන කුසලං පහීයති, මහාබලත්තා පන කුසලමෙව තං පජහති. කුසලඤ්හි මහාබලං, අකුසලං දුබ්බලං. තෙනෙවාහ ‘‘අබලා නං බලීයන්ති, මද්දන්තෙනං පරිස්සයා’’ති (සු. නි. 776), තස්මා කුසලමෙව යථාවුත්තනයෙන අකුසලස්ස පහායකං, නාකුසලං ඉතරස්සාති වෙදිතබ්බං.

තදුභය…පෙ… අබ්යාකතන්ති යං ධම්මජාතං කුසලං විය න අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණං, නාපි අකුසලං විය සාවජ්ජානිට්ඨවිපාකලක්ඛණං, අථ ඛො අවිපාකත්තා ¶ තදුභයවිපරීතලක්ඛණං, තං අබ්යාකතන්ති අත්ථො. නනු ච ‘‘තදුභයවිපරීතලක්ඛණ’’න්ති වුත්තෙ සුඛදුක්ඛවෙදනානං විපරීතා උපෙක්ඛාවෙදනා ¶ විය ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකානං විපරීතො අඤ්ඤො කොචි විපාකො යස්ස අත්ථි, තං අබ්යාකතන්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති තථා අසම්භවතො. යථා හි ආලොකන්ධකාරානං විපරීතො අඤ්ඤො කොචි නත්ථි, එවමිට්ඨානිට්ඨවිපාකානං විපරීතො න කොචි විපාකො අත්ථීති. අථ වා තං-සද්දො ඉධ ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකනිරපෙක්ඛං කුසලාකුසලමත්තමෙව පච්චාමසතීති කුසලාකුසලානං සවිපාකත්තා තදුභයවිපරීතලක්ඛණං, තං අවිපාකලක්ඛණන්ති අත්ථොති අලමෙත්ථ අනුයොගෙන. කුසලාකුසලභාවෙන න බ්යාකතන්ති අබ්යාකතං. කුසලාකුසලඤ්හි වත්වා අබ්යාකතස්ස වුත්තත්තා කුසලාකුසලභාවෙනෙව අවුත්තත්තාති විඤ්ඤායති, න පකාරන්තරෙන. තථා අවචනඤ්ච තස්ස තදුභයවිපරීතලක්ඛණත්තායෙව, න පන අවත්තබ්බත්තාමත්තෙනාති දට්ඨබ්බං. අථ වා වි-සද්දො විරොධිවචනො. ආ-සද්දො අභිමුඛභාවප්පකාසනො, තස්මා අත්තනො පච්චයෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං විරොධාභිමුඛතං කතං ලක්ඛණවිරොධතො පහායකප්පහාතබ්බභාවතො වාති බ්යාකතං, කුසලාකුසලං. තතො අඤ්ඤං අබ්යාකතං. තඤ්හි ලක්ඛණතො අඤ්ඤමඤ්ඤං කුසලාකුසලං විය න තස්ස විරුද්ධං. න හි අවිපාකතං අනිට්ඨවිපාකතා විය, ඉට්ඨවිපාකතාය ඉට්ඨවිපාකතා විය ච අනිට්ඨවිපාකතාය ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකතාහි විරුජ්ඣති, න චාපි අබ්යාකතං කුසලාකුසලෙසු කිඤ්චි පජහති, න ච කෙනචි පහාතබ්බන්ති. ‘‘තදුභයවිපරීතලක්ඛණමබ්යාකත’’න්ති විඤ්ඤායමානෙ අහොසි කම්මං, නාහොසි කම්මවිපාකො, නත්ථි කම්මවිපාකො, න භවිස්සති කම්මවිපාකොති ඉමිනා තිකෙන සඞ්ගහිතස්ස ගතිඋපධිකාලප්පයොගවිපත්තීහි අවිපාකස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිකම්මස්ස භාවනායපහාතබ්බස්ස අකුසලස්ස ච අභිඤ්ඤාකුසලස්ස ච විපාකුප්පාදනාභාවතො ‘‘සියා නු ඛො අබ්යාකතභාවො වා’’ති කදාචි කොචි චින්තෙය්යාති තන්නිවාරණත්ථමාහ ‘‘අවිපාකාරහං වා’’ති, විපාකං ¶ දාතුං නාරහති තත්ථ සාමත්ථියාභාවතොති අවිපාකාරහං. ඉදං වුත්තං හොති – දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදයො තාව පච්චයවෙකල්ලාදීහි කාරණෙහි අවිපාකා, සචෙ පනෙතෙ තබ්බිදූරා අස්සු, තදා විපාකදානෙ සමත්ථතාය විපාකාරහායෙව, තං පන න තථා, අථ ඛො යෙන කෙනචි ආකාරෙන විපාකදානෙ අසමත්ථතායෙව විපාකාරහං න හොති, තං අබ්යාකතං නාමාති.

ඉදානි එවං තිකවසෙන නිද්දිට්ඨෙසු කුසලාදීසු පඨමං තාව කුසලචිත්තං විභජන්තො ‘‘තත්ථ කුසලචිත්ත’’න්තිආදිනා තස්ස ගණනපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. එකවීසතිවිධන්ති අට්ඨ කාමාවචරානි ¶ , පඤ්ච රූපාවචරානි, චත්තාරි අරූපාවචරානි, චත්තාරි ලොකුත්තරානීති එවං සඞ්ඛෙපතො එකවීසතිවිධං. භූමිතො චතුබ්බිධන්ති කාමරූපාරූපලොකුත්තරභූමිසඞ්ඛාතානං චතුන්නං භූමීනං වසෙන තත්ථ පවත්තමානං චිත්තම්පි චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ භවන්ති එත්ථාති භූමි, ඨානං, අවත්ථා ච. අවත්ථාපි හි අවත්ථවන්තානං පවත්තිට්ඨානං විය ගය්හති. එවඤ්හි නෙසං සුඛග්ගහණං හොති. අවත්ථාති චෙත්ථ ධම්මානං කාමතණ්හාදීහි පරිච්ඡින්නාපරිච්ඡින්නභාවො. තත්ථ පුරිමා තිස්සො භූමියො උභයවසෙන වෙදිතබ්බා, ඉතරා අවත්ථාවසෙනෙව. න හි ලොකුත්තරධම්මානං කාමභවාදිතො අඤ්ඤං ඨානමුපලබ්භතීති.

අඤ්ඤත්ථ පවත්තමානස්සාපි වක්ඛමානනයෙන කාමභූමිපරියාපන්නත්තා භූමිතො එකවිධන්ති. සවත්ථුකාවත්ථුකභෙදතොති චක්ඛාදීනි පඤ්ච, හදයඤ්චාති ඡ වත්ථූනි. කුසලස්ස පන චක්ඛාදිනිස්සිතත්තාභාවතො හදයවත්ථු ඉධ වත්ථූති අධිප්පෙතං. තෙන සහිතං එකන්තෙන තන්නිස්සිතප්පවත්තිතොති සවත්ථුකං, කාමරූපධාතුයං පවත්තමානවිඤ්ඤාණං. තත්ථ හි අරූපස්ස රූපපටිබන්ධප්පවත්ති, අරූපධාතුයං පන රූපාභාවතො වත්ථුවිරහිතමෙව පවත්තතීති තත්ථ පවත්තමානං ¶ අවත්ථුකං. හීන…පෙ… තිවිධන්ති එත්ථ පච්චයතො, ඵලතො ච මජ්ඣිමපණීතෙහි නිහීනං, තෙසං වා ගුණෙහි පරිහීනන්ති හීනං, අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතන්ති පණීතං, උභින්නං වෙමජ්ඣෙ භවං මජ්ඣිමං. තත්ථ හීනෙන ඡන්දෙන චිත්තෙන වීරියෙන වීමංසාය වා පවත්තිතං හීනං, මජ්ඣිමෙහි ඡන්දාදීහි පවත්තිතං මජ්ඣිමං, පණීතෙහි පණීතං. ඡන්දාදීනං පන හීනාදිභාවො අධිමුත්තිවසෙන දට්ඨබ්බො. හීනාධිමුත්තිවසෙන හි නෙසං හීනතා, පණීතාධිමුත්තිවසෙන පණීතතා, තදුභයවෙමජ්ඣවසෙන මජ්ඣිමතා. යසකාමතාය වා කතං කුසලං හීනං, පුඤ්ඤඵලකාමතාය මජ්ඣිමං, ‘‘පුඤ්ඤං නාමෙතං සාධූහි කත්තබ්බමෙවා’’ති එවං අරියභාවං නිස්සාය කතං පණීතං. ‘‘අහමස්මි දානපති, ඉමෙ පනඤ්ඤෙ දානදාසාදයො’’තිආදිනා අත්තුක්කංසනපරවම්භනාහි උපක්කිලිට්ඨං පවත්තිතං වා හීනං, තථා අනුපක්කිලිට්ඨං මජ්ඣිමං, මග්ගඵලපදට්ඨානං පණීතං. භවභොගසම්පත්තිනිමිත්තං වා කතං හීනං, සාවකපච්චෙකබොධිපාරමිතාවසෙන අත්තනො විමොක්ඛත්ථාය කතං මජ්ඣිමං, සම්මාසම්බොධිපාරමිතාවසෙන සබ්බෙසං විමොක්ඛත්ථාය කතං පණීතන්ති.

සොමනස්සු…පෙ… භෙදතොති භෙද-සද්දො පච්චෙකං සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදතො ඤාණභෙදතො පයොගභෙදතො’’ති. තත්ථ පයොගභෙදතොති සඞ්ඛාරභෙදතොති අත්ථො. නනු ච සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදො ¶ තාව යුත්තො තෙසං භින්නසභාවත්තා. ඤාණප්පයොගභෙදො පන කථන්ති? වුච්චතෙ – ඤාණප්පයොගකතො භෙදො ඤාණප්පයොගභෙදො තෙසං භාවාභාවමුපාදාය පවත්තත්තා. ඉදානි තමෙව සොමනස්සුපෙක්ඛාදිභෙදං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථිද’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සොමනස්සසහගත’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජෙති. තත්ථ සෙය්යථිදන්ති තං කතමං, තං කථන්ති වා අත්ථො.

සොභනං ¶ මනො, සොභනං වා මනො එතස්සාති සුමනො, තස්ස භාවො සොමනස්සං, මානසිකසුඛවෙදනායෙතං අධිවචනං, සොමනස්සෙන උප්පාදතො යාව නිරොධා සහගතං පවත්තං සංසට්ඨං සම්පයුත්තන්ති අත්ථො. අථ වා සොමනස්සෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතන්ති සොමනස්සසහගතං. ජානාති යථාසභාවං පටිවිජ්ඣතීති ඤාණං, තෙන සමං එකුප්පාදාදීහි පකාරෙහි යුත්තන්ති ඤාණසම්පයුත්තං. නාස්ස සඞ්ඛාරො අත්ථීති අසඞ්ඛාරං, අසඞ්ඛාරමෙව අසඞ්ඛාරිකං. සහ සඞ්ඛාරෙන පවත්තමානං සසඞ්ඛාරං, තදෙව සසඞ්ඛාරිකං. සඞ්ඛාරොති චෙත්ථ අත්තනො, පරස්ස වා පුබ්බප්පයොගො ‘‘සඞ්ඛරොති තික්ඛභාවසඞ්ඛාතෙන මණ්ඩනවිසෙසෙන සජ්ජෙති, සඞ්ඛරීයති වා සජ්ජීයති චිත්තං එතෙනා’’ති කත්වා. තත්ථ දානාදිපුඤ්ඤකරණකාලෙ මච්ඡෙරමලථිනමිද්ධාදීහි උපක්කිලෙසෙහි සංසීදමානෙ චිත්තෙ උපක්කිලෙසවූපසමවසෙන, චිත්තස්ස ච උස්සාහජනනවසෙන තීසු ද්වාරෙසු පවත්තො සම්මාවායාමො අත්තනො පයොගො නාම. කුසලකරණෙ නිරුස්සාහස්ස පන ‘‘අම්භො, සප්පුරිස, කුසලකරණං නාම පණ්ඩිතෙහි ආසෙවිතමග්ගො, තත්ථ තයාපි පටිපජ්ජිතුං වට්ටති, තස්මා දානං දෙහි, සීලං රක්ඛ, තඤ්හි තෙ අත්ථාය හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’තිආදිනා කුසලකරණත්ථාය උස්සාහජනනවසෙන පරෙසං කායවචීද්වාරෙසු පවත්තා ආණත්ති පරප්පයොගො නාම. තෙසු පන පුරිමො පුබ්බභාගප්පවත්තචිත්තසන්තානෙ, පච්ඡිමො පරෙසං චිත්තසන්තානෙයෙව සම්භවතීති තන්නිබ්බත්තිතො චිත්තස්ස තික්ඛභාවසඞ්ඛාතො විසෙසො ඉධ උපචාරතො සඞ්ඛාරොති වෙදිතබ්බො. තෙනාහු ආචරියා –

‘‘පුබ්බප්පයොගසම්භූතො, විසෙසො චිත්තසම්භවී;

සඞ්ඛාරො ඉති සඞ්ඛාර-සභාවඤ්ඤූහි කිත්තිතො’’ති.

අථ ¶ වා ‘‘සසඞ්ඛාරිකමසඞ්ඛාරික’’න්ති ච එතං කෙවලං සඞ්ඛාරස්ස භාවාභාවමත්තාපෙක්ඛාය වුත්තං, න තස්ස සහප්පවත්තිසබ්භාවාභාවතොති භින්නසන්තානප්පවත්තිනොපි සඞ්ඛාරස්ස ඉදමත්ථිතාය තංවසෙන නිබ්බත්තං චිත්තං සඞ්ඛාරො අස්ස අත්ථීති සසඞ්ඛාරිකං සහ-සද්දස්ස විජ්ජමානත්ථපරිදීපනතො ¶ ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු විය. තබ්බිපරීතං පන තදභාවතො යථාවුත්තවසෙනෙව අසඞ්ඛාරිකං. අථ වා සඞ්ඛරණං, සඞ්ඛරීයති වා එතෙන ආගන්තුකසම්භූතෙන චිත්තසංසීදනසභාවාපනයනවසෙනෙව සජ්ජීයති, සඞ්ඛරොති වා තං යථාවුත්තවසෙනෙවාති සඞ්ඛාරොති උජුකමෙව පුබ්බප්පයොගජනිතො තික්ඛභාවො වුච්චති, තදභාවතො අසඞ්ඛාරිකං, සභාවතික්ඛන්ති අත්ථො. තංසහගතාය සසඞ්ඛාරිකං, අථ වා මච්ඡෙරමලාදීහි සඞ්ඛරීයතීති සඞ්ඛාරො, චිත්තස්ස සංසීදනසභාවො, සො යස්ස නත්ථීති අසඞ්ඛාරිකං, ඉතරං සසඞ්ඛාරිකං. පණීතඋතුභොජනාදිකො වා බලවපච්චයො සඞ්ඛාරො ‘‘සඞ්ඛරොති චිත්තං තික්ඛභාවෙන, සඞ්ඛරීයති වා තං එතෙනා’’ති කත්වා. අ-කාරස්ස වුඩ්ඪත්ථවුත්තිතාය වුඩ්ඪිප්පත්තො සඞ්ඛාරො අස්සාති අසඞ්ඛාරිකං, බලවපච්චයවන්තන්ති අත්ථො. වුඩ්ඪිපරිදීපකෙන පන අ-කාරෙන අවිසෙසිතත්තා සසඞ්ඛාරිකං සප්පච්චයං දුබ්බලපච්චයන්ති අධිප්පායො. ඤාණෙන විප්පයුත්තං විරහිතන්ති ඤාණවිප්පයුත්තං.

උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා, වෙදියමානාපි ආරම්මණං අජ්ඣුපෙක්ඛති, මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතියාති අත්ථො. අථ වා ඉට්ඨෙ, අනිට්ඨෙ ච ආරම්මණෙ පක්ඛපාතාභාවෙන උපපත්තිතො යුත්තිතො ඉක්ඛති අනුභවතීති උපෙක්ඛා. අථ වා උපෙතා සුඛදුක්ඛානං අවිරුද්ධා ඉක්ඛා අනුභවනන්ති උපෙක්ඛා. අවිරුද්ධත්තායෙව හෙසා තෙසං අනන්තරම්පි පවත්තති. සුඛදුක්ඛවෙදනා පන විසුං විසුං විරුද්ධසභාවත්තා නාඤ්ඤමඤ්ඤං අනන්තරං පවත්තන්ති ¶ . තෙනෙව හි පට්ඨානෙ සොමනස්සස්ස අනන්තරං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සස්ස අනන්තරං සොමනස්සස්ස ච උප්පත්ති පටිසිද්ධා. අයඤ්ච අත්ථො ලොභසහගතචිත්තසම්පයුත්තවෙදනායපි ලබ්භති, පුරිමා පන ද්වෙ න තථා. න හි ලොභසහගතාදීනං මජ්ඣත්තාකාරෙන අජ්ඣුපෙක්ඛනං, උපපත්තිතො ඉක්ඛනං වා අත්ථීති. උපෙක්ඛාසහගතන්ති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

නනු ච අඤ්ඤෙපි ඵස්සාදයො සම්පයුත්තධම්මා අත්ථීති සොමනස්සාදීනං වසෙනෙව පන අට්ඨවිධතා කස්මා ගහිතාති? භෙදකරභාවතො. ඵස්සාදීනඤ්හි සබ්බචිත්තසාධාරණත්තා, සද්ධාදීනඤ්ච සබ්බකුසලසාධාරණත්තා න තෙහි චිත්තස්ස විභාගො, සොමනස්සාදයො පන කත්ථචි චිත්තෙ හොන්ති, කත්ථචි න හොන්තීති පාකටොව තෙහි චිත්තස්ස විභාගොති. කස්මා පනෙතෙ කත්ථචි චිත්තෙ හොන්ති, කත්ථචි න හොන්තීති? කාරණස්ස සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවතො. කිං පන නෙසං කාරණන්ති? වුච්චතෙ – තත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො තාව ආරම්මණවසෙන හොති. ඉට්ඨාරම්මණස්මිඤ්හි ¶ සොමනස්සසහගතචිත්තමුප්පජ්ජති. නනු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලොභස්ස වත්ථු රජ්ජනීයත්තාති කථං තත්ථ කුසලං උප්පජ්ජතීති? නයිදමෙකන්තිකං ඉට්ඨෙපි ආරම්මණෙ නියමිතාදිවසෙන කුසලස්ස උප්පජ්ජනතො. යස්ස හි ‘‘කුසලමෙව මයා කත්තබ්බ’’න්ති කුසලකරණෙයෙව චිත්තං නියමිතං හොති, අකුසලප්පවත්තිතොව නිවත්තෙත්වා කුසලකරණෙයෙව පරිණාමිතං, අභිණ්හකරණෙන ච කුසලං සමුදාචිණ්ණං, පටිරූපදෙසවාසසද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතචතුචක්කූපනිස්සයවසෙන, යොනිසො ච ආභොගො පවත්තති, තස්ස ඉට්ඨෙපි ආරම්මණෙ අලොභසම්පයුත්තමෙව චිත්තමුප්පජ්ජති, න ලොභසම්පයුත්තං. හොති චෙත්ථ –

‘‘නියාමපරිණාමෙහි ¶ , සමුදාචිණ්ණතාය ච;

ඤාණපුබ්බඞ්ගමාභොගා, ඉට්ඨෙපි කුසලං සියා’’ති.

අපිච සද්ධාබහුලතාදීහි ච කාරණෙහි චිත්තස්ස සොමනස්සසහගතතා වෙදිතබ්බා. අස්සද්ධානං, හි මිච්ඡාදිට්ඨිකානඤ්ච එකන්තමිට්ඨාරම්මණභූතං තථාගතරූපම්පි දිස්වා සොමනස්සං න උප්පජ්ජති. යෙ ච කුසලප්පවත්තියං ආනිසංසං න පස්සන්ති, තෙසං පරෙහි උස්සාහිතානං කුසලං කරොන්තානම්පි සොමනස්සං න උප්පජ්ජති, තස්මා සද්ධාබහුලතා විසුද්ධිදිට්ඨිතා ආනිසංසදස්සාවිතාති ඉමෙහිපි කාරණෙහි චිත්තස්ස සොමනස්සසහගතතා හොති.

අපිච යෙ තෙ එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති. සෙය්යථිදං – බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති සංඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සති උපසමානුස්සති ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනං සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනා පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණා තදධිමුත්තතාති ඉමෙහිපි කාරණෙහි චිත්තස්ස සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. බුද්ධාදිගුණෙ අනුස්සරන්තස්ස හි යාව උපචාරුප්පාදා සකලසරීරං ඵරමානා පීති උප්පජ්ජති. තථා දීඝරත්තං අක්ඛණ්ඩතාදිවසෙන අත්තනා රක්ඛිතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ගිහිනො දසසීලං පඤ්චසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, දුබ්භික්ඛභයාදීසු පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීනං දත්වා ‘‘එවංනාම දානං අදාසි’’න්ති අත්තනොචාගං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ගිහිනොපි තථාරූපෙ කාලෙ සීලවන්තානං දින්නදානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, යෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා දෙවා දෙවත්තං ගතා, තථාරූපානං ගුණානං අත්තනි අත්ථිතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, සමථවිපස්සනාහි වික්ඛම්භිතකිලෙසෙ සට්ඨිපි ¶ සත්තතිපි වස්සානි අසමුදාචරන්තෙ දිස්වා ‘‘අහො මය්හං කිලෙසා න සමුදාචරන්තී’’ති චින්තෙන්තස්ස, චෙතියදස්සනථෙරදස්සනෙසු අසක්කච්චකිරියාය සංසුචිතලූඛභාවෙන බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ගද්රභපිට්ඨෙ රජසදිසෙ ලූඛපුග්ගලෙ ¶ පරිවජ්ජන්තස්ස, බුද්ධාදීසු පසාදබහුලෙ මුදුචිත්තෙ සිනිද්ධපුග්ගලෙ පටිසෙවන්තස්ස, රතනත්තයගුණපරිදීපකෙ පසාදනීයසුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ඨානනිසජ්ජාදීසුපි පීතිඋප්පාදනත්ථං තන්නින්නතාදිවසෙන පවත්තෙන්තස්ස යෙභුය්යෙන පීති උප්පජ්ජති. පීතියා ච සොමනස්සෙන සහ අවිනාභාවතො තදුප්පත්තියා තස්සාපි උප්පත්ති නියතාති එවං පීතිකාරණානිපි සොමනස්සකාරණානීති දට්ඨබ්බානි. කිඤ්ච – අගම්භීරපකතිතා, සොමනස්සපටිසන්ධිකතාති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි සොමනස්සසහගතතා හොති. යො හි අගම්භීරපකතිකො හොති, අප්පමත්තකෙපි හිතොපකරණෙ තුස්සති, යො ච සොමනස්සපටිසන්ධිකො අප්පසන්නෙසු ආරම්මණෙසුපි අප්පටික්කූලදස්සාවී, තස්ස යෙභුය්යෙන සොමනස්සසහගතචිත්තං උප්පජ්ජති. යථාවුත්තානං පන සොමනස්සකාරණානමභාවෙන මජ්ඣත්තාරම්මණතාය ච උපෙක්ඛාසහගතතා වෙදිතබ්බා.

ඤාණසම්පයුත්තස්ස පන කම්මතො උපපත්තිතො ඉන්ද්රියපරිපාකතො කිලෙසදූරීභාවතොති ඉමෙහි කාරණෙහි හොති. යො හි පරෙසං හිතජ්ඣාසයෙන ධම්මං දෙසෙති හීනුක්කට්ඨාදීනි ච නළකාරමුද්දාගණනාදීනි සිප්පායතනානි, වඩ්ඪකීකසිවාණිජ්ජාදීනි ච කම්මායතනානි, විසහරණාදීනි ච විජ්ජායතනානීති එවං නිරවජ්ජසිප්පායතනාදීනි සික්ඛාපෙති, සයං වා සික්ඛති, ධම්මකථිකස්ස සක්කාරං කත්වා ධම්මං කථාපෙති, ‘‘ආයතිං පඤ්ඤවා භවිස්සාමී’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා නානප්පකාරං පුඤ්ඤකම්මං කරොති, තස්සෙවං නානප්පකාරං පඤ්ඤාසංවත්තනිකකම්මං සම්පාදෙන්තස්ස තං කම්මං උපනිස්සාය උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. තථා අබ්යාපජ්ජෙ ලොකෙ උප්පන්නස්ස උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තස්ස ¶ තත්ථ සුඛිනො ධම්මපදානි පිලවන්ති, දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදො, අථ සො සත්තො ඛිප්පමෙව විසෙසභාගී හොතී’’ති (අ. නි. 4.191).

තථා පඤ්ඤාදසකං සම්පත්තස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං නිස්සාය උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. යෙන පන සමථවිපස්සනාභාවනාහි කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, තස්ස කිලෙසදූරීභාවං නිස්සාය උප්පජ්ජමානං චිත්තං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. යථාහ –

‘‘යොගා ¶ වෙ ජායතෙ භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති. (ධ. ප. 282).

අපිච යෙ තෙ ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති. සෙය්යථිදං – පරිපුච්ඡකතා වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා තදධිමුත්තතාති ඉමෙහි කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තභාවො හොති. තථා හි යො පඤ්ඤවන්තෙ උපසඞ්කම්ම ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගසමථවිපස්සනාදීනං පරිපුච්ඡාබහුලො හොති, තස්ස තංවසෙන උප්පන්නං සුතමයඤාණං ආදිං කත්වා උප්පජ්ජමානං චිත්තං ඤාණසහගතං හොති. යෙන පන නඛකෙසචීවරසෙනාසනාදීනි අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථූනි පුබ්බෙ අවිසදානි ඡෙදනමලහරණාදිනා විසදානි කතානි, තස්සෙවං විසදවත්ථුකස්ස උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු විසදං ඤාණං හොති පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකාදීනි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. යස්ස ච සද්ධින්ද්රියාදීසු අඤ්ඤතරං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි, තතො තානි සකසකකිච්චං කාතුං න සක්කොන්ති, තස්මා සො තස්ස බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ ආගතනයෙන තෙන තෙන ආකාරෙන සමත්තං පටිපාදෙති, තස්සෙවං ඉන්ද්රියානං සමත්තං පටිපාදෙන්තස්ස විපස්සනාඤාණාදීනං වසෙන ¶ චිත්තං ඤාණසහගතං හොති. යො පන දුප්පඤ්ඤපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙති, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලෙ වා පයිරුපාසති, ඛන්ධාදීසු ඔගාළ්හං භගවතො ගම්භීරඤාණචරියං වා පච්චවෙක්ඛති, ඨානනිසජ්ජාදීසු තදධිමුත්තචිත්තො වා විහරති, ඉමෙසම්පි උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. අපිච බුද්ධාදිගුණානුස්සරණෙනපි චිත්තං ඤාණසහගතං හොති. යථාහ –

‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති තථාගතං ආරබ්භ. උජුගතචිත්තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

එවං බුද්ධානුස්සතිආදයොපි රාගාදිමලවිසොධනෙන ඤාණුප්පත්තිහෙතුකායෙවාති දට්ඨබ්බං. කිඤ්ච ¶ – තිහෙතුකපටිසන්ධිකතා ඤාණුප්පත්තිකාරණං. පටිසන්ධිපඤ්ඤා හි ආදිතො පට්ඨාය භවඞ්ගසන්තතිවසෙන බහුලං පවත්තමානා සන්තානපරිභාවනෙන ඤාණුප්පත්තියා සවිසෙසඋපනිස්සයො හොති. අසඞ්ඛාරිකත්තං පන සප්පායඋතුභොජනආවාසාදිපච්චයෙහි හොතීති. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘ඉට්ඨාරම්මණතා සද්ධාබාහුල්යං දිට්ඨිසුද්ධි ච;

ඵලදස්සාවිතා චෙව, පීතිබොජ්ඣඞ්ගහෙතුයො.

‘‘එකාදස ¶ තථා ධම්මා, අගම්භීරසභාවතා;

සොමනස්සයුත්තා සන්ධි, ඉච්චෙතෙ සුඛහෙතුයො.

‘‘අභාවො සුඛහෙතූනං, මජ්ඣත්තාරම්මණන්ති ච;

උපෙක්ඛුප්පත්තිහෙතු ච, එවං ඤෙය්යා විභාවිනා.

‘‘කම්මූපපත්තිතො චෙව, තථා ඉන්ද්රියපාකතො;

කිලෙසූපසමා ධම්ම-විචයස්ස ච හෙතුහි.

‘‘සත්තධම්මෙහි බුද්ධාදි-ගුණානුස්සරණෙන ච;

සප්පඤ්ඤසන්ධිතො චෙව, චිත්තං ඤාණයුතං සියා.

‘‘උතුභොජනආවාස-සප්පායාදීහි හෙතුහි;

අසඞ්ඛාරිකභාවොපි, විඤ්ඤාතබ්බො විභාවිනා’’ති.

එවං වෙදනාඤාණප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධං කාමාවචරචිත්තං නිද්දිසිත්වා ඉදානි තං නිගමෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං…පෙ… නාමා’’ති.

12. යෙන පනත්ථෙන ඉදං ‘‘කාමාවචර’’න්ති වුච්චති, තං දානි දස්සෙතුං ‘‘උද්දානතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ උද්දානතොති උද්දෙසතො, සඞ්ඛෙපතොති අත්ථො. කිඤ්චාපි අවසිට්ඨකිලෙසාදයො විය කිලෙසකාමොපි අස්සාදෙතබ්බතාය වත්ථුකාමෙ සඞ්ගහිතො ඤාණං විය ඤෙය්යෙති ¶ සඞ්ඛෙපතො එකොයෙව කාමො සියා, තථාපි කිලෙසකාමො වත්ථුකාමභාවං ගච්ඡන්තො කාමනීයට්ඨෙන ගච්ඡති, න කාමනවසෙන. කාමනවසෙන ච පන කිලෙසකාමොව හොති, න පන වත්ථුකාමොති ආහ ‘‘ක්ලෙසවත්ථුවසා’’තිආදි. කො පනෙත්ථ වත්ථුකාමො, කො කිලෙසකාමොති චොදනං මනසි නිධාය ‘‘ඡන්දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්දරාගො කාමො, සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො’’ති (මහානි. 1) එවං නිද්දෙසපාළියං ආගතා නිද්දිට්ඨා ¶ කාමතණ්හාව ඉධ කිලෙසකාමො. වත්ථුකාමොති ච ‘‘මනාපිකා රූපා…පෙ… මනාපිකා ඵොට්ඨබ්බා…පෙ… සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මා…පෙ… සබ්බෙපි රූපාවචරා…පෙ… සබ්බෙපි අරූපාවචරා…පෙ… කාමා’’ති (මහානි. 1) තත්ථෙව නිද්දිට්ඨා සවිඤ්ඤාණාවිඤ්ඤාණප්පභෙදා තෙභූමකධම්මාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිලෙසො…පෙ… වට්ටක’’න්ති. ‘‘ඡන්දරාගොවා’’ති අවධාරණෙන කිලෙසභාවෙන නිරුළ්හෙසු ලොභදොසමොහාදීසු දසසු දොසමොහාදයො නව කිලෙසෙ පටික්ඛිපති. කාමරූපාරූපතණ්හාය වත්ථු පතිට්ඨානං, කාරණභූතන්ති වා වත්ථු.

13. කථං පන කිලෙසකාමො නාම, කථඤ්ච වත්ථුකාමොති ආහ ‘‘කිලෙසකාමො’’තිආදි. කාමෙතීති වත්ථුකාමං පත්ථෙති. කාමීයතීති කිලෙසකාමෙන පත්ථීයති. ඉති-සද්දො ‘‘තස්මා’’ති ඉමස්ස අත්ථෙ. ච-සද්දො එව-කාරත්ථෙ, තෙන යස්මා කිලෙසකාමො කාමෙතීති කාමො, වත්ථුකාමො ච කාමීයතීති, තස්මා එව කිලෙසකාමො, වත්ථුකාමො චාති දුවිධොපි එස කාමො කාරකද්වයෙ කත්තරි, කම්මනි ච සිජ්ඣති, කත්තුභාවං, කම්මභාවඤ්ච පච්චනුභොතීති අත්ථො. අථ වා දුවිධොති ද්වින්නං කාමානං වාචකතො දුවිධො. ‘‘කාමො’’ති අයං සද්දො කාරකද්වයෙ සිජ්ඣති යථාවුත්තකාරකයුගළෙ නිප්ඵජ්ජති, කත්තරි, කම්මනි ච ‘‘කාමො’’ති පදසම්භවො හොතීති අත්ථො. වො-කාරො පන නිපාතමත්තං ‘‘එවං වො කාලාමා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) විය. අථ වා වොකාරකද්වයෙති ඛන්ධද්වයෙති අත්ථො. කිලෙසකාමො හි සඞ්ඛාරසභාවත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ, වත්ථුකාමො ච වක්ඛමානනයෙන පඤ්චකාමගුණභූතො රූපසභාවත්තා රූපක්ඛන්ධෙති එවං දුවිධොපෙස කාමො ඛන්ධද්වයෙ සිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජති, අන්තොභාවං ගච්ඡතීති.

14. සම්පජ්ජනානි ¶ සම්පත්තියො, තාසං වසෙන විසයවිසයීභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සමොසරණවසෙන, සම්පාපුණනවසෙනාති අත්ථො. ඉමිනා පන ඉදං දීපෙති – යත්ථ දුවිධොපි කාමො විසයවිසයීභාවෙන සහිතො පවත්තති, සොයෙව එකාදසවිධො පදෙසො කාමාවචරසඤ්ඤිතො ¶ . යත්ථ පන රූපාරූපධාතුයං කෙවලං වත්ථුකාමොව පවත්තති, න සො පදෙසො කාමාවචරො නාමාති. නනු ච දුවිධොපි සහිතො රූපාරූපධාතූසු පවත්තති, රූපාරූපාවචරධම්මානං වත්ථුකාමත්තා, තදාරම්මණභූතානඤ්ච රූපාරූපතණ්හානං තංයොගෙන කිලෙසකාමභාවසිද්ධිතොති? නයිදමෙවං ඔරම්භාගියභූතස්ස බහලකිලෙසස්සෙව කාමරාගස්ස ඉධ කිලෙසකාමභාවෙන අධිප්පෙතත්තා. ‘‘උද්දානතො දුවෙ කාමා’’ති සබ්බෙ කාමෙ උද්දිසිත්වාපි හි ‘‘පදෙසො චතුපායාන’’න්තිආදිනා විසයනියමනෙන ‘‘දුවිධොපි අය’’න්ති එත්ථ කාමෙකදෙසභූතො නීවරණාවත්ථාය කථිතො කාමරාගො කිලෙසකාමභාවෙන, තබ්බත්ථුකායෙව ධම්මා වත්ථුකාමභාවෙන ගහිතා, න රූපාරූපතණ්හා, තබ්බත්ථුකධම්මා චාති ඤාපීයති. එවඤ්ච කත්වා උපරි වක්ඛමානා සසත්ථාවචරූපමා උපපන්නා හොති, යථාවුත්තානමෙව කාමානං ඉධ අධිප්පෙතත්තා රූපාරූපධාතූසු විමානකප්පරුක්ඛවත්ථාලඞ්කාරපරිත්තකුසලාදිභෙදෙසු කාමාවචරධම්මෙසු පවත්තො ඡන්දරාගො කිලෙසකාමො නාම න හොති, න ච තබ්බත්ථුභූතං විමානකප්පරුක්ඛාදිපරිත්තධම්මජාතං වත්ථුකාමො නාමාති සිද්ධං. තෙනෙවාහ ‘‘කාමො වා කාමසඤ්ඤා වා බ්රහ්මලොකෙ න විජ්ජතී’’ති. කාමාවචරසත්තසන්තානගතතණ්හාය විසයභාවෙ සති පන තංයොගෙන රූපාරූපධාතූසුපි පවත්තමානො පරිත්තධම්මො වත්ථුකාමොයෙවාති වෙදිතබ්බං. අථ වා නිද්දෙසෙ ආගතනයෙන නිරවසෙසො කිලෙසකාමො කාමතණ්හාභවතණ්හාවිභවතණ්හානිරොධතණ්හාපභෙදො ඉධ පවත්තති. වත්ථුකාමෙසුපි ¶ අප්පකං රූපාරූපවිපාකමත්තං ඨපෙත්වා සබ්බොයෙව ඉධ පවත්තතීති අනවසෙසප්පවත්තිං සන්ධාය ‘‘කාමොයං දුවිධොපි චා’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි එවං වුත්තං, තෙසු පන බහලකිලෙසකාමභූතො බහලකාමරාගො ච තබ්බත්ථුකා පඤ්ච කාමගුණා ච ඉධ ගහිතාති දස්සනත්ථං ‘‘සම්පත්තීනං වසෙනා’’ති වුත්තං. සම්පජ්ජනවසෙන, සමිජ්ඣනවසෙනාති අත්ථො. අවචරතීති පවත්තති. ඉති-සද්දො හෙතුම්හි, යස්මා දුවිධොපි අයං කාමො අවචරති, තස්මා කාමො එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරසඤ්ඤිතොති අත්ථො.

15. සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසම්මතා අයා යෙභුය්යෙන අපෙතාති අපායා. නිරයාදිවසෙන චත්තාරො අපායා චතුපායා. ඡන්නන්ති චාතුමහාරාජිකතාවතිංසයාමාතුසිතානිම්මානරතිපරනිම්මිතවසවත්තිසඞ්ඛාතානං ඡන්නං දෙවලොකානං. මෙරුපාදවාසිනො පන අසුරා තාවතිංසෙසුයෙව සඞ්ගය්හන්තීති න තෙහි සද්ධිං සත්තන්නන්ති වුත්තං. මනසො උස්සන්නතාය මනුස්සා, සතිසූරභාවබ්රහ්මචරියයොග්යතාදිගුණවසෙන උපචිතමානසතාය උක්කට්ඨගුණචිත්තතායාති අත්ථො, තෙ පන නිප්පරියායතො ජම්බුදීපවාසිනො වෙදිතබ්බා. යථාහ –

‘‘තීහි ¶ , භික්ඛවෙ, ඨානෙහි ජම්බුදීපකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ ච මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති දෙවෙ ච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි? සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති (අ. නි. 9.21).

තෙහි පන සමානරූපාදිතාය සද්ධිං පරිත්තදීපවාසීහි ඉතරමහාදීපවාසිනොපි ‘‘මනුස්සා’’ඉච්චෙව පඤ්ඤායිංසු. ලොකියා පන මනුනො අපච්චභාවෙනෙව ‘‘මනුස්සා’’ති වදන්ති ¶ . එකාදසවිධොති චතුරාපායෙසු තිරච්ඡානපෙත්තිවිසයානං විසුං පරිච්ඡින්නස්ස ඔකාසස්ස අභාවෙපි යත්ථ තෙ අරඤ්ඤසමුද්දපබ්බතපාදාදිකෙ නිබද්ධවාසං වසන්ති, තාදිසස්ස ඨානස්ස ගහිතත්තා එකාදසවිධො.

16. නනු චෙත්ථ අඤ්ඤෙසම්පි ධම්මානං පවත්තිසම්භවතො කාමස්සෙව අවචරණවසෙන කථං නාමලාභොති ආහ ‘‘අස්සාභිලක්ඛිතත්තා’’තිආදි. තත්ථ අස්සාති ඉමස්ස දුවිධස්ස කාමස්ස. අභිලක්ඛිතත්තාති එකාදසවිධෙ පදෙසෙ පාකටත්තා. අථ වා අස්සාති කරණත්ථෙ සාමිවචනං, තස්මා අනෙන දුවිධෙන කාමෙන එකාදසවිධස්ස පදෙසස්ස අභිලක්ඛිතත්තා, පඤ්ඤාපිතත්තාති අත්ථො. අථ වා උපයොගත්ථෙ සාමිවචනවසෙන අස්ස එකාදසවිධස්ස පදෙසස්ස තෙන දුවිධෙන අභිලක්ඛිතත්තාති අත්ථො. සහ සත්ථෙහීති සසත්ථා, යත්ථ තෙ අවචරන්ති, සො සසත්ථාවචරො, පදෙසො. සො විය. යථා හි යස්මිං පදෙසෙ සසත්ථා පුරිසා අවචරන්ති, සො විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු ද්විපදචතුප්පදාදීසු අවචරන්තෙසු තෙසං තත්ථ පාකටත්තා, තෙහි වා අභිලක්ඛිතත්තා ‘‘සසත්ථාවචරො’’ත්වෙව පඤ්ඤායති, එවං විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු රූපාවචරාදීසු අවචරන්තෙසු අභිලක්ඛණවසෙන අයං පදෙසො ‘‘කාමාවචරො’’ත්වෙව සඤ්ඤිතොති. එස නයො රූපාරූපාවචරෙසු.

17-8. නනු ච චිත්තං කාමාවචරන්ති වුත්තං, යථාවුත්තනයෙන පන පදෙසස්ස ගහිතත්තා කථං තත්ථ අවචරන්තං කාමාවචරං නාමාති ආහ ‘‘ස්වාය’’න්තිආදි. සො අයං කාමාවචරො ‘‘කාමො’’ති සඤ්ඤිතොති සම්බන්ධො. රූපභවො රූපන්ති යථා රූපභවො රූපං. අවුත්තොපි හි යථාසද්දො එවං-සද්දසන්නිට්ඨානතො ලබ්භති. යථා ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති එත්ථ ‘‘රූපභවූපපත්තියා’’ති වත්තබ්බෙ රූපභවො ¶ ‘‘රූප’’න්ති සඤ්ඤිතොති අයමෙත්ථ අත්ථො. කථං පනෙස එවං සඤ්ඤිතොති ආහ ‘‘උත්තරස්සා’’තිආදි. අථ වා යථා උත්තරස්ස පදස්ස ලොපං කත්වා ¶ උදීරිතො එස රූපභවො ‘‘රූප’’න්ති සඤ්ඤිතො, එවං ස්වායං කාමාවචරො කාමොති සම්බන්ධො. තස්මිං කාමෙති තස්මිං උත්තරපදලොපවසෙන කාමසඤ්ඤිතෙ පදෙසෙ. ඉදන්ති ඉදං අට්ඨවිධං චිත්තං. අධිකාරවසෙන පන තස්ස ගහණෙපි සබ්බෙසමෙව පරිත්තචිත්තානමයමත්ථො ලබ්භති සබ්බෙසම්පි කාමෙ අවචරණතො. සදාති සබ්බකාලං, බාහුල්යෙනාති අධිප්පායො. ඉමිනා පන ඉදං දීපෙති – යථා සඞ්ගාමෙ යෙභුය්යෙන අවචරන්තො ‘‘සඞ්ගාමාවචරො’’ති ලද්ධනාමො හත්ථී අඤ්ඤත්ථ අවචරන්තොපි බාහුල්ලප්පවත්තිවසෙන ‘‘සඞ්ගාමාවචරො’’ත්වෙව පඤ්ඤායති, එවමිදං අඤ්ඤත්ථ අවචරන්තම්පි කාමලොකෙ බාහුල්ලවුත්තිතො ‘‘කාමාවචර’’මිච්චෙව වුත්තන්ති. තෙන පන නනු චෙතං රූපාරූපභවෙසුපි අවචරණතො රූපාවචරාදිනාමම්පි ලභෙය්යාති ඉදං චොදනං පරිහරති. හොති චෙත්ථ –

‘‘කාමෙවචරතීත්යෙතං, කාමාවචරසඤ්ඤිතං;

සෙසෙ අවචරන්තම්පි, සඞ්ගාමාවචරො යථා’’ති.

ඉති-සද්දො හෙතුම්හි. ච-සද්දො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ. තෙන යස්මා උත්තරපදලොපෙන කාමාවචරො ‘‘කාමො’’ති සඤ්ඤිතො, යස්මා ච තස්මිං කාමෙ ඉදං චිත්තං සදා අවචරති, තස්මා ‘‘කාමාවචර’’මිච්චෙව කථිතං, න පන කාමාවචරාවචරං, නාපි රූපාරූපාවචරන්ති වාති අධිප්පායො. කාමඝාතිනාති දෙසනාඤාණෙන විනෙය්යසන්තානගතස්ස කිලෙසකාමස්ස හනනසීලෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන.

19. පටිසන්ධිං ¶ …පෙ… අවචාරයතීති වාති අථ වා යස්මා යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නම්පි කාමෙ භවෙයෙව පටිසන්ධිං අවචාරයති, තස්මා ඉදං කාමෙ අවචාරයතීති ‘‘කාමාවචර’’න්ති කථිතං චා-සද්දස්ස රස්සත්තං කත්වාති අත්ථො. එවං උත්තරපදලොපවසෙන පදසම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි විනාපි උත්තරපදලොපං කාමාවචර-සද්දස්ස සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘පරියාපන්නන්ති තත්ර වා’’ති වුත්තං. තත්රාති තස්මිං කාමභවෙ. පරියාපන්නන්ති අන්තොගධං. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො –

‘‘කතමෙ ධම්මා කාමාවචරා? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා ¶ රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං. ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා’’ති (ධ. ස. 1287) –

වුත්තත්තා යථා මනුස්සිත්ථියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තොපි තිරච්ඡානගතිකො තිරච්ඡානයොනියමෙව පරියාපන්නත්තා ‘‘තිරච්ඡානො’’ත්වෙව වුච්චති, එවමිදං රූපාරූපභවෙසු උප්පන්නම්පි කාමභවපරියාපන්නත්තා ‘‘කාමාවචර’’මිච්චෙව කථිතන්ති. තප්පරියාපන්නතා චස්ස අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසනින්නාය කාමතණ්හාය විසයභාවතොති වෙදිතබ්බා. තථා හි වුත්තං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි ‘‘‘එත්ථාවචරා’ති වචනං අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසාය කාමතණ්හාය විසයභාවං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. පදසම්භවො පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බො – කාමතණ්හා කාමො, සො එත්ථ ආරම්මණකරණවසෙන අවචරතීති කාමාවචරන්ති. නනු චෙත්ථ කතමා කාමතණ්හා, යා කාමාවචරධම්මාරම්මණා තණ්හා. කතමෙ කාමාවචරධම්මා, යෙ කාමතණ්හාවිසයාති එවං ඉතරීතරනිස්සයතාදොසො ආපජ්ජතීති ¶ ? නාපජ්ජති, අවීචිආදිඑකාදසොකාසනින්නතාය යංකිඤ්චි තණ්හං කාමතණ්හාභාවෙන ගහෙත්වා තංසභාවාය තණ්හාය විසයභාවෙන කාමාවචරධම්මානං උපලක්ඛෙතබ්බභාවතො. අථ වා කිලෙසවත්ථුවසෙන දුවිධොපි කාමො යථාරහං සහජාතවසෙන එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරං, ආරම්මණකරණවසෙන වා දුවිධෙපි කාමෙ එතං අවචරතීති කාමාවචරං. අථ වා මඤ්චනිස්සිතකෙසු උක්කුට්ඨිං කරොන්තෙසු නිස්සයනිස්සිතානං අභෙදස්ස බුද්ධියා ගහිතත්තා නිස්සිතකෙසු නිස්සයූපචාරවසෙන ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති වුච්චති, එවමෙතම්පි කාමාවචරභවෙ පවත්තනවසෙන තන්නිස්සිතත්තා නිස්සයවොහාරෙන ‘‘කාමාවචර’’න්ති වුච්චති. හොති චෙත්ථ –

‘‘කාමොවචරතීත්යෙත්ථ, කාමෙවචරතීති වා;

ඨානූපචාරතො වාපි, තං කාමාවචරං භවෙ’’ති.

20. පුජ්ජඵලනිබ්බත්තනතො, අත්තසන්තානං පුනනතො ච පුඤ්ඤානි, කත්තබ්බතාය කිරියා, තෙසං තෙසං ආනිසංසානං වත්ථුතාය වත්ථූනි චාති පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි. ගණනතො දසපරිමාණත්තා දස ච තානි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි චාති දස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි, තෙසං වසෙනාති දසපුඤ්ඤක්රියවත්ථුවසෙන, දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුභාවෙන තංමයං හුත්වාති අත්ථො. එව-කාරෙන පන රූපාරූපලොකුත්තරං ¶ විය න කෙවලං භාවනාවසෙනෙවාති දස්සෙති. අථ වා දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනෙව පවත්තති, න පන පරෙහි පරිකප්පිතපරපසංසාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනාති එව-සද්දෙන අවධාරණං. යතො වක්ඛති ‘‘සබ්බානුස්සතිපුඤ්ඤඤ්චා’’තිආදි.

21. කානි පන තානි දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි, යෙසං වසෙන ඉදං අට්ඨවිධං චිත්තං පවත්තතීති වුත්තන්ති ඉමං අනුයොගං සන්ධාය තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘දානං සීල’’න්තිආදි වුත්තං ¶ . තත්ථ දිය්යති එතෙනාති දානං, පරිච්චාගචෙතනා. ඉධ පන චිත්තාධිකාරවසෙන තංසම්පයුත්තං ගහෙතබ්බං. තථා ‘‘සීලා’’දීසුපි. සීලතීති සීලං, කායවචීකම්මානි සමාදහතීති අත්ථො. සුසිල්යවසෙන හි කායකම්මාදීනි අවිප්පකිණ්ණානි සම්පති, ආයතිඤ්ච හිතසුඛාවහානි සම්මා ඨපිතානි සමාහිතානි හොන්ති, සීලයති උපධාරෙතීති වා සීලං. උපධාරණං පනෙත්ථ කුසලානං අධිට්ඨානභාවො. භාවෙති කුසලධම්මෙ ආසෙවති වඩ්ඪෙති එතායාති භාවනා. අත්තනො සන්තානෙ නිප්ඵන්නා පත්ති දිය්යති එතෙනාති පත්තිදානං. තංතංකිච්චකරණෙ බ්යාවටස්ස භාවො වෙය්යාවච්චං. දෙසෙති එතායාති දෙසනා. පත්තිං අනුමොදති එතෙනාති පත්තානුමොදො. පුබ්බපදලොපෙන පන ‘‘අනුමොදො’’ති වුත්තං. දිට්ඨියා උජුභාවො දිට්ඨිජුත්තං, සම්මාදිට්ඨියා උජුකරණන්ති අත්ථො. අත්තනො, පරස්ස වා හිතජ්ඣාසයවසෙන සම්මා සුණන්ති එතායාති සංසුති. පූජාවසෙන අපචායති සාමීචිං කරොති එතෙනාති අපචායො. පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පභෙදො පුඤ්ඤකිරියවත්ථුප්පභෙදො. මජ්ඣපදලොපවසෙන පන ‘‘පුඤ්ඤවත්ථුප්පභෙදො’’ති වුත්තං යථා ආජඤ්ඤයුත්තො රථො ‘‘ආජඤ්ඤරථො’’ති. අයං තාවෙත්ථ පදවිචාරො.

අයං පන විනිච්ඡයො – තත්ථ සෙඛපුථුජ්ජනානං පරං උද්දිස්ස පූජානුග්ගහකාමතාය අත්තනො විජ්ජමානවත්ථුපරිච්චජනවසෙන පවත්තා චෙතනා දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. ඛීණාසවානම්පි තථා පවත්තා දානමෙව, සා පන පුඤ්ඤකිරියා නාම න හොතීති න ඉධ අධිප්පෙතා. පුජ්ජඵලනිබ්බත්තනතො, හි අත්තසන්තානං පුනනතො ච පුඤ්ඤං, න ච ඛීණාසවසන්තානෙ පවත්තා ඵලනිබ්බත්තිකා හොති, න ච තං පුනාති විසුද්ධසන්තානප්පවත්තත්තාති. එවං සෙසෙසුපි.

යා පන නිච්චසීලඋපොසථසීලාදිවසෙන පඤ්චසීලං අට්ඨසීලං දසසීලං සමාදියන්තස්ස, අසමාදියන්තස්සපි කුලචාරිත්තවසෙන ¶ සම්පත්තකායදුච්චරිතාදීහි විරමන්තස්ස, උපසම්පදමාළකෙ සංවරං සමාදියන්තස්ස, පාතිමොක්ඛං පරිපූරෙන්තස්ස, ආපාථගතවිසයෙසු චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ථකෙන්තස්ස ¶ , චීවරාදිකෙ ච පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, කුහනාදිවත්ථුතො ආජීවං පරිසොධෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා, අයං සීලමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුනාම. එත්ථාහ – ‘‘දානං නාමෙතං මය්හං කුලවංසො කුලචාරිත්ත’’න්ති එවං චාරිත්තසීලෙ ඨත්වා දෙන්තස්ස පවත්තා දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු කිං, උදාහු සීලමයන්ති? සීලමයමෙව චාරිත්තසීලභාවතො. දෙය්යධම්මපරිච්චාගවසෙන පවත්තාපි හෙසා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස අපරභාගෙ චෙතනාය ච තථා පවත්තත්තා සීලමයමෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, න දානමයං. පූජානුග්ගහකාමතාය හි දින්නං දානමයන්ති.

‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්තිආදිනා පන චක්ඛාදිකෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සම්මසන්තස්ස පවත්තා ගොත්රභුවොදානපරියොසානා විපස්සනාචෙතනා, කසිණාදීසු ආරම්මණෙසු අප්පනං අප්පත්තා ගොත්රභුපරියොසානා පරිකම්මචෙතනා චාති අයං භාවනාමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. අප්පනාප්පත්තාපි භාවනායෙව, සා පන න කාමාවචරාති ඉධ න ගහිතා. නිරවජ්ජවිජ්ජායතනකම්මායතනසිප්පායතනානං සික්ඛනචෙතනාපි භාවනාමයෙයෙව සමොධානං ගච්ඡතීති ආචරියා. යා චෙත්ථ දෙය්යධම්මං ඛයතො වයතො සම්මසිත්වා දදතො පවත්තා, සාපි පුබ්බෙ විය උභයභාගෙ චෙතනානං තථා පවත්තත්තා භාවනාමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුයෙවාති වෙදිතබ්බං.

දානාදිකං යං කිඤ්චි සුචරිතකම්මං කත්වා ‘‘අසුකස්ස ච නාම පත්ති හොතු, සබ්බසත්තානං වා හොතූ’’ති එවං අත්තනා කතස්ස පරෙහි සාධාරණභාවං පච්චාසීසනවසෙන පවත්තා පත්තිදානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. කිං පනෙවං පත්තිං දදතො පුඤ්ඤක්ඛයො හොතීති? න හොති, යථා පන එකං දීපං ජාලෙත්වා තතො දීපසහස්සං ජාලෙන්තස්ස පඨමදීපො ඛීණොති ¶ න වත්තබ්බො, පුරිමාලොකෙන පන සද්ධිං පච්ඡිමාලොකස්ස එකීභාවෙ අතිමහාව හොති, එවමෙව පත්තිං දදතො පරිහානි නාම න හොති, වුඩ්ඪියෙව පන හොතීති දට්ඨබ්බා. කථං පනෙසා දින්නා නාම හොතීති? ‘‘ඉදං මෙ පුඤ්ඤකම්මං සබ්බසත්තානං, අසුකස්ස වා පරිණමතූ’’ති එවං පුබ්බභාගෙ, පච්ඡාපි වා වචීභෙදං කරොන්තෙන මනසා එව වා චින්තෙන්තෙන දින්නා නාම හොති. කෙචි පන ‘‘යං මයා කතං සුචරිතං, තස්ස ඵලං ‘දම්මී’ති වුත්තෙපි පත්ති දින්නාව හොතී’’ති වදන්ති. කුසලකම්මාධිකාරත්තා පන පරෙහි ච කම්මස්සෙව අනුමොදිතබ්බත්තා කම්මමෙව දාතබ්බං, අනුමොදෙන්තෙනපි කම්මමෙව අනුමොදිතබ්බන්ති ඉදමෙත්ථ ආචරියානං සන්නිට්ඨානං.

චීවරාදීසු ¶ පච්චාසාරහිතස්ස අසංකිලිට්ඨෙන අජ්ඣාසයෙන සමණබ්රාහ්මණානං වත්තපටිවත්තකරණවසෙන, ගිලානුපට්ඨානවසෙන ච පවත්තා වෙය්යාවච්චමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම.

ආමිසකිඤ්චක්ඛාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස අත්තනො පගුණං ධම්මං විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා දෙසෙන්තස්ස, තථෙව නිරවජ්ජවිජ්ජායතනාදිකං උපදිසන්තස්ස ච පවත්තා දෙසනාමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. පරෙහි කතං යං කිඤ්චි සුචරිතකම්මං දින්නමදින්නම්පි වා ඉස්සාමච්ඡෙරමලං පහාය ‘‘සාධු සුට්ඨූ’’ති අනුමොදන්තස්ස පවත්තා අනුමොදනපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම, ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා කම්මස්සකතාඤාණවසෙන දිට්ඨිං උජුං කරොන්තස්ස පවත්තා දිට්ඨිජුකම්මපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. යදි එවං ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තස්ස දිට්ඨිජුකම්මපුඤ්ඤකිරියතා න ලබ්භතීති? නො න ලබ්භති පුරිමපච්ඡිමචෙතනානම්පි තංතංපුඤ්ඤකිරියාස්වෙව සඞ්ගණ්හනතො. තථා හි වක්ඛති –

‘‘පුරිමා මුඤ්චනා චෙව, පරා තිස්සොපි චෙතනා;

හොති දානමයං පුඤ්ඤං, එවං සෙසෙසු දීපයෙ’’ති.

තස්මා ¶ කිඤ්චාපි උජුකරණවෙලායං ඤාණසම්පයුත්තමෙව චිත්තං හොති, පුරිමපච්ඡාභාගෙ පන ඤාණවිප්පයුත්තම්පි හොතීති තස්සාපි දිට්ඨිජුකම්මපුඤ්ඤකිරියභාවො උප්පජ්ජති.

අපරෙ පනාහු – විඤ්ඤාණපඤ්ඤාණවසෙන දස්සනං දිට්ඨි, චිත්තං පඤ්ඤා ච. දිට්ඨියා උජුභාවො දිට්ඨිජුත්තං. කිං තං? කුසලඤ්ච විඤ්ඤාණං කම්මස්සකතාඤාණාදි ච සම්මාදස්සනං. තත්ථ කුසලවිඤ්ඤාණෙන ඤාණුප්පාදෙපි අත්තනො සුචරිතානුස්සරණපරගුණපසංසාසරණගමනානං සඞ්ගහො, කම්මස්සකතාඤාණෙන කම්මපථසම්මාදිට්ඨියාති. දානාදිසම්පයුත්තං පන ඤාණං දානාදීස්වෙව අන්තොගධන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘එවමිමං ධම්මං සුත්වා තත්ථ වුත්තනයෙන පටිපජ්ජන්තො ලොකියලොකුත්තරගුණවිසෙසං අධිගමිස්සාමි, බහුස්සුතො වා හුත්වා පරෙ ධම්මදෙසනාය අනුග්ගණ්හිස්සාමී’’ති එවං අත්තනො, පරෙසං වා විමුත්තායතනසීසෙන සද්ධම්මං සුණන්තස්ස පවත්තා සවනමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. නිරවජ්ජවිජ්ජායතනාදිසවනචෙතනාපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. පූජාරහෙ, ගරුට්ඨානියෙ, මහල්ලකෙ ච දිස්වා ආසනා වුට්ඨහන්තස්ස පත්තචීවරපටිග්ගහණමග්ගදානඅභිවාදනඅඤ්ජලිකම්මකරණආසනපුප්ඵගන්ධාදිඅභිහාරං කරොන්තස්ස ච පවත්තා බහුමානචෙතනා අපචිතිසහගතපුඤ්ඤකිරියවත්ථු ¶ නාම. වෙය්යාවච්චාපචායනානඤ්හි අයං විසෙසො – වයසා, ගුණෙන ච ජෙට්ඨානං, ගිලානානඤ්ච තංතංකිච්චකරණං වෙය්යාවච්චං, සාමීචිකිරියා අපචායනන්ති.

22-3. එවං අට්ඨකථාය ආගතනයෙන දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි දස්සෙත්වා ඉදානි සුත්තෙ ආගතනයෙන දානං සීලං භාවනාති තීණියෙව දස්සෙතුං තෙසු ඉතරෙසම්පි සඞ්ගහං දීපෙන්තො ආහ ‘‘ගච්ඡන්ති සඞ්ගහ’’න්තිආදි. තත්ථ පත්තිදානානුමොදනා දානෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති තංසභාවත්තා. දානම්පි හි ඉස්සාමච්ඡෙරානං පටිපක්ඛං, එතෙපි, තස්මා සමානපටිපක්ඛතාය ¶ දානෙන සහ එකලක්ඛණත්තා එතෙ දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුම්හි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. වෙය්යාවච්චාපචායනා සීලමයෙ පුඤ්ඤෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති චාරිත්තසීලසභාවත්තා. දෙසනාසවනදිට්ඨිඋජුකා පන කුසලධම්මාසෙවනතො භාවනතො භාවනාමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. කෙචි පන ‘‘දෙසෙන්තො, සුණන්තො ච දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා ලක්ඛණං පටිවිජ්ඣ දෙසෙති, සුණාති ච, තානි ච දෙසනාසවනානි පටිවෙධමෙව ආහරන්තීති දෙසනාසවනං භාවනාමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති වදන්ති. ධම්මදානභාවතො ‘‘දෙසනා දානමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’තිපි සක්කා වත්තුං. තථා දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බත්ථාපි සබ්බෙසං නියමනලක්ඛණත්තාති. දානාදීසු හි යං කිඤ්චි ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියාව විසොධිතං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසන්ති. එවඤ්ච කත්වා දීඝනිකායට්ඨකථායං ‘‘දිට්ඨිජුකම්මං පන සබ්බෙසං නියමනලක්ඛණ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.305) වුත්තං. මහාසංඝියා පන අභයගිරිවාසිනො ච දිට්ඨිජුකම්මං විසුං පුඤ්ඤකිරියභාවෙන න ගණ්හන්ති. තථා හි තෙ දානං සීලං භාවනා සංසුති දෙසනානුස්සතිමොදනං වෙය්යාවච්චපූජාසරණප්පත්තිපසංසා චාති අත්තනා කතපුඤ්ඤානුස්සරණං බුද්ධාදීසු සරණගමනං පරගුණපසංසාති ඉමානි තීණි පක්ඛිපිත්වා දිට්ඨිජුකම්මං අග්ගහෙත්වා ද්වාදස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි පඤ්ඤාපෙන්ති. පුන තීණෙවාති පඨමං දසාපි සමානා පුන සඞ්ඛෙපතො තීණෙව සම්භොන්ති.

24. ඉදානි පරෙහි නිද්දිසියමානානං පුඤ්ඤානුස්සරණාදීනං අත්තනා නිද්දිට්ඨෙස්වෙව සමොධානං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බානුස්සතිපුඤ්ඤඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බස්සෙව අත්තනා කතසුචරිතස්ස අනුස්සරණං සබ්බානුස්සතිපුඤ්ඤං නාම. පසංසාති පරෙහි කතාය පුඤ්ඤකිරියාය, සම්මාපටිපත්තියා ච විප්පසන්නචිත්තෙන ¶ පසංසනං, සන්තුස්සනන්ති අත්ථො. සරණත්තයන්ති එත්ථ සරන්ති හිංසන්තීති සරණානි, බුද්ධාදීනි තීණි රතනානි. තානි හි සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුග්ගතිපරික්කිලෙසං හිංසන්ති විනාසෙන්ති. තයො අවයවා අස්සාති තයං, තීහි අවයවෙහි ¶ යුත්තසමුදායස්සෙතං අධිවචනං, සරණානං තයං සරණත්තයං, තීණි සරණානීති වුත්තං හොති. න හි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි අත්ථීති. ඉධ පන සරණත්තයග්ගහණෙන උපචාරතො, උත්තරපදලොපතො වා සරණගමනං අධිප්පෙතං. න හි සරණත්තයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම හොති. අත්ථතො පනෙතං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සංඝො’’තිආදිනා බුද්ධාදීසු පසාදපටිලාභවසෙන පවත්තා චෙතනා දිට්ඨිජුකම්මස්මිං සඞ්ගහං යන්ති තංවසෙනෙව තෙසං ඉජ්ඣතො. න හි විපරීතදිට්ඨිකස්ස ඉමානි තීණි සම්භවන්ති, තස්මා තෙ එකන්තෙන දිට්ඨිජුකම්මපුඤ්ඤකිරියවත්ථුස්මිං සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, න විසුං පුඤ්ඤකිරියභාවෙන ගහෙතබ්බාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නත්ථි සංසයො’’ති. දිට්ඨිජුකම්මස්ස භාවනාමයසඞ්ගහෙපි සඞ්ඛෙපනයෙන භාවනාමයෙ සඞ්ගය්හන්ති, විත්ථාරනයෙන පන ‘‘කත්ථ නු ඛො’’ති සංසයො සියාති ඉමෙසං භාවනාමයසඞ්ගහො න වුත්තො. දිට්ඨිජුකම්මස්ස වා සබ්බෙසං මහප්ඵලභාවනියාමකත්තෙන මූලභූතත්තා තස්ස පධානභාවං දස්සෙතුං විසුං තත්ථ සඞ්ගය්හන්තීති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘සඞ්ගණ්හන්තො සඞ්ගණ්හාති, ගණ්හන්තො ‘මුඤ්චතී’ති වචනතො සරණගමනස්ස සීලසමාදානෙ විය ගහණං සම්භවතීති සීලමයෙ සඞ්ගය්හතී’’ති වදන්ති. ‘‘සරණගමනං පණිපාතභාවතො අපචිතිසහගතෙ සඞ්ගය්හතී’’ති කෙචි.

25. ඉදානි යථාවුත්තපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පුරිමපච්ඡිමභාගවසෙන පවත්තමානාපි චෙතනා තත්ථ තත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති ¶ දස්සෙතුං ‘‘පුරිමා මුඤ්චනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුරිමාති දානත්ථාය දෙය්යධම්මං ධම්මෙන සමෙන උප්පාදෙන්තස්ස, උප්පන්නං ‘‘පරිච්චජිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තස්ස, දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසන්තස්ස ච යාව වත්ථුනො පටිග්ගාහකස්ස හත්ථෙ විස්සජ්ජනං, පරිණාමනං වා, තාව පවත්තා පුබ්බභාගචෙතනා. පටිග්ගාහකස්ස පන හත්ථෙ විස්සජ්ජනචෙතනා, පරිණාමනචෙතනා වා මුඤ්චනචෙතනා නාම. සායෙව නිග්ගහීතලොපෙන ‘‘මුචනා’’ති වුත්තා. ‘‘මුඤ්චනා’’ඉතියෙව වා පාඨො. පරාති අත්තනා විස්සට්ඨවත්ථුම්හි ආලයං අකත්වා ‘‘සාධු සුට්ඨු අග්ගං දානං මෙ දින්න’’න්ති සොමනස්සචිත්තෙන පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා අපරභාගචෙතනා. තිස්සොපි චෙතනාති ඉති අයඤ්ච පුරිමා චෙතනා, අයඤ්ච මුඤ්චනචෙතනා, අයඤ්ච අපරචෙතනාති තිස්සොපි චෙතනා එකතො හුත්වා දානමයං පුඤ්ඤං හොති, දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම හොතීති අත්ථො. ‘‘පුඤ්ඤ’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘හොතී’’ති එකවචනනිද්දෙසො. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං සෙසෙසුපි අතිදිසන්තො ආහ ‘‘එවං සෙසෙසු දීපයෙ’’ති. සෙසෙසූති සීලාදීසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු එවං යථාවුත්තනයෙන ‘‘සීලං ‘රක්ඛිස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස, ‘පබ්බජිස්සාමී’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස පවත්තා පුරිමචෙතනා, සීලං ¶ සමාදියන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස, සීලං පරිපූරෙන්තස්ස උප්පන්නා මජ්ඣිමචෙතනා, ‘පූරිතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා අපරචෙතනාති එවං තිස්සොපි චෙතනා එකතො හුත්වා සීලමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාමා’’තිආදිනා දීපයෙ, පකාසෙය්යාති අත්ථො. නනු ච අත්තනා කතපුඤ්ඤානුස්සරණචෙතනා දිට්ඨිජුකම්මසඞ්ගහිතා, අයඤ්ච අපරචෙතනා සායෙවාති කථමස්සා තත්ථ සඞ්ගහොති? නායං දොසො, විසයභෙදෙන උභින්නම්පි විසෙසසබ්භාවතො. පුඤ්ඤානුස්සරණඤ්හි අත්තනා කතපුඤ්ඤවිසයමෙව. අයං පන තබ්බත්ථුවිසයාති පාකටොයෙව ද්වින්නං විසෙසොති.

එත්තාවතා ¶ ච යං වුත්තං ‘‘දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනෙව පවත්තතී’’ති, තත්ථ දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි සරූපතො, සඞ්ගහතො ච නිද්දිසිත්වා ඉදානි තථාපවත්තමානස්ස චස්ස පාටෙක්කං පවත්තාකාරවිසයං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අයන්ති වක්ඛමානනිදස්සනං. දාතබ්බො ධම්මො දෙය්යධම්මො, අන්නාදිදසවිධං වත්ථු. වුත්තඤ්හි –

‘‘අන්නං පානං වත්ථං යානං, මාලාගන්ධවිලෙපනං;

සෙය්යාවසථපදීපෙය්යං, දානවත්ථූ දසාවිමෙ’’ති.

පටිග්ගාහකො ආදි යෙසං දෙසකාලමිත්තාදීනං තෙ පටිග්ගාහකාදයො, දෙය්යධම්මස්ස, පටිග්ගාහකාදීනඤ්ච සම්පත්ති සම්පන්නතා දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකාදිසම්පත්ති. තත්ථ දෙය්යධම්මස්ස පණීතමනාපභාවො ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නභාවො දෙය්යධම්මසම්පත්ති. පටිග්ගාහකානං අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවො පටිග්ගාහකසම්පත්ති. දුල්ලභඅන්නපානාදිකො දෙසො දෙසසම්පත්ති. තාදිසොව කාලො කාලසම්පත්ති. දුල්ලභඅන්නපානාදිකෙ හි දෙසෙ, කාලෙ වා දින්නං අජ්ඣාසයස්ස බලවතාය මහප්ඵලං, සොමනස්සහෙතුකඤ්ච හොති, තස්මා තෙ දානස්ස සම්පත්තිවසෙන වුත්තා. මිත්තසම්පත්ති පන කල්යාණමිත්තභාවො. කල්යාණමිත්තඤ්හි නිස්සාය දානාදීසු චිත්තං ඔදග්යප්පත්තං හොති. පරිචාරිකසම්පත්ති පන අනාණත්තියාපි තංතංකිච්චසම්පාදනෙ අප්පමත්තස්ස පරිචාරිකජනස්ස පටිලාභො. අඤ්ඤං වා සොමනස්සහෙතුන්ති සද්ධාබහුලතාවිසුද්ධිදිට්ඨිතාදිභෙදං අඤ්ඤං සොමනස්සකාරණං වා. ආගම්මාති උපාගම්ම, පටිච්චාති අත්ථො. හට්ඨපහට්ඨොති සොමනස්සවසෙන හට්ඨො චෙව පහට්ඨො ච. උභයෙනපි අධිකසොමනස්සං වුත්තං. අත්ථි…පෙ… පවත්තන්ති ‘‘අත්ථි දින්නං, අත්ථි යිට්ඨං, අත්ථි හුතං, අත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, අත්ථි අයං ලොකො, අත්ථි පරො ලොකො, අත්ථි මාතා, අත්ථි පිතා, අත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, අත්ථි ලොකෙ ¶ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා ¶ සම්මාපටිපන්නා, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති (ම. නි. 1.441) එවං පවත්තං දසවිධං සම්මාදිට්ඨිවත්ථුවසෙන චෙව ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියාදීනං වසෙන ච පවත්තං. ආදි-සද්දෙන හි න කෙවලං නවන්නංයෙව සම්මාදිට්ඨිවත්ථූනං ගහණං, අථ ඛො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියානම්පි සඞ්ගහො. සම්මා ඤායෙන පවත්තා දිට්ඨි, පසත්ථා වා දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි, තං. පුරක්ඛත්වාති පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. තඤ්ච ඛො සහජාතපුබ්බඞ්ගමවසෙන ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1-2) විය සම්පයොගස්ස අධිප්පෙතත්තා.

අනුස්සාහිතොති ලොභමච්ඡරියාදිවසෙන පුඤ්ඤකිරියාය සඞ්කොචං අනාපජ්ජනතො අත්තනා, පරෙන වා කෙනචි අනුස්සාහිතො හුත්වා. සභාවතො හි පුඤ්ඤප්පවත්තිදස්සනමිදං. පරෙහීති පන පරපාකටුස්සාහදස්සනවසෙන වුත්තං. පඨමන්ති දෙසනාක්කමෙන, ඉධ නිද්දිට්ඨක්කමෙන වා පඨමං. මහාකුසලචිත්තන්ති සොමනස්සසහගතතාදිඅඞ්ගපාරිපූරියා මහන්තං කුසලචිත්තං. අථ වා පච්ඡිමභවිකබොධිසත්තානං පටිසන්ධිආකඩ්ඪනතො මහන්තං පූජිතං කුසලචිත්තන්ති මහාකුසලචිත්තං. සබ්බෙසම්පි හි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං පටිසන්ධි මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමස්ස තිහෙතුකසොමනස්සමයස්ස අසඞ්ඛාරිකචිත්තස්ස විපාකොති වුත්තං. එත්ථ ‘‘දෙය්යධම්ම…පෙ… හට්ඨපහට්ඨො’’ති එත්තාවතා ඉමස්ස සොමනස්සසහගතභාවමාහ, ‘‘සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා’’ති ඤාණසම්පයුත්තභාවං, ‘‘අනුස්සාහිතො’’ති පන ඉමිනා අසඞ්ඛාරිකභාවන්ති දට්ඨබ්බං.

වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකාදිසම්පත්තිං, අඤ්ඤං වා සොමනස්සකාරණං ආගම්මා’’ති එවං වුත්තනයෙන. උස්සාහිතොති දෙය්යධම්මෙ සාපෙක්ඛාදිතාය, සීලසම්පදාදීසු අනධිමුත්තතාදීහි ච පුඤ්ඤකිරියාය සඞ්කොචාපජ්ජනතො අත්තනා, පරෙන වා කෙනචි උස්සාහිතො. පරෙහීති ¶ පන වුත්තනයමෙව. කරොති දානාදීනි පුඤ්ඤානීති සම්බන්ධො. තමෙවාති සොමනස්සසහගතාදිනා තංසදිසතාය වුත්තං. හොති හි තංසදිසෙපි තංවොහාරො යථා ච ‘‘සායෙව තිත්තිරී, තානියෙව ඔසධානී’’ති. එත්ථ පන ‘‘උස්සාහිතො’’ති ඉමිනා සසඞ්ඛාරිකතං දස්සෙති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමස්මිං පනත්ථෙති ඉමස්මිං සසඞ්ඛාරිකසද්දාභිධෙය්යෙ, උස්සාහිතබ්බචිත්තසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ තංවිසයෙති අත්ථො. පුබ්බප්පයොගස්සාති පුඤ්ඤකිරියාය සඞ්කොචෙ ජායමානෙ තතො විවෙචෙත්වා සමුස්සාහනවසෙන පවත්තස්ස චිත්තප්පයොගස්ස. පුබ්බ-ග්ගහණං පනෙත්ථ තථාපවත්තපුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන ¶ සො පයොගො හොතීති කත්වා වුත්තං, න තස්ස පුබ්බකාලිකතායාති වුත්තොවායමත්ථො.

පටිපත්තිදස්සනෙනාති භික්ඛූ දිස්වා දෙය්යධම්මපරිච්චජනවන්දනාදිපටිපත්තිදස්සනෙන. බලන්ති අනන්තීති බාලා, අස්සාසිතපස්සාසිතමත්තෙනෙව ජීවන්ති, න පඤ්ඤාජීවිතෙනාති අධිප්පායො. බාලායෙව බාලකා. තෙ පන ඉධ ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා අභාවෙන අසඤ්ජාතබුද්ධිනො දාරකා. පාකටවසෙන චෙත්ථ බාලක-ග්ගහණං. සහසා කරණාදිකාලෙ පන ඉතරෙසම්පි ඤාණවිප්පයුත්තං හොතීති. සොමනස්සං ජාතං එතෙසන්ති සොමනස්සජාතා, ජාතසොමනස්සාති අත්ථො. සහසාති සීඝං සීඝං දාතුකාමතාය උප්පත්තිසමකාලමෙව.

එත්ථ ච ‘‘පටිපත්තිදස්සනෙනා’’ති ඉමිනා පරෙසං පයොගාභාවමාහ, ‘‘ජාතපරිචයා’’ති අත්තනො පයොගාභාවං. උභයෙනාපි ඉමස්ස අසඞ්ඛාරිකභාවං දීපෙති. ‘‘බාලකා, සහසා’’ති ච ඉමෙහි ඤාණවිප්පයුත්තභාවමාහ, ‘‘භික්ඛූ…පෙ… ජාතා’’ති සොමනස්සසහගතභාවං. අථ වා ‘‘පටිපත්ති…පෙ… පරිචයා’’ති ඉමිනා අසඞ්ඛාරිකභාවස්ස ‘‘බාලකා භික්ඛූ…පෙ… ජාතා’’ති ¶ ච ඉමෙහි ඤාණවිප්පයුත්තසොමනස්සසහගතභාවස්ස ච දීපිතත්තා ‘‘සහසා’’ති වචනෙන යථාවුත්තමෙව ඤාණවිප්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකභාවං පකාසෙති. එවං සති පටිලොමතො සොමනස්සසහගතාදිභාවො දස්සිතො හොති. අනුලොමතො පන ‘‘සොමනස්සජාතා’’ති ඉමිනා සොමනස්සසහගතභාවං, සහසා-ග්ගහණෙන ඤාණවිප්පයුත්තාසඞ්ඛාරිකභාවං දීපෙති. ‘‘පටිපත්ති…පෙ… දිස්වා’’ති එත්තාවතා පන සොමනස්සසහගතාදිභාවස්ස කාරණං වුත්තන්ති. තෙති තෙ ඤාතකා, තෙ බාලකාති වා අත්ථො. ‘‘සොමනස්සහෙතූනං අභාවං ආගම්මා’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. මජ්ඣත්තාරම්මණං තථාරූපෙ චෙතොභිසඞ්ඛාරාදයොපි හි උපෙක්ඛාසහගතතාය කාරණමෙවාති. චිත්තස්ස සොමනස්සාභාවෙ පුග්ගලස්සපි සොමනස්සරහිතතා හොතීති ‘‘චතූසුපි…පෙ… හොන්තී’’ති පුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා වුත්තං, සොමනස්සරහිතා හොන්ති පුඤ්ඤං කරොන්තාති අධිප්පායො. ‘‘එව’’න්තිආදි නිගමනං.

ඉමෙසු පන අට්ඨසු විඤ්ඤාණෙසු සොමනස්සසහගතතො උපෙක්ඛාසහගතං බලවතරං, ඤාණවිප්පයුත්තතො ඤාණසම්පයුත්තං, සසඞ්ඛාරිකතො අසඞ්ඛාරිකං සදිසං බලවතරං. විසදිසං පන වෙදනාඤාණප්පයොගවසෙන බලවං, දුබ්බලඤ්ච හොති. සොමනස්සසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකතො හි උපෙක්ඛාසහගතතිහෙතුකසසඞ්ඛාරිකං ¶ බලවතරං, උපෙක්ඛාසහගතදුහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකතො සොමනස්සසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකං බලවතරං. ඉති චතුත්ථචිත්තතො තතියචිත්තං බලවතරං, තතො අට්ඨමචිත්තං, තතො සත්තමචිත්තං, තතො දුතියචිත්තං, තතො පඨමචිත්තං, තතො ඡට්ඨචිත්තං, තතො පඤ්චමචිත්තන්ති එවමිමෙසං බලවබලවතරභාවො වෙදිතබ්බො.

26. එවං ¶ පාළියං ආගතනයෙන වෙදනාඤාණප්පයොගභෙදතො අට්ඨවිධතං නිද්දිසිත්වා ඉදානි අට්ඨකථායං ආගතපුඤ්ඤකිරියාදීනං වසෙනපි පභෙදං දස්සෙතුං ‘‘දස පුඤ්ඤක්රියාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. ආදි-සද්දෙන ඡන්නං ආරම්මණානං, චතුන්නං අධිපතීනං, තිණ්ණං කම්මානං, හීනාදිභෙදස්ස ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහු –

‘‘කමෙන පුඤ්ඤවත්ථූහි, ගොචරාධිපතීහි ච;

කම්මහීනාදිතො චාපි, ගණෙය්ය නයකොවිදො’’ති.

27. ඉදානි තථාපවත්තමානස්ස තස්ස යො යො තෙසං තෙසං වසෙන ලබ්භමානො ගණනපරිච්ඡෙදො, තං සම්පිණ්ඩිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සත්තරස සහස්සානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථෙවං ගණනා වෙදිතබ්බා – ඉමානි තාව අට්ඨ විඤ්ඤාණානි දසන්නං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං වසෙන පවත්තනතො පච්චෙකං දස දසාති කත්වා අසීති චිත්තානි හොන්ති, තානි ච ඡසු ආරම්මණෙසු පවත්තනතො ඡග්ගුණිතානි සාසීතිකානි චත්තාරි සතානි හොන්ති, තානි චතුන්නං අධිපතීනං සහයොගවසෙන චතුග්ගුණිතානි සහස්සං, වීසාධිකානි ච නව සතානි හොන්ති, තානි ච කායවචීමනොසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං කම්මානං වසෙන තිගුණිතානි සසට්ඨිසත්තසතාධිකානි පඤ්ච සහස්සානි හොන්ති, තානි ච හීනමජ්ඣිමපණීතභෙදතො තිගුණිතානි සාසීතිකද්විසතාධිකානි සත්තරස සහස්සානි හොන්තීති. නනු ච ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තානං වීමංසාධිපතිසහයොගාභාවතො අධිපතිවසෙන සහස්සං, සාසීතිකානි ච ඡ සතානි හොන්තීති තානි කම්මාදීනං වසෙන සම්පිණ්ඩිතානි වීසසතාධිකානි පන්නරස සහස්සානි භවන්තීති? සච්චමෙතං, සොතපතිතවසෙන පන තං අනාදියිත්වා අධිපතිගණනා ගහිතාති න තස්ස වසෙන ගණනහානි කතාති දට්ඨබ්බං.

නනු ¶ ච ‘‘සවිපාකං කුසල’’න්ති වුත්තං, තං පන කථං, කුහිං, කිං ඵලතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තං පනා’’තිආදි. යස්මා තිහෙතුකං කුසලං තිහෙතුකං වා දුහෙතුකං වා පටිසන්ධිං දෙති ¶ , නාහෙතුකං පටිසන්ධිං දෙති. යදා ච තිහෙතුකං පටිසන්ධිං ජනෙති, තදා පවත්තෙ සොළස විපාකානි අභිනිප්ඵාදෙති. යදා ද්විහෙතුකං, තදා ද්වාදස. දුහෙතුකං පන දුහෙතුකමහෙතුකඤ්ච පටිසන්ධිං ජනෙති, න තිහෙතුකං. යදා ච දුහෙතුකං ජනෙති, තදා පවත්තියං ද්වාදස. යදා අහෙතුකං, තදා අට්ඨ. යෙ පන ආගමනතො විපාකස්ස සඞ්ඛාරභෙදමිච්ඡන්ති, තෙසං මතෙන තිහෙතුකං ද්වාදස, දස වා විපච්චති, දුහෙතුකං දස, අට්ඨ වා, තස්මා වුත්තං ‘‘යථානුරූප’’න්ති. නානාවිධසම්පත්තිට්ඨානභාවතො සොභනා, ගන්තබ්බතො ගති චාති සුගති, කාමාවචරභවොව සුගති කාමාවචරසුගති. තස්සං කාමාවචරසුගතියං. භවභොගසම්පත්තින්ති එත්ථ ච භවතීති භවො, උපපත්තිභවසඞ්ඛාතානං විපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපානමෙතං ගහණං, භුඤ්ජිතබ්බතො භොගො, පවත්තියං පටිලභිතබ්බසම්පත්ති, භවොති වා පටිසන්ධි, භොගො සෙසවිපාකකටත්තාරූපෙහි සහ පවත්තියං පටිලභිතබ්බා සම්පත්ති, භවො ච භොගො ච භවභොගො, තෙයෙව සම්පන්නභාවතො සම්පත්ති, තෙසං වා සම්පත්ති භවභොගසම්පත්ති, තං අභිනිප්ඵාදෙති, ජනකවසෙන ච උපනිස්සයවසෙන ච සාධෙතීති අත්ථො. එත්ථ ච භවභොගසම්පත්තීනං නිරවසෙසතො ලබ්භමානට්ඨානං සන්ධාය ‘‘කාමාවචරසුගතිය’’න්ති වුත්තං. සහෙතුකවිපාකවජ්ජං පන පවත්තිවිපාකකටත්තාරූපසභාවං භවසම්පත්තිං, එකච්චභොගසම්පත්තිඤ්ච, භොගසම්පදමෙව වා අවිසෙසෙන සුගතියං දුග්ගතියම්පි අභිනිප්ඵාදෙතියෙව. නාගසුපණ්ණාදීනම්පි හිස්ස දෙවසම්පත්තිසදිසං මනුඤ්ඤං භොගජාතං, තබ්බිසයානි ච විපාකචිත්තානි, සුවණ්ණතාසුස්සරතාදි ච තං සබ්බං කාමාවචරකුසලස්සෙව ඵලං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨඵලං අත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං ¶ – ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං අකුසලස්ස ඉට්ඨො කන්තො විපාකො සංවිජ්ජතී’’ති.

කාමාවචරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරකුසලවණ්ණනා

ඉදානි යස්මා කාමාවචරකුසලානන්තරං උද්දිට්ඨස්ස රූපාවචරකුසලස්ස නිද්දෙසාවකාසො අනුප්පත්තො, තස්මා තං දස්සනත්ථං ‘‘ඉතරෙසූ’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉතරෙසූති යථාවුත්තකාමාවචරකුසලතො ඉතරෙසු, රූපාවචරාදීසූති අත්ථො. සවත්ථුකතො එකවිධං එකන්තෙන වත්ථුසන්නිස්සිතත්තා ¶ . න හි අරූපධාතුයං රූපාවචරධම්මා ලබ්භන්ති රූපවිරාගභාවනාය නිබ්බත්තත්තා පුන රූපාවචරජ්ඣානසමාපත්තියා අභාවතො.

හීනමජ්ඣිමපණීතභෙදතොති එත්ථ පුබ්බෙ විය අධිපතීනං හීනාදිභාවෙහි ඣානස්ස හීනාදිභාවො යොජෙතබ්බො. අථ වා පටිලද්ධමත්තමනාසෙවිතං හීනං පරිදුබ්බලභාවතො, නාතිසුභාවිතං අපරිපුණ්ණවසිභාවං මජ්ඣිමං, අතිවිය සුභාවිතං පන සබ්බසො පරිපුණ්ණවසිභාවං පණීතං. තථා උළාරපුඤ්ඤඵලකාමතාවසෙන පවත්තිතං හීනං, ලොකියාභිඤ්ඤත්ථාය පවත්තිතං මජ්ඣිමං, විවෙකකාමතාය අරියභාවෙ ඨිතෙන පවත්තිතං පණීතං. අත්තහිතාය වා පවත්තිතං හීනං, කෙවලං අලොභජ්ඣාසයෙන පවත්තිතං මජ්ඣිමං, පරහිතාය පවත්තිතං පණීතං. වට්ටජ්ඣාසයෙන වා පවත්තිතං හීනං, විවෙකජ්ඣාසයෙන පවත්තිතං මජ්ඣිමං, විවට්ටජ්ඣාසයෙන ලොකුත්තරපාදකත්ථං පවත්තිතං පණීතං.

පටිපදාදිභෙදතොති දුක්ඛපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදීනං පටිපදාභිඤ්ඤානං භෙදෙන. පටිපදාවචනෙනෙව වා තදවිනාභාවතො අභිඤ්ඤාපි ලබ්භති. තථා හෙත්ථ පටිපදාචතුක්කන්ති වොහරන්තීති ¶ ආදි-සද්දෙන අධිපතිආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, තස්මා පටිපදාදිභෙදතොති පටිපදාභෙදතො, අධිපතිභෙදතො, ආරම්මණභෙදතො, හානභාගියාදිභෙදතොති අත්ථො. තත්ථ පටිපදාභෙදතො තාව දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, දුක්ඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤං, සුඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, සුඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති එවං චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ දුක්ඛා පටිපදා අස්සාති දුක්ඛපටිපදං. දන්ධා අභිඤ්ඤා අස්සාති දන්ධාභිඤ්ඤං. එස නයො ‘‘දුක්ඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤ’’න්තිආදීසුපි.

තත්ථ අප්පහීනනීවරණස්ස, අවික්ඛම්භිතඣානනිකන්තිකස්ස ච ඤාණකිච්චස්ස අපරිබ්යත්තතාය පරිනිට්ඨිතසකලපුබ්බකිච්චස්ස ‘‘පථවී පථවී’’ති වා ‘‘ආපො ආපො’’ති වා එවං පවත්තපඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරුප්පත්තියා නීවරණප්පහානං, නිකන්තිවික්ඛම්භනඤ්ච හොති, තාව පවත්තා පුබ්බභාගභාවනා පටිපදා නාම ‘‘පටිපජ්ජති ඣානං එතායා’’ති කත්වා. පහීනනීවරණස්ස, පන වික්ඛම්භිතඣානනිකන්තිකස්ස ච ඤාණකිච්චස්ස පරිබ්යත්තභාවතො උපචාරජ්ඣානං ආදිං කත්වා යාව අප්පනාය උප්පත්ති, තාව පවත්තා පඤ්ඤා පුබ්බභාගපඤ්ඤාය විසිට්ඨභාවතො අභිඤ්ඤා නාම, තස්මා යො ආදිතො කිලෙසෙ ඣානනිකන්තිඤ්ච ¶ වික්ඛම්භෙන්තො දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, වික්ඛම්භිතකිලෙසඣානනිකන්ති ච අප්පනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති, තස්ස දුක්ඛපටිපදං, දන්ධාභිඤ්ඤඤ්ච ඣානං හොති. යො පන සසඞ්ඛාරෙන කිලෙසාදිකෙ වික්ඛම්භෙත්වා න චිරෙන අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති, තස්ස දුක්ඛපටිපදං, ඛිප්පාභිඤ්ඤඤ්ච. යො කිලෙසාදිකෙ වික්ඛම්භෙන්තො සුඛෙන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, අප්පනාපරිවාසං පන චිරායති, තස්ස සුඛපටිපදං, දන්ධාභිඤ්ඤං. යො පන සුඛෙනෙව කිලෙසාදිකෙ වික්ඛම්භෙත්වා ¶ සීඝමෙව අප්පනං පාපුණාති, තස්ස සුඛපටිපදං, ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

සො පනායං පටිපදාභිඤ්ඤානං භෙදො කිලෙසින්ද්රියාධිකාරවසෙන වෙදිතබ්බො. යස්ස හි රාගාදයො කිලෙසා තිබ්බා හොන්ති, සද්ධාපඤ්චමකානි ච ඉන්ද්රියානි මුදූනි. යො ච සමථවිපස්සනාසු අකතාධිකාරො, තස්ස පවත්තඣානං දුක්ඛපටිපදං, දන්ධාභිඤ්ඤඤ්ච හොති. තස්ස හි කිලෙසසමුදාචාරතිබ්බතාය නීවරණවික්ඛම්භනස්ස කිච්ඡෙන කසිරෙන සමිජ්ඣනතො පටිපදා දුක්ඛා අසුඛා, තස්සෙව සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං මුදුතාය අභිඤ්ඤාපි දන්ධා මන්දා අසීඝප්පවත්තිනී හොති. භවන්තරෙ වා සමථෙ අකතාධිකාරත්තා පටිපදා දුක්ඛා, විපස්සනාය අකතාධිකාරත්තා අභිඤ්ඤාපි දන්ධා. යො පන වුත්තවිපරීතො හොති, තස්ස කිලෙසානං අතිබ්බසමුදාචාරතාය, ඉන්ද්රියානඤ්ච තිඛීණතාය සමථවිපස්සනාසු කතාධිකාරතාය යථාක්කමං සුඛපටිපදා, ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච හොති. භවන්තරෙ කතපරිචයස්ස හි යථා පගුණං කත්වා විස්සට්ඨගන්ථො අප්පමත්තකෙන පයොගෙන සුප්පවත්ති වාචුග්ගතො ච හොති, එවං භාවනා අප්පකසිරෙනෙව ඉජ්ඣතීති. ස්වායං අකතො, කතො ච අධිකාරො සමථනිස්සිතො පටිපදායං වුත්තො සමාධිප්පධානත්තා පටිපදාය. විපස්සනානිස්සිතො අභිඤ්ඤාය ඤාණප්පධානත්තා අප්පනායාති දට්ඨබ්බං.

යො පන තිබ්බකිලෙසො තික්ඛින්ද්රියො විපස්සනායමෙව වා කතාධිකාරො හොති, තස්ස වුත්තනයෙන දුක්ඛා පටිපදා, ඛිප්පා පන අභිඤ්ඤා හොති, තබ්බිපරීතස්ස සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤාති. තස්මා කිලෙසානං තිබ්බමන්දභාවතො, ඉන්ද්රියානං තිඛිණමුදුභාවතො, පුබ්බපරිචයස්ස ච සම්භවාසම්භවවසෙනාති එවං කිලෙසින්ද්රියාධිකාරවසෙන ඉමාසං භෙදො වෙදිතබ්බො.

අපිච ¶ යානි පරතො සප්පායාසප්පායානි, පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනි පුබ්බකිච්චානි, අප්පනාකොසල්ලානි ¶ ච ආගමිස්සන්ති, තෙසු යො උපචාරාධිගමතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච අසප්පායසෙවී හොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා, දන්ධා ච අභිඤ්ඤා හොති. උභයත්ථ සප්පායසෙවිනො සුඛා පටිපදා, ඛිප්පා ච අභිඤ්ඤා. යො පන තතො පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී හොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා, ඛිප්පා අභිඤ්ඤා. තබ්බිපරීතස්ස සුඛා පටිපදා, දන්ධා අභිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා.

තථා පලිබොධුපච්ඡෙදාදිපුබ්බකිච්චං අසම්පාදෙත්වා භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස සපරිපන්ථතාය දුක්ඛා පටිපදා, විපරියායෙන අපරිපන්ථතාය සුඛා. අප්පනාකොසල්ලානි අසම්පාදෙන්තස්ස ඤාණස්ස අවිසදතාය දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, සම්පාදෙන්තස්ස විපරියායතො ඛිප්පා අභිඤ්ඤාති. කිඤ්ච – තණ්හාවිජ්ජාතිභවනවසෙන එතාසං භෙදො වෙදිතබ්බො. තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොති තස්සා සමාධිස්ස උජුපටිපක්ඛත්තා සමථපටිපදාය පරිපන්ථකභාවතො, අනභිභූතස්ස තදභාවතො සුඛා. අවිජ්ජාභිභූතස්ස ච තස්සා පඤ්ඤාය උජුපටිපක්ඛභාවතො දන්ධා අභිඤ්ඤා, ඉතරස්ස ඛිප්පා අභිඤ්ඤාති. සො පනායං පටිපදාභෙදො කෙවලං සමථභාවනාවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානස්ස, මග්ගාධිගමවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානස්ස පන නත්ථි දුක්ඛපටිපදාදිභෙදො. කෙචි පන මග්ගවසෙනෙව තස්ස පටිපදාදිභෙදං වණ්ණෙන්ති ‘‘මග්ගස්ස හි දුක්ඛපටිපදාදිභාවෙ තස්මිං දුක්ඛපටිපදාදික’’න්ති.

අධිපතිභෙදාදීසු පන ඡන්දාධිපතෙය්යං චිත්තාධිපතෙය්යං වීරියාධිපතෙය්යං වීමංසාධිපතෙය්යන්ති එවං අධිපතිභෙදතො, පරිත්තං පරිත්තාරම්මණං, පරිත්තං අප්පමාණාරම්මණං, අප්පමාණං පරිත්තාරම්මණං ¶ , අප්පමාණං අප්පමාණාරම්මණන්ති එවං ආරම්මණභෙදතො, හානභාගියං ඨිතිභාගියං විසෙසභාගියං නිබ්බෙධභාගියන්ති එවං හානභාගියාදිභෙදතො ච චතුබ්බිධතා වෙදිතබ්බා. තත්ථ ‘‘ඡන්දවතො චෙ ඣානං නිබ්බත්තිස්සති, මය්හම්පි නිබ්බත්තිස්සතී’’ති එවං ඡන්දං ධුරං කත්වා උප්පන්නං ඡන්දාධිපතෙය්යං. එස නයො ‘‘චිත්තාධිපතෙය්යා’’දීසුපි. අප්පගුණං පන උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං අසක්කොන්තං පරිත්තං, සුප්පසරාවමත්තෙසු අවඩ්ඪිතාරම්මණෙසු නිබ්බත්තං පරිත්තාරම්මණං. වුත්තපටිපක්ඛතො පන යථාක්කමං අප්පමාණාරම්මණාදීනි වෙදිතබ්බානි. හානභාගියාදිවිසෙසං සයමෙව වක්ඛති.

ඣානඞ්ගයොගභෙදතොති කත්ථචි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි ද්වෙ ¶ , කත්ථචි අපරානි ද්වෙති එවං ඣානඞ්ගානං සම්පයොගභෙදතො. නනු චෙත්ථ කාමාවචරකුසලෙ විය සඞ්ඛාරභෙදො කස්මා න ගහිතො. ඉදම්පි හි කෙවලං සමථානුයොගවසෙන පටිලද්ධං සසඞ්ඛාරං, මග්ගාධිගමවසෙන පටිලද්ධමසඞ්ඛාරං, තස්මා ‘‘ඣානඞ්ගසඞ්ඛාරයොගභෙදතො දසවිධ’’න්ති වත්තබ්බන්ති? නයිදමෙවං, මග්ගාධිගමවසෙන සත්තිතො පටිලද්ධස්සාපි අපරභාගෙ පරිකම්මවසෙනෙව උප්පජ්ජනතො, තස්මා සබ්බස්සපි ඣානස්ස පරිකම්මසඞ්ඛාතපුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන විනා කෙවලං අධිකාරවසෙන අනුප්පජ්ජනතො ‘‘අසඞ්ඛාර’’න්තිපි වත්තුං න සක්කා, අධිකාරෙන ච විනා කෙවලං පරිකම්මාභිසඞ්ඛාරෙනෙව අනුප්පජ්ජනතො ‘‘සසඞ්ඛාර’’න්තිපි වත්තුං න සක්කාති ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධතා ච වුත්තාති.

කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො ථිනමිද්ධං උද්ධච්චකුක්කුච්චං විචිකිච්ඡාති ඉමානි පඤ්ච නීවරණානි විප්පහීනානි එතස්සාති කාමච්ඡන්ද…පෙ… විප්පහීනං. ‘‘අග්යාහිතො’’ති එත්ථ ආහිත-සද්දස්ස විය විප්පහීන-සද්දස්සෙත්ථ පරවචනං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දාදීහි වා විප්පහීනං විසංයුත්තං තෙසං පහායකභාවෙනාති කාමච්ඡන්ද…පෙ… විප්පහීනං. තත්ථ කාමෙතීති කාමො, ඡන්දනට්ඨෙන ඡන්දො චාති ¶ කාමච්ඡන්දො, බහලකාමරාගස්සෙතං අධිවචනං. බ්යාපාදාදීනමත්ථං වක්ඛති. යස්මා කාමච්ඡන්දාදීසු අප්පහීනෙසු ඣානං නුප්පජ්ජති, තස්මා තානිස්ස පහානඞ්ගානීති වෙදිතබ්බානි. නනු අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා ඉමිනා ඣානෙන පහීයන්ති, අථ කස්මා පඤ්චෙව පහානඞ්ගවසෙන වුත්තානීති? විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තා. කාමච්ඡන්දවසෙන හි නානාවිසයපලොභිතං චිත්තං න එකත්තාරම්මණෙ සමාධියති. කාමච්ඡන්දාභිභූතං වා නානාවිසයසමුපබ්යූළ්හාය කාමධාතුයා පහානපටිපදං න පටිපජ්ජති, බ්යාපාදෙන ච ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤමානං න සමාහිතං පවත්තති, ථිනමිද්ධාභිභූතං අකම්මඤ්ඤං හොති, උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතං අවූපසන්තමෙව හුත්වා පරිබ්භමති, විචිකිච්ඡාඋපහතං ඣානාධිගමපටිපදං නාරොහති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො නු ඛො, න නු ඛො, පථවී පථවී’’තිආදිනා පවත්තමනසිකාරෙන ‘‘ඣානං සියා නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා විචිකිච්ඡන්තස්ස ඣානාධිගමපටිපදාය අසංසිජ්ඣනතො. යතො වක්ඛති –

‘‘භාගී අස්සමහං අද්ධා, ඉමාය පටිපත්තියා;

පවිවෙකසුඛස්සාති, කත්වා උස්සාහමුත්තම’’න්ති.

තස්මා ¶ සමාධිආදීනං උජුවිපච්චනීකභාවෙන විසෙසෙන ඣානාධිගමස්ස අන්තරායකරණතො එතානෙව පහානඞ්ගානීති වුත්තානි. හොති චෙත්ථ –

‘‘පච්චනීකා යතො පඤ්ච, සමාධාදීනමෙත්ථ හි;

ඣානන්තරායිකා තස්මා, පහානඞ්ගෙ නියාමිතා’’ති.

එවමිදං පහානඞ්ගවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගවසෙන දස්සෙතුං ‘‘විතක්ක…පෙ… සම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ විතක්කාදයො වචනත්ථලක්ඛණාදිවසෙන උපරි ආගමිස්සන්ති. යස්මා පන ඉමෙසු උප්පන්නෙසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති, තෙනස්ස ඉමානි සම්පයොගඞ්ගානීති වෙදිතබ්බානි, තස්මා න එතෙහි ¶ සමන්නාගතං අඤ්ඤදෙව ඣානං නාම අත්ථීති ගහෙතබ්බං. යථා පන නෙමිආදිඅඞ්ගසමුදායෙ රථාදිවොහාරො හොති, එවං ඣානඞ්ගසමුදායෙ ඣානවොහාරො. වුත්තම්පි හෙතං විභඞ්ගෙ ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (විභ. 569). කස්මා පන අඤ්ඤෙසුපි ඵස්සාදීසු සම්පයුත්තධම්මෙසු විජ්ජමානෙසු ඉමානියෙව පඤ්ච ඣානඞ්ගවසෙන වුත්තානීති? වුච්චතෙ – උපනිජ්ඣානකිච්චවන්තතාය, කාමච්ඡන්දාදීනං උජුපටිපක්ඛභාවතො ච. විතක්කො හි ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති, විචාරො අනුබන්ධති. එවං ඣානාධිගමස්ස විසෙසපච්චයභූතෙහි තෙහි අවික්ඛෙපාය සමාදහිතපයොගස්ස චෙතසො පයොගසම්පත්තිසමුට්ඨානා පීති පීණනං, සුඛඤ්ච උපබ්රූහනං කරොති. අථ නං සසම්පයුත්තධම්මං එතෙහි අභිනිරොපනානුබන්ධනපීණනඋපබ්රූහනෙහි අනුග්ගහිතා එකග්ගතා සමාධානකිච්චෙන අත්තානං අනුවත්තාපෙන්තී එකත්තාරම්මණෙ සමං, සම්මා ච ආධියති, ඉන්ද්රියසමතාවසෙන සමං, පටිපක්ඛධම්මානං දූරීභාවෙන ලීනුද්ධච්චාභාවෙන සම්මා ච ඨපෙතීති එවමෙතෙසමෙව උපනිජ්ඣානකිච්චං ආවෙණිකං. කාමච්ඡන්දාදිපටිපක්ඛභාවෙන පන සයමෙව වක්ඛති. එවං උපනිජ්ඣානකිච්චවන්තතාය, කාමච්ඡන්දාදීනං උජුපටිපක්ඛභාවතො ච ඉමෙයෙව පඤ්ච ඣානඞ්ගභාවෙන වවත්ථිතාති. යථාහු –

‘‘උපනිජ්ඣානකිච්චත්තා, කාමාදිපටිපක්ඛතො;

සන්තෙසුපි ච අඤ්ඤෙසු, පඤ්චෙව ඣානසඤ්ඤිතා’’ති.

දෙසනාක්කමතො, මහග්ගතධම්මෙසු පඨමං අධිගන්තබ්බතො ච පඨමං, පඨමං සමාපජ්ජිතබ්බන්තිපි ¶ පඨමන්ති වදන්ති. තං පන න එකන්තලක්ඛණං ඣානපටිලොමාදිවසෙන සමාපජ්ජනෙ අසම්භවතො.

පුරිමපච්ඡිමචිත්තෙසු උප්පජ්ජමානස්සාපි අප්පනාක්ඛණෙ අනුප්පජ්ජනතො විතක්කො විප්පහීනො එතස්ස, තතො වා එතං විප්පහීනන්ති ¶ විතක්කවිප්පහීනං. භාවනාය හි පහීනත්තා විතක්කො ඣානක්ඛණෙ නුප්පජ්ජති. අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා පන උපචාරභාවනාය ච තං පහාතුං අසමත්ථභාවතො පුරිමභාගෙ, පච්ඡාභාගෙ ච අපච්චනීකචිත්තප්පවත්තිතො උප්පජ්ජතියෙවාති.

නනු ච ‘‘අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා’’ති වුත්තං, අථ කථං ඣානෙන එස පහීයති? න හි කුසලෙහි අසංකිලිට්ඨධම්මස්ස පහානං අත්ථි රාගාදිසංකිලිට්ඨානං පාපධම්මානමෙතස්ස උජුපටිපක්ඛභාවතොති? වුච්චතෙ – අසංකිලිට්ඨසභාවස්සාපි එතස්ස ඔළාරිකතාය දුබ්බලභාවතො ඣානක්ඛණෙ අනුප්පත්තිසභාවාපාදනත්ථං තත්ථ නිකන්තිවික්ඛම්භනවසෙන දුතියජ්ඣානභාවනා හොතීති තස්සා බලෙන තං ඣානක්ඛණෙ අනුප්පජ්ජන්තං නිකන්තිවික්ඛම්භනවසෙන වා වික්ඛම්භිතං පහීනං නාම හොති. යදි එවං උපචාරෙනපි නිකන්ති වික්ඛම්භීයතීති තත්ථපිස්ස පහානං සියා, යථා පඨමජ්ඣානස්ස උපචාරෙ නීවරණානීති? නයිදමෙවං, නීවරණප්පහානස්ස විය විතක්කාරම්මණිකනිකන්ති වික්ඛම්භනස්ස උපචාරෙන සාතිසයං අනිප්ඵජ්ජනතො. සාතිසයඤ්හි තත්ථ නිකන්තිප්පහානං අප්පනාය එව හොති, තස්මා යදවොචුම්හා ‘‘උපචාරභාවනාය ච තං පහාතුං අසමත්ථභාවතො’’ති, තං සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘විචාරවිප්පහීන’’න්තිආදීසුපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. දුතියජ්ඣානෙයෙව පහීනස්ස විතක්කස්ස ඉධ අප්පවත්තිමත්තදස්සනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරවිප්පහීන’’න්ති විතක්ක-ග්ගහණං කතං. එවං ‘‘විතක්කවිචාරපීතිවිප්පහීන’’න්තිආදීසුපි.

යථාසම්භවන්ති පථවීකසිණාදීසු යං යං ආරම්මණං යස්ස යස්ස සම්භවති, තදනතික්කමතො. කසිණානාපානෙසු හි පඤ්චෙව ඣානානි පවත්තන්ති, අසුභකායගතාසතීසු පඨමජ්ඣානං, අනුපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙසු පඤ්චමජ්ඣානවජ්ජානි, උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙ පඤ්චමජ්ඣානන්ති.

පථවීකසිණාදීසූති ¶ ¶ එත්ථ ආදි-ග්ගහණෙන කෙවලං ආපොකසිණාදීනමෙව, අථ ඛො අසුභාදීනම්පි අප්පනාවහකම්මට්ඨානානං සඞ්ගහොති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච අභිභායතනවිමොක්ඛඣානානි පවත්තාකාරමත්තතො භින්නානි, ආරම්මණතො පන කසිණායතනානෙව හොන්තීති කසිණායතනඣානෙහෙව තානි සඞ්ගහිතානි. ‘‘යථාසම්භවං…පෙ… අනෙකවිධ’’න්ති වා වචනෙන රූපාවචරජ්ඣානෙ සබ්බොපි ලබ්භමානකභෙදො සඞ්ගහිතොති අභිභායතනවිමොක්ඛඣානානි විසුං න වුත්තානි, තානි පන සරූපතො එවං වෙදිතබ්බානි.

තත්ථ ඤාණුත්තරස්ස යොගාවචරස්ස පථවීකසිණාදිආරම්මණං අභිභවිත්වා ‘‘න මෙත්ථ අප්පනානිබ්බත්තනෙ භාරො’’ති පටිපන්නස්ස නිමිත්තුප්පත්තිතො උද්ධං දුතියතතියවීථියං, චතුත්ථපඤ්චමවීථියං වා පටිලද්ධං ඣානං අභිභායතනං නාම. තඤ්හි ආරම්මණං අභිභවතීති අභිභූ, යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානතාය, මනායතනධම්මායතනපරියාපන්නතාය වා ආයතනන්ති අභිභායතනං, අභිභවිතබ්බං වා අභිභූ, ආලම්බණං, තං ආයතනමස්සාති අභිභායතනං. අථ වා ආලම්බණාභිභවනතොයෙව අභිභූ, පරිකම්මං, ඤාණං වා, තං ආයතනං කාරණමස්සාති අභිභායතනං. පරිකම්මං, ඤාණං වා ආලම්බණං අභිභවිත්වා පවත්තමානං උපචාරුප්පත්තිතො පඤ්චමවීථිමනතික්කමිත්වා අප්පනං නිබ්බත්තෙති. පඤ්චමවීථිතො පරං නිබ්බත්තං පන අභිභවිතුකාමතාය නිබ්බත්තිතම්පි අභිභායතනං නාම න හොති. සාමඤ්ඤගතියා පන කසිණායතනමෙව හොති. ඉමමෙව හි සීඝතරප්පවත්තිං සන්ධාය අට්ඨකථායං ‘‘තානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං නිබ්බත්තෙතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 204) වුත්තං. නනු ච අට්ඨකථායං යථාරුතවසෙනෙව අත්ථො කස්මා න ගය්හති. ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 204) හි වුත්තත්තා නිමිත්තුප්පත්තියා සහුප්පන්නං ඣානමභිභායතනන්ති ¶ විඤ්ඤායතීති? නයිදමෙවං, නිමිත්තුප්පාදෙන සහ අප්පනාය අසම්භවතො. නිමිත්තුප්පාදොති හි ඉධ පටිභාගනිමිත්තස්ස උප්පත්ති තදාරම්මණස්ස වා උපචාරජ්ඣානස්ස, කිං තාව පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තියා සහ අප්පනාය නිබ්බත්ති උපචාරජ්ඣානෙ අසති තස්සා අසම්භවතො, නාපි උපචාරජ්ඣානෙන සහ එකවීථියං නිබ්බත්ති තස්සා උපචාරභාවනාපබන්ධසෙවිතබ්බභාවෙන තදා අසම්භවතො, තස්මා නාතිචිරායනප්පවත්තිදස්සනත්ථං සමීපිම්හි සමීපකාරීයූපචාරෙන අට්ඨකථායං තථා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යදි නිමිත්තුප්පත්තිතො නාතිචිරප්පවත්තමභිභායතනං, කථං තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤාඛිප්පාභිඤ්ඤාභෙදො පාළියං වුත්තොති? වුච්චතෙ – චතුත්ථපඤ්චමජවනවීථියං උප්පන්නං චිරකාලනිබ්බත්තිතාය දන්ධාභිඤ්ඤං, දුතියතතියවීථියං ¶ උප්පන්නං තබ්බිපරීතලක්ඛණතාය ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති. කෙචි පන ‘‘අභිභායතනං නාම වසිභාවප්පත්තමෙව, නෙතර’’න්ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, වසිභාවප්පත්තියා නිමිත්තුප්පත්තිතො දූරතරභාවෙන ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං නිබ්බත්තෙතී’’ති අට්ඨකථාවචනෙන සහ විරුජ්ඣනතො.

අපිච වසිභාවප්පත්තං ඣානං අභිභවනකාරණනිරපෙක්ඛං වසිභාවබලෙනෙව සක්කච්චං සමාපජ්ජිතුං න සක්කාති න තං අභිභායතනං නාම හොති, තස්මා අප්පත්තවසිභාවා පඨමුප්පන්නායෙව අභිභායතනන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. යදි එවං කථං ‘‘අප්පමාණං පරිත්තාරම්මණං, අප්පමාණං අප්පමාණාරම්මණ’’න්ති (ධ. ස. 212-213) අභිභායතනදෙසනායං වුත්තං. වසිභාවප්පත්තඤ්හි ඣානං අප්පමාණන්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච උප්පන්නමත්තත්තා පරිත්තමෙවාති? නායං දොසො. පඨමං අභිභායතනවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානං පච්ඡා වසිභාවප්පත්තම්පි අභිභායතනනාමමෙව ලභතීති වසිභාවප්පත්තමභිභායතනං අප්පමාණං, ඉතරං පරිත්තං.

අථ ¶ වා වසිභාවප්පත්තං අප්පමාණන්ති උක්කංසගතිපරිග්ගහවසෙන වුච්චති. තං පන යං බලවතරං, තං අප්පමාණන්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස උපලක්ඛණං කත්වා වදන්ති. බලවභාවනිබන්ධනං අප්පමාණත්තං. බලවභාවො ච පඨමඅප්පනාවාරතො පච්ඡිමපච්ඡිමඅප්පනාවාරානං බලවතාය අවසිතාපත්තෙපි ඣානෙ සම්භවතීති බලවන්තං අප්පමාණං, ඉතරං පරිත්තන්ති එවං අවසිතාපත්තෙපි ඣානෙ අප්පමාණාදිභාවො වෙදිතබ්බො. අථ වා අප්පනාය බලවභාවො නාම උපචාරස්ස බලවතාය සති හොති. උපචාරඤ්ච තං බලවං, යං සහසා අප්පනං උප්පාදෙතුං සක්කුණෙය්ය, තස්මා ඛිප්පාභිඤ්ඤානං ද්වින්නං අභිභායතනඣානානං උපචාරවීථියා අනන්තරං දුතියවීථියං උප්පන්නං උපචාරජ්ඣානස්ස බලවතාය සයම්පි බලවතරන්ති අප්පමාණං නාම හොති. දුතියවීථිමතික්කමිත්වා තතියවීථියං උප්පන්නං තදිතරසභාවතාය පරිත්තං. තථා දන්ධාභිඤ්ඤානං චතුත්ථවීථියං උප්පන්නං අප්පමාණං. පඤ්චමවීථියං උප්පන්නං පරිත්තන්ති. අථ වා යත්ථ කත්ථචි අප්පනාවීථියං පඤ්චමං උප්පජ්ජනකඅප්පනාතො චතුත්ථං උප්පජ්ජමානාය බලවභාවොති තංවසෙනාපෙත්ථ පරිත්තඅප්පමාණතා වෙදිතබ්බා.

තං පනෙතං ගණනතො අට්ඨවිධං හොති. යථාහ –

‘‘අජ්ඣත්තං ¶ අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමි. නීලානි නීලවණ්ණානි නීලනිදස්සනානි නීලනිභාසානි, තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමි. පීතානි පීතවණ්ණානි පීතනිදස්සනානි පීතනිභාසානි. ලොහිතානි ලොහිතවණ්ණානි ලොහිතනිදස්සනානි ¶ ලොහිතනිභාසානි. ඔදාතානි ඔදාතවණ්ණානි ඔදාතනිදස්සනානි ඔදාතනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොතී’’ති (දී. නි. 2.173; 3.338; ම. නි. 2.249; අ. නි. 1.427-434; 8.65).

තත්ථ අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තෙසු කෙසාදීසු පරිකම්මඅප්පනාසඤ්ඤාවිරහිතො. බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති බහිද්ධා අට්ඨසු කසිණෙසු, චතූසු භූතකසිණෙසු එව වා කතපරිකම්මකතාය පරිකම්මවසෙන චෙව අප්පනාවසෙන ච තානි බහිද්ධා අට්ඨ, චත්තාරි වා කසිණරූපානි පස්සති. පරිත්තානීති අමහන්තානි. අභිභුය්යාති යථා මහග්ඝසො සම්පන්නගහණිකො පුරිසො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා ‘‘කිං එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං භත්තං අත්ථී’’ති සඞ්කඩ්ඪිත්වා සබ්බං එකකබළමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’’ති තානි රූපානි පරිකම්මෙන, ඤාණෙන වා අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සීඝං අප්පනං නිබ්බත්තෙති. ‘‘ජානාමි පස්සාමී’’ති ඉමිනා පනස්ස පුබ්බාභොගො කථිතො, තදාගමනතො ච අන්තොසමාපත්තියං චිත්තාභිසඞ්ඛාරො. ඉතරථා අනෙන ආභොගමත්තෙ කථිතෙ තෙන සාධිතබ්බං ඣානං න වුත්තං හොති, අභිභායතනදෙසනාවායං ඣානවිසයාති. ආගමට්ඨකථාසු පන සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස පුබ්බභාගභාවනාවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තමභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තමාභොගං සන්ධාය –

‘‘ඉමිනා පනස්ස ආභොගො කථිතො. සො ච ඛො සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස, න අන්තොසමාපත්තිය’’න්ති ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 2.173; ම. නි. අට්ඨ. 2.249; අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65) වුත්තං.

දුතියෙ ¶ සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානි. පරිසුද්ධානි හි නීලාදීනි සුවණ්ණානි, අපරිසුද්ධානි දුබ්බණ්ණානීති ඉධ අධිප්පෙතානි.

තතියෙ අප්පමාණානීති වුද්ධිප්පමාණානි විපුලානි ඛලමණ්ඩලාදීනි. වඩ්ඪනවසෙන පනෙත්ථ අප්පමාණතා න ගහිතා කසිණවඩ්ඪනස්ස ඉධ අසම්භවතො. කසිණස්ස හි ද්වෙ වඩ්ඪනභූමියො උපචාරභූමි, අප්පනාභූමි වා. තත්ථ න තාව ඉධ උපචාරභූමියං වඩ්ඪනං සම්භවති. නිමිත්තුප්පත්තියා සමකාලං විය උප්පජ්ජමානෙ ඣානෙ කුතො තස්ස ඔකාසොති, නාපි අප්පනාභූමියං. වඩ්ඪිතස්ස පඨමුප්පන්නඣානාරම්මණතා න යුජ්ජති, තස්මා සභාවමහන්තානෙව ආලම්බණානි ඉධ අප්පමාණානීති අධිප්පෙතානි. කෙචි පන ‘‘වඩ්ඪිතවසෙනෙව අප්පමාණානීති ගහෙත්වා පඨමං අභිභවනිච්ඡාය අභාවෙන වඩ්ඪෙත්වා පච්ඡා අභිභවනිච්ඡාය සති අභිභවනාකාරෙන පවත්තො තස්මිං අප්පනං නිබ්බත්තෙතීති අප්පනං පටිලභිත්වා වඩ්ඪිතනිමිත්තෙසු ඉදං අභිභායතනං වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

චතුත්ථෙ අභිභුය්යාති අභිභවිත්වා. යථා නාම සම්පන්නගහණිකො මහග්ඝසො පුරිසො එකං භත්තවඩ්ඪිතකං ලභිත්වා ‘‘‘අඤ්ඤොපි හොතු, අඤ්ඤොපි හොතූ’ති කිං එස මය්හං කරිස්සතී’’ති න තං මහන්තතො පස්සති, එවමෙව ඤාණුත්තරො විසදඤාණො පුග්ගලො ‘‘‘කිං එත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බං, නයිදං අප්පමාණ’න්ති මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො’’ති අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති. වුත්තනයෙනෙව අප්පනං නිබ්බත්තෙති.

පඤ්චමෙ නීලානි…පෙ… නීලනිභාසානීති එතානි පරියායනාමානීති තත්ථ ‘‘නීලානී’’ති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. එත්තකෙයෙව පන වුත්තෙ තංයොගතො තබ්බොහාරෙන ගුණයුත්තෙපි පසඞ්ගො සියාති තන්නිවාරණත්ථං ‘‘නීලවණ්ණානී’’ති වණ්ණවසෙන වුත්තං. එවම්පි හි බහුබ්බීහිවසෙන ගුණොපි පසඞ්ගො හොතීති ‘‘නීලනිදස්සනානී’’ති නිදස්සනවසෙන වුත්තං ¶ . නිදස්සිතබ්බඤ්හි නිදස්සනං, චක්ඛුනා දට්ඨබ්බං රූපං. තතො සෙතාදිනිවාරණත්ථං නීල-සද්දෙන සහ සමාසො කතොති අපඤ්ඤායමානචීවරානි අසම්භින්නවණ්ණානි එකනීලානෙව හුත්වා දිස්සමානානීති ¶ වුත්තං හොති. ‘‘නීලනිභාසානී’’ති ඉදං පන ඔභාසවසෙන වුත්තං, නීලොභාසානි නීලප්පභායුත්තානීති අත්ථො. එතෙන තෙසං සුවිසුද්ධත්තං දස්සෙති. ‘පීතානී’’තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අට්ඨසු චෙතෙසු පුරිමං අභිභවනාකාරෙන වණ්ණාභොගරහිතානි අට්ඨපි කසිණානි පරිත්තානි ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නං සන්ධාය වුත්තං. තතියං තථා අප්පමාණානි. දුතියචතුත්ථානියෙව ද්වෙ වණ්ණාභොගසහිතානි ආරබ්භ උප්පන්නං, න පන වණ්ණකසිණවසෙන උප්පන්නං තස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා.

පඤ්චමාදීනි පන තෙසු කතාධිකාරෙ සන්ධාය සුවිසුද්ධවණ්ණවසෙනෙව දෙසිතානි. න හි තෙසං අභිභවනස්ස පරිත්තතා, අප්පමාණතා වා කාරණං, අථ ඛො සුවිසුද්ධනීලාදිභාවො. තත්ථ හි තෙ කතාධිකාරාති. නනු ච ආගමට්ඨකථාසු ‘‘සුවණ්ණානි වා හොන්තු දුබ්බණ්ණානි වා, පරිත්තඅප්පමාණවසෙනෙව ඉමානි අභිභායතනානි දෙසිතානී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.173; ම. නි. අට්ඨ. 2.249; අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65) වුත්තන්ති? සච්චං, තං පන ආගමෙ අභිභායතනානං අඤ්ඤථා ආගතත්තා වුත්තං. තත්ථ හි –

‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති (දී. නි. 2.173; 3.338; ම. නි. 2.249; අ. නි. 1.427-434; 8.65) –

එවං චත්තාරියෙව අභිභායතනානි ආගතානි, තස්මා තදට්ඨකථාසු වණ්ණාභොගෙ විජ්ජමානෙ අවිජ්ජමානෙපි පරිත්තඅප්පමාණතාවසෙනෙව ¶ ඉමෙසං දෙසිතභාවො වුත්තො. පරිත්තඅප්පමාණතා හි ඉමෙසු චතූසු අභිභවනස්ස කාරණං වණ්ණාභොගෙ විජ්ජමානෙ අවිජ්ජමානෙපීති. නනු ච සබ්බත්ථ ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වචනතො වණ්ණාභොගසහිතානියෙව තත්ථ ගහිතානීති? තං න, වණ්ණාභොගරහිතානි, සහිතානි ච සබ්බානි පරිත්තානි එකතො කත්වා ‘‘පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වුත්තානි, තථා ‘‘අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති. යදි එවං කථං විසිට්ඨානං වණ්ණාභොගරහිතානං, සහිතානඤ්ච එකජ්ඣං මනසිකාරො, න එකජ්ඣං, විසුංයෙව තෙසං මනසිකාරො. යදි එවං විසුං කථමෙකත්තන්ති? පරිත්තභාවසාමඤ්ඤතො. යදි එවං සුවණ්ණදුබ්බණ්ණ-ග්ගහණමතිරිච්චති ¶ අවසිට්ඨොති? නාතිරිච්චති පරියායදෙසනාභාවතො. අත්ථි හි එස පරියායො, යදිදං වණ්ණාභොගජනිතාජනිතං විසෙසං අග්ගහෙත්වා පරිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන එකත්තං නෙත්වා ‘‘පරිත්තානි අභිභුය්යා’’ති වත්වා පුන තදන්තොගධමෙව පභෙදං විනෙය්යවසෙන දස්සෙතුං තානි ච කදාචි වණ්ණවසෙන ආවජ්ජිතානි හොන්ති, ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යා’’ති වත්තබ්බතාය වණ්ණාභොගරහිතානි, සහිතානි ච විසුං මනසි කත්වා උභයත්ථාපි වණ්ණාභොගරහිතපරිත්තාභිභවනෙ, තංසහිතපරිත්තාභිභවනෙ ච පරිත්තාභිභවනසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා එකත්තං කතන්ති. අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා වණ්ණාභොගරහිතානි, සහිතානි ච විසුං වුත්තානි. අත්ථි හි උභයත්ථාභිභවනවිසෙසොති. හොතු තාව, එවං සුත්තාභිධම්මපාඨවිසෙසතො අට්ඨකථාය පාඨභෙදෙ පන කො අධිප්පායොති? වුච්චතෙ – සුත්තන්තෙ හි පඨමවිමොක්ඛං ද්වෙධා භින්දිත්වා පඨමදුතියඅභිභායතනානි වුත්තානි, පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛානම්පි අභිභවනපරියායො විජ්ජතීති ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති අභිභායතනද්වයං වුත්තං.

තතියචතුත්ථඅභිභායතනෙසු ¶ දුතියවිමොක්ඛො, වණ්ණාභිභායතනෙසු තතියවිමොක්ඛො ච අභිභවනප්පවත්තිතො සඞ්ගහිතො, ඉධ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛාභිභායතනානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං විමොක්ඛෙ වජ්ජෙත්වා අභිභායතනානි කථිතානි. සබ්බානි ච විමොක්ඛකිච්චානි විමොක්ඛදෙසනාය වුත්තානි, තදෙතං ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති සුත්තෙ ආගතස්ස අභිභායතනද්වයස්ස අභිධම්මෙ අවචනතො ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනඤ්ච සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො වවත්ථානං කතන්ති විඤ්ඤායති. අවස්සඤ්චෙතං එව සම්පටිච්ඡිතබ්බං, න සම්පටිච්ඡන්තෙහි සුත්තාභිධම්මපාඨභෙදෙ අඤ්ඤං කාරණං වත්තබ්බං. අථ කිමෙත්ථ වත්තබ්බං, නනු අට්ඨකථායමෙව ‘‘කස්මා පන යථා සුත්තන්තෙ ‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානී’තිආදි වුත්තං, එවං අවත්වා ඉධ චතූසුපි අභිභායතනෙසු අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාව වුත්තා’’ති වත්වා ‘‘අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො’’ති කාරණං වුත්තන්ති? න තං තස්ස කාරණවචනං, අථ ඛො කත්ථචි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපානි පස්සතී’’ති අවත්වා සබ්බත්ථ යං වුත්තං ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති, තස්ස ච කාරණවචනං. තෙනෙව හි තත්ථ වා ඉධ වා ‘‘බහිද්ධා රූපානියෙව අභිභවිතබ්බානී’’ති තත්ථෙව වුත්තං, අනභිභවනීයතා ච අජ්ඣත්තරූපානං බහිද්ධා රූපානි විය අවිභූතත්තා. න හි සුට්ඨු විභූතභාවමන්තරෙන ඤාණුත්තරානං ආරම්මණාභිභවනං සම්භවතීති. නනු ච අට්ඨකථායං පාඨද්වයවිසෙසස්ස දෙසනාවිලාසො කාරණභාවෙන වුත්තොති? සච්චං වුත්තො, සො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙනෙව වෙදිතබ්බො ¶ . දෙසනාවිලාසො හි නාම විනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විජ්ජමානස්සෙව පරියායස්ස විභාවනං, න යස්ස කස්සචීති. එවං තාව අභිභායතනං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ විමොක්ඛොති පටිලද්ධජ්ඣානස්ස ඣානං සමාපජ්ජිතුකාමතාවසප්පවත්තජවනවීථිසමනන්තරමෙව පිතුඅඞ්කෙ විස්සට්ඨඅඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස විය දාරකස්ස ආරම්මණෙ නිරාසඞ්කමෙව හුත්වා පඨමකප්පනා විය ච ලහුං අවුට්ඨහිත්වා අන්තමසො චතුපඤ්චචිත්තක්ඛණතො අනොසක්කිත්වා ආරම්මණෙ අභිරතිවසෙන පවත්තස්ස වසිභාවප්පත්තස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං. තඤ්හි කසිණායතනවසෙන වා අභිභායතනවසෙන වා උප්පන්නං පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තත්තා, ආරම්මණෙ අධිමුත්තතාය ච ‘‘විමොක්ඛො’’ති වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘කෙනට්ඨෙන පන විමොක්ඛො වෙදිතබ්බොති? අධිමුච්චනට්ඨෙන. කො අයං අධිමුච්චනට්ඨො නාම? පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨු විමුච්චනට්ඨො, ආරම්මණෙ ච අභිරතිවසෙන සුට්ඨු අධිමුච්චනට්ඨො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 248).

යදි වසිභාවප්පත්තමෙව විමොක්ඛො, කථමස්ස ආරම්මණචතුක්කෙ පරිත්තතා පාළියං වුත්තා. අවසිතාපත්තඤ්හි ඣානං පරිත්තන්ති වුච්චතීති? නායං දොසො, පරිපුණ්ණවසිභාවප්පත්තං සන්ධාය අපරිපුණ්ණවසිභාවප්පත්තස්ස පරිත්තභාවෙන තත්ථ අධිප්පෙතත්තා, තස්මා වසිභාවප්පත්තමෙව ඣානං විමොක්ඛො නාම, න ඉතරං. ඉතරං පන යදි කසිණායතනවසෙන උප්පන්නං, කසිණායතනං. අථ අභිභායතනවසෙන, අභිභායතනමෙවාති. කෙචි පන ‘‘පඨමඅප්පනාතො පච්ඡිමපච්ඡිමාය පටිපක්ඛතො සුට්ඨු විමුත්තත්තා කසිණායතනවසෙන, අභිභායතනවසෙන ච උප්පන්නං පඨමකප්පනං ඨපෙත්වා සෙසං විමොක්ඛොයෙවා’’ති වදන්ති.

තං පනෙතං ගණනතො තිවිධං. යථාහ –

‘‘රූපී ¶ රූපානි පස්සති, අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති, සුභන්තෙව අධිමුත්තො හොතී’’ති (දී. නි. 2.174; 3.339; පටි. ම. 1.209).

තත්ථ ¶ රූපීති අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තදස්ස අත්ථීති රූපී. රූපානි පස්සතීති බහිද්ධාපි නීලකසිණාදිරූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධවත්ථුකෙසු කසිණෙසු ඣානපටිලාභො දස්සිතො. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං නරූපසඤ්ඤී, අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධා පරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව පටිලද්ධජ්ඣානතා දස්සිතා. ‘‘සුභ’’න්ති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු ඣානානි දස්සිතානි. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනායං ‘‘සුභ’’න්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන සුවිසුද්ධං සුභකසිණං ආරම්මණං කත්වා විහරති, සො යස්මා ‘‘සුභ’’න්ති අධිමුච්චනවසෙන පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජිත්වා විහරති, තථා දුතියාදීනි, තස්මා එවං දෙසනා කතාති. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන ‘‘ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.212) බ්රහ්මවිහාරවසෙන සුභවිමොක්ඛො වුත්තො. ධම්මසඞ්ගණියං පන බ්රහ්මවිහාරානං විසුංයෙව ආගතත්තා තං නයං පටික්ඛිපිත්වා සුනීලකාදිවසෙනෙව සුභවිමොක්ඛො අට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතොති ඉධාපි තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වවත්ථානං කතන්ති එවං තාව විමොක්ඛඣානං වෙදිතබ්බං.

යථානුරූපන්ති හීනාදිඅනුරූපං. පඨමජ්ඣානඤ්හි හීනං කප්පස්ස තතියභාගායුකෙ බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙ උපපත්තිං නිප්ඵාදෙති, මජ්ඣිමං උපඩ්ඪකප්පායුකෙ බ්රහ්මපුරොහිතෙ, පණීතං එකකප්පායුකෙ මහාබ්රහ්මෙ. තථා දුතියජ්ඣානං, තතියජ්ඣානඤ්ච හීනං ද්විකප්පායුකෙ පරිත්තාභෙ, මජ්ඣිමං චතුකප්පායුකෙ අප්පමාණාභෙ, පණීතං අට්ඨකප්පායුකෙ ආභස්සරෙ. චතුත්ථජ්ඣානං හීනං ¶ සොළසකප්පායුකෙ පරිත්තාසුභෙ, මජ්ඣිමං ද්වත්තිංසකප්පායුකෙ අප්පමාණසුභෙ, පණීතං චතුසට්ඨිකප්පායුකෙ සුභකිණ්හෙ. පඤ්චමජ්ඣානං පන තිවිධම්පි පඤ්චකප්පසතායුකෙ වෙහප්ඵලෙ උපපත්තිං නිප්ඵාදෙති, තදෙව තිත්ථියෙහි සඤ්ඤාවිරාගවසෙන භාවිතං පඤ්චකප්පසතායුකෙයෙව අසඤ්ඤසත්තෙ. අනාගාමීහි පන පුථුජ්ජනාදිකාලෙ පච්ඡාපි භාවිතං සද්ධාදිඉන්ද්රියාධිමුත්තතානුක්කමෙන යථාක්කමං සහස්සද්විසහස්සචතුසහස්සඅට්ඨසහස්සසොළසසහස්සකප්පායුකෙසු අවිහාඅතප්පාසුදස්සාසුදස්සීඅකනිට්ඨනාමකෙසු පඤ්චසුද්ධාවාසෙසු උපපත්තිං නිප්ඵාදෙතීති එවමෙතං යථානුරූපං සොළසරූපාවචරබ්රහ්මලොකූපපත්තිනිප්ඵාදකන්ති ආහ ‘‘යථානුරූපං…පෙ… හොතී’’ති.

යස්මා පන රූපභවෙපි පවත්තියං ලභිතබ්බා උපභොගසම්පත්ති කාමාවචරස්සෙව ඵලං, තස්මා ¶ ඉධ ‘‘භවභොගසම්පත්තිං නිප්ඵාදෙතී’’ති අවත්වා උපපත්තිනිප්ඵාදනමෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච දුතියජ්ඣානභූමිං උපාදාය සබ්බත්ථ පරිපුණ්ණස්ස මහාකප්පස්ස වසෙන පරිච්ඡෙදො දට්ඨබ්බො, පඨමජ්ඣානභූමියං පන අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පවසෙන. න හි තත්ථ ඉතරවසෙන පරිච්ඡෙදො සම්භවති එකකප්පෙපි අවිනාසාභාවෙන මහාකප්පස්ස චතුත්ථභාගෙයෙව තස්ස සණ්ඨහනතො.

රූපාවචරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අරූපාවචරකුසලවණ්ණනා

ඉදානි අරූපාවචරකුසලස්ස නිද්දෙසාවකාසො අනුප්පත්තොති තන්නිද්දෙසත්ථමාහ ‘‘සෙසෙසු පනා’’තිආදි. ආකාසකසිණවජ්ජිතස්ස යස්ස කස්සචි කසිණස්ස උග්ඝාටනතො ලද්ධමාකාසං කසිණුග්ඝාටිමාකාසං. තත්ථ පවත්තං විඤ්ඤාණන්ති ආකාසානඤ්චායතනමාහ. තඤ්හි දුතියාරුප්පස්ස ¶ ආරම්මණං හොති. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන, රූපනිමිත්තදණ්ඩාදානසම්භවදස්සනාදිනා සබ්බෙන රූපධම්මෙසු, පථවීකසිණාදිරූපනිමිත්තෙසු තදාරම්මණජ්ඣානෙසු ච දොසදස්සනාකාරෙන, තෙසු එව වා රූපනිමිත්තෙසු නිකන්තිප්පහානඅසමාපජ්ජිතුකාමතාදිනා ආකාරෙනාති අත්ථො. අථ වා සබ්බසොති සබ්බාසං, කුසලාදිභෙදෙන අනවසෙසානන්ති අත්ථො. රූපසඤ්ඤානන්ති සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානානඤ්චෙව තදාරම්මණානඤ්ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති උත්තරපදලොපෙන ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු විය. තදාරම්මණම්පි කසිණරූපං පුරිමපදලොපෙන ‘‘දෙවෙන දත්තොති, බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු විය, තස්මා ඉධ රූපෙ රූපජ්ඣානෙ තංසහගතසඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති ගහිතා, සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානානමෙතං අධිවචනං. ‘‘රූප’’න්ති සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපනාමවන්තන්ති අත්ථො. තංගහිතෙන පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං නාමන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘රූපසඤ්ඤාන’’න්ති හි සරූපෙකසෙසවසෙන නිද්දෙසො කතො. සමතික්කමාති විරාගා, නිරොධා ච. කිං වුත්තං හොති? එතාසං කුසලවිපාකකිරියාවසෙන පඤ්චදසන්නං ඣානසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං, එතෙසඤ්ච පථවීකසිණාදිවසෙන නවන්නං ආරම්මණසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං අනවසෙසානං සබ්බාකාරෙන ච, තෙසු එව වා නිකන්තිප්පහානඅසමාපජ්ජිතුකාමතාදිනා ආකාරෙන ¶ විරාගා, නිරොධා ච ජිගුච්ඡනතො චෙව තප්පටිබන්ධඡන්දරාගවික්ඛම්භනතො ච නිබ්බත්තං ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය සහගතං අරූපාවචරකුසලචිත්තං. න හි සක්කා සබ්බසො අනතික්කන්තරූපසඤ්ඤෙන තං නිබ්බත්තෙතුන්ති.

න කෙවලං එතාසංයෙව සමතික්කමනතො ඉදං නිබ්බත්තං, අථ ඛො පටිඝසඤ්ඤාදීනමත්ථඞ්ගමාදිතොපීති ආහ ‘‘පටිඝසඤ්ඤාන’’න්තිආදි. තත්ථ චක්ඛාදීනං වත්ථූනං, රූපාදීනඤ්ච ආරම්මණානං ¶ පටිඝාතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤසමොධානසඞ්ඛාතෙන පටිහනනෙන උප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා, රූපසඤ්ඤාදිද්විපඤ්චසඤ්ඤානමෙතං අධිවචනං. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා, ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 603).

තාසං කුසලාකුසලවිපාකභූතානං අත්ථඞ්ගමා පහානා අසමුප්පාදා අප්පවත්තිකරණෙනාති වුත්තං හොති. නනු ච එතා රූපාවචරජ්ඣානසමාපන්නස්සාපි න සන්ති. න හි පඨමජ්ඣානාදිසමාපන්නකාලෙ පඤ්චද්වාරවසෙන චිත්තං පවත්තතීති? සච්චමෙතං, යථා පන ‘‘සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති එත්ථ පසංසාවසෙන අඤ්ඤත්ථ පහීනානම්පි සුඛදුක්ඛානං චතුත්ථජ්ඣානෙ, ‘‘සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පහානා රාගදොසමොහානං තනුත්තා සකදාගාමිමග්ගං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති එත්ථ පඨමමග්ගෙයෙව පහීනානං සක්කායදිට්ඨාදීනං දුතියමග්ගෙ ච වචනං, එවමෙව ඉමස්මිං ඣානෙ පටිපජ්ජනකානං උස්සාහජනනත්ථං ඉමස්ස ඣානස්ස පසංසාවසෙන එතාසං එත්ථ වචනන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා කිඤ්චාපි තා රූපාවචරසමාපන්නස්සාපි න සන්ති, න පන පහීනත්තා න සන්ති. කිඤ්චරහි පච්චයාභාවෙන. න හි රූපාවචරභාවනා රූපවිරාගාය සංවත්තති, රූපායත්තා එව තාසං පවත්තීති. අරූපභාවනා පන රූපවිරාගාය සංවත්තති, තස්මා ‘‘තා එත්ථ පහීනා’’ති වත්තුං වට්ටති. තථා හි එතාසං ඉතො පුබ්බෙ අප්පහීනත්තායෙව ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකො’’ති වුත්තො භගවතා. ඉධ ච පහීනත්තා එව අරූපසමාපත්තීනං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවචනාදීහි, ‘‘යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ¶ අරූපා’’තිආදිනා ච ආනෙඤ්ජතා, සන්තවිමොක්ඛතා ච වුත්තා.

නානත්තසඤ්ඤානන්ති ¶ නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තානං, නානත්තානං වා සඤ්ඤානං, වුත්තාවසෙසානං චතුචත්තාලීසකාමාවචරසඤ්ඤානන්ති අත්ථො. එතා එව හි –

‘‘තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතුසමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති නානත්තසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 604) –

එවං විභඞ්ගෙ විභජිත්වා වුත්තා. තා පන යස්මා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ආරම්මණෙ පවත්තන්ති, යස්මා ච අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසප්පභෙදා නානාසභාවා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා ‘‘නානත්තසඤ්ඤා’’ති වුච්චන්ති. අමනසිකාරාති සබ්බසො අනාවජ්ජනා අසමන්නාහාරා අපච්චවෙක්ඛණහෙතු ජවනපටිපාදකෙන වා භවඞ්ගචිත්තස්ස අන්තො අකරණා ඨපෙත්වා කසිණුග්ඝාටිමාකාසං නානාරම්මණෙ චිත්තස්ස අසඞ්ඛරණතොති වුත්තං හොති. ඉමිනා හි නානත්තසඤ්ඤාමනසිකාරහෙතූනං රූපධම්මානං සමතික්කමොපි වුත්තො, රූපජ්ඣානෙ පන තදභාවතො ‘‘නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති න වුත්තං. අථ සමතික්කමාදීනං කිං නානාකරණන්ති? වුච්චතෙ – යස්මා රූපසඤ්ඤා, පටිඝසඤ්ඤා ච ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තිතභවෙපි න විජ්ජන්ති, අරූපසඤ්ඤාය භාවනාය අභාවෙ චුතිතො උද්ධං උප්පත්තිරහානං රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානං යාව අත්තනො ¶ විපාකුප්පත්ති, තාව අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදියමානත්තා, පගෙව පන ඉමං ඣානං සමාපන්නකාලෙ, තස්මා ‘‘සමතික්කමා, අත්ථඞ්ගමා’’ති උභයථාපි තාසං අභාවොයෙව දස්සිතො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යා තස්මිං භවෙ න උප්පජ්ජන්ති එකන්තරූපනිස්සිතත්තා, තා අනොකාසතාය න උප්පජ්ජන්ති, න අරූපභාවනාය නිවාරිතත්තා, අනිවාරිතත්තා ච කාචි උප්පජ්ජන්ති, තස්මා තාසං අමනසිකාරො අනාවජ්ජනං අපච්චවෙක්ඛණං ජවනපටිපාදකෙන වා භවඞ්ගමනස්ස අන්තො අකරණං අප්පවෙසනං වුත්තං. තත්ර පවත්තමානානම්පි හි ඣානං සමාපන්නස්ස තාසං අමනසිකාරොයෙව ඉතරථා ඣානසමාපත්තියා අභාවතො. ඉති සඞ්ඛෙපතො ‘‘රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති ඉමිනා සබ්බරූපාවචරධම්මානං පහානං වුත්තං, ‘‘පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති සබ්බෙසං කාමාවචරචිත්තචෙතසිකානං පහානං, අමනසිකාරො ච වුත්තො, තීහි පනෙතෙහි සමාධිස්ස ථිරභාවො කථිතොති.

ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති ¶ එත්ථ පන නාස්ස අන්තොති අනන්තං, අනන්තං ආකාසං ආකාසානන්තං, කසිණුග්ඝාටිමාකාසං, අනන්තතා පන උප්පාදවයන්තාභාවතො අනන්තමනසිකාරවසෙන වා වෙදිතබ්බා. න හි එතස්ස උප්පාදන්තො, වයන්තො වා පඤ්ඤායති අසභාවධම්මත්තා. සභාවධම්මො හි අහුත්වා සම්භවනතො, හුත්වා ච විනස්සනතො උප්පාදවයන්තපරිච්ඡින්නො, නෙතරො. න ච පනෙතං මනසි කරොන්තො යොගාවචරො තස්ස පරිච්ඡෙදසඞ්ඛාතමන්තං ගණ්හාති, අථ ඛො රූපවිවෙකමත්තස්සෙව ගහණෙන අනන්තඵරණාකාරෙනෙව මනසිකාරං පවත්තෙති, තස්මා උප්පාදවයන්තවිරහතො මනසිකාරවසෙන වා එතමනන්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අනන්තාකාස’’න්ති ච වත්තබ්බෙ අනන්ත-සද්දස්ස පරනිපාතවසෙන ‘‘ආකාසානන්ත’’න්ති වුච්චති. ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං ¶ සංයොගපරස්ස ත-කාරස්ස ච-කාරං කත්වා, තදෙව ආයතනං සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස ආරම්මණභාවතො අධිට්ඨානට්ඨෙන දෙවායතනං වියාති ආකාසානඤ්චායතනං, තස්මිං අප්පනාපත්තා සඤ්ඤා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤා, තාය සහගතං විඤ්ඤාණං ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං. අථ වා ආකාසානඤ්චං ආයතනමස්සා සසම්පයුත්තධම්මාය සඤ්ඤායාති ආකාසානඤ්චායතනා, සායෙව සඤ්ඤා, තාය ඣානං සහගතන්ති ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං.

විඤ්ඤාණ…පෙ… සහගතන්ති යදෙතං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, තංසභාවධම්මත්තා උප්පාදාදිඅන්තවන්තම්පි ආරම්මණකරණවසෙන අනන්තාකාසෙ ඵරණතො අත්තානං ආරබ්භ අන්තස්ස අග්ගහණවසෙන පවත්තමනසිකාරතො වා අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණානන්තං, ‘‘විඤ්ඤාණානඤ්ච’’න්ති වත්තබ්බෙ විඤ්ඤාණඤ්ච-සද්දො තදත්ථෙ නිරූළ්හො ආ-කාර න-කාරලොපොති වා කත්වා ‘‘විඤ්ඤාණඤ්ච’’මිච්චෙව වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා වක්ඛති –

‘‘විඤ්ඤාණානන්තමිච්චෙවං, වත්තබ්බං පනිදං සියා’’ති.

අථ වා දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණෙන අඤ්චිතබ්බං ආරම්මණවසෙන පාපුණිතබ්බන්ති විඤ්ඤාණඤ්චං. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

ආකිඤ්චඤ්ඤා…පෙ… සහගතන්ති නාස්ස පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. සති හි භඞ්ගමත්තෙපි තස්ස සකිඤ්චනතා ¶ සියා. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාභාවස්සෙතං අධිවචනං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

නෙවසඤ්ඤා…පෙ… සහගතන්ති හෙට්ඨිමඣානෙසු විය ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතො නෙවස්ස සඤ්ඤා අත්ථීති නෙවසඤ්ඤං, සුඛුමාය ච සඤ්ඤාය අත්ථිතාය නාස්ස සඤ්ඤා නත්ථීති ¶ නාසඤ්ඤං, නෙවසඤ්ඤඤ්ච තං නාසඤ්ඤඤ්චෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤං, චතුත්ථාරුප්පජ්ඣානං. යදි එවං ‘‘නෙවසඤ්ඤනාසඤ්ඤ’’න්ති වත්තබ්බං? සච්චමෙතං. වචනසොභනත්ථං පන දීඝං කත්වා වුත්තං. අථ වා නෙවස්ස සඤ්ඤා නාසඤ්ඤාති එවං එකජ්ඣං බහුබ්බීහිසමාසවසෙන ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤඤ්ච තං ආයතනඤ්ච මනායතනධම්මායතනපරියාපන්නත්තාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, තෙන සම්පයුත්තං සඤ්ඤාසහගතං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං. අථ වා සඤ්ඤායෙව පටුසඤ්ඤාකිච්චකරණෙ අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, උණ්හොදකෙ තෙජොධාතු විය සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, සා එව සෙසධම්මානං නිස්සයපච්චයතාය, අධිට්ඨානට්ඨෙන ධම්මායතනපරියාපන්නතාය එව වා ආයතනන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභූතාය සඤ්ඤාය සහගතන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං.

යථානුරූපං…පෙ… නිප්ඵාදකන්ති ‘‘පඨමාරුප්පභූමියා පඨමං, දුතියාරුප්පභූමියා දුතිය’’න්තිආදිනා අත්තනො අනුරූපවසෙන චතූසු අරූපභූමීසු උපපත්තිසාධකං. තාසු පන පඨමා වීසතිසහස්සකප්පායුකා හොති, දුතියා චත්තාලීසසහස්සකප්පායුකා, තතියා සට්ඨිසහස්සකප්පායුකා, චතුත්ථා පන චතුරාසීතිසහස්සකප්පායුකාති වෙදිතබ්බං.

අරූපාවචරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලොකුත්තරකුසලවණ්ණනා

එවං තිවිධම්පි ලොකියකුසලං නිද්දිසිත්වා ඉදානි ලොකුත්තරකුසලං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘ඉතරං ¶ පනා’’තිආදි. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ¶ ලොකො, සො තිවිධො – සඞ්ඛාරලොකො සත්තලොකො භාජනලොකොති. තතො ඉදං උත්තරතීති ලොකුත්තරං. චත්තාරොපි හි මග්ගා උපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතසඞ්ඛාරලොකතො උත්තරන්ති අනාසවභාවෙන. සත්තලොකෙසු ච සොතාපත්තිමග්ගො අනරියලොකතො උත්තරති, සකදාගාමිමග්ගො සොතාපන්නලොකතො, අනාගාමිමග්ගො සකදාගාමිලොකතො, අරහත්තමග්ගො අනාගාමිලොකතො උත්තරති. භාජනලොකෙසු පන පඨමමග්ගො අපායලොකතො උත්තරති, සකදාගාමිමග්ගො කාමලොකෙකදෙසතො, අනාගාමිමග්ගො සකලකාමලොකතො, අරහත්තමග්ගො රූපාරූපලොකතො උත්තරති. ඉති චතුබ්බිධම්පි මග්ගචිත්තං තිවිධලොකතො උත්තරතීති ලොකුත්තරං, කුච්ඡිතසලනාදිතො පන කුසලං, චින්තනාදිතො චිත්තඤ්චාති ලොකුත්තරකුසලචිත්තං. ඵලං පන ලොකතො උත්තිණ්ණත්තා ලොකුත්තරං, උභයම්පි වා සහ නිබ්බානෙන උපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතලොකතො උත්තරං විසිට්ඨතරන්ති ලොකුත්තරං. යථාහ ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

නියතානියතවත්ථුකභෙදතොති සොතාපත්තිමග්ගස්ස පරතොඝොසපච්චයෙන විනා අනුප්පජ්ජනතො අරූපභවෙ සම්භවො නත්ථීති තං නියතවත්ථුකං, ඉතරං පන සත්තවිධම්පි පරතොඝොසං විනාපි විපස්සනාබලෙනෙව නිප්ඵජ්ජනතො තත්ථාපි සම්භවතීති අනියතවත්ථුකං.

තීහි…පෙ… තිවිධන්ති ලොකුත්තරවිමොක්ඛානං ද්වාරභාවතො විමොක්ඛමුඛසඞ්ඛාතාහි සුඤ්ඤතානුපස්සනාදීහි තීහි වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාහි පත්තබ්බතො ඉදං ලොකුත්තරකුසලං තිවිධං සුඤ්ඤතං අනිමිත්තං අප්පණිහිතන්ති. කතමෙ පන ¶ තෙ ලොකුත්තරවිමොක්ඛාති? නව ලොකුත්තරධම්මා. යථාහ ‘‘චත්තාරො ච අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්ච, අයං අනාසවො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.213). ඉමානි හි සංකිලෙසධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තත්තා විමොක්ඛා නාම. තානි පන පච්චෙකං සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති තිවිධානි. යථාහ ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, විමොක්ඛා – සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.209). ඉධ පන කුසලාධිකාරත්තා චතුමග්ගසඞ්ඛාතායෙව ලොකුත්තරධම්මා අධිප්පෙතා.

සුඤ්ඤතාදිනාමලාභො ච නෙසං ආගමනතො, සගුණතො, ආරම්මණතො ච වෙදිතබ්බො. තථා හි ¶ ආගච්ඡති මග්ගො, ඵලඤ්ච එතෙනාති ආගමනං. තඤ්හි දුවිධං මග්ගාගමනං, ඵලාගමනඤ්ච. තෙසු වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා මග්ගාගමනං, අරියමග්ගො ඵලාගමනං. තත්ථ මග්ගස්ස ආගතට්ඨානෙ මග්ගාගමනං ගහෙතබ්බං, ඵලස්ස ආගතට්ඨානෙ ඵලාගමනං. ඉධ පන මග්ගස්ස ආගතත්තා මග්ගාගමනං ගහිතන්ති. තතො ආගමනතො. සගුණතොති සභාවතො. ආරම්මණතොති ආරම්මණධම්මතො.

යො හි සබ්බසඞ්ඛාරානං අනත්තලක්ඛණපටිවෙධවසප්පවත්තාය අනත්තානුපස්සනාය වසෙන මග්ගං පටිලභති, තස්ස සා අනුපස්සනා අසුඤ්ඤත්තකරානං අත්තාභිනිවෙසපච්චයානං දිට්ඨෙකට්ඨකිලෙසානං වික්ඛම්භිතභාවෙන තෙභූමකධම්මානං අත්තසුඤ්ඤතාය යාථාවතො ගහණතො සුඤ්ඤතානුපස්සනා නාම හොති. තාය පන පටිලද්ධමග්ගො සුඤ්ඤතාය ආගතත්තා සුඤ්ඤතො නාම. තෙනාහ ‘‘අනත්තතො මනසිකරොන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චතී’’ති (පටි. ම. 1.227).

යො ¶ පන සබ්බසඞ්ඛාරානං අනිච්චලක්ඛණපටිවෙධවසප්පවත්තාය අනිච්චානුපස්සනාය මග්ගං පටිලභති, තස්ස සා අනුපස්සනා නිච්චනිමිත්තාදිගාහකරානං කිලෙසානං වික්ඛම්භිතත්තා ධුවභාවූපට්ඨානසඞ්ඛාතනිච්චනිමිත්තාදිනො අග්ගහණතො අනිමිත්තානුපස්සනා නාම. තාය පන ලද්ධමග්ගො අනිමිත්තාය ආගතත්තා අනිමිත්තො නාම. තෙනාහ ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චතී’’ති (පටි. ම. 1.227).

යො පන සබ්බසඞ්ඛාරානං දුක්ඛලක්ඛණපටිවෙධවසප්පවත්තාය දුක්ඛානුපස්සනාය වසෙන මග්ගං පටිලභති, තස්ස සා අනුපස්සනා තණ්හාපණිධානස්ස වික්ඛම්භනෙන පණිධිවිරහිතත්තා අප්පණිහිතානුපස්සනා නාම. තාය පන ලද්ධමග්ගො අප්පණිහිතාය ආගතත්තා අප්පණිහිතො නාම. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චතී’’ති. අයං තාවස්ස ආගමනවසෙන නාමලාභො.

අත්තනො පන රාගාදීහි සුඤ්ඤතත්තා, නිච්චනිමිත්තාදිවිරහිතත්තා, තණ්හාපණිධිඅභාවතො ච සගුණතො, රාගාදිසුඤ්ඤස්සෙව, නිච්චනිමිත්තාදිවිරහිතස්ස, පණිධිවිප්පමුත්තස්ස ච නිබ්බානස්ස ආරම්මණකරණතො ආරම්මණතො ච සුඤ්ඤතාදිවිමොක්ඛො නාම හොතීති එවමස්ස සගුණාරම්මණෙහි නාමලාභො දට්ඨබ්බො. සො ච ඛො සුත්තන්තපරියායෙනෙව, නො අභිධම්මපරියායෙන. සුත්තන්තකථා හි පරියායදෙසනා, ඉතරා නිප්පරියායදෙසනා, තස්මා සගුණාරම්මණතො නාමස්ස සබ්බසාධාරණභාවෙන ¶ අවවත්ථානකරත්තා පරියායභාවතො සුත්තන්තපරියායෙනෙව ලාභො, ආගමනතො පන අභිධම්මපරියායෙනපි වවත්ථානකරභාවෙන නිප්පරියායත්තා. තෙනෙව හි ආචරියෙන ‘‘තීහි විමොක්ඛමුඛෙහි පත්තබ්බතො තිවිධ’’න්ති විමොක්ඛමුඛමෙව ධුරං කත්වා වුත්තං, න ‘‘සුඤ්ඤතාදිනාමතො තිවිධ’’න්ති. අනිමිත්තනාමං පනෙත්ථ ¶ ආගමනතොපි සුත්තන්තපරියායෙනෙව ලබ්භති අභිධම්මෙ මග්ගං පති අනිමිත්තනාමස්ස අනුද්ධතත්තා. අනුද්ධටත්තං පන න අනුද්ධරිතබ්බතාමත්තෙන, අථ ඛො නිප්පරියායතො තස්ස මග්ගෙ අලබ්භනතො. කිඤ්චාපි හි අයං විපස්සනා නිච්චනිමිත්තං උග්ඝාටෙන්තී පවත්තති, සඞ්ඛාරනිමිත්තස්ස පන අනිස්සජ්ජනතො න නිප්පරියායතො අනිමිත්තනාමං ලභති. යං පනෙතං සුත්තෙ –

‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති. (සු. නි. 344) –

මග්ගස්ස අනිමිත්තභාවවචනං, තං යථාවුත්තපරියායවසෙන ලබ්භමානං ගහෙත්වා වුත්තං. අභිධම්මෙ පන යා සයම්පි නිප්පරියායතො අනිමිත්තනාමං න ලභති, සා කථං මග්ගස්ස තං දදෙය්යාති මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං න උද්ධටං. යදි එවං සුඤ්ඤතනාමෙනපි ඉදං සමානං. අනත්තානුපස්සනාපි හි කිඤ්චාපි පුග්ගලසුඤ්ඤතං ගණ්හාති, ධම්මසුඤ්ඤතං පන න ගණ්හාතීති සයං නිප්පරියායෙන සුඤ්ඤතානුපස්සනා නාම න හොතීති සුඤ්ඤතනාමම්පි මග්ගස්ස න දදෙය්ය. අථ පුග්ගලසුඤ්ඤතාග්ගහණමත්තෙන සයං සුඤ්ඤතානුපස්සනා හුත්වා මග්ගස්ස තං දදෙය්ය, අනිච්චානුපස්සනාපි සඞ්ඛාරනිමිත්තස්ස ගහණෙපි නිච්චනිමිත්තාදිඋග්ඝාටනතො සයං අනිමිත්තානුපස්සනා හුත්වා මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං දදෙය්යාති? න ඉදමෙවං, නිච්චාදිනිමිත්තුග්ඝාටනෙන අනිමිත්තභාවස්ස නිප්පරියායෙන මග්ගෙ අලබ්භනතො නිච්චාදිනිමිත්තුග්ඝාටනස්සපි පරියායභාවතො. නනු ඉදම්පි සබ්බත්ථ සමානං. සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතභාවොපි හි නිප්පරියායෙන අමග්ගෙ න ලබ්භති පුග්ගලසුඤ්ඤතග්ගහණස්ස, පණිධිසොසනස්ස ච උජුකං මග්ගෙනෙව නිප්ඵජ්ජනතො, තස්මා සුඤ්ඤතානුපස්සනාපි අප්පණිහිතානුපස්සනාපි පරියායෙනෙව තං තං නාමං ලභන්තීති මග්ගස්ස නිප්පරියායතො නාමං න දෙන්තීති? න, තතො ¶ ලද්ධඅරියමග්ගස්ස නිප්පරියායතො සම්පයුත්තධම්මවසෙනෙව සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතනාමසම්භවතො. කථං? ඨපෙත්වා බුද්ධුප්පාදං සරභඞ්ගසත්ථාරාදිකාලෙපි දුබ්බිජානීයභාවෙන සුඛුමස්ස අනත්තලක්ඛණස්ස පඤ්ඤාය එව ගොචරභාවතො අනත්තානුපස්සනාය අනුපස්සනතො ¶ මග්ගක්ඛණෙ පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. යථාහ – ‘‘අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති (පටි. ම. 1.221).

තඤ්ච පන සයං අත්තාභිනිවෙසසමුග්ඝාටනතො, අරියමග්ගපරියාපන්නත්තා ච නිප්පරියායතොව සුඤ්ඤතනාමං ලභති. දුක්ඛානුපස්සනාය සමාධිවිපච්චනීකස්ස පණිධිසඞ්ඛාතරාගස්ස සොසනතො තස්සා වසෙන අනුපස්සන්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ සමාධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. යථාහ – ‘‘දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති. තඤ්ච පන සයං පණිධිසොසනතො, අරියමග්ගපරියාපන්නත්තා ච නිප්පරියායතොව අප්පණිහිතනාමං ලභති. සබ්බසඞ්ඛාරානං පන අනිච්චභාවං ආගමනතො සුත්වා පච්ඡා සයං පච්චක්ඛතො පස්සතො ‘‘අනිච්චමෙව වත සො භගවා ‘අනිච්ච’න්ති ආහා’’ති භගවති සද්ධාබාහුල්ලපටිලාභතො අනිච්චානුපස්සනාය මනසිකරොතො මග්ගක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. යථාහ – ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති. තං පන සයං සඞ්ඛාරනිමිත්තතො වුට්ඨහන්තම්පි අරියමග්ගපරියාපන්නං න හොතීති නිප්පරියායතො අනිමිත්තනාමං න ලභති, තස්මා යථා කායකම්මාධිකං චිත්තං ‘‘කායකම්ම’’න්ති වුච්චති, එවං සුඤ්ඤතසඞ්ඛාතපඤ්ඤින්ද්රියාධිමත්තො මග්ගො සුඤ්ඤතනාමං ලභති, අප්පණිහිතසඞ්ඛාතසමාධින්ද්රියාධිමත්තො අප්පණිහිතනාමං, සද්ධින්ද්රියාධිමත්තො පන සද්ධාය අනිමිත්තනාමාලාභතො සයම්පි තං න ලභති. යදි සම්පයුත්තධම්මවසෙන සුඤ්ඤතාදිනාමාලාභො, අථ කථං ‘‘ආගමනතො’’ති ¶ වුත්තං? සච්චං, ආගමනතො අධිමත්තස්ස පන ඉන්ද්රියස්ස වසෙන ලද්ධනාමම්පි ආගමනතොව ලද්ධං හොති.

අථ වා අභිධම්මපරියායෙනපි සුඤ්ඤතභාවො නාම පුග්ගලසුඤ්ඤතායෙවාති පුග්ගලසුඤ්ඤතග්ගාහිතාය අනත්තානුපස්සනාය සුඤ්ඤතනාමං නිප්පරියායතොව ලබ්භති. පණිධි නාම රාගාදිකා එවාති රාගාදිසොසිතාය දුක්ඛානුපස්සනාය අප්පණිහිතනාමම්පි නිප්පරියායතොව ලබ්භති.

නිමිත්තන්ති පන ඨපෙත්වා සුත්තන්තපරියායං අභිධම්මපරියායෙන සඞ්ඛාරනිමිත්තං හොතීති සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහිතාය අනිච්චානුපස්සනාය අනිමිත්තනාමං නිප්පරියායතො න ලබ්භති, තස්මා නිප්පරියායතො සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතනාමිකානං අනත්තදුක්ඛානුපස්සනානං වසෙන පටිලද්ධමග්ගො ආගමනතො සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතනාමං ලභති, අනිමිත්තනාමං පන පරියායතොව ලභති. තෙන වුත්තං ¶ – ‘‘අනිමිත්තනාමං පනෙත්ථ ආගමනතොපි සුත්තන්තපරියායෙනෙව ලබ්භති අභිධම්මෙ මග්ගං පති අනිමිත්තනාමස්ස අනුද්ධටත්තා’’ති. ඉති ඉමෙසං තිණ්ණං විමොක්ඛානං පවෙසනද්වාරභාවතො සුඤ්ඤතානුපස්සනාදිනාමිකා අනත්තානුපස්සනාදිකා තිස්සො අනුක්කමෙන බලවභාවං පත්වා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාභූතා තීණි විමොක්ඛමුඛානීති වෙදිතබ්බානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තීණි ඛො පනිමානි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්යානාය සංවත්තන්ති, සබ්බසඞ්ඛාරෙ පරිච්ඡෙදපරිවටුමතො සමනුපස්සනතාය අනිමිත්තාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මනොසමුත්තෙජනතාය අප්පණිහිතාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බධම්මෙ පරතො සමනුපස්සනතාය සුඤ්ඤතාය ච ධාතුයා ¶ චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, ඉමානි තීණි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්යානාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 1.219).

එත්ථ හි පරිච්ඡෙදපරිවටුමතොති උදයබ්බයවසෙන පරිච්ඡෙදතො චෙව පරිවටුමතො ච. අනිච්චානුපස්සනා හි ‘‘උදයතො පුබ්බෙ සඞ්ඛාරා නත්ථී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා තෙසං ගතිං සමන්නෙසමානා වයතො පරං න ගච්ඡන්ති, එත්ථෙව අන්තරධායන්තීති පරිවටුමතො පරියන්තතො සමනුපස්සති. සමනුපස්සනතායාති සම්මදෙව අනුපස්සනතාය සංවත්තන්තීති සම්බන්ධො. මනොසමුත්තෙජනතායාති චිත්තසංවෙජනතාය. දුක්ඛානුපස්සනෙන හි සඞ්ඛාරෙසු චිත්තං සංවිජ්ජති. පරතො සමනුපස්සනතායාති ‘‘නාහං, න මම’’න්ති එවං අනත්තතො සමනුපස්සනතාය. ඉති ඉමානි තීණි පදානි අනිච්චානුපස්සනාදීනං තිණ්ණං වසෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙව ච තදනන්තරෙ පඤ්හාවිස්සජ්ජනෙ –

‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති, දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති, අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්තී’’ති (පටි. ම. 1.219) –

වුත්තං. නනු චෙත්ථ අභිධම්මාවතාරස්ස භාසමානත්තා අභිධම්මපරියායෙනෙව විමොක්ඛමුඛානි ච වවත්ථපෙතුං යුත්තන්ති? සච්චං, අනිච්චානුපස්සනායපි පන මග්ගවුට්ඨානං හොතීති පකාසනත්ථං සුත්තන්තපරියායෙනපි ¶ එකං වවත්ථානං කතං, තථා වුට්ඨිතො පන මග්ගො අභිධම්මපරියායෙන සුද්ධිකපටිපදායමෙව සඞ්ගය්හතීති දට්ඨබ්බං.

චතුමග්ගයොගභෙදතොති සොතාපත්තිආදීහි චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයොගප්පභෙදතො. අරියමග්ගානං පන සම්මාදිට්ඨාදිඅට්ඨඞ්ගසභාවත්තා, තෙසඤ්ච සබ්බලොකුත්තරෙ අත්ථිතාය ¶ භඞ්ගවසෙන අභෙදෙපි ඉන්ද්රියානං අපාටවපාටවතරතමභාවෙන සච්ඡිකිරියාවිසෙසතො කිලෙසානං පහානභෙදො හොතීති තංවසෙන චතුබ්බිධතා දට්ඨබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡා’’තිආදි. සති විජ්ජමානෙ පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ කායෙ දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි, සයං වා තත්ථ සති දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි, පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අත්තත්තනියාභිනිවෙසවසෙන පවත්තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා එතං අධිවචනං. සා පන එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ චතුධා අභිනිවෙසනවසෙන වීසතිවිධා හොති. තථා හි කොචි රූපං අත්තතො සමනුපස්සති ‘‘යං රූපං, සො අත්තා, යො අත්තා, තං රූපං, යථා දීපස්ස වණ්ණොයෙව අච්චි, අච්චියෙව වණ්ණො’’ති. රූපවන්තං වා අත්තානං සමනුපස්සති, ඡායාවන්තං විය රුක්ඛං. අත්තනි වා රූපං, පුප්ඵෙ විය ගන්ධං. රූපස්මිං වා අත්තානං, සමුග්ගෙ විය මණි. එවං වෙදනාදීසුපි ‘‘වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. තත්ථ යො පඤ්චවිධො අබ්යතිරිත්තඅත්තාභිනිවෙසො, සා උච්ඡෙදදිට්ඨි. යො පන පන්නරසවිධො බ්යතිරිත්තඅත්තාභිනිවෙසො, සා සස්සතදිට්ඨීති වෙදිතබ්බං.

සභාවං විචිනන්තො තාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා, තිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය වා විගතා චිකිච්ඡා ඤාණපතිකාරො ඉමිස්සාති විචිකිච්ඡා. සා පන –

‘‘සත්ථරි කඞ්ඛති විචිකිච්ඡති, ධම්මෙ, සඞ්ඝෙ, සික්ඛාය, පුබ්බන්තෙ, අපරන්තෙ, පුබ්බන්තාපරන්තෙ, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛති විචිකිච්ඡතී’’ති (ධ. ස. 1008 ථොකං. විසදිසං) –

එවං බුද්ධාදීසු කඞ්ඛාවසෙන අට්ඨවත්ථුකා,

‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො අහොසිං, කථං නු ඛො අහොසිං ¶ , කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, භවිස්සාමි නු ඛො අහමනාගතමද්ධානං ¶ , න නු ඛො භවිස්සාමි, කිං නු ඛො භවිස්සාමි, කථං නු ඛො භවිස්සාමි, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහමනාගතමද්ධානං, එතරහි වා පන පච්චුප්පන්නමද්ධානං අජ්ඣත්තං කථංකථී හොති, අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) –

එවං පුබ්බන්තාදයො ආරබ්භ පවත්තිවසෙන සොළසවත්ථුකා ච නිද්දිට්ඨා.

තත්ථ සත්ථරි කඞ්ඛන්තො තස්ස රූපකායධම්මකායානං විජ්ජමානතං, අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති, ධම්මෙ කඞ්ඛන්තො තස්ස ස්වාක්ඛාතද්වාක්ඛාතභාවෙ කඞ්ඛති, සඞ්ඝෙ කඞ්ඛන්තො තස්ස සුප්පටිපන්නවිප්පටිපන්නතාදිභාවෙ කඞ්ඛති, සික්ඛාය කඞ්ඛන්තො තස්සා සුපඤ්ඤත්තදුප්පඤ්ඤත්තභාවං කඞ්ඛති, පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛන්තො සස්සතාකාරං, අධිච්චසමුප්පත්තිආකාරඤ්ච නිස්සාය අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං, අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති, අපරන්තෙ කඞ්ඛන්තො සස්සතාකාරං, උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තනො උප්පත්තිං, අනුප්පත්තිඤ්ච කඞ්ඛති, පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛන්තො පච්චුප්පන්නෙ අත්තනො අත්ථිභාවං, නත්ථිභාවඤ්ච කඞ්ඛති. පච්චුප්පන්නො හි අද්ධා පුබ්බභාගාපරභාගකොට්ඨාසවන්තතාය ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තො’’ති වුච්චති, යුත්තං පන තං ආරබ්භ කඞ්ඛාජනනන්ති? යුත්තං, අයුත්තන්ති කා එත්ථ චින්තා. උම්මත්තකො විය හි බාලපුථුජ්ජනො. තස්මා සො යං කිඤ්චි කඞ්ඛතියෙව. තෙනෙව ච සොළසවත්ථුකවිචිකිච්ඡානිද්දෙසෙ ‘‘එතරහි වා පනා’’තිආදි වුත්තං. ආචරියා පන ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තොති අතීතානාගතෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා තදුභයමාරබ්භ ¶ කඞ්ඛන්තො පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛතී’’තිපි වදන්ති. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛන්තො පන අවිජ්ජාදීනං පච්චයානං, සඞ්ඛාරාදීනඤ්ච පච්චයුප්පන්නානං හෙතුහෙතුසමුප්පන්නභාවස්ස සබ්භාවාසබ්භාවං කඞ්ඛතීති එවං තාව අට්ඨවත්ථුකකඞ්ඛාය පවත්ති වෙදිතබ්බා.

සොළසවත්ථුකා පන ‘‘අහොසිං නු ඛො…පෙ… න නු ඛො අහොසි’’න්ති කඞ්ඛන්තො වුත්තනයෙනෙව අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානාවිජ්ජමානතං කඞ්ඛති. කිං නු ඛො අහොසින්ති ජාතිලිඞ්ගුපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො නු ඛො අහොසිං, බ්රාහ්මණාදීසු ගහට්ඨාදීසු දෙවාදීසු අඤ්ඤතරො නු ඛො’’ති කඞ්ඛති. කථං නු ඛොති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛො අහොසිං, රස්සඔදාතකාළාදීනඤ්ච අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති. ඉස්සරනිම්මානාදීනි නිස්සාය ‘‘කෙන ¶ නු ඛො පකාරෙන අහොසි’’න්ති නිබ්බත්තනාකාරතො කඞ්ඛතීති වදන්ති. කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං…පෙ… දෙවො හුත්වා නු ඛො මනුස්සො අහොසි’’න්ති අත්තනො අපරාපරං පවත්තිං කඞ්ඛති. භවිස්සාමි නු ඛො, න නු ඛොති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානාවිජ්ජමානතං කඞ්ඛති. ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සාමී’’තිආදි වුත්තනයමෙව. අහං නු ඛොස්මි, න නු ඛොස්මීති ඉදානි අත්තනො අත්ථිභාවං, නත්ථිභාවඤ්ච කඞ්ඛති. තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. කිං නු ඛොස්මීති ඛත්තියාදිකොව සමානො අත්තනො ඛත්තියාදිභාවං කඞ්ඛති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. කථං නු ඛොස්මීති ‘‘අබ්භන්තරෙ ජීවො නාම අත්ථී’’ති ගහෙත්වා තස්ස දීඝාදිභාවං කඞ්ඛති. පච්චුප්පන්නං පන අත්තනො සරීරසණ්ඨානං අජානන්තො නාම නත්ථි. කුතො ආගතො, කුහිං ගාමී භවිස්සතීති අත්තභාවස්ස ආගතගතට්ඨානානි කඞ්ඛතීති වෙදිතබ්බං.

සීලඤ්ච ¶ වතඤ්ච සීලබ්බතං, තත්ථ ගොසීලාදිඅසුද්ධිමග්ගො සමාදානවසෙන සීලං, අවීතික්කමවසෙන වතං. උභයථාපි වා සීලං, තපොකම්මභාවෙන ගහිතත්තා වතං. ගවාදිපකතිභාවතො අත්තනො වා ගවාදිභාවාධිට්ඨානං සීලං, ‘‘ගච්ඡන්තො භක්ඛෙති, තිට්ඨන්තො මුත්තෙතී’’තිආදිනා ගවාදිකිරියාය කරණං වතං. තංතංඅකිච්චසම්මසතො වා නිවත්ති සීලං, තංසමාදානවතො වෙසභොජනකිච්චචරණාදිවිසෙසපටිපත්ති වතං. සභාවං අතික්කම්ම පරතො ආමසනං ගහණන්ති පරාමාසො, සීලබ්බතස්ස පරාමාසො සීලබ්බතපරාමාසො. ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධි, සීලබ්බතෙන සුද්ධීති එවං අසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති පවත්තස්ස මිච්ඡාභිනිවෙසස්සෙතං අධිවචනං. සක්කායදිට්ඨි ච විචිකිච්ඡා ච සීලබ්බතපරාමාසො චාති සක්කාය…පෙ… පරාමාසො, තෙයෙව කම්මවිපාකෙසු, වට්ටස්මිං වා සත්තෙ සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානි, තෙසං දිට්ඨිවිසුද්ධිආදීහි තදඞ්ගවසෙන පහීනානං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන අච්චන්තසමුච්ඡෙදප්පහානං කරොතීති සක්කා…පෙ…ප්පහානකරං.

නිබ්බානං පති සවනතො සන්දනතො සොතො වුච්චති අරියො අට්ඨඞ්ගිකමග්ගො, තස්ස ආදිතො පජ්ජනං සොතාපත්ති, නිබ්බානං මග්ගති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති වා මග්ගො, සොතාපත්ති එව මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. අථ වා සොතං ආදිතො පජ්ජති අධිගච්ඡතීති සොතාපත්ති, පඨමො අරියපුග්ගලො, තස්ස මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො, සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි, තෙන සම්පයුත්තං චිත්තං සොතාපත්තිමග්ගචිත්තං.

රජ්ජති ¶ අභිසජ්ජතීති රාගො, සො ඉධ පඤ්චකාමවිසයා, කාමභවවිසයා ච තණ්හා. දුස්සතීති දොසො, දසවිධආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො ¶ බ්යාපාදො. මුය්හතීති මොහො, දුක්ඛාදීසු අට්ඨසු අඤ්ඤාණං. එතෙසං කිලෙසානං තනුත්තං තනුභාවං කරොතීති රාග…පෙ… තනුත්තකරං. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි තනුත්තං අභිණ්හානුප්පත්තිතො, පරියුට්ඨානමන්දතාය චාති. සකදාගාමිස්ස හි වට්ටානුසාරිමහාජනස්ස විය කිලෙසා අභිණ්හං න උප්පජ්ජන්ති, කදාචි විරළාකාරා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, තථා උප්පජ්ජන්තාපි මද්දන්තා ඡාදෙන්තා අන්ධකාරං කරොන්තා නුප්පජ්ජන්ති. ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා මන්දමන්දා තනුකතනුකා උප්පජ්ජන්ති. කෙචි පන සකදාගාමිස්ස කිලෙසා චිරෙන උප්පජ්ජන්තාපි බහලාව උප්පජ්ජන්ති. තථා හිස්ස පුත්තධීතරො දිස්සන්තීති වදන්ති. තං අකාරණං, වත්ථුපටිසෙවනෙන විනාපි ගබ්භග්ගහණසබ්භාවතො, තස්මා වුත්තනයෙනෙව ද්වීහි කාරණෙහි නෙසං තනුභාවො වෙදිතබ්බො. කස්මා පනෙත්ථ මොහස්ස තනුභාවො වුත්තො, නනු තතියමග්ගවජ්ඣානමෙව ඉමිනා තනුත්තකරණං වත්තබ්බං, ඉතරථා හෙට්ඨා තීහිපි මග්ගෙහි උපරිමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං බහලාබහලාවත්ථාය පහීයමානත්තා ඉධ සබ්බෙසමෙව උද්ධම්භාගියසංයොජනානං තනුභාවො වත්තබ්බො, තෙනෙව ච පාළියම්පි ‘‘කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවාය දුතියාය භූමියා පත්තියා’’ති වුත්තන්ති. සච්චමෙතං, සුත්තෙ පන උපරිමග්ගවජ්ඣානං තනුභාවපරියායං ගහෙත්වා ‘‘රාගදොසමොහානං තනුත්තා සකදාගාමී හොතී’’ති හෙතුත්තයතනුභාවස්ස ආගතත්තා ඉධාපි තදනුලොමෙන වුත්තං. ‘‘කාමරාගබ්යාපාදාන’’මිච්චෙව වා පාඨො. තථා හි එත්ථෙව උපරි දුතියමග්ගඤාණනිද්දෙසෙ ‘‘බ්යාපාදකාමරාගානං, තනුභාවං තු සාධය’’න්ති (අභිධ. 1353) වුත්තං. පටිසන්ධිවසෙන සකිදෙව ඉමං මනුස්සලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, තස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. කිඤ්චාපි හි මග්ගට්ඨස්ස පටිසන්ධිවසෙන ආගමනාසම්භවතො ¶ ඵලට්ඨොයෙව සකදාගාමී නාම හොති, තස්ස පන ආගමනභූතො මග්ගො මග්ගන්තරාවච්ඡෙදනත්ථං තදායත්තභාවූපනයනෙන සකදාගාමිමග්ගොති වුච්චති, තංසම්පයුත්තං චිත්තං සකදාගාමිමග්ගචිත්තං.

පඤ්චසු කාමගුණෙසු, කාමභවෙ ච රාගො කාමරාගො. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තන්ති බ්යාපාදො. පටිසන්ධිවසෙන ඉමං කාමධාතුං න ආගච්ඡතීති අනාගාමී. රූපභවෙ ඡන්දරාගො රූපරාගො. අරූපභවෙ ඡන්දරාගො අරූපරාගො. මානො ඉධ අරහත්තාධිගමං පටිච්ච උණ්ණතිමත්තං. උද්ධච්චම්පි ‘‘කො මෙ භාරො කිලෙසසමුච්ඡෙදනෙ’’ති එවමාකාරප්පවත්තං චිත්තස්ස අවූපසමමත්තං. අවිජ්ජාපි අසුඛෙ සුඛසඤ්ඤාවිපල්ලාසො. ආරකත්තා කිලෙසෙහි, මිච්ඡාපටිපන්නෙහි වා, රාගාදිඅරීනං, සංසාරචක්කස්ස අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, රහොපි පාපාකරණෙන පාපකරණෙ ¶ රහස්ස අභාවා, රහිතබ්බතො ජහිතබ්බතො ‘‘රහා’’ති ලද්ධනාමානං වා පාපධම්මානං අභාවතො, සාධූහි අරහිතබ්බතො අපරිච්චජිතබ්බතො, රහසඞ්ඛාතස්ස වා ගමනස්ස සංසාරෙ අභාවතො අරහා, අට්ඨමො අරියපුග්ගලො, තස්ස භාවො අරහත්තං, අග්ගඵලස්සෙතං අධිවචනං. තඤ්හි ‘‘අරහා’’ති අභිධානස්ස, බුද්ධියා ච පවත්තිනිබන්ධනත්තා අරහතො භාවොති කත්වා ‘‘අරහත්ත’’න්ති වුච්චති, තස්ස ආගමනභූතො මග්ගො අරහත්තමග්ගො, තංසම්පයුත්තං චිත්තං අරහත්තමග්ගචිත්තං.

ඣානඞ්ගයොගභෙදතොති රූපාවචරං විය පඤ්චහි ඣානඞ්ගෙහි සම්පයොගභෙදතො. කථං පනස්ස භෙදොති? එත්ථ තාව අට්ඨකථාවාදො, තයො ච ථෙරවාදාති චත්තාරො වාදා හොන්ති. තථා හි අට්ඨකථායං තාව ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවං පත්වා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාමග්ගස්ස ඣානඞ්ගං නියමෙතී’’ති වුත්තං. තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පන ‘‘මග්ගාසන්නවිපස්සනාය ¶ පදට්ඨානභූතං පාදකජ්ඣානං නියමෙතී’’ති ආහ. මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරො ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්ති. යඤ්හි ඣානං සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, තංසදිසොව හොතී’’ති ආහ. තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පන ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙති, ‘අහො වත පඤ්චඞ්ගිකං, චතුරඞ්ගිකං වා මග්ගං පාපුණෙය්ය’න්තිආදිනා යථා යථාස්ස අජ්ඣාසයො හොති, තථා තථා මග්ගො හොතී’’ති ආහ.

යස්මා පන අට්ඨකථාවාදො පමාණං, තයො ච ථෙරා පණ්ඩිතා බ්යත්තා, තස්මා චත්තාරොපි වාදා අඤ්ඤමඤ්ඤං අප්පටිබාහනවසෙන එවං වෙදිතබ්බා. කථං? කාමාවචරධම්මෙ තාව සම්මසිත්වා සුක්ඛවිපස්සකස්ස උප්පන්නමග්ගොපි සමාපත්තිලාභිනො ඣානං පාදකං අකත්වා උප්පාදිතමග්ගොපි විපස්සනානියාමෙන පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති. සචෙ පන කිඤ්චි ඣානං පාදකං කත්වා උප්පාදිතො හොති, තස්ස වසෙන අඞ්ගපරිණාමො හොතීති තංතංඣානසදිසො හොති. යස්මා පනෙත්ථ කාමාවචරක්ඛන්ධෙ ආරබ්භ පවත්තා විපස්සනා කාමාවචරධම්මෙසු ච මහග්ගතධම්මෙසු විය භාවනාවිසෙසතො ඣානඞ්ගවිසෙසො නත්ථි, තස්මා ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තී’’ති එවං පවත්තො දුතියත්ථෙරවාදො ඉමං වාදං න පවිසති. ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො සචෙ පාදකජ්ඣානං නත්ථි, සම්මසිතජ්ඣානනියාමෙන තංතංඣානිකො හොති. සචෙ පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨාය දුතියාදිඣානෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතො, පුග්ගලජ්ඣාසයනියාමෙන ද්වීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානසදිසො හොති. සචෙ පන පුග්ගලස්ස තථාවිධො අජ්ඣාසයො නත්ථි, තදා කථන්ති? එත්ථ තාව කෙචි ‘‘නානාවජ්ජනවීථියමෙව නිවත්තමානපාදකජ්ඣානතො එකාවජ්ජනවීථියං ¶ ගොත්රභුභාවං පත්වා නිවත්තමානාය විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධායෙව ¶ බලවන්තො, තස්මා සම්මසිතක්ඛන්ධනියාමෙන තංසදිසො මග්ගො හොතී’’ති වදන්ති. එවඤ්ච සති ‘‘පාදකජ්ඣානනියාමෙන හොතී’’ති එවං පවත්තො පඨමත්ථෙරවාදො පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය කාමාවචරක්ඛන්ධෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගමෙව සන්ධාය තිට්ඨතීති.

අපරෙ පන ‘‘පාදකජ්ඣානං මග්ගස්ස මූලකාරණවසෙන පච්චයො හොති ආසන්නකාරණවසෙනපි, සම්මසිතක්ඛන්ධා පන මූලකාරණවසෙනෙව පච්චයා හොන්ති, තස්මා සම්මසිතක්ඛන්ධතො පාදකජ්ඣානමෙව බලවතරන්ති පාදකජ්ඣානසදිසො මග්ගො හොතී’’ති වදන්ති. එවං සන්තෙ පන ‘‘සම්මසිතක්ඛන්ධනියාමෙනා’’ති එවං පවත්තො දුතියත්ථෙරවාදො සමාපත්තිං පාදකං අකත්වා කෙවලං ඣානධම්මෙයෙව සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගමෙව සන්ධාය තිට්ඨති. යස්මා පන හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිඣානං බලප්පත්තං හොති, තස්මා හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො වුට්ඨාය උපරූපරිඣානධම්මෙ විපස්සතො උප්පන්නමග්ගො පාදකජ්ඣානං අනපෙක්ඛිත්වා සම්මසිතජ්ඣානවසෙන තංතංඣානිකො හොති. උපරූපරිඣානතො පන වුට්ඨාය හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො සම්මසිතජ්ඣානං අනපෙක්ඛිත්වා පාදකජ්ඣානසදිසො හොතීති ඉදමෙත්ථ සාරතරං. එවඤ්හි සති ද්වින්නම්පි ථෙරානං වාදා නිප්පදෙසවිසයා සමඵලා හොන්ති.

තතියත්ථෙරවාදො චෙත්ථ පාදකජ්ඣානං, සම්මසිතජ්ඣානං වා විනා අජ්ඣාසයමත්තෙනෙව න ඉජ්ඣති. තීසුපි වාදෙසු ඨපෙත්වා සෙසඣානඞ්ගපරිණාමං වෙදනාපරිණාමො විපස්සනානියාමෙනෙව හොති. තයොපි ථෙරවාදා විපස්සනානියාමෙන විනා න හොන්තීති දට්ඨබ්බං. නනු ච වෙදනාපි ඣානඞ්ගමෙව, තස්මා තායපි පාදකජ්ඣානනියාමෙනෙව භවිතබ්බන්ති? තං න, වෙදනායපි පාදකජ්ඣානනියාමෙන පරිණාමෙ සති විපස්සනානියාමං අනපෙක්ඛිත්වා පාදකජ්ඣානනියාමෙනෙව මග්ගක්ඛණෙ ¶ සෙසඣානඞ්ගානි පරිණාමට්ඨානෙයෙව වෙදනායපි පරිණාමො භවෙය්ය, තථා පන අහුත්වා එකාවජ්ජනවීථියා ආදිතොව පරිණාමනතො මග්ගවුට්ඨානවීථියා ආසන්නතරප්පවත්තාය විපස්සනාය වසෙන වෙදනානියාමො හොති.

අථ වා පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානානං සම්භවෙ තෙසු අනුප්පන්නා වෙදනා විපස්සනාය න හොතීති පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානනියාමෙන පරිණමතීතිපි න සක්කා වත්තුං. එත්ථ සියා – යත්ථ තාව පාදකජ්ඣානං අත්ථි, තත්ථ තං නියමෙති. යත්ථ පන තිකචතුක්කපාදකජ්ඣානං නත්ථි, තස්මිං ¶ අරූපභවෙ කිං නියමෙතීති? තත්ථාපි පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති. යො හි භික්ඛු අට්ඨසමාපත්තිලාභී පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා අරූපභවෙ නිබ්බත්තො පඨමජ්ඣානිකාය සොතාපත්තිඵලසමාපත්තියා වුට්ඨාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උපරි තීණි මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙති, තස්ස තානි පඨමජ්ඣානිකානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානිකාදීසුපි එසෙව නයො. අරූපෙපි හි ලොකුත්තරං තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පජ්ජතීති එවමෙත්ථ එකෙකස්ස ලොකුත්තරකුසලස්ස ඣානඞ්ගයොගභෙදො වෙදිතබ්බොති.

මග්ගා…පෙ… නිප්ඵාදෙතීති තෙභූමකකුසලං විය පටිසන්ධිප්පවත්තීසු අවිපච්චවන්තම්පි අත්තනො අත්තනො අනුරූපස්ස ඵලස්ස නිප්ඵාදනෙන තංතංඵලප්පත්තෙ සොතාපන්නො සකදාගාමී අනාගාමී අරහාති සාමඤ්ඤතො චත්තාරො අරියපුග්ගලෙ අභිනිප්ඵාදෙතීති. විසෙසතො පන සත්තක්ඛත්තුපරමතාදිකෙ අනෙකෙපි සොතාපන්නාදයො නිප්ඵාදෙති.

ලොකුත්තරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුභූමකකුසලවණ්ණනා

28. එවං ¶ චතුභූමකකුසලචිත්තං සරූපතො නිද්දිසිත්වා ඉදානි තං නිගමෙන්තො ආහ ‘‘කාමෙ අට්ඨෙවා’’තිආදි. තත්ථ කාමෙති කාමභවෙ. තථා ‘‘රූපෙ’’තිආදීසු.

29. කුසලාකුසලාපගතෙනාති කුසලාකුසලකම්මතො අපගතෙන. අග්ගමග්ගස්ස හි උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය අරහතො සබ්බානි කුසලාකුසලකම්මානි පහීනානි නාම හොන්ති පච්චයවෙකල්ලෙන පටිසන්ධිදානෙ අසමත්ථභාවතො. යතො ච අරියමග්ගඤාණං ‘‘කම්මක්ඛයකර’’න්ති වුච්චති. අථ වා අහෙතුඅපච්චයවිසුජ්ඣනස්ස අභාවතො කිලෙසසමුච්ඡෙදකෙන මග්ගකුසලෙන අකුසලෙහි අපගතෙන. කුසලෙ කුසලෙනාති කුච්ඡිතානං සලනාදීහි ¶ කුසලසඞ්ඛාතාය පටිපත්තියං දෙසනුප්පාදනාදීසු ඡෙකෙන. මුනිනාති උභයලොකමුනනකෙන අග්ගඵලඤාණෙන, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන වා සමන්නාගතත්තා මුනිනා. තෙනාහ –

‘‘යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති.

වසිනාති ඡළභිඤ්ඤතාය පරමෙන චිත්තවසිභාවෙන සමන්නාගතත්තා, ඣානාදීසු පඤ්චවිධවසිසබ්භාවතො ච වසිභූතෙන වසිභාවූපගතින්ද්රියෙන.

චතුභූමකකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අකුසලවණ්ණනා

එත්තාවතා ච යං ‘‘කුසලාකුසලාබ්යාකතජාතිභෙදතො තිවිධ’’න්ති එත්ථ වුත්තං කුසලං, තං සරූපතො නිද්දිසිත්වා ඉදානි තදනන්තරුද්දිට්ඨං අකුසලං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘අකුසලං පනා’’තිආදි. ‘‘භූමිතො එකවිධ’’න්ති වුත්තමත්ථං නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කාමාවචරමෙවා’’ති. නිකායන්තරිකා පන රූපාරූපාවචරම්පි අකුසලං ඉච්ඡන්තීති තෙසං ¶ මතිනිසෙධනත්ථං අවධාරණං කතං. මහග්ගතභූමියං උප්පජ්ජන්තම්පි හෙතං තත්ථ රූපධාතුයං පවත්තිවිපාකං දෙන්තම්පි එකන්තෙන කාමාවචරමෙවාති. කුතො පනෙස නියමොති? කාමතණ්හාවිසයභාවතො. කාමතණ්හාවිසයතා හි කාමාවචරභාවස්ස කාරණං යථා රූපාරූපතණ්හාවිසයතා රූපාරූපභාවස්ස. එකංසෙන චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ඉතරථා බ්යාපිතලක්ඛණං න සියා. යදි හි ආලම්බිතබ්බධම්මවසෙන භූමිවවත්ථානං කරෙය්ය, එවං සති අනාරම්මණානං සඞ්ගහො න සියා. අථ විපාකදානවසෙන, එවම්පි අවිපාකානං සඞ්ගහො න සියා, තස්මා ආලම්බණධම්මවසෙනෙව පරියාපන්නානං සා කාතබ්බා. අපරියාපන්නානං පන ලොකතො උත්තිණ්ණතාය ලොකුත්තරතා, උත්තරිතරාභාවතො අනුත්තරතා ච වෙදිතබ්බාති.

දොමනස්සස්ස අනීවරණාවත්ථාය අභාවෙන තංසහගතචිත්තුප්පාදො කාමභූමියංයෙව පවත්තතීති සො ¶ නියතවත්ථුකො, ඉතරෙ අරූපභූමියම්පි පවත්තනතො අනියතවත්ථුකාති ආහ ‘‘නියතා…පෙ… දුවිධ’’න්ති. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතානං මොහෙකහෙතුකත්තා, ඉතරෙසම්පි ලොභමොහදොසමොහවසෙන ද්විහෙතුකත්තා ආහ ‘‘එකහෙතුකදුහෙතුකතො’’ති. ආදිතො එකාදසන්නං අකුසලචිත්තානං පටිසන්ධිජනනතො, උද්ධච්චසහගතස්ස තදභාවතො ආහ ‘‘පටිසන්ධිජනකාජනකතො’’ති. උද්ධච්චසහගතඤ්හි පවත්තිවිපාකං දෙන්තම්පි පටිසන්ධිං නාකඩ්ඪති. යතො වක්ඛති –

‘‘එකාදසවිධානං තු, හිත්වා උද්ධච්චමානසං;

එකාදසවිධා චෙව, භවන්ති පටිසන්ධියො’’ති. (අභිධ. 536);

යෙන පන කාරණෙන තං පටිසන්ධිං නාකඩ්ඪති, තං පටිසන්ධිවිනිච්ඡයකථාහි ඉමිස්සා ගාථාය වණ්ණනාපදෙසෙයෙව වක්ඛාම ¶ . තීහි වෙදනාහීති සුඛදුක්ඛොපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාහි තීහි වෙදනාහි. යථාහ – ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා. කතමා තිස්සො? සුඛා දුක්ඛා අදුක්ඛමසුඛා’’ති (සං. නි. 4.249). යං පන කත්ථචි සුත්තෙ ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා සුඛා දුක්ඛා’’ති (සං. නි. 4.267) වචනං, තං කුසලපක්ඛිකං උපෙක්ඛං සුඛෙ, අකුසලපක්ඛිකඤ්ච දුක්ඛෙ පක්ඛිපිත්වා පරියායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සුප්පතිට්ඨිතභාවකාරණත්තා මූලමිවාති මූලං, ලොභො මූලං එතස්සාති ලොභමූලං. කිඤ්චාපි හි මොහොපි ලොභමූලෙසු අත්ථි, සො පන සබ්බාකුසලසාධාරණත්තා වවත්ථානකරො න හොතීති අසාධාරණධම්මවසෙන ‘‘ලොභමූල’’න්ත්වෙව වුත්තං යථා ‘‘භෙරිසද්දො යවඞ්කුරො’’ති. තථා ‘‘දොසමූල’’න්ති එත්ථාපි. මූලන්තරවිරහතො මොහො එව මූලං ඉමස්ස, නාඤ්ඤන්ති මොහමූලං.

මිච්ඡාවසෙන දස්සනං දිට්ඨි, දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං යථා ‘‘ආකාසගතං ථාමගත’’න්ති. අථ වා විපරියෙසග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ගතමෙව, න එත්ථ ගන්තබ්බවත්ථු තථාසභාවන්ති දිට්ඨිගතං, ද්වාසට්ඨියා වා දිට්ඨීසු අන්තොගධන්ති දිට්ඨිගතං, තෙන සමං පකාරෙහි යුත්තන්ති දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං.

‘‘යදා හී’’තිආදි ලොභමූලචිත්තානං පවත්තිආකාරදස්සනං. මිච්ඡාදිට්ඨින්ති උච්ඡෙදදිට්ඨිආදිං මිච්ඡාදිට්ඨිං. තාය හි විපල්ලත්තචිත්තා තාව කොධවිසයො, යාව ඉන්ද්රියගොචරොති ¶ පරලොකං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නත්ථි කාමෙසු ආදීනවො’’ති ගණ්හන්ති. ආදි-සද්දෙන –

‘‘එස පන්ථොවිතථො දෙවයානෙ,

යෙන යන්ති පුත්තවන්තො විසොකා;

තං පස්සන්ති පසවො පක්ඛිනො ච,

තෙන තෙ මාතරිපි මිථුනං චරන්තී’’ති. –

ආදිනා ¶ නයෙන පුත්තමුඛදස්සනං සග්ගමොක්ඛමග්ගොති එවමාදිකං මිච්ඡාදිට්ඨිං සඞ්ගණ්හාති. කාමෙ වාති එත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො. තෙන ‘‘බ්රාහ්මණානං සුවණ්ණහරණමෙව අදින්නාදානෙ සාවජ්ජං, ඉතරං අනවජ්ජං, ගුරූනං, ගුන්නං, අත්තනො ජීවිතස්ස, විවාහස්ස ච අත්ථාය මුසාවාදො අනවජ්ජො, ඉතරො සාවජ්ජො, ගුරුආදීනං අත්ථාය පෙසුඤ්ඤකරණං අනවජ්ජං, ඉතරං සාවජ්ජං, භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිකථා පාපවූපසමාය හොතී’’ති එවමාදිකෙ මිච්ඡාගාහෙ සඞ්ගණ්හාති. දිට්ඨමඞ්ගලාදීනීති දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලානි. සාරතො පච්චෙතීති වුඩ්ඪියා පුබ්බනිමිත්තභාවෙන අග්ගහෙත්වා ‘‘ඉදමෙව වුඩ්ඪිකාරණ’’න්ති එවං සාරවසෙන ගණ්හාති. සභාවතික්ඛෙනෙවාති ලොභස්ස, මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස වා වසෙන සරසෙනෙව තිඛිණෙන කුරුරෙන. මන්දෙනාති දන්ධෙන අතිඛිණෙන. තාදිසං පන අත්තනො, පරස්ස වා සමුස්සාහනෙන පවත්තතීති ආහ ‘‘සමුස්සාහිතෙනා’’ති. පරස්ස භණ්ඩං වා හරතීති වා-සද්දෙන තථාපවත්තනකමුසාවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. කාමානං වාති අනුභුය්යමානානං කාමගුණානං. වා-සද්දෙන පරසන්තකස්ස අයථාධිප්පෙතතාය යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බන්ති ගහණාදිකං සඞ්ගණ්හාති.

සම්පයුත්තධම්මවසෙන භෙදාභාවතො දොසමූලං අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකභෙදතො දුවිධං. යදි එවං කස්මා ‘‘දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං? අසාධාරණධම්මෙහි තස්ස චිත්තස්ස උපලක්ඛණත්ථං. පාණස්ස අතීව, අතික්කමිත්වා වා පාතනං පාණාතිපාතො. ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානමුසාවාදපෙසුඤ්ඤඵරුසසම්ඵප්පලාපබ්යාපාදෙ සඞ්ගණ්හාති. දසඅකුසලකම්මපථෙසු හි කාමෙසුමිච්ඡාචාරඅභිජ්ඣාමිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතා තයොව කම්මපථා ඉමිනා න සිජ්ඣන්ති. සභාවතික්ඛං හුත්වා පවත්තමානං චිත්තං අසඞ්ඛාරමෙව හොති, ඉතරං සසඞ්ඛාරන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තික්ඛමන්දප්පවත්තිකාලෙ’’ති. මන්දං ¶ පන හුත්වා පවත්තමානං එකංසෙන සසඞ්ඛාරමෙවාති න සක්කාව ¶ විඤ්ඤාතුං. යං සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන පවත්තති, තං මන්දමෙව හොතීති කත්වා තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

මොහමූලං චිත්තං මූලන්තරවිරහතො අතිමූළ්හං විචිකිච්ඡුද්ධච්චයොගතො චඤ්චලඤ්චාති උපෙක්ඛාසහගතමෙව හොති, න තස්ස කදාචිපි සභාවතික්ඛතා අත්ථි. ආරම්මණෙ හි සංසප්පනවසෙන, වික්ඛිපනවසෙන ච පවත්තමානස්ස චිත්තද්වයස්ස කිං තාදිසෙ කිච්චෙ සභාවතික්ඛතාය, උස්සාහෙතබ්බතාය වා භවිතබ්බං, තස්මා න තත්ථ සඞ්ඛාරභෙදො අත්ථි. නනු ච උද්ධච්චං සබ්බාකුසලසාධාරණං, කස්මා පන එතමෙව තෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘උද්ධච්චසහගත’’න්ති. විසෙසතො බලවභාවතො. ඉදඤ්හි එතස්මිං චිත්තෙ බලවං, තස්මා සම්පයුත්තධම්මෙසු පධානං හුත්වා පවත්තතීති ඉදමෙව තෙන විසෙසිතබ්බං. තෙනෙව හි පාළියං සෙසාකුසලෙසු උද්ධච්චං යෙවාපනකවසෙන ආගතං, ඉධ පන සරූපතොයෙව නිද්දිට්ඨං. එවං අසාධාරණප්පධානධම්මවසෙන මොහමූලං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං උද්ධච්චසම්පයුත්තන්ති දුවිධං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අසන්නිට්ඨානං සංසයො, වික්ඛෙපො අවූපසමො, භන්තතාති අත්ථො. තත්ථ විචිකිච්ඡාසහගතස්ස අසන්නිට්ඨානකාලෙ, උද්ධච්චසහගතස්ස වික්ඛෙපකාලෙ ච පවත්ති වෙදිතබ්බා.

යථානුරූපන්ති පටිසන්ධිජනකාජනකස්ස, කම්මපථභාවප්පත්තාපත්තස්ස ච අනුරූපතො. අථ වා යථානුරූපන්ති යො යස්ස හෙතු, තදනුරූපතො. යෙභුය්යෙන හි ලොභමූලකෙන ඛුප්පිපාසාදිනිරන්තරපෙතවිසයෙ උප්පජ්ජන්ති, දොසමූලකෙන දොසො විය චණ්ඩජාතතාය තංසරික්ඛකෙ නිරයෙ, මොහමූලකෙන නිච්චසම්මූළ්හාය තිරච්ඡානයොනියං, තස්මා ලොභාදිහෙතුඅනුරූපතො තත්ථ තත්ථ අපායෙ උපපත්තිං නිප්ඵාදෙතීති ආහ ‘‘යථානුරූපං…පෙ…උපපත්තියා’’ති ¶ . අකුසලවිපාකානං දුක්ඛප්පධානතාය ‘‘දුක්ඛවිසෙසස්සා’’ති වුත්තං.

31. අපාපෙන අලාමකෙන පාපාපාපප්පහීනෙන පාපාපාපෙසු මානසෙසු යං පාපමානසං වුත්තං, පාපාපාපෙසු පුග්ගලෙසු අපාපෙන පාපාපාපප්පහීනෙන යං පාපමානසං වුත්තන්ති වා සම්බන්ධො. අථ වා පාපාපාපෙසු මානසෙසු පාපෙන පාපමානසෙන පාපවසෙන පාපාපාපප්පහීනෙන යං පාපමානසං වුත්තන්ති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – අසම්මාසම්බුද්ධෙන තාව ධම්මසභාවස්ස දුබ්බිජානීයත්තා කුසලම්පි අකුසලතො, අකුසලම්පි කුසලතො වුච්චෙය්ය, භගවතො පන සහ වාසනාහි ¶ විද්ධංසිතාකුසලස්ස කම්මක්ඛයකරඤාණෙන පච්චයවෙකල්ලතො විද්ධංසිතකුසලකම්මස්ස ච සම්මාසම්බුද්ධභාවතො එකන්තෙනෙව අකුසලදෙසනා අකුසලධම්මවසෙනෙවාති.

අකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතවණ්ණනා

අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨානං කුසලාකුසලානං පාකන්ති විපාකං, විපක්කභාවමාපන්නානමරූපධම්මානමෙතමධිවචනං. යථා හි ලොකෙ සාලිබීජාදීනං ඵලානි තංසදිසානි නිබ්බත්තානි විපක්කානි නාම හොන්ති, විපාකනිරුත්තිඤ්ච ලභන්ති, න මූලඞ්කුරපත්තදණ්ඩනළාදීනි, එවං කුසලාකුසලානං ඵලානි අරූපධම්මභාවෙන, සාරම්මණභාවෙන ච තංසදිසානි විපක්කභාවමාපන්නානීති විපාකනිරුත්තිං ලභන්ති, න පන කම්මාභිනිබ්බත්තාපි රූපධම්මා කම්මවිසදිසත්තා. විපාකමෙව චිත්තං විපාකචිත්තං. කරණමත්තං කිරියා ඵලදානාසම්භවතො. යෙන පන කාරණෙන තස්ස ඵලදානං න සම්භවති, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. කිරියා ¶ එව චිත්තං කිරියචිත්තං. විපාකස්ස කාමාවචරාදිභාවො කුසලෙ වුත්තනයෙන යථාසම්භවං වෙදිතබ්බො. අලොභාදිසම්පයුත්තහෙතූහි සහ වත්තනතො සහෙතුකං. තදභාවතො අහෙතුකං. නිබ්බත්තකහෙතුවසෙන සිජ්ඣමානම්පි හෙතං සම්පයුත්තහෙතුවසෙනෙව ‘‘සහෙතුකමහෙතුක’’න්ති වුච්චති, ඉතරථා වවත්ථානාභාවතො.

සකකුසලං වියාති අත්තනො ජනකං කාමාවචරකුසලං විය. ජනකජනිතබ්බසම්බන්ධවසෙන හි තං තං කුසලං තස්ස තස්ස විපාකස්ස සකං නාමං හොති.

‘‘සකකුසලං වියා’’ති වුත්තත්තා පවත්තාකාරආරම්මණාදිතො චස්ස තංසදිසතා ආපජ්ජෙය්යාති තංනිවාරණත්ථමාහ ‘‘යථා පනා’’තිආදි. ඡසු ආරම්මණෙසූති පරිත්තාදිඅතීතාදිඅජ්ඣත්තාදිභෙදෙසු ඡසු රූපාදිආරම්මණෙසු. භවන්තරපටිසන්ධානතො පටිසන්ධි. අවිච්ඡෙදප්පවත්තිහෙතුභාවෙන භවස්ස අඞ්ගන්ති භවඞ්ගං. නිබ්බත්තිතභවතො පරිගඤ්ඤතාය චුතිහෙතුතාය චුති. පරිත්තධම්මපරියාපන්නෙසූති කාමාවචරධම්මපරියාපන්නෙසු. කාමාවචරධම්මා හි කිලෙසවික්ඛම්භනාදීසු ¶ අසමත්ථභාවෙන පරිත්තානුභාවතාය, ඔළාරිකාහි වා කාමතණ්හාදීහි පරිතො ගහිතත්තා ‘‘පරිත්තා’’ති වුච්චන්ති. විපාකස්ස සඞ්කප්පෙත්වා ආරම්මණග්ගහණාභාවතො කම්මානුරූපමෙව පවත්තතීති පරිත්තකම්මවිපාකො පරිත්තාරම්මණෙයෙව පවත්තිතුමරහති, න මහග්ගතඅප්පමාණාරම්මණෙති වුත්තං ‘‘පරිත්තධම්මපරියාපන්නෙසූ’’ති. යදි එවං මහග්ගතවිපාකොපි මහග්ගතාරම්මණෙයෙව ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, සඤ්ඤායත්තාරම්මණස්ස සමාධිප්පධානස්ස කම්මස්ස අප්පනාපත්තස්ස තාදිසෙනෙව විපාකෙන භවිතබ්බත්තා. වණ්ණලක්ඛණාදිකඤ්හි අග්ගහෙත්වා ලොකසඤ්ඤානුරොධෙනෙව ගහිතෙ පථවාදිකෙ පරිකම්මසඤ්ඤාය සමුප්පාදිතං ¶ පටිභාගනිමිත්තසඞ්ඛාතමාරම්මණං සඤ්ඤාවසං සඤ්ඤායත්තං හොති, තස්මා තදාරම්මණස්ස සමාධිප්පධානස්ස අප්පනාපත්තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන සමාධිප්පධානඅප්පනාපත්තෙහි විය සඤ්ඤායත්තාරම්මණතාය නිබ්බිසෙසෙනෙව භවිතබ්බං. පරිත්තවිපාකො පන මහග්ගතඅප්පමාණපඤ්ඤත්තාරම්මණකම්මනිබ්බත්තොපි හොති, සො පරතො ආගමිස්සති.

මුඛනිමිත්තං වියාති මුඛං පටිච්ච උප්පන්නනිමිත්තං විය. යථා හි තං නිරීහං අපරං මුඛනිමිත්තං උප්පාදෙතුං, අඤ්ඤං වා කිඤ්චි අත්තනො බලෙන කාතුං න සක්කොති, එවමෙතම්පි විපාකුප්පාදනාදීසු න උස්සහති. තෙනාහ ‘‘නිරුස්සාහ’’න්ති. උස්සාහොති චෙත්ථ අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමානානුසයස්මිං සන්තානෙ විපාකුප්පාදනසමත්ථතාසඞ්ඛාතො, ආසෙවනපච්චයභාවසඞ්ඛාතො, විඤ්ඤත්තිජනකතාසඞ්ඛාතො ච බ්යාපාරො. සො විපාකෙ නත්ථි කම්මවෙගුක්ඛිත්තත්තා පතිතං විය හුත්වා පවත්තමානස්ස තස්ස එකන්තෙන දුබ්බලභාවතොති තං නිරුස්සාහං.

විපච්චනට්ඨානන්ති විපච්චනවසෙන පවත්තනට්ඨානං, පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිතදාරම්මණවසෙන චතුකිච්චානමෙතෙසං පවත්තිඔකාසොති අත්ථො. තත්ථ චුතිභවඞ්ගානං අන්තරාළං පටිසන්ධිකිච්චානං ඨානං, පටිසන්ධිආවජ්ජනානං, තදාරම්මණාවජ්ජනානං, ජවනාවජ්ජනානං, වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානඤ්ච අන්තරාළං භවඞ්ගකිච්චානං ඨානං, තදාරම්මණපටිසන්ධීනං, ජවනපටිසන්ධීනං, භවඞ්ගපටිසන්ධීනං වා අන්තරාළං චුතිකිච්චානං ඨානං, ජවනභවඞ්ගානං අන්තරාළං තදාරම්මණකිච්චානං ඨානන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මා පනෙතං ඨානං ධම්මානං තංතංකිච්චවසෙන පාකටං හොති, තස්මා ඨානං වෙදිතබ්බන්ති ඨානං උද්ධරිත්වා පාකටකිච්චවසෙනෙව තං පකාසෙතුං ‘‘ඉමානිහී’’තිආදි ¶ වුත්තං. අථ වා කිච්චම්පි කිච්චවන්තානං පවත්තිට්ඨානභාවෙන ගය්හතීති ඨානන්තිපි කිච්චමෙව උද්ධටන්ති තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ඉමානි හී’’තිආදි වුත්තං.

32. අණ්ඩජජලාබුජයොනිසම්භවානං ¶ මනුස්සානං, විනිපාතිකාසුරානඤ්ච අහෙතුකපටිසන්ධියාපි සබ්භාවතො ආහ ‘‘දුහෙතුකතිහෙතූන’’න්ති. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ද්වෙ අලොභාදයො හෙතූ යෙසං තෙ දුහෙතුකා. එස නයො තිහෙතුකෙසුපි. තත්ථ දුහෙතුකානං ඤාණවිප්පයුත්තානි චත්තාරි, තිහෙතුකානං ඤාණසම්පයුත්තානි චත්තාරි පටිසන්ධියො හොන්ති, තථා භවඞ්ගචුතියොපි. යෙන යෙන හි චිත්තෙන පටිසන්ධි හොති, තං තදෙව භවඞ්ගචුතිවසෙනපි පවත්තති. තදාරම්මණං පන අවිසෙසෙන දට්ඨබ්බං දුහෙතුකානම්පි තිහෙතුකතදාරම්මණස්ස ඉච්ඡිතත්තා. නනු චෙතං අසමපෙක්ඛිතාභිධානං ආචරියෙනෙව ඉමස්ස පටිසිද්ධත්තා. තථා හි වක්ඛති –

‘‘අහෙතුපටිසන්ධිස්ස, න තදාරම්මණං භවෙ;

දුහෙතුකං තිහෙතුං වා, දුහෙතුපටිසන්ධිනො’’ති. (අභිධ. 443);

නයිදමසමපෙක්ඛිතාභිධානං පටිසන්ධිජනකකම්මං සන්ධාය තත්ථ පටිසිද්ධත්තා. යෙන හි කම්මෙන යා පටිසන්ධි ආදින්නා, න තං තතො අධිකතරං තදාරම්මණං පවත්තෙ අභිනිප්ඵාදෙති. යං පන අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි කම්මං තදාලද්ධාවකාසං සියා, න තං තත්ථ තතො අධිකතරම්පි විපාකං න නිබ්බත්තෙතීති අත්ථි. ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) හි පට්ඨානවචනෙන අහෙතුකස්සාපි නානාකම්මෙන සුගතියං සහෙතුකතදාරම්මණමනුඤ්ඤාතං. තෙනාහු ආචරියා –

‘‘හොති අඤ්ඤෙන කම්මෙන, සහෙතුකං අහෙතුන’’න්ති.

යථා ¶ ච අහෙතුකස්ස සහෙතුකං, එවං දුහෙතුකස්ස තිහෙතුකම්පි ඉච්ඡන්ති. ආචරියජොතිපාලත්ථෙරො පන ‘‘සහෙතුක’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා අහෙතුකානම්පි තිහෙතුකතදාරම්මණං ඉච්ඡති. වුත්තඤ්හි තෙන ‘‘සහෙතුක’’න්ති අවිසෙසොපදෙසෙන දුහෙතුකං, තිහෙතුකඤ්ච ගහෙතබ්බං. තථා හි අට්ඨකථායං ‘‘අහෙතුකස්සාපි තිහෙතුකතදාරම්මණමභිහිතං, යඤ්චරහි අත්ථසමාසෙ අහෙතුකානං තිහෙතුකඵලානි දෙතී’’ති වුත්තං, තං කථං? සො එව පුච්ඡිතබ්බො, යො තස්ස කත්තාති. අපරෙ පන ‘‘මූලසන්ධියා ජළත්තා තස්ස තිහෙතුකතදාලම්බණං න ලබ්භතියෙවා’’ති වදන්ති.

33-4. තතොති ¶ පටිසන්ධිතො පරං, දුතියචිත්තතො පට්ඨාය. සතිපි අන්තරන්තරා වීථිචිත්තුප්පාදෙ තදවසානෙ උප්පජ්ජමානස්ස යාවතායුකං අනිවත්තනතො වුත්තං ‘‘යාවතායුක’’න්ති. බලවාරම්මණෙති අතිමහන්තවිභූතාරම්මණෙ. පඤ්චද්වාරෙ හි අතිමහන්තාරම්මණෙ මනොද්වාරෙ විභූතාරම්මණෙ තදාරම්මණමුප්පජ්ජති, න අඤ්ඤෙසු. එකාරම්මණප්පවත්තියා පටිසන්ධාදීනං තිණ්ණම්පි එකට්ඨානෙ දස්සනත්ථං උද්දෙසෙ තදාරම්මණස්ස අවසානකරණං, ඉධ පන පවත්තික්කමවසෙන චුතියා අවසානකරණන්ති දට්ඨබ්බං.

35-6. කම්මද්වාරන්ති කායවචීකම්මද්වාරස්ස ජනකවසෙන න පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. තත්ථ කායොති කායවිඤ්ඤත්ති. කම්මන්ති තංසමුට්ඨාපිකා චෙතනා, කායෙන කතං කම්මං කායකම්මං. කිඤ්චාපි හි කායො කම්මස්ස චතුවීසතියා පච්චයෙසු න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො හොති, තථාපි තංසමුට්ඨානස්ස තස්ස සබ්භාවෙයෙව කායකම්මාදිවොහාරොති තං තෙන කතන්ති වුච්චති. කායකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානභූතං ද්වාරං කායකම්මද්වාරං. යදි එවං කම්මද්වාරවවත්ථානං න සියා ¶ . කායද්වාරෙන හි සිද්ධං කම්මං ‘‘කායකම්ම’’න්ති වුච්චති. තං පන ‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කායකම්මද්වාර) වචනතො වචීද්වාරෙපි සිජ්ඣතීති ද්වාරෙන කම්මවවත්ථානං න සියා, තථා වචීකම්මං කායද්වාරෙපි සිජ්ඣතීති කම්මෙන ද්වාරවවත්ථානම්පි න සියාති? තං න, තබ්බහුලවුත්තියා චෙව යෙභුය්යෙන වුත්තියා ච වවත්ථිතත්තා. කායකම්මඤ්හි කායද්වාරෙයෙව බහුලං පවත්තති, අප්පං වචීද්වාරෙ, තස්මා කායද්වාරෙ බහුලප්පවත්තනතො එතස්ස කායකම්මභාවො සිද්ධො වනචරකාදීනං වනචරකාදිභාවො විය. තථා කායකම්මමෙව යෙභුය්යෙන කායද්වාරෙ පවත්තති, න ඉතරං, තස්මා කායකම්මස්ස යෙභුය්යෙන එත්ථෙව පවත්තිතො අස්ස කායකම්මද්වාරභාවො සිද්ධො බ්රාහ්මණගාමාදීනං බ්රාහ්මණගාමාදිභාවො වියාති නෙත්ථ කම්මද්වාරවවත්ථානෙ කොචි විබන්ධොති. වචීකම්මද්වාරෙපි එස පබන්ධො යථාසම්භවං දට්ඨබ්බො.

මනොකම්මද්වාරං පන සයං මනොයෙව සමානං අත්තනා සහගතචෙතනාඅනභිජ්ඣාදිකම්මානං පවත්තිද්වාරභාවෙන මනොද්වාරසඞ්ඛං ලභතීති න තං චිත්තස්ස උප්පත්තිද්වාරවසෙන ගණ්හාති. න හි සයං අත්තතොව පවත්තති. යදි පන චිත්තසම්පයුත්තා කම්මද්වාරභාවෙන අධිප්පෙතා, තදා තෙසං කම්මද්වාරභාවො මනස්මිං න උපචාරීයතීති සම්පයුත්තධම්මානං චිත්තාධිපතිභාවො චිත්තෙ වියාති චිත්තං ‘‘මනොකම්මද්වාර’’න්ති වුච්චති. සභාවතො පන කම්මද්වාරං නාම සම්පයුත්තධම්මායෙවාති චිත්තං තතො පවත්තනතො මනොකම්මද්වාරවසෙන පවත්තති. අනන්තරපච්චයභූතස්ස පන මනොකම්මද්වාරභාවෙ වත්තබ්බමෙව ¶ නත්ථි. ඉධ පන ‘‘අවිඤ්ඤත්තිජනත්තා’’ති වචනෙන කායවචීකම්මද්වාරවසෙනෙව අප්පවත්තියා සාධිතත්තා මනොකම්මද්වාරං න ගහිතමෙව. න හි ‘‘අවිඤ්ඤත්තිජනත්තා’’ති කාරණං මනොකම්මද්වාරවසෙනපි අප්පවත්තිං සාධෙති. අථ වා ‘‘අවිපාකසභාවතො’’ති ¶ වචනෙන මනොකම්මද්වාරවසෙනපි අප්පවත්ති සාධිතා හොති. ‘‘කම්මද්වාර’’න්ති එත්ථ කම්මග්ගහනෙන නානක්ඛණිකකම්මස්ස අධිප්පෙතත්තා තස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං. ඉති ඉමෙසු කායවචීකම්මද්වාරසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ද්වාරෙසු, මනොකම්මද්වාරෙන සහ තීසු එව වා යථා කුසලං පවත්තති, න එවං විපාකො, යථා ච කුසලං කායවචීමනොකම්මස්ස ආයූහනවසෙන දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන පවත්තති, න එවමයං. අයං පන නෙව කායවචීකම්මද්වාරෙසු පවත්තති විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තාභාවතො, න කම්මවසෙන, මනොකම්මද්වාරවසෙනාපි ච පවත්තති විපාකුප්පාදනභාවාභාවතො, න පුඤ්ඤකිරියවසෙන පවත්තති දානාදිවසෙන අප්පවත්තනතොති දස්සෙතුං ‘‘කම්මද්වාරඤ්ච…පෙ… නො සමා’’ති වුත්තං. එවන්ති දානාදිවසෙන.

37. ‘‘පරිත්තාරම්මණත්තා’’තිආදි සම්පයුත්තධම්මවසෙන විසෙසදස්සනං. යස්මා එතෙ පරිත්තාරම්මණා, කරුණාමුදිතා ච පඤ්ඤත්තාරම්මණා සත්තපඤ්ඤත්තියං පවත්තනතො, තස්මා ද්වින්නමාලම්බණානං එකචිත්තස්ස විසයභාවානනුගමනතො න තෙසු කරුණාමුදිතා කදාචිපි ජායන්තීති අයමෙත්ථ පඨමගාථාය අධිප්පායො.

38. දුතියගාථාය පන හි-සද්දො යස්මාති ඉමස්ස අත්ථෙ. යස්මා ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලා’’ති (විභ. 715) වුත්තා, තස්මාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – භගවතා හි සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලා’’ති (විභ. 715) එවං ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණී’’තිආදීනං පඤ්චන්නං සික්ඛාපදානං කුසලභාවො වුත්තො, තෙ ච විරතිසභාවා එව ආදිතො තිණ්ණං සික්ඛාපදානං, පච්ඡිමස්ස ච සම්මාකම්මන්තෙ, ඉතරස්ස සම්මාවාචායං, පඤ්චන්නම්පි මිච්ඡාජීවහෙතුකපඤ්චදුච්චරිතතො විරමණවසෙන ¶ පවත්තානං සම්මාආජීවෙ ච අන්තොභාවතො, තස්මා තා එකන්තකුසලභූතානං කදාචි අබ්යාකතෙ ලභන්ති, ඉතරථා සද්ධාසතිආදයො විය ‘‘සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා’’ති වුච්චෙය්යුන්ති. යදි එවං ලොකුත්තරඵලෙසු අට්ඨ, සත්ත වා මග්ගඞ්ගා න ලබ්භන්තීති? නො න ලබ්භන්ති ලොකියවිරතීනමෙව තත්ථ එකන්තකුසලභාවස්ස වුත්තත්තා, ලොකුත්තරවිරතියො පන ඵලස්ස මග්ගපටිබිම්බභූතත්තා මග්ගසදිසතො අට්ඨඞ්ගිකතාය, සත්තඞ්ගිකතාය ¶ ච භවිතබ්බන්ති න ච එකන්තකුසලභාවෙන වවත්ථාපෙතුං යුත්තා. එවඤ්ච කත්වා උපරි ලොකුත්තරඵලෙසුපි අට්ඨඞ්ගිකතාදිභෙදො මග්ගො උද්ධටොති.

39. ‘‘තථාධිපතිනො’’තිආදි අධිපතිවසෙන විසෙසදස්සනං. සබ්බෙසම්පි හි තෙභූමකකුසලානං අඤ්ඤො ආයූහනකාලො, අඤ්ඤො විපච්චනකාලො, තස්මා න තානි අත්තනො විපාකෙහි අධිපතිං ගාහාපෙතුං සක්කොන්තීති න තෙ ඡන්දාදීනි ධුරං කත්වා පවත්තන්ති. ලොකුත්තරකුසලානි ච පන ආයූහනකාලස්ස, විපච්චනකාලස්ස ච අන්තරාභාවතො අත්තනො ඡන්දාදීනං බලස්ස අවූපසන්තකාලෙයෙව විපාකං නිබ්බත්තෙන්තීති අනන්තරපච්චයා හුත්වා විපාකෙහි අධිපතිං ගාහාපෙතුං සක්කොන්තීති. එවඤ්ච කත්වා උපරි ලොකුත්තරවිපාකානං අධිපතියොගං වක්ඛති.

40. යස්මා මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරෙන විපාකානං ආගමනතො අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකභාවො ඉච්ඡිතො, තිපිටකචූළනාගත්ථෙරෙන පච්චයතො, තස්මා උභින්නම්පි මතිදස්සනත්ථමාහ ‘‘අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරවිධාන’’න්තිආදි. පුරිමත්ථෙරො හි යථා මුඛෙ චලිතෙ ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං චලති ¶ , එවං අසඞ්ඛාරිකස්ස කුසලස්ස විපාකො අසඞ්ඛාරිකො, සසඞ්ඛාරිකස්ස විපාකො සසඞ්ඛාරිකොති ආහ, තස්මා තස්ස මතිදස්සනත්ථං ‘‘අසඞ්ඛාර…පෙ… පුඤ්ඤතො’’ති වුත්තං. දුතියත්ථෙරො පන අසඞ්ඛාරිකාදීසු යෙන කෙනචිපි චිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ ආසන්නමරණස්ස අත්තනො, පරෙසං වා පයොගෙන විනා අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තපච්චුපට්ඨානෙ පටිසන්ධි උප්පජ්ජමානා අසඞ්ඛාරිකා. යස්ස කස්සචි සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කම්මාදිපච්චුපට්ඨානෙ සසඞ්ඛාරිකා. තථා භවඞ්ගචුතියොපි. තදාරම්මණඤ්ච පණීතාපණීතඋතුභොජනාදිපච්චයවසෙන, අනන්තරනිරුද්ධකුසලාකුසලස්ස වසෙන වා අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරන්ති එවං පච්චයතො අසඞ්ඛාරිකාදිවිධානතමාහ, තස්මා තස්ස මතිදස්සනත්ථං ‘‘ඤෙය්යං පච්චයතො චෙවා’’ති වුත්තං. ඉදමෙව ච පන ආචරියා පසංසන්ති.

41-2. හීනාදීනං විපාකත්තාති අධිපතියොගාභාවෙපි හීනමජ්ඣිමපණීතානං කුසලානං විපාකත්තා. එතෙන ආගමනතො හීනාදිභාවං විභාවෙති. විනෙය්යසන්තානගතකිලෙසමලවිධමනෙන තස්ස පුනනතො පුඤ්ඤො වාදො වචීඝොසො එතස්ස, වුත්තනයෙනෙව පුඤ්ඤං වදතීති වා පුඤ්ඤවාදී, තෙන පුඤ්ඤවාදිනා. ‘‘එකන්තෙන සවත්ථුක’’න්ති වුත්තෙපි රූපලොකෙ පවත්ති අනිවාරිතාති ආහ ‘‘කාමලොකස්මි’’න්ති ¶ . ‘‘න පනඤ්ඤත්ථ ජායතෙ’’ති ඉමිනා පන බ්යතිරෙකතො ලද්ධමත්ථං දස්සෙතීති.

එවං තාව සහෙතුකවිපාකෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි අහෙතුකෙ නිද්දිසිතුං ‘‘අහෙතුකවිපාකචිත්තං පනා’’තිආදි වුත්තං. කස්මා පන සහෙතුකස්ස කම්මස්ස අහෙතුකවිපාකො හොතීති? වුච්චතෙ – චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං තාව පඤ්චන්නං ආරම්මණාභිනිපාතමත්තත්තා අලොභාදිසම්පයොගො න සම්භවති, තථා මන්දතරකිච්චෙසු සම්පටිච්ඡනසන්තීරණෙසූති ¶ එවං හෙතූනං උප්පත්තියා අසම්භවතො ච නෙසං අහෙතුකතා දට්ඨබ්බා. උපෙක්ඛාදියොගෙ පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං තාව චතුන්නං ඉට්ඨාරම්මණෙපි පවත්තමානානං වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනාය දුබ්බලභාවතො උපෙක්ඛාසහගතතා, කායවිඤ්ඤාණස්ස ච තාය බලවභාවතො සුඛසහගතතා හොති. සම්පටිච්ඡනං පන ආරම්මණඝට්ටනයොග්යභාවෙන ඔළාරිකත්තා, චතුචිත්තක්ඛණාතීතවසෙන චිරජාතත්තා ච දුබ්බලමත්තනො නිස්සයෙන සහ අසමානජාතිකඤ්ච චක්ඛාදිවත්ථුං නිස්සාය උප්පන්නෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ලද්ධානන්තරපච්චයතාය, අපුබ්බනිස්සයතාය ච ආරම්මණරසස්සාදෙ දුබ්බලන්ති ඉට්ඨාදීසු ආරම්මණෙසු උපෙක්ඛාසහගතමෙව. සන්තීරණං පන වුත්තවිපරීතතො ඉට්ඨාරම්මණෙ සුඛසහගතං, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච උපෙක්ඛාසහගතන්ති දට්ඨබ්බං. මනොවිඤ්ඤාණධාතු විය විසිට්ඨමනනකිච්චාභාවතො මනොමත්තා නිස්සත්තනිජ්ජීවාදිඅත්ථෙහි ධාතු චාති මනොධාතු. සා හි සතිපි විඤ්ඤාණභාවෙ මනොවිඤ්ඤාණතො සම්භවස්ස විසිට්ඨමනනකිච්චස්ස අකරණතො මනනමත්තායෙව හොති. වුත්තලක්ඛණවිපරීතතො පන මනො ච තං විඤ්ඤාණඤ්චාති මනොවිඤ්ඤාණං, තදෙව යථාවුත්තට්ඨෙන ධාතූති මනොවිඤ්ඤාණධාතු.

විඤ්ඤාණපඤ්චකං නියතාරම්මණං යථාක්කමං රූපාදිඑකෙකස්සෙව ආරම්මණකරණතො. සෙසත්තයමනියතාරම්මණං පඤ්චාරම්මණිකඡළාරම්මණිකභාවතො.

දට්ඨබ්බතාය දිට්ඨං, රූපායතනං. සොතබ්බතාය සුතං, සද්දායතනං. මුනිතබ්බතාය මුතං, සම්පත්තස්සෙව ගහෙතබ්බතායාති අත්ථො, ගන්ධාදිත්තයස්සෙතං නාමං. චක්ඛාදීහි විනා කෙවලං මනසා එව විජානිතබ්බතාය විඤ්ඤාතං, ධම්මායතනං. අනාමට්ඨකාලවිසෙසවචනත්තා ච නෙසං අතීතානාගතාපි රූපාදයො දිට්ඨාදිසද්දෙහි වුච්චන්ති. තෙනෙව හි ¶ ‘‘දට්ඨබ්බතායා’’තිආදිනා කාලසාමඤ්ඤෙන ¶ නෙසං නිබ්බචනං වුත්තං. දිට්ඨං ආරම්මණං යස්ස තං දිට්ඨාරම්මණං. එවං සුතාරම්මණාදීසු.

චක්ඛුතො පවත්තන්ති චක්ඛුද්වාරතොව පවත්තං සබ්බවාක්යානං අවධාරණඵලත්තා. තෙන මනොධාතුආදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණභාවො නිවාරිතො හොති තෙසං ද්වාරන්තරතොපි පවත්තිසම්භවතො. අථ වා ‘‘චක්ඛුතො පවත්ත’’න්ති ඉදං සඤ්ජාතිප්පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං, න සඤ්චරණප්පවත්තිං, තස්මා යථා කුණ්ඩමුඛතො උදකං සඤ්චරණවසෙන පවත්තති, න එවං පවත්තමිධ ගහිතං. යථා පන චන්දකන්තපාසාණතො උදකං සඤ්ජාතිවසෙන පවත්තති, එවං පවත්තමෙව චක්ඛුතො පවත්තන්ති ගහිතං. යථා ච කිං? යථා කුච්ඡිතො සමුට්ඨිතං පිත්තසෙම්හරුහිරාදි මුඛතො සන්දන්තම්පි ‘‘මුඛස්සවො’’ති න වුච්චති, මුඛතොයෙව පන සමුට්ඨහිත්වා තතො සවන්තං ඛෙළං ‘‘මුඛස්සවො’’ති වුච්චති, එවං හදයවත්ථුසන්නිස්සයතො සමුට්ඨහිත්වා චක්ඛුතො පවත්තමානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාම න හොති. චක්ඛුතොයෙව පන සමුට්ඨහිත්වා තතො පවත්තමානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාමාති. යො පන ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා බ්යඤ්ජනමත්තස්සෙව අභිනිවිසිත්වා තංද්වාරප්පවත්තානං සෙසානම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණභාවං මඤ්ඤෙය්ය, තං නිවාරෙතුං පකාරන්තරෙනපි විග්ගහං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛුම්හි සන්නිස්සිත’’න්ති. යථා චක්ඛුතො පවත්තං, චක්ඛුසන්නිස්සිතං වා විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි ‘‘සොතතො පවත්තං, සොතස්මිං සන්නිස්සිතං වා විඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා යොජනං අතිදිසන්තො ආහ ‘‘තථා සොතවිඤ්ඤාණාදීනී’’ති.

චක්ඛුසන්නිස්සිතං හුත්වා රූපස්ස විජානනලක්ඛණමෙතස්සාති චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං. තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතවචනෙන දිබ්බචක්ඛාදිකං අඤ්ඤං රූපාරම්මණං විඤ්ඤාණං නිවත්තෙති ¶ . විජානන-ග්ගහණෙන චක්ඛුසන්නිස්සිතෙ ඵස්සාදිධම්මෙ නිවත්තෙති. චක්ඛුරූප-ග්ගහණෙන නිස්සයතො, ආරම්මණතො ච චිත්තං විභාවෙති උභයාධීනවුත්තිකත්තා. යදි හි චක්ඛු නාම න සියා, අන්ධාපි රූපං පස්සෙය්යුං, න ච පස්සන්ති. යදි ච නීලාදිරූපං නාම න සියා, දෙසාදිනියමෙන න භවිතබ්බං, අත්ථෙව ච නියමො. එකන්තසාරම්මණතා ච චිත්තස්ස වුත්තාති ආරම්මණෙන විනා නීලාදිආභාසං චිත්තං පවත්තතීති එවං පවත්තො වාදො මිච්ඡාවාදොති ගහෙතබ්බො. තෙනාහ භගවා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි. 4.60; කථා. 465). එත්ථ ¶ සියා – කිං පනෙතං චක්ඛු, රූපඤ්ච විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොන්තං එකමෙව පච්චයො හොති, උදාහු අනෙකන්ති? චක්ඛු තාව එකම්පි, රූපං පන අනෙකමෙව සඞ්ගතං. කිං කාරණං? පච්චයභාවවිසෙසතො. චක්ඛු හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයෙහි පච්චයො හොන්තං අත්ථිභාවෙනෙව හොති තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති අභාවතො. යතො තං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහිස්ස පච්චයොති වුත්තං, ස්වායං පච්චයභාවො න එකස්මිං න සම්භවතීති එකම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති. රූපං පන යදිපි චක්ඛු විය පුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති පුරෙතරං උප්පන්නං හුත්වා විජ්ජමානක්ඛණෙයෙව උපකාරකත්තා, තථාපි අනෙකමෙව සඞ්ගතං හුත්වා පච්චයො හොති ආරම්මණභාවතො. යඤ්හි තං ආරම්මණං තස්ස යථා තථා උපලබ්භනීයවසෙනෙව ආරම්මණපච්චයභාවො, විඤ්ඤාණස්ස ච ඉන්ද්රියාධීනවුත්තිකස්ස ආරම්මණසභාවූපලද්ධි න එකද්විකලාපගතවණ්ණවසෙන හොති, නාපි කතිපයකලාපගතවණ්ණවසෙන, අථ ඛො ආභොගානුරූපං ආපාථගතවණ්ණවසෙනාති අනෙකමෙව රූපං සංහච්චකාරිතාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති. අමුමෙව ¶ හි විසෙසං විභාවෙතුං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චා’’ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි. 4.60; කථා. 465) පාළියං වචනභෙදො කතොති. එවං සොතවිඤ්ඤාණෙපි යථාරහං වත්තබ්බං. ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං පන සම්පත්තග්ගාහතාය අත්තනො නිස්සයෙන සහ අල්ලීනස්සෙව ගහණතො එකකලාපගතම්පි ගන්ධාදිකං තෙසං උප්පත්තියා පච්චයො හොති.

රූපමත්තාරම්මණරසන්ති රූපායතනමත්තස්සෙව ආරම්මණකරණරසං. මත්ත-සද්දෙන යථා ආරම්මණන්තරං නිවත්තෙති, එවං රූපායතනෙපි ලබ්භමානෙ එකච්චෙ විසෙසෙ නිවත්තෙති. න හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං වණ්ණමත්තතො අඤ්ඤං කිඤ්චි නීලාදිවිසෙසං තත්ථ ගහෙතුං සක්කොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කිඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජමානං රූපාරම්මණෙ එව උප්පජ්ජනතො තදභිමුඛභාවෙන ගණ්හාතීති වුත්තං ‘‘රූපාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං සමනන්තරවිගතා අරූපධම්මා පවත්තිඔකාසදානෙන අනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතපච්චයෙහි උපකාරකා, නිස්සයාරම්මණා ධම්මා විය ආසන්නකාරණාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපාරම්මණාය කිරියාමනොධාතුයා අපගමපදට්ඨාන’’න්ති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. කිරියාමනොධාතුයා ආරම්මණභෙදතො භින්නසභාවත්තා ආහ ‘‘කිරියාමනොධාතූන’’න්ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ගහිතං රූපාදිආරම්මණං තදනන්තරමෙව අපරිපතන්තං ¶ කත්වා සම්පටිච්ඡන්තං ගණ්හන්තං විය හොතීති වුත්තං ‘‘රූපාදිසම්පටිච්ඡනරස’’න්ති. තථාභාවෙන සම්පටිච්ඡනභාවෙන පච්චුපට්ඨාතීති තථාභාවපච්චුපට්ඨානං.

ඡසු ආරම්මණෙසු කදාචි පඤ්චන්නං ජච්චන්ධාදිවසෙන තතොපි ඌනානං, බ්රහ්මලොකෙ ච ද්වින්නමෙව විජානනසභාවාපි ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා ¶ වුත්තා තංසභාවානතිවත්තනතො, ඡස්වෙව වා ඉතරෙසං ආරම්මණානං අන්තොගධත්තා. සන්තීරණාදිරසාති යථාසම්භවං සන්තීරණතදාරම්මණාදිකිච්චා, සන්තීරණතදාරම්මණපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චාති අධිප්පායො. ‘‘හදයවත්ථුපදට්ඨානා’’ති ඉදං ඉමාසං ද්වින්නං මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං අනිබද්ධට්ඨානතාය නිබද්ධකාරණං දස්සෙතුං වුත්තං. වුත්තනයෙන පන ‘‘තංතංඅනන්තරාතීතවිඤ්ඤාණාපගමපදට්ඨාන’’න්තිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. අහෙතුකචිත්තානං විසුං විසුං ලක්ඛණාදිකස්ස දස්සිතත්තා පරිසෙසතො සහෙතුකචිත්තානං එකසදිසමෙව ලක්ඛණාදිකන්ති විඤ්ඤායති. තං පන හෙට්ඨා විභාවිතමෙව.

ඉදානි ඉමාසං ආරම්මණාදිතො භෙදං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පඨමා’’තිආදි වුත්තං. එකන්තමිට්ඨාරම්මණෙති එකන්තෙනෙව ඉට්ඨාරම්මණෙ, අතිඉට්ඨාරම්මණෙති අත්ථො. පඤ්චසු ඨානෙසූති සහෙතුකවිපාකානං වුත්තෙසු චතූසු, සම්පටිච්ඡනවොට්ඨබ්බනානං අන්තරාළසඞ්ඛාතසන්තීරණට්ඨානෙ චාති පඤ්චසු ඨානෙසු, පඤ්චසු කිච්චෙසූති වා අත්ථො. කිඤ්චාපි සොමනස්සපටිසන්ධිකස්ස දොමනස්සජවනාවසානෙ තදාරම්මණසම්භවෙ අසති යං කිඤ්චි පරිචිතපුබ්බං පරිත්තාරම්මණමාරබ්භ උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණමුප්පජ්ජතීති ඉච්ඡිතං, තථා පන උප්පජ්ජමානස්ස කදාචියෙව සම්භවතො යෙභුය්යප්පවත්තිං ගහෙත්වා ඡ ඨානානි අවත්වා පඤ්චෙව වුත්තානි. අථ වා තං උප්පජ්ජමානං තදාරම්මණට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තතීති තංවසෙනෙව තස්සාපි ඨානං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අචක්ඛුසංවත්තනිකකම්මනිබ්බත්තතාය ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො. කිඤ්චාපි හි ජාතික්ඛණෙ අණ්ඩජජලාබුජානං සබ්බෙසම්පි චක්ඛු නත්ථි, යස්ස භාවාභාවතො අන්ධානන්ධවිචාරණා භවෙය්ය, තථාපි චක්ඛුස්ස උප්පජ්ජමානාරහකාලෙපි චක්ඛුවිපත්තිවිබන්ධකෙන කම්මුනා පටිහතසාමත්ථියෙන පටිසන්ධිදායකෙන ¶ ඉතරෙනාපි වා කම්මෙන තස්ස අනුපාදියමානත්තා සත්තො ‘‘ජච්චන්ධො’’ති වුච්චති. අථ වා ජච්චන්ධොති පසූතියංයෙව අන්ධො, මාතුකුච්ඡියංයෙව අන්ධො හුත්වා නික්ඛන්තොති අත්ථො. තෙන දුහෙතුකතිහෙතුකානං මාතුකුච්ඡිගතකාලෙපි චක්ඛුස්ස අවිපජ්ජනං සිද්ධං හොති, එවං ජාතිබධිරාදීසුපි යථාරහං වත්තබ්බං. ජච්චජළොති ජාතියා අඤ්ඤාණකො ¶ . කිඤ්චාපි දුහෙතුකපටිසන්ධිකොපි ජාතියං අඤ්ඤාණකො, තස්ස පන පවත්තියං පඤ්ඤා සම්භවතීති වුත්තනයෙන යෙභුය්යතො පවත්තියම්පි පඤ්ඤායාසම්භවතො ජච්චජළො වෙදිතබ්බො. ජච්චුම්මත්තකො සුරාමෙරයපානාදිඋම්මත්තකභාවසංවත්තනිකකම්මපරිභාවිතෙන කම්මෙන ගහිතපටිසන්ධිකො. පණ්ඩකොති පරදාරගමනාදිකම්මපරිභාවිතෙන කම්මුනා ගහිතපටිසන්ධිකො. සො පඤ්චවිධො ආසිත්තපණ්ඩකො උසූයපණ්ඩකො පක්ඛපණ්ඩකො ඔපක්කමිකපණ්ඩකො නපුංසකපණ්ඩකොති. ඉධ පන ඔපක්කමිකපණ්ඩකස්ස සහෙතුකස්සාපි භාවතො, නපුංසකස්ස ච විසුං ගහණතො තයො පණ්ඩකා අධිප්පෙතා. ආදි-සද්දෙන ජාතිමූගජාතිපඞ්ගුලමම්මනාදීනං සඞ්ගහො. කෙචි පන ‘‘එකච්චෙ අහෙතුකපටිසන්ධිකා අවිකලින්ද්රියා හුත්වා ථොකං විචාරණපකතිකාපි හොන්ති, තස්මා තාදිසානම්පි ඉධ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහො’’ති වදන්ති. එත්ථ ච ජච්චන්ධාදීනමෙව අයං පටිසන්ධීති න ගහෙතබ්බා. ජච්චන්ධාදයො පන ඉමිනා පටිසන්ධිං ගණ්හන්තීති ගහෙතබ්බං.

43. තිහෙතුකපුඤ්ඤස්සාති තිහෙතුකස්සපි උක්කට්ඨපුඤ්ඤස්ස. දුහෙතුකම්මස්ස පන සබ්බථාපි සොළසන්නං විපාකානං අසම්භවතො තප්පටික්ඛෙපපරත්තා චෙතනාය ‘‘තිහෙතුකපුඤ්ඤස්සා’’ති අවිසෙසතො වුත්තං.

කාමාවචරවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකවණ්ණනා

මහග්ගතවිපාකානං ¶ තංතංකුසලාගමනවසෙනෙව ඣානඞ්ගහානි, න පන භාවනාවිසෙසෙනාති තෙසං පහානඞ්ගානි අනුද්ධටානි. උපපත්තියන්ති උපපත්තිභවෙ.

අරූපාවචරවිපාකචිත්තානි වුච්චන්තීති සම්බන්ධො.

44. කුසලානුගතං කත්වාති කුසලානුරූපං කුසලසදිසං කත්වා. යථා කාමාවචරවිපාකං කුසලතො විසදිසම්පි කත්වා විභත්තං, එවමකත්වා කුසලසදිසමෙව කත්වාති අත්ථං වදන්ති. අට්ඨකථායං ¶ පන කුසලානන්තරං කත්වා මහග්ගතවිපාකානං භාජිතපාළිං සන්ධාය ‘‘කුසලානුගතං කත්වා භාජිත’’න්ති වුත්තං. පාළියඤ්හි –

‘‘කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 431) –

කාමාවචරවිපාකං විභජිත්වා මහග්ගතවිපාකං විභජන්තෙන –

‘‘කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා? යස්මිං සමයෙ රූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති, විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති, ඉමෙ ධම්මා කුසලා, තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති පථවීකසිණං…පෙ… ඉමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’ති (ධ. ස. 498).

එවං කුසලං උද්දිසිත්වා තදනන්තරං කත්වා මහග්ගතං විපාකං විභත්තං, තස්මා යථා කාමාවචරවිපාකං, එවං අවිභජිත්වා ¶ ඉදං කුසලානන්තරං කත්වා විභත්තන්ති ඉමමත්ථං ජොතෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘කුසලානුගතං කත්වා’’ති වුත්තං. ඉමිනාපි ච ආචරියෙන පරිහාරමුඛෙන වක්ඛමානඅත්ථවිසෙසවචනිච්ඡාය තත්ථ වුත්තනයෙනෙව චොදනා කතා. එවඤ්හි සති කුසලානන්තරංයෙව ඵලං උප්පජ්ජතීති ඤාපනං සුට්ඨූපපන්නං හොතීති අයමෙත්ථ අම්හාකං ආචරියස්ස මග්ගො.

මහග්ගතන්ති මහග්ගතවිපාකං. තඤ්හි ඉධ අධිගතං. කාමා…පෙ… යතොති යස්මා කාමාවචරකුසලං අසමානඵලං හොති තිහෙතුකස්ස දුහෙතුකාහෙතුකවිපාකානං, දුහෙතුකස්ස ච අහෙතුකවිපාකානම්පි ජනනතො, න එවමිදං, ඉදං පන එකන්තෙනෙව සදිසවිපාකජනනතො සමානඵලමෙව, තස්මාති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘කුසල’’න්ති අවුත්තෙපි කාමාවචරපුඤ්ඤංවාති උපමිතත්තා උපමෙය්යස්සපි කුසලභාවො විඤ්ඤායති. කස්මා පනෙතං සදිසවිපාකං, න කාමාවචරං විය විසදිසවිපාකම්පීති? වුච්චතෙ – කාමාවචරපුඤ්ඤඤ්හි ආචිනන්තො රූපතණ්හාදිනානාවත්ථුකකාමතණ්හූපනිස්සයතො ¶ ආචිනති, තස්මා තදූපනිස්සයකුසලං තදනුරූපතො නානාවත්ථුකං විපාකං ජනෙති. මහග්ගතං පන ආචිනන්තො එකවත්ථුකායෙව භවතණ්හාය වසෙන ආචිනතීති තදනුරූපතො තං නානාවත්ථුං අජනෙත්වා එකවත්ථුමෙව ජනෙතීති.

45-6. සබ්බථාති ධම්මතො ආරම්මණතො පටිපදාදිතො ච. තථා හි යෙ ඵස්සාදයො කුසලෙ ච ලබ්භන්ති, තෙ විපාකෙපි ලබ්භන්ති, යස්මිඤ්ච ආරම්මණෙ කුසලං පවත්තති, තත්ථෙව ඉදං විපාකම්පි. යාව පටිපදාදයො කුසලස්ස ලබ්භන්ති, තාව ඉමස්ස විපාකස්සපීති. කාමං යස්ස කස්සචි ඡායා තංතංවත්ථුසදිසාව, මහන්තස්ස පන කුසලවිපාකස්ස මහන්තාහියෙව උපමාහි ¶ භවිතබ්බන්ති ‘‘ගජාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. අපරෙ අපරෙ අත්තභාවෙ භවං වෙදනමස්සාති අපරාපරියවෙදනං. යදි අපරාපරියවෙදනං න හොති, කථඤ්චරහි ඉමස්ස ඵලුප්පත්තීති ආහ ‘‘ඣානා අපරිහීනස්සා’’තිආදි.

47. කුසලානන්තරන්ති කුසලභවානන්තරං. යස්මිඤ්හි භවෙ තං කුසලං කතං, සො ඉධ කුසල-සද්දෙන උපචාරතො ගහිතො කම්මානන්තරංයෙව ඵලස්ස අසම්භවතො. න හි තං ලොකුත්තරකුසලං විය අනන්තරඵලනිප්ඵාදකං, අථ ඛො එකච්චකාමාවචරකුසලං විය අපරාපරියවෙදනං අහුත්වා සතිපි අනෙකෙයෙව කාමාවචරකම්මෙ මහොඝො විය පරිත්තං උදකං තමජ්ඣොත්ථරිත්වා අත්තනොයෙව විපාකදානෙන එකන්තෙන අනන්තරභවෙයෙව ඵලං නිබ්බත්තෙති. නනු ච අපරිහීනජ්ඣානස්සෙව කස්සචි නිකන්තිවසෙන කාමභවෙ පටිසන්ධි හොති. තථා හි තිස්සමහාබ්රහ්මා උපරිබ්රහ්මලොකූපපත්තියා භාවිතමග්ගො භික්ඛූහි යාචිතො තතො චවිත්වා මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසීති වුත්තන්ති තං කථන්ති? නිකන්තිබලෙනෙව ඣානං පරිහායතීති තතො පරිහීනජ්ඣානො නිබ්බත්තතීති වදන්ති. අපරෙ පන ආචරියා ‘‘අනීවරණාවත්ථාය නිකන්තියා ඣානස්ස පරිහානි වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බා’’ති වත්වා ‘‘සතිපි මහග්ගතකම්මුනො විපාකං පටිබාහනසමත්ථස්සෙව පරිත්තකම්මස්ස අභාවෙ ‘ඉජ්ඣති, භික්ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’ති (අ. නි. 8.35) වචනතො කාමභවෙ චෙතොපණිධි මහග්ගතකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා පරිත්තකම්මුනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං. එතස්සාති ඉමස්සත්ථස්ස ඤාපනත්ථන්ති සම්බන්ධො.

48-9. එවං ¶ අවිසෙසෙන කුසලසදිසතං අතිදිසිත්වා ඉදානි විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘පටිපදාක්කමො ¶ චෙවා’’තිආදි වුත්තං. යථා හි දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං ඣානං උප්පාදෙත්වා පුනප්පුනං සමාපජ්ජන්තස්ස තං ඣානං තංපටිපදමෙව හොති, එවං තස්මිං තස්මිං අපරිහීනෙ තස්ස තස්ස විපාකො නිබ්බත්තමානො තංතංපටිපදොව භවිතුං අරහති. ඡන්දාධිපතෙය්යාදිභාවො පන තස්මිං ඛණෙ විජ්ජමානානං ඡන්දාදීනං අධිපතිපච්චයභාවෙන හොති, න ආගමනවසෙන. තථා හි එකමෙව ඣානං නානක්ඛණෙසු නානාධිපතෙය්යං හොති, තස්මා විපාකස්ස ආගමනවසෙන ඡන්දාධිපතෙය්යාදිතා න ගහිතා. තෙනාහ ‘‘අභාවොධිපතීන’’න්ති. තදභාවතොව සරසතො තස්ස හීනාදිතා න සම්භවතීති සාපි ඣානාගමනතොව වුත්තා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලොකුත්තරවිපාකවණ්ණනා

මග්ගචිත්තස්ස විය ඵලචිත්තස්ස මග්ගයොගතො භෙදාභාවෙන ‘‘චතුමග්ගයොගතො’’ති අවත්වා ‘‘චතුමග්ගසම්පයුත්තචිත්තඵලත්තා’’ති වුත්තං, චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයුත්තකුසලචිත්තස්ස ඵලත්තා චතුබ්බිධසාමඤ්ඤඵලසම්පයුත්තචිත්තභාවතොති අත්ථො. සොතාපත්තිමග්ගස්ස ඵලං චිත්තං සොතාපත්තිමග්ගඵලචිත්තං. එවං සෙසෙසු. මග්ගවීථියං ද්වික්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුං වා ඵලසමාපත්තියා අපරිච්ඡින්නපරිමාණං පවත්තමානම්පි ද්වීස්වෙව ඨානෙසු පවත්තියා දුවිධමෙව හොතීති ආහ ‘‘මග්ගවීථිඵලසමාපත්තිවසෙන පවත්තිතො දුවිධ’’න්ති.

50-1. මග්ගස්සානන්තරෙ ඵලෙ ලබ්භන්ති මග්ගාගමනතොති අධිප්පායො. මග්ගො හි ආගමනතො ‘‘සුඤ්ඤතො’’ති ලද්ධනාමො සගුණාලම්බණවසෙන අනිමිත්තඅප්පණිහිතනාමම්පි ලභතීති ඵලස්ස නාමත්තයම්පි දෙති, තථා ආගමනතො අප්පණිහිතො ¶ මග්ගො සගුණාරම්මණවසෙන අනිමිත්තසුඤ්ඤතඅප්පණිහිතනාමකොති ඵලස්ස නාමත්තයම්පි දෙති. එවඤ්ච කත්වා අභිධම්මෙ එකෙකස්ස ඵලස්ස තීණි තීණි නාමානි වුත්තානි. නනු ච අභිධම්මෙ ‘‘සගුණාරම්මණතො නාමං අනධිප්පෙත’’න්ති වුත්තං? සච්චං වුත්තං, තං පන නාමලාභං සන්ධාය, න නාමදානං. තත්ථ හි වවත්ථානකරත්තාභාවතො තථා අනධිප්පෙතං, න අලබ්භනතො. ඉධ පන එකෙකස්ස ¶ ඵලං නාමත්තයම්පි ලභතීති වවත්ථානප්පයොජනාභාවතො සගුණාරම්මණෙහි ලද්ධනාමදානස්ස අධිප්පෙතත්තා තිවිධම්පි නාමං දෙති. එකන්තෙන චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා විපස්සනාපි විපස්සතො ලද්ධනාමමග්ගස්ස තං න දදෙය්යාති. පරභාගස්මින්ති අපරභාගෙ. වළඤ්ජනඵලෙසූති සමාපජ්ජනවසෙන අනුභවිතබ්බඵලෙසු. ‘‘වළඤ්ජනඵලෙසු නා’’ති මග්ගාගමනං සන්ධාය පටික්ඛිත්තන්ති ආහ ‘‘විපස්සනාවසෙනෙවා’’තිආදි. වළඤ්ජනඵලඤ්හි විසුං විපස්සනාවසෙනෙව නිබ්බත්තතීති තස්ස තංවසෙන නාමලාභො. යදි එවං මග්ගස්ස විය අනිමිත්තනාමලාභො න සියා? තං න, යථා මග්ගානන්තරස්ස ඵලස්ස විය වළඤ්ජනකඵලසමාපත්තියාපි මග්ගාගමනතො ච ඣානපටිපදාභෙදො හොති, එවං අනිමිත්තනාමම්පි ලබ්භතීති.

52-3. හොන්ති සාධිපතීනෙවාති එත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. මග්ගභාවෙනාති සොළසහි ආකාරෙහි චතුසච්චපටිවෙධකමග්ගභාවෙන, කිලෙසමාරණවසෙන ගමනසඞ්ඛාතෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගිතබ්බභාවසඞ්ඛාතෙන වා මග්ගභාවෙන. ඵලං…පෙ… වුච්චතීති සයං ඵලභාවම්පි මග්ගස්ස ඵලත්තා, තංසදිසතාය වා තමුපාදාය මග්ගොති වුච්චති ‘‘මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්තිආදීසූති අධිප්පායො.

ලොකුත්තරවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අකුසලවිපාකවණ්ණනා

යථා ¶ අතිඉට්ඨෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදසම්භවතො කුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු දුවිධා හොති සොමනස්සසහගතා, උපෙක්ඛාසහගතාති, එවං අතිඅනිට්ඨෙ අනිට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදො නත්ථීති අකුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු එකවිධාවාති ‘‘සත්තාකුසලවිපාකානී’’ති වුත්තං. සති හි තත්ථ වෙදනාභෙදෙ අතිඅනිට්ඨෙ දොමනස්සෙන භවිතබ්බං, න ච පටිඝෙන විනා දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති. කායවිඤ්ඤාණස්ස දුක්ඛසහගතා කුසලවිපාකෙ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච අකුසලවිපාකෙසු ලබ්භමානදුක්ඛං ¶ විය නාතිකටුකාපි උපෙක්ඛා එකන්තනිහීනස්ස අකුසලස්ස විපාකභාවතො දුක්ඛසභාවත්තා හීනා එව. න හි අකුසලස්ස විපාකො අදුක්ඛො හොති, උපෙක්ඛාභාවො පනස්ස බලවතා බාධියමානස්ස පටිපහරිතුං අසක්කොන්තස්ස දුබ්බලපුරිසස්ස තෙන කරියමානබාධස්ස උපෙක්ඛනා වියාති දට්ඨබ්බං. ඉමානි…පෙ… චිත්තානීති ඉමානි සත්ත එකෙකස්ස අකුසලස්ස විපාකචිත්තානි, න පන කුසලවිපාකෙ විය තිහෙතුකාදිපුඤ්ඤවිසෙසෙන. උද්ධච්චසහගතස්සපි හි පවත්තියං සත්තෙව විපාකා ලබ්භන්ති. කස්මා පනෙත්ථ යථා කුසලවිපාකං සහෙතුකම්පි උද්ධටං, න එවං අකුසලවිපාකන්ති? හෙතූනං අසම්භවතො. ලොභාදීනඤ්හි එකන්තසාවජ්ජතාය අයොනිසොමනසිකාරහෙතුකානං නත්ථි විපාකභාවො, අලොභාදීනම්පි එකන්තමනවජ්ජසභාවානං වා කාරණස්ස තබ්බිදූරතාය නත්ථෙව අකුසලවිපාකභාවො. න හි අලොභාදීනං පටිපක්ඛලොභාදයො තෙ අභිනිප්ඵාදෙන්ති, තස්මා ඉදං සබ්බථා සහෙතුප්පවත්තියා අසම්භවතො අහෙතුකමෙවාති.

කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තෙසූති එත්ථ අතීතභවෙ ආයූහිතං අපරාපරියවෙදනීයං, උපපජ්ජවෙදනීයං වා කම්මං කම්මං නාම ¶ . කම්මකරණකාලෙ චෙතනාය ගහිතමාරම්මණං කම්මනිමිත්තං නාම. උපපජ්ජිතබ්බභවපරියාපන්නො නරකාදීසු අග්ගිජාලාදිවණ්ණො ගතිනිමිත්තං නාම.

54. ඉමෙති අකුසලවිපාකා. තෙසං අනිට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තවිසයෙසු පවත්තිවචනෙන තබ්බිපරියායෙන කුසලවිපාකානං ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තවිසයෙසු පවත්ති අත්ථතො ආපන්නාති සා විසුං න වුත්තා. සුඛාදිත්තයයුත්තාති සුඛසොමනස්සුපෙක්ඛායුත්තා.

‘‘එව’’න්තිආදි යථාවුත්තවිපාකානං නිගමනං.

අකුසලවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විපාකචිත්තවණ්ණනා

55. පාකස්ස ¶ අසුරකඤ්ඤානං ගබ්භපරිපාකස්ස සාසනතො විනාසනතො, පාකසඞ්ඛාතස්ස වා අසුරස්ස විනාසනතො පාකසාසනො වුච්චති සක්කො දෙවරාජා, තෙන පූජිතො පාකසාසනපූජිතො. පාකං වා පරිපක්කං සාසනමෙතෙසූති පාකසාසනා, ඛීණාසවා, තෙහි පූජිතොති පාකසාසනපූජිතො.

විපාකචිත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දානාදිවසෙනාති පවත්තාකාරමත්තතො දානාදිවසෙන, න පන පුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන ඛීණාසවසන්තානගතස්ස පුඤ්ඤකිරියභාවාභාවතොති වුත්තොවායමත්ථො.

ආවජ්ජතීති ආවජ්ජනං, ආභුඤ්ජති ඔණොජෙති පරිණාමෙති වාරෙතීති වා අත්ථො. තඤ්හි ආපාථගතං ආරම්මණං පඨමමාභුඤ්ජති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි වීථිචිත්තානි ආපාථගතාරම්මණාභිමුඛං ඔණොජෙති, චිත්තසන්තානං වා පුරිමාකාරතො අඤ්ඤථා පරිණාමෙති, අනුප්පබන්ධතො පවත්තනකං භවඞ්ගචිත්තසන්තානං පරතො පවත්තිතුං අදත්වා ආපාථගතං ¶ වා ආරම්මණං අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා වාරෙති. හසිතං උප්පජ්ජති, උප්පාදීයති වා එතෙනාති හසිතුප්පාදං, තදෙව චිත්තන්ති හසිතුප්පාදචිත්තං. වොට්ඨපෙතීති වොට්ඨබ්බනං. කස්මා පනෙත්ථ ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනානි උපෙක්ඛාසහගතානි, හසිතුප්පාදඤ්ච සොමනස්සසහගතන්ති? වුච්චතෙ – ආවජ්ජනං තාව අපුබ්බාරම්මණෙ සකිදෙව ච පවත්තමානසන්තතිවිච්ඡෙදවසෙන පවත්තනතො, දුබ්බලභවඞ්ගපච්චයං වා සබ්බථා විසයරසමනුභවිතුං න සක්කොතීති ඉට්ඨාදීසු සබ්බත්ථ උපෙක්ඛායුත්තමෙව හොති. වොට්ඨබ්බනඤ්ච වුත්තවිපරියායෙන වෙදනාභෙදාරහම්පි සමානං විපාකප්පබන්ධං විච්ඡින්දිත්වා විසදිසචිත්තප්පබන්ධස්ස නිබ්බත්තනතො සන්තතිපරිණාමනෙයෙව කිච්චන්තරෙ බ්යාවටත්තා විපාකං විය ආරම්මණරසස්සාදෙ අසමත්ථමෙවාති සබ්බත්ථ උපෙක්ඛාසහගතමෙව. හසිතුප්පාදං පන වුත්තවිපරීතතො පරිහීනවිපල්ලාසානං ඛීණාසවානං සන්තානෙ ඉට්ඨාරම්මණෙයෙව උප්පජ්ජනතො සබ්බථා සොමනස්සසහගතමෙවාති.

ලක්ඛණාදිතො පනෙතාසු පුරිමං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පුරෙචරං රූපාදිවිජානනලක්ඛණං, ආවජ්ජනරසං ¶ , තථාභාවපච්චුපට්ඨානං, භවඞ්ගවිච්ඡෙදපදට්ඨානං. දුතියං ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණං, අරහතං අනොළාරිකෙසු වත්ථූසු හසිතුප්පාදරසං, තථාභාවපච්චුපට්ඨානං, එකන්තතො හදයවත්ථුපදට්ඨානං. තතියම්පි ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණං, පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනරසං, තථාභාවපච්චුපට්ඨානං, අහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුභවඞ්ගානං අඤ්ඤතරාපගමපදට්ඨානන්ති.

භවඞ්ගං ආවට්ටයමානාති භවඞ්ගසන්තානං ආවට්ටයන්තී විය. සාධාරණාති සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සාධාරණා. අසාධාරණාති අසෙක්ඛානංයෙව ආවෙණිකා. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති. ඡසු ද්වාරෙසු…පෙ…ආරම්මණෙසූති ¶ චක්ඛාදීසු ඡසු ද්වාරෙසු, පධානසාරුප්පට්ඨානාදිගතෙසු ඡසු රූපාදිආරම්මණෙසු. පධානසාරුප්පඤ්හි ඨානං දිස්වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථාය ‘‘සාරුප්පමිදං ඨානං මයා ලද්ධ’’න්ති තුසන්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණෙ, භණ්ඩභාජනට්ඨානෙ මහාසද්දං සුත්වා ‘‘එවරූපා ලොලුප්පතණ්හා මෙ පහීනා’’ති තුසන්තස්ස සොතද්වාරෙ සද්දාරම්මණෙ, ගන්ධෙහි වා පුප්ඵෙහි වා චෙතියපූජනකාලෙ ‘‘එවරූපෙන වත සුගන්ධෙන භගවන්තං පූජෙමී’’ති තුසන්තස්ස ඝානද්වාරෙ ගන්ධාරම්මණෙ, රසසම්පන්නං පිණ්ඩපාතං සබ්රහ්මචාරීහි සහ භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජනකාලෙ ‘‘සාරණීයධම්මො වත මෙ පූරිතො’’ති තුසන්තස්ස ජිව්හාද්වාරෙ රසාරම්මණෙ, ආභිසමාචාරිකවත්තපූරණකාලෙ ‘‘කායෙන වත්තපටිවත්තං පූරෙමී’’ති තුසන්තස්ස කායද්වාරෙ ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙති එවං පඤ්චද්වාරෙසු පඤ්චාරම්මණෙසු පවත්තති.

මනොද්වාරෙ පන යථාවුත්තෙස්වෙව පඤ්චසු පච්චුප්පන්නාරම්මණෙසු ඝටිකාරසුත්තාදීසු (ම. නි. 2.282 ආදයො) විය භගවතො පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන පරිඤ්ඤාතෙ අතීතාරම්මණෙ, ‘‘අට්ඨිස්සරො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සතී’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 1.16 දෙවදත්තවත්ථු) ආගතට්ඨානාදීසු විය අනාගතංසඤාණෙන පරිච්ඡින්නෙ අනාගතාරම්මණෙ චාති එවං ඡස්වෙවාරම්මණෙසු හසිතං උප්පාදෙතීති වෙදිතබ්බං. නනු ච අතීතංසාදීසු අප්පටිහතාදීසු අප්පටිහතඤාණං වත්වා ‘‘ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ත’’න්ති වචනතො විචාරණපඤ්ඤාරහිතාය එතාය කථං භගවතො උප්පත්ති යුජ්ජෙය්යාති? හසිතුප්පාදචිත්තෙන පවත්තියමානම්පි භගවතො සිතකරණං පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං අනුවත්තකත්තා ඤාණානුපරිවත්තියෙව, එවං පන ඤාණානුපරිවත්තිභාවෙ සති න කොචි පාළිවිරොධො. එවඤ්ච කත්වා අට්ඨකථායං ‘‘තෙසං ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං ¶ චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අවස්සඤ්චෙතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා අඤ්ඤස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස අහෙතුකචිත්තස්ස භගවතො උප්පත්ති න ¶ යුජ්ජෙය්ය. න හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස තංසමුට්ඨිතාය විඤ්ඤත්තියා කායකම්මාදිභාවං ආපජ්ජනභාවො විබන්ධතීති. එවඤ්ච කත්වා පඤ්චද්වාරෙ ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සුප්පාදනමත්තං දට්ඨබ්බං, න හාසුප්පාදනං පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා. මනොද්වාරෙ පන හාසුප්පාදනං. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං පඤ්චද්වාරෙ ‘‘සොමනස්සිතො හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 568) එත්තකමෙව වුත්තං, මනොද්වාරෙ ච ‘‘හාසයමාන’’න්ති. ඉධ පන ‘‘හසිතුප්පාදකිච්චා’’ති අවිසෙසවචනං පඤ්චද්වාරෙ සොමනස්සකරණවසෙන පවත්තස්සපි මනොද්වාරෙ හාසජනනස්ස පච්චයභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. හසිතුප්පාදකිච්චාති හසිතස්සෙව උප්පාදනකිච්චා. තෙනෙව හි තං ‘‘හසිතුප්පාද’’න්ති වුච්චති, න පන අඤ්ඤෙසං හසිතුප්පාදචිත්තානං අභාවතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘කුසලතො චතූහී’’තිආදි.

ඡ අසාධාරණඤාණානීති ආසයානුසයඤාණං, ඉන්ද්රියපරොපරියඤාණං, යමකපාටිහාරියඤාණං, මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, අනාවරණඤාණන්ති ඉමානි ඡ පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණානි ඤාණානි. නනු ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අනාවරණඤාණං, ඉතරථා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානං අසබ්බඤ්ඤුතසාවරණඤාණතා ච ආපජ්ජෙය්ය, තථා හි යදි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤමනාවරණඤාණං සියා, තස්ස සාවරණත්තා සාවරණෙ ච විසයෙ සභාවපටිවෙධාභාවතො සබ්බඤ්ඤුභාවං න සිජ්ඣෙය්ය, අනාවරණඤාණස්ස ච අසබ්බධම්මාරම්මණභාවෙන යත්ථ තං න පවත්තති, තත්ථාවරණසම්භවතො අනාවරණභාවොපි න ¶ සියාති? සච්චමෙතං, එකමෙව තං ඤාණං අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මවිසයත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ච ආවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගවාරමුපාදාය අනාවරණඤාණන්ති එවං විසයපවත්තිභෙදෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං ද්වෙධා වුත්තන්ති. යථාහ –

‘‘සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණ’’න්තිආදි (පටි. ම. 1.119).

ඉධ ඨත්වාති හසිතස්ස උප්පාදනතො හසිතස්ස උප්පාදනන්ති වුත්තචිත්තස්ස ආගතට්ඨානෙ ඨත්වා. පරිග්ගණ්හිතබ්බානීති පරිච්ඡින්දිත්වා ගණ්හිතබ්බානි. කිඤ්චාපි රූපාවචරකිරියානං ඣානඞ්ගප්පහානං විපාකෙ විය ආගමනතො අහුත්වා කුසලෙ විය භාවනාවිසෙසෙන පවත්තාකාරමත්තංව ¶ හොති, පඨමජ්ඣානස්ස පන පහානඞ්ගසම්භවාභාවතො එකස්ස වසෙනෙව නිද්දිසිතුං සෙසානම්පි පහානඞ්ගං අවත්වා සම්පයොගඞ්ගමෙව තෙසු දස්සිතන්ති.

57. යස්මා පන භාවනාවසෙන පවත්තාකාරමත්තං විනා භාවනාය කාතබ්බස්ස නීවරණප්පහානාදිකිච්චස්ස අභාවතො උජුකං භාවනා නාම න හොති, තස්මා ‘‘භාවනාකාරවසප්පවත්තානී’’ති ආකාර-ග්ගහණං කතන්ති.

58-9. නන්ති තං යථාවුත්තරූපාරූපසමාපත්තිං. සමාපන්නා සචෙ ක්රියාති එත්ථ කිඤ්චාපි සා එව සමාපත්ති සමාපජ්ජිතුං න සක්කා, නිරුද්ධානං අනුප්පන්නතො, පටිලද්ධසමාපත්තිකස්සෙව සමාපජ්ජිතුකාමතාය සද්ධිංයෙව සමාපජ්ජනතො, පඨමජ්ඣානාදිකමෙව පටිලභිත්වා දුතියජ්ඣානාදිකං සමාපජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යභාවතො ච, පුබ්බෙ පටිලද්ධසමාපත්තිසදිසං පුන සමාපජ්ජනතො පුථුජ්ජනකාලස්මිං අභිනිබ්බත්තිතසමාපත්තිසදිසා එත්ථ සා එව තථා වුත්තා.

61. එකචිත්තක්ඛණත්තාති ¶ එකචිත්තක්ඛණෙයෙව පවත්තනතො. යදි හි සො පුනප්පුනං උප්පජ්ජෙය්ය, තදාස්ස අරහතො උප්පත්තියා කිරියභාවො ඉච්ඡිතබ්බො සියා. සකිංයෙව පන පවත්තති චතුසච්චපටිවෙධකිච්චස්ස එකවාරෙනෙව පරිනිට්ඨානතො, තක්කිච්චෙන ච විනා තස්ස අනුපලබ්භනීයත්තා. තෙනාහ – ‘‘න පාරං දිගුණං යන්තී’’ති (සු. නි. 719), තස්මා නත්ථි ලොකුත්තරං කිරියචිත්තන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

62. ක්රියා…පෙ… දෙසකොති යා ආපත්තියො කායවාචාහි අකාතබ්බං කත්වා ආපජ්ජති, තා කිරියා, යා පන ආපත්තියො කායවාචාහි කාතබ්බං අකරොන්තො ආපජ්ජති, තා අකිරියා, කිරියා ච අකිරියා චාති කිරියාකිරියා, කිරියාකිරියා ච තා ආපජ්ජිතබ්බතො ආපත්තියො චාති කිරියාකිරියාපත්තියො, තාසං විභාගං දෙසෙතීති කිරියා…පෙ… දෙසකො. අථ වා කිරියාඣානභූතා සමාපත්තියො කිරියාපත්තියො, කුසලභූතා පන සමාපත්තියො අකිරියාපත්තියො, තාසං විභාගං දෙසෙතීති ක්රියා…පෙ… දෙසකො. යං කිරියාකිරියං චිත්තන්ති සම්බන්ධො. පඤ්චන්නං මාරානං ජිතත්තා ජිනො. හිතාහිතානන්ති අත්ථානත්ථානං. සාති සො ජිනො. ක්රියාක්රියාරතොති සබ්බසත්තානං හිතස්ස කරණෙ, අහිතස්ස ච අකරණෙ නිරතො. අථ වා එකන්තමිට්ඨවිපාකත්තා හිතාති කුසලානමෙතං අධිවචනං ¶ . තප්පටිපක්ඛත්තා අහිතාති අකුසලානමෙතං අධිවචනං. යථාක්කමං තෙසං කිරියායං, අකිරියායඤ්ච රතොති හිතාහිතානං…පෙ… රතො. අථ වා හිතාහිතාති කුසලාකුසලා එව, තෙසං කිරියාකිරියාමත්තමවිපාකභාවං කාතුං ඉච්ඡතීති හිතාහිතානං…පෙ… රතො. අථ වා හිතාහිතානං පුග්ගලානං සකිරියාකිරියාය අත්තනො අත්තනො කිච්චස්ස ඉධලොකපරලොකනිප්ඵාදනස්ස ¶ කරණෙ රතො අභිරතොති හිතාහිතානං…පෙ… රතො.

64-6. සබ්බෙ ලොකුත්තරෙ අට්ඨ කත්වා යෙ එකූනනවුති චිත්තුප්පාදා වුත්තා, තානි චිත්තානි මයා නිද්දිට්ඨානීති සම්බන්ධො. පාටවං අත්ථෙන්ති පත්ථෙන්ති, පාටවසඞ්ඛාතො වා අත්ථො එතෙසන්ති පාටවත්ථිනො. උග්ගහෙතබ්බොති සවනපටිපුච්ඡාවසෙන උග්ගහිතබ්බො, උග්ගණ්හිත්වා පන න කෙවලං උග්ගහණමත්තෙයෙව ඨාතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චින්තෙතබ්බො පුනප්පුන’’න්ති, න හි සක්කා උග්ගහණමත්තෙනෙවෙත්ථ සබ්බථා සන්නිට්ඨානං ගන්තුන්ති අධිප්පායො. අභිධම්මමහොදධින්ති ධම්මසඞ්ගණීආදිසත්තප්පකරණවසෙන ඨිතමභිධම්මපිටකමහණ්ණවං, ඛන්ධායතනාදිවසෙන ඨිතං පරමත්ථමහණ්ණවං වා. තරන්තීති අත්ථග්ගහණවසෙන උත්තරන්ති, සුතමයඤාණමූලකෙන වා භාවනාඤාණෙන ඔතරන්තීති අත්ථො. ඉමං ලොකන්ති පච්චුප්පන්නභවං. පරං ලොකන්ති අනාගතභවං. තරන්තීති අතික්කමන්ති. ඉධ ලොකස්මිඤ්හි ඡන්දරාගප්පහානවසෙන ඉමං ලොකං තරන්ති, ආයතිං භවූපපාදකස්ස කම්මස්ස කම්මක්ඛයකරඤාණෙන විනාසනතො පරලොකං තරන්ති, අනුපාදාපරිනිබ්බානවසෙන පරිනිබ්බායන්තීති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

චිත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.