📜

2. දුතියො පරිච්ඡෙදො

චෙතසිකනිද්දෙසවණ්ණනා

67. එත්තාවතා ච චිත්තං චෙතසිකං රූපං නිබ්බානන්ති එවං උද්දිට්ඨෙසු චතූසු ධම්මෙසු චිත්තං තාව ජාතිභූමිසම්පයොගප්පවත්තාකාරාදිවසෙන විභාගෙන නිද්දිසිත්වා ඉදානි තදනන්තරං උද්දිට්ඨෙ චෙතසිකධම්මෙ නිද්දිසිතුං ‘‘චිත්තානන්තරමුද්දිට්ඨා’’තිආදි ආරද්ධං. විභාජනන්ති ජාතිභූමිආදිවසෙන විභාගං, තෙසු තෙසු චිත්තෙසු යථාරහං සම්පයොගවසෙන විසුං විසුං භාජනඤ්ච.

කතමෙ පන චෙතසිකා, යෙසං විභාජනං වුච්චතීති තෙ සහ නිබ්බචනෙන සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ චිත්තසම්පයුත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘චිත්තසම්පයුත්තා’’ති ඉදං චෙතසිකලක්ඛණදස්සනං. තෙන යෙ චිත්තෙන සහ සම්පයොගලක්ඛණෙන යුත්තා, තෙයෙව චෙතසිකාති දස්සෙති. කිං පන තං සම්පයොගලක්ඛණන්ති? එකුප්පාදඑකනිරොධඑකවත්ථුකඑකාරම්මණසඞ්ඛාතා පකාරා. සමං පකාරෙහි යුත්තාති හි සම්පයුත්තා. තත්ථ යදි එකුප්පාදතාමත්තෙනෙව ච සම්පයුත්තතා අධිප්පෙතා, සහුප්පත්තිකානං රූපාරූපධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එකනිරොධ-ග්ගහණං. එවම්පි අවිනිබ්භොගරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එකවත්ථුක-ග්ගහණං. එවම්පි ‘‘අවිනිබ්භොගරූපෙසු එකං මහාභූතං සෙසමහාභූතොපාදාරූපානං නිස්සයපච්චයො හොතීති තස්මා තානි එකවත්ථුකානීති, චක්ඛාදීනං නිස්සයභූතානි වා භූතානි එකං වත්ථු එතෙසු නිස්සිතන්ති එකවත්ථුකානී’’ති කප්පෙන්තස්ස තෙසං සම්පයුත්තතාපත්ති සියාති තන්නිවාරණත්ථං එකාරම්මණ-ග්ගහණං.

පටිලොමතො වා ‘‘එකාරම්මණා’’ති වුත්තෙ එකවීථියං පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනාදීනං, නානාවීථියං පරසන්තානෙ ච එකස්මිං ආරම්මණෙ උප්පජ්ජමානානං භින්නවත්ථුකානං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එකවත්ථුක-ග්ගහණං. එවම්පි මරණාසන්නවීථියං සම්පටිච්ඡනසන්තීරණාදීනං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එකනිරොධ-ග්ගහණං. කිං පන නානුප්පාදාපි එවං තිවිධලක්ඛණා හොන්ති , අථ එකුප්පාදා එවාති විචාරණාය එකුප්පාදා එව එවං තිවිධලක්ඛණා හොන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘එකුප්පාදා’’ති වුත්තං. ඉති ඉමෙහි චතූහි සම්පයොගලක්ඛණෙහි යෙ චිත්තසම්පයුත්තා, තෙ චෙතසිකා නාමාති එවං චෙතසිකලක්ඛණං ඨපිතං හොති. කථං පනෙතෙ චෙතසිකා නාමාති ආහ ‘‘චිත්තෙ භවා’’ති. ‘‘චෙතසි භවා චෙතසිකා’’ති වත්තබ්බෙ චිත්ත-සද්දස්සපි චෙතො-සද්දෙන සහ සමානත්ථතාය අත්ථමත්තං දස්සෙතුං ‘‘චිත්තෙ භවා චෙතසිකා’’ති වුත්තං.

නියතාති නියතුප්පත්තිකා, කරුණාමුදිතාදයො විය කදාචි අනුප්පජ්ජිත්වා යදා යදා තං චිත්තං උප්පජ්ජති, තදා තදාව තෙන අවිනිභුත්තා හුත්වා ජායමානාති අත්ථො. සරූපෙන ආගතාති ඡන්දාදයො විය ‘‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා’’ති එවං යෙවාපනකවසෙන අනාගන්ත්වා ‘‘ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) සරූපෙනෙව පාළියං ආගතා. යෙවාපනාති එවං දෙසනා එතෙසන්ති යෙවාපනකා. එකූනතිංස ධම්මාති කිච්චභෙදං අනාමසිත්වා කෙවලං අසම්භින්නධම්මවසෙනෙව එකෙනූනා තිංස ධම්මා. පාළියං පන චිත්තෙන සහ තිංස ධම්මෙ ගහෙත්වා තෙසං කිච්චභෙදතො ගහණෙන ඡප්පඤ්ඤාස ධම්මා වුත්තා. සෙය්යථිදන්ති සරූපපුච්ඡා. ඵස්සො…පෙ… චිත්තුජුකතාති යථාපුච්ඡිතානං සරූපදස්සනං. ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ, නිදස්සනෙ වා. පුන තෙත්තිංස හොන්තීති සම්බන්ධො. තෙත්තිංස හොන්තීති තෙයෙව එකූනතිංස ධම්මාති අධිප්පායො.

‘‘කදාචි උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තං, තං කථං දට්ඨබ්බන්ති ආහ ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි. කරුණාමුදිතාවසෙනාති පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය ගොත්රභුපරියොසානප්පවත්තිතකරුණාමුදිතාපරිකම්මවසෙන. කරුණාපුබ්බභාගොති කරුණාය පුබ්බභාගො, පරිකම්මප්පනාවසෙන පවත්තකරුණාභාවනාය අප්පනාකොට්ඨාසතො පුරිමකොට්ඨාසො, පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය ගොත්රභුපරියොසානප්පවත්තපරිකම්මකොට්ඨාසො හුත්වාති අත්ථො. එවං ‘‘මුදිතාපුබ්බභාගො’’ති එත්ථාපි. භාග-සද්දස්ස ද්රබ්යවුත්තිතාය තප්පුරිසස්ස ච උත්තරපදත්ථප්පධානතාය ‘‘කරුණාපුබ්බභාගො’’තිආදිනා පුල්ලිඞ්ගෙන වුත්තං. එත-සද්දස්ස පන ගුණවුත්තිතාය ගුණවිසෙසවති වත්තමානො තස්ස ලිඞ්ගවසෙන පරිණමතීති කරුණාමුදිතාපෙක්ඛාය ‘‘එතා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තන්ති. න පනෙකතො උප්පජ්ජන්ති, කිඤ්චරහි විසුං විසුංයෙවාති අත්ථො. තෙනෙව හි ‘‘කරුණාපුබ්බභාගො වා මුදිතාපුබ්බභාගො වා’’ති විකප්පො වුත්තොති. කස්මා පනෙතා ද්වෙ එකතො නුප්පජ්ජන්තීති? භින්නාරම්මණත්තා. කරුණා හි දුක්ඛිතසත්තෙ ආරබ්භ තෙසං දුක්ඛාපනයනකාමතාවසෙන පවත්තති, මුදිතා සුඛිතසත්තෙ ආරබ්භ තෙසං සුඛානුමොදනවසෙන, තස්මා උභින්නම්පි භින්නවිසයත්තා න එකස්මිං චිත්තෙ උප්පත්ති සම්භවතීති. මිච්ඡාකම්මන්තාදීහීති ආදි-සද්දෙන මිච්ඡාවාචාමිච්ඡාජීවානං ගහණං. සම්මාකම්මන්තාදීනි පරිපූරෙන්තීති සම්මාකම්මන්තසම්මාවාචාසම්මාආජීවානි පරිපූරෙන්ති. කො විරතීති තීසු එකා විරති උප්පජ්ජති, සම්මාකම්මන්තං පූරෙන්තී පඨමා, සම්මාවාචං පූරෙන්තී දුතියා, සම්මාආජීවං පූරෙන්තී තතියා විරති උප්පජ්ජතීති අත්ථො. කරුණාමුදිතාහි සහ න උප්පජ්ජන්ති තාසං පඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා, විරතියා ච එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා. අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ච න උප්පජ්ජන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්සපි භින්නවිසයත්තා. මිච්ඡාකම්මන්තාදීනඤ්හි ආරම්මණානෙව යථාක්කමං සම්මාකම්මන්තාදීනං ආරම්මණානි තතො විරතිභාවතො. එතෙසූති ඉමෙසු පඤ්චසු.

68. විරතීනම්පි සඞ්ගහණත්ථං ‘‘කරුණාමුදිතාදීසූ’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ආදි-සද්දලොපවසෙන ‘‘කරුණාමුදිතාසූ’’ති වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ‘‘එකෙනා’’ති, ඉතරථා ‘‘එකායා’’ති වත්තබ්බන්ති.

69-71. කිං පනෙත්ථ කාරණං, චතූසු බ්රහ්මවිහාරෙසු ද්වෙ ඉධ නිද්දිට්ඨා, න ඉතරාති චොදෙන්තො ආහ ‘‘කස්මා පනා’’තිආදි. උපෙක්ඛා ච න උද්ධටාති සම්බන්ධො. නවහි ලොකුත්තරධම්මෙහි ජනං රඤ්ජෙතීති ධම්මරාජා. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙහි සදෙවකං ලොකං අනුසාසතීති සත්ථා. අබ්යාපාදෙන මෙත්තා ගහිතා තස්සෙව හිතාකාරප්පවත්තිකාලෙ මෙත්තාභාවූපගමනතො. තෙනෙව හෙස ‘‘මෙත්තා මෙත්තායනා’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨො. තත්රමජ්ඣත්තතාය උපෙක්ඛා ගහිතා තායෙව සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තාය උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරභාවතො. ආදිච්චෙන සහ සමානගොත්තතාය, අරියසාවකභාවෙන වා තස්ස භගවතො පුත්තතාය ආදිච්චො බන්ධු ඉමස්ස, ආදිච්චස්ස වා බන්ධූති ආදිච්චබන්ධු.

72. රාසින්ති ඵස්සපඤ්චකාදිසත්තරසරාසිං. පඨමමහාචිත්තුප්පාදවසෙන හි –

‘‘ඵස්සො හොති, වෙදනා හොති, සඤ්ඤා හොති, චෙතනා හොති, චිත්තං හොති, විතක්කො හොති, විචාරො හොති, පීති හොති, සුඛං හොති, චිත්තස්සෙකග්ගතා හොති, සද්ධින්ද්රියං හොති, වීරියින්ද්රියං හොති, සතින්ද්රියං හොති, සමාධින්ද්රියං හොති, පඤ්ඤින්ද්රියං හොති, මනින්ද්රියං හොති, සොමනස්සින්ද්රියං හොති, ජීවිතින්ද්රියං හොති, සම්මාදිට්ඨි හොති, සම්මාසඞ්කප්පො හොති, සම්මාවායාමො හොති, සම්මාසති හොති, සම්මාසමාධි හොති, සද්ධාබලං හොති, වීරියබලං හොති, සතිබලං හොති , සමාධිබලං හොති, පඤ්ඤාබලං හොති, හිරිබලං හොති, ඔත්තප්පබලං හොති, අලොභො හොති, අදොසො හොති, අමොහො හොති, අනභිජ්ඣා හොති, අබ්යාපාදො හොති, සම්මාදිට්ඨි හොති, හිරී හොති, ඔත්තප්පං හොති, කායපස්සද්ධි හොති, චිත්තපස්සද්ධි හොති, කායලහුතා හොති, චිත්තලහුතා හොති, කායමුදුතා හොති, චිත්තමුදුතා හොති, කායකම්මඤ්ඤතා හොති, චිත්තකම්මඤ්ඤතා හොති, කායපාගුඤ්ඤතා හොති, චිත්තපාගුඤ්ඤතා හොති, කායුජුකතා හොති, චිත්තුජුකතා හොති, සති හොති, සම්පජඤ්ඤං හොති, සමථො හොති, විපස්සනා හොති, පග්ගාහො හොති, අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. 1) –

එවං ධම්මුද්ධාරං කරොන්තෙන භගවතා ඵස්සාදයො තිංස ධම්මෙ ඡප්පඤ්ඤාස කත්වා ඵස්සපඤ්චකරාසි ඣානපඤ්චකරාසි ඉන්ද්රියට්ඨකරාසි මග්ගපඤ්චකරාසි බලසත්තකරාසි හෙතුත්තිකරාසි කම්මපථතිකරාසි ලොකපාලදුකරාසි ඡයුගළදුකරාසි උපකාරදුකරාසි යුගනන්ධදුකරාසි වීරියසමථදුකරාසීති සත්තරසන්නං රාසීනං වසෙන විභාගො කතො.

කථං? එතෙසුපි චිත්තං තාව ඵස්සපඤ්චකං පත්වා ‘‘චිත්තං හොතී’’ති වුත්තං, ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘මනින්ද්රිය’’න්ති. විතක්කො ඣානඞ්ගානි පත්වා ‘‘විතක්කො හොතී’’ති වුත්තො, මග්ගඞ්ගානි පත්වා ‘‘සම්මාසඞ්කප්පො’’ති. සද්ධා ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘සද්ධින්ද්රියං හොතී’’ති වුත්තා, බලානි පත්වා ‘‘සද්ධාබල’’න්ති. හිරී බලානි පත්වා ‘‘හිරිබලං හොතී’’ති වුත්තා, ලොකපාලදුකං පත්වා ‘‘හිරී’’ති. ඔත්තප්පෙපි එසෙව නයො. අලොභො මූලං පත්වා ‘‘අලොභො හොතී’’ති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා ‘‘අනභිජ්ඣා’’ති. අදොසො මූලං පත්වා ‘‘අදොසො හොතී’’ති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා ‘‘අබ්යාපාදො’’ති. ඉමෙ සත්ත ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා. වෙදනා පන ඵස්සපඤ්චකං පත්වා ‘‘වෙදනා හොතී’’ති වුත්තා, ඣානඞ්ගානි පත්වා ‘‘සුඛ’’න්ති, ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘සොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති. එවමයං එකො ධම්මො තීසු ඨානෙසු විභත්තො. වීරියං පන ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘වීරියින්ද්රියං හොතී’’ති වුත්තං, මග්ගඞ්ගානි පත්වා ‘‘සම්මාවායාමො’’ති, බලානි පත්වා ‘‘වීරියබල’’න්ති, වීරියසමථං පත්වා ‘‘පග්ගාහො’’ති. සතිපි ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘සතින්ද්රියං හොතී’’ති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා ‘‘සම්මාසතී’’ති, බලානි පත්වා ‘‘සතිබල’’න්ති, උපකාරදුකං පත්වා ‘‘සති හොතී’’ති . එවං ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා චතූසු ඨානෙසු විභත්තා. සමාධි පන ඣානඞ්ගානි පත්වා ‘‘චිත්තස්සෙකග්ගතා හොතී’’ති වුත්තො, ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘සමාධින්ද්රිය’’න්ති, මග්ගඞ්ගානි පත්වා ‘‘සම්මාසමාධී’’ති, බලානි පත්වා ‘‘සමාධිබල’’න්ති, යුගනන්ධදුකං පත්වා ‘‘සමථො’’ති, වීරියසමථං පත්වා ‘‘අවික්ඛෙපො හොතී’’ති. එවමයං එකො ධම්මො ඡසු ඨානෙසු විභත්තො. පඤ්ඤා පන ඉන්ද්රියානි පත්වා ‘‘පඤ්ඤින්ද්රියං හොතී’’ති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති, බලානි පත්වා ‘‘පඤ්ඤාබල’’න්ති, මූලානි පත්වා ‘‘අමොහො’’ති, කම්මපථං පත්වා ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති, උපකාරදුකං පත්වා ‘‘සම්පජඤ්ඤ’’න්ති, යුගනන්ධදුකං පත්වා ‘‘විපස්සනා’’ති. එවමයං එකො ධම්මො සත්තසු ඨානෙසු විභත්තොති එවමෙතෙ ද්වාදස ධම්මා ඉන්ද්රියාදිතංතංකිච්චවන්තතාය ද්විට්ඨානිකාදිභෙදෙන සත්තරසසු රාසීසු විභත්තා. ඉතරෙ අට්ඨාරස කිච්චවසෙන භෙදාභාවතො එකට්ඨානිකායෙවාති ඉමෙසු සත්තරසසු රාසීසු යෙවාපනකධම්මා එකරාසිම්පි න භජන්ති තංතංකිච්චභාවතොති කත්වා වුත්තං ‘‘රාසිං භජන්ති නා’’ති.

නනු චෙතෙ කිඤ්චාපි සෙසරාසයො න භජන්ති තෙසං සදිසකිච්චසඞ්ගහවසෙන ඨිතත්තා. ඵස්සපඤ්චකරාසි පන ඛන්ධසඞ්ගහවසෙනෙව ඨපිතොති චෙතනාය විය නෙසං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහතො තත්ථ සමවරොධො යුත්තොති? තං න, ඛන්ධසඞ්ගහවසෙන ඨපිතොපි හි ඵස්සපඤ්චකරාසි සබ්බචිත්තසාධාරණධම්මෙ සඞ්ගහෙත්වා ඨපිතොති ඡන්දාදීනං තිණ්ණං පකිණ්ණකවසෙන උප්පජ්ජමානානං සබ්බචිත්තසාධාරණතාය අභාවතො, මනසිකාරස්ස ච සතිපි සබ්බචිත්තසාධාරණත්තෙ නිප්පරියායතො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහාභාවතො න එතෙසං ඵස්සපඤ්චකරාසිභජනම්පි යුත්තන්ති. කස්මා පන මනසිකාරස්ස නිප්පරියායතො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහාභාවොති? වුච්චතෙ – ඨපෙත්වා චෙතනං සෙසධම්මානං සකසකකිච්චෙසුපි පරාධීනභාවෙන පවත්තනතො අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං නිප්පරියායතො න ලබ්භති. යදි ලභෙය්ය, චිත්තෙකග්ගතාජීවිතින්ද්රියානං සබ්බචිත්තසාධාරණත්තා වෙදනාවිඤ්ඤාණානි විය තානි ඵස්සපඤ්චකෙ වත්තබ්බානි සියුං, න පනෙවං වුත්තා, තස්මා ඨපෙත්වා චෙතනං සෙසධම්මානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං නිප්පරියායතො න ලබ්භතීති න තෙසං නිප්පරියායතො ඛන්ධසඞ්ගහො ලබ්භති. චෙතනායයෙව පන සකිච්චපරකිච්චසාධනවසෙන පවත්තනතො නිප්පරියායතො අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණස්ස අත්ථිතාය ඛන්ධසඞ්ගහො ලබ්භතීති. යදි එවං කථං ඵස්සො ඵස්සපඤ්චකෙ වුත්තොති? ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා (විභ. 225), ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාතී’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 4.93) වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙසං අරූපක්ඛන්ධානං උද්දෙසට්ඨානෙ ඨත්වා තෙසං පච්චයස්සපි උද්දිසිතුකාමතාය ඵස්සො තත්ථ වුත්තො . දුබ්බලාති සකවිසයෙපි පරායත්තභාවෙනෙව පවත්තනතො දුබ්බලා. අධිමොක්ඛො හි සමාධිස්ස පරිබ්යත්තභාවෙ පරිබ්යත්තභාවතො සමාධායත්තවුත්ති, මනසිකාරොපි චෙතනාය පරිබ්යත්තභාවතො චෙතනායත්තවුත්තීති පරායත්තාව තෙ හොන්ති.

73. මනසීච කාරොති මනසිකාරො ච. මනසිකාරසද්දස්ස හි අත්ථමත්තසන්දස්සනවසෙන ගාථාබන්ධසුඛත්ථං අසමාසනිද්දෙසො, දීඝකරණං, මජ්ඣෙ ච ච-සද්දවචනන්ති. තෙන මුනිවරෙනාති සම්බන්ධො.

74-80. පඨමාභිනිපාතත්තාති ආරම්මණෙ ඵුසනවසෙන පඨමමෙව අභිනිපතනතො. සබ්බෙපි චෙතසිකා චිත්තායත්තා චිත්තකිරියභාවෙන වුච්චන්තීති ‘‘චිත්තස්සා’’ති වුත්තං. කිරාති අරුචිසූචනං. එවං මහාසංඝිකමතං දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව විත්ථාරෙතුං ‘‘ඵුසිත්වා පනා’’තිආදි වුත්තං. මහාසංඝිකා හි ‘‘පඨමං ඵස්සො ආරම්මණං ඵුසති, අථ තෙන ඵුට්ඨං දුතියං වෙදනා වෙදියති, එවං එතෙහි ඵුට්ඨවෙදිතං තතියං සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, තෙහි පන ඵුට්ඨවෙදිතසඤ්ඤාතෙ චතුත්ථං චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මෙ අභිසන්දහතී’’තිආදිනා වදන්ති. බලවපච්චයත්තාති යථා පාසාදං පත්වා ථම්භා සෙසදබ්බසම්භාරානං බලවපච්චයා, එවමෙස යස්මා සෙසසම්පයුත්තානං බලවපච්චයො, තස්මාති අත්ථො. තස්මාති හෙතුනිගමනං.

සහෙව චාති ච-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, සො ‘‘චිත්තජාන’’න්ති ඉමස්ස අනන්තරං දට්ඨබ්බො. කස්මා? චිත්තානං, චිත්තජානඤ්ච එකුප්පාදාදිභාවෙන සහෙව පවත්තිතොති එවමෙත්ථ පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉදන්ති ඉදං යථාවුත්තවිධානං, එවං ‘‘පඨමාභිනිපාතත්තා’’ති කාරණං පරිහරිත්වා ඉදානි ‘‘බලවපච්චයත්තා’’ති ඉදං පරිහරන්තො ආහ ‘‘බලව…පෙ… දිස්සතී’’ති. ච-සද්දො අවධාරණෙ, නෙව දිස්සතීති අත්ථො. සෙසධම්මානම්පි හි සහජාතපච්චයභාවස්ස සාධාරණත්තා තස්සෙව බලවපච්චයභාවෙ න කිඤ්චි කාරණං දිස්සතීති. යදි සබ්බමිදමකාරණං, කථඤ්චරහි ඵස්සො පඨමං වුත්තොති ආහ ‘‘දෙසනාක්කමතො’’තිආදි. ‘‘වෙදනා හොති, ඵස්සො හොති, සඤ්ඤා හොති, ඵස්සො හොති, චෙතනා හොති, ඵස්සො හොති, චිත්තං හොති, ඵස්සො හොති, වෙදනා හොති, සඤ්ඤා හොති, චෙතනා හොති, විතක්කො හොතී’’තිආදීහි ආහරිතුම්පි වට්ටෙය්ය, දෙසනාවාරෙන පන ඵස්සොව පඨමං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ, එවං සෙසධම්මෙසුපි පුබ්බාපරක්කමො නාම න පරියෙසිතබ්බො. වචනත්ථලක්ඛණාදීහීති වචනත්ථතො ච ලක්ඛණාදිතො ච.

ඵුසතීති කත්තුනිද්දෙසො. තත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව, ඵුසන්ති එතෙන වාති ඵස්සො. සම්පයුත්තධම්මා හි ආරම්මණෙ පවත්තමානා තං ඵුසනලක්ඛණෙන ඵස්සෙන ඵුසන්තා විය හොන්ති, ආරම්මණඵුසනමත්තං වා ඵස්සොතිපි සාධනත්තයම්පි යුජ්ජතෙව. ඵුසනං ලක්ඛණමෙතස්සාති ඵුසනලක්ඛණො, වෙදනාය පච්චයභාවට්ඨෙන ආරම්මණඵුසනලක්ඛණොති අත්ථො. සංඝට්ටනරසොති මනොද්වාරෙ චිත්තාරම්මණානං සංඝට්ටනතො සංඝට්ටනකිච්චො. අයඤ්හි ආරම්මණෙ අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං චිත්තමාරම්මණඤ්ච ඝට්ටෙති. පඤ්චද්වාරෙසු වා වත්ථාරම්මණසංඝට්ටනෙන සම්පජ්ජතීති සංඝට්ටනසම්පත්තිකො ඵස්සො ‘‘සංඝට්ටනරසො’’ති වුත්තො. යථා ‘‘ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යු’’න්තිආදීසු පාණිම්හි ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතා රූපධම්මා, එවං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සංඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතො එකො චෙතසිකධම්මො දට්ඨබ්බො. තිණ්ණං සන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි 2.4.60; කථා. 465) හි වචනතො චක්ඛුරූපවිඤ්ඤාණාදීනං තිණ්ණං සන්නිපාතවසෙන ගහෙතබ්බතාය උපට්ඨානතො සන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස කාරණස්ස වසෙන උපට්ඨානමස්සාති උපට්ඨානට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානෙන සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානතා වුත්තා. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති (විභ. 225) වචනතො වෙදනා ඵලමස්සාති වෙදනාපච්චුපට්ඨානො. තජ්ජසමන්නාහාරෙන චෙව ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙනෙව උප්පජ්ජනතො ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො. අයඤ්හි තස්ස ඵස්සස්ස කාරණභූතො තදනුරූපභූතො සමන්නාහාරොති තජ්ජසමන්නාහාරසඞ්ඛාතෙන ආවජ්ජනෙන චෙව චක්ඛාදිඉන්ද්රියෙන ච යථාක්කමං ආරම්මණකරණතදභිමුඛභාවවසෙන පරික්ඛතෙ අභිසඞ්ඛාතෙ ආපාථගතෙයෙව විසයෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ආපාථගතො විසයො පදට්ඨානං ආසන්නකාරණං ඉමස්සාති ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො.

නනු චායං ධම්මො චෙතසිකො, ස්වායං අරූපධම්මො සමානො කථං ඵුසනලක්ඛණො හොතීති අන්තොලීනචොදනං මනසි කත්වා තස්සා සොධනත්ථං ‘‘අරූපධම්මොපි සමානො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතී’’ති ඉමිනා අරූපස්සාපි සතො තස්ස ධම්මස්ස අයං සභාවොති දස්සෙති. සා ච තස්ස ඵුසනාකාරප්පවත්ති අම්බිලං අම්බපක්කාදිං ඛාදන්තං පස්සන්තස්ස පරස්ස ඛෙළුප්පත්තිපරං බාධියමානං දිස්වා දයාලුකස්ස සරීරකම්පනං, රුක්ඛසාඛග්ගෙ දුට්ඨිතං පුරිසං දිස්වා භූමියං ඨිතස්ස පුරිසස්ස ජඞ්ඝචලනං, පිසාචාදිභායිතබ්බං දිස්වා ඌරුපත්ථම්භොති එවමාදි විය දට්ඨබ්බා. සොති සො යථාවුත්තලක්ඛණාදිකො ඵස්සො.

සුන්දරන්ති සුඛවෙදනාසම්පයුත්තත්තා පසත්ථං. මනොති විඤ්ඤාණං. සුමනස්ස භාවොති සුමනසඞ්ඛාතස්ස විඤ්ඤාණස්ස භාවො. ය්වායං සද්දප්පවත්තිනිබන්ධනො අත්ථො, සො සොමනස්සං. සොමනස්සවෙදනාසම්පයුත්තත්තා හි සුමන-සද්දො තස්මිං විඤ්ඤාණෙ පවත්තති. වෙදෙන අනුභවනාකාරෙන අයිතං පවත්තං වෙදයිතං, තං ලක්ඛණමස්සාති වෙදයිතලක්ඛණා. ඉට්ඨස්ස ඉට්ඨාකාරතොව අනුභවනං කිච්චමස්සාති ඉට්ඨාකාරානුභවනරසා. සා හි සභාවතො ඉට්ඨමාරම්මණං ඉට්ඨවසෙන, ඉතරඤ්ච ඉට්ඨාකාරෙනෙව අනුභවති, තත්ථ ඉට්ඨාකාරානුභවනං කුසලාකුසලචිත්තසම්පයුත්තවෙදනාය ලබ්භති තස්සා අනිට්ඨස්සපි කප්පනාවසෙන ඉට්ඨාකාරෙන ගහණතො, සභාවතො පන ඉට්ඨානුභවනං අබ්යාකතචිත්තසම්පයුත්තායපි ලබ්භති තස්සා විපල්ලාසග්ගාහාභාවතො. ‘‘රාජා විය සුභොජනරස’’න්ති ඉමිනා ඉමං දීපෙති – ඵස්සස්ස ඵුසනමත්තමෙව හොති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනමත්තමෙව, චෙතනාය සඤ්චෙතනාමත්තමෙව, විඤ්ඤාණස්ස විජානනමත්තමෙව, එකංසතො පන ඉස්සරවතාය සාමිභාවෙන වෙදනාව ආරම්මණරසං අනුභවති, රාජා විය සූදකාරෙන සම්පාදිතසුභොජනරසන්ති. අස්සාදීයතීති අස්සාදො, සුඛවෙදනා. තෙනාහ භගවා – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්සාදො’’ති. චෙතොසන්නිස්සිතත්තා චෙතසි භවො අස්සාදොති චෙතසිකඅස්සාදො, තථා පච්චුපට්ඨාතීති චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානා. පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදියතීති ආහ ‘‘පස්සද්ධිපදට්ඨානා’’ති. ඉදං පන නිරාමිසසොමනස්සවසෙන වෙදිතබ්බං.

නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං තමෙව සඤ්ඤං කත්වා ජානනං ලක්ඛණං එතස්සාති සඤ්ජානනලක්ඛණා. පච්චාභිඤ්ඤාණකරණරසාති පති අභිඤ්ඤායති එතෙනාති පච්චාභිඤ්ඤාණං, තදෙවෙතන්ති පුන පච්චාභිඤ්ඤාණනිමිත්තං සණ්ඨානාදිකො ආකාරො, තස්ස කරණරසො කිච්චමස්සාති පච්චාභිඤ්ඤාණකරණරසා. සා හි උප්පජ්ජමානා පච්ඡා සඤ්ජානනස්ස කාරණභූතං සණ්ඨානාදිකං ආකාරං ගහෙත්වා උප්පජ්ජතීති. ඉදඤ්ච නිමිත්තකාරිකාය නිමිත්තෙන සඤ්ජානන්තියා ච සබ්බාය සමානසඤ්ඤාය යොජෙතබ්බං. නිමිත්තෙන සඤ්ජානන්තීපි හි පුන අපරාය සඤ්ඤාය ච සඤ්ජානනස්ස නිමිත්තං කරොතීති. තඤ්ච කුසලාකුසලකිරියාජවනසඤ්ඤං ධුරං කත්වා වෙදිතබ්බං. තං පනෙතං අභිඤ්ඤාණකරණං කථං දට්ඨබ්බන්ති ආහ ‘‘වඩ්ඪකිස්ස අභිඤ්ඤාණකරණමිවා’’ති. යථා වඩ්ඪකිස්ස දාරූසු ‘‘ඉදං උද්ධං, ඉදං අධො’’ති එවං පච්ඡා සඤ්ජානනපච්චයභූතස්ස සඤ්ඤාණස්ස කරණං, එවමස්සා පුන සඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණන්ති වුත්තං හොති. හත්ථිදස්සකඅන්ධො විය ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති සඤ්ඤාය යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණතො යථා…පෙ… පච්චුපට්ඨානා. එතෙන සඤ්ඤාය ආකාරග්ගහණං කත්වා ඨිතස්ස දිට්ඨිආදීනං උප්පජ්ජනතො අකුසලසඤ්ඤාය අනුරූපවසෙන ඵලපච්චුපට්ඨානං දස්සිතං හොති. අථ වා අභිනිවෙසකරණන්ති ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති සඤ්ඤාභිනිවෙසමත්තමෙව, තස්මා උපපරික්ඛාභාවෙන යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසාකාරෙන උපට්ඨානතො ආකාරපච්චුපට්ඨානං වුත්තං. තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං ‘‘පුරිසා’’ති උප්පන්නසඤ්ඤා විය අවිකප්පසභාවත්තා යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා. එත්ථ ච ඤාණවිප්පයුත්තසඤ්ඤාය ආකාරග්ගහණවසෙන උප්පජ්ජනකාලෙ චිත්තං අබ්බොහාරිකං සඤ්ඤානුගතිකං හොති. ඤාණසම්පයුත්තෙ චිත්තෙ පන සසම්භාරපථවියා අනුගතා සෙසධාතුයො විය සඤ්ඤාචිත්තඤ්ච අබ්බොහාරිකං ඤාණානුගතිකං හොති.

අභිසන්දහතීති පබන්ධති පවත්තෙති, ‘‘ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති වදන්තී විය සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ පයොජෙති, සකසකකිච්චෙ ච පට්ඨපෙතීති අත්ථො. චෙතයිතලක්ඛණාති නිද්දොක්කන්තස්ස පබුද්ධක්ඛණෙ සම්භමප්පවත්ති විය චෙතසො උස්සාහතාව ලක්ඛණා. අථ වා ‘‘අභිසන්දහතී’’ති වුත්තත්තා පයොජනලක්ඛණාත්වෙව අත්ථො. ආයූහනරසාති චෙතසිකඉරියනරසා, පයොගරසාති වුත්තං හොති. කුසලාකුසලකිරියාජවනසම්පයුත්තායයෙව පනෙතං ලබ්භති. සංවිදහනපච්චුපට්ඨානාති ‘‘ත්වං ඉදං කරොහී’’ති විචාරෙන්තී විය හොතීති විචාරණපච්චුපට්ඨානා. එතාය හි පවත්තමානාය සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා යථා සකිච්චපසුතා හොන්ති, තෙනෙව හෙසා සකිච්චපරකිච්චසාධිකා වුත්තා. ජෙට්ඨසිස්සො පරෙ සජ්ඣායනෙ උය්යොජෙන්තො සයම්පි සජ්ඣායති. තස්මිඤ්හි සජ්ඣායිතුං ආරද්ධෙ සෙසසිස්සාපි සජ්ඣායන්ති. මහාවඩ්ඪකිස්මිම්පි වඩ්ඪකිකම්මං කාතුං ආරද්ධෙ ඉතරෙපි කරොන්ති යෙවාති ආහ ‘‘ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකිආදයො වියා’’ති. ආදි-සද්දෙන ජෙට්ඨන්තෙවාසිකාදීනං ගහණං.

යථාපච්චයං පවත්තමානානං ධම්මානං නත්ථි කාචි වසවත්තිතාති වසවත්තිභාවනිවාරණත්ථං ‘‘විතක්කනං විතක්කො’’ති වුත්තං. ඌහනං ආරම්මණස්ස පරිකප්පනං, තස්මිං අභිනිරොපනන්ති වා වුත්තං හොති. යස්මා චිත්තං විතක්කබලෙන ආරම්මණං අභිරුළ්හං විය හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ආරම්මණෙචිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො’’ති. යථා හි කොචි ගාමවාසී පුරිසො රාජවල්ලභං, තංසම්බන්ධිනං මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති අනුපවිසති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. යදි එවං කථං අවිතක්කචිත්තං ආරම්මණං ආරොහති, න හි ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණදුතියජ්ඣානාදිකෙ විතක්කො උපලබ්භති, යස්ස බලෙන තං ආරම්මණං ආරොහති, තස්මා සභාවතො භාවනාබලෙන තත්ථ අනුප්පජ්ජනකො? සච්චං, තම්පි විතක්කබලෙන ආරොහති. යථා හි සො පුරිසො පරිචයෙන තෙන විනාපි නිරාසඞ්කො රාජගෙහං පවිසති, එවං පරිචයෙන විතක්කෙන විනාපි අවිතක්කචිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. පරිචයොති චෙත්ථ සන්තානෙ අභිණ්හං පවත්තචිත්තභාවනාසඞ්ඛාතො පරිචයො. විතක්කස්ස හි සන්තානෙ අභිණ්හං පවත්තස්ස වසෙන චිත්තස්ස ආරම්මණාභිරොහනං චිරපරිචිතං, තෙන තං චිත්තං කදාචි විතක්කෙන විනාපි තත්ථ වත්තතෙව. යථා තං ඤාණසහිතං හුත්වා සම්මසනවසෙන චිරපරිචිතං කදාචි ඤාණරහිතම්පි සම්මසනවසෙන පවත්තති, යථා වා කිලෙසසහිතං හුත්වා පවත්තං සබ්බසො කිලෙසරහිතම්පි පරිචයෙන කිලෙසවාසනාවසෙන පවත්තති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

අථ වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණං අවිතක්කම්පි වත්ථාරම්මණඝට්ටනස්ස බලවතාය, දුතියජ්ඣානාදීනි ච හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමභාවනාය බලවතාය ආරම්මණං ආරොහතීති. ආදිතො, අභිමුඛං වා හනනං පහරණමත්තං ආහනනං, පරිතො, පරිවත්තෙත්වා වා හනනං විසෙසෙන පහරණං පරියාහනනං, තං කිච්චමස්සාති ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතීති වුච්චති. ආනයනං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ උපනයනං, ආකඩ්ඪනං වා, තථා හුත්වා පච්චුපට්ඨානමස්සාති ආනයනපච්චුපට්ඨානො.

තෙනාති තෙන විචාරෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා චිත්තං ආරම්මණෙ විචරති අනුවිචරති, අවිචාරචිත්තස්ස පන අවිතක්කචිත්තෙ වුත්තානුසාරෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. විචරණං අනුසඤ්චරණං අනුපරිගමනං. ස්වායං විසෙසො සන්තානම්හි ලබ්භමානො ජවනසන්තානෙ පාකටො හොතීති දට්ඨබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි. ආරම්මණස්ස අනුමජ්ජනං අනුමසනං පරිමජ්ජනමස්ස ලක්ඛණන්ති ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො. තථා හි විචාරො පරිමජ්ජනහත්ථො විය, සංසරණහත්ථො වියාති වුච්චති. තත්ථාති ආරම්මණෙ. සහජාතානං අනුයොජනං ආරම්මණෙ අනුවිචරණසඞ්ඛාතඅනුමජ්ජනවසෙන වෙදිතබ්බං. ධම්මානඤ්හි සභාවවිනිමුත්තා කාචි කිරියා නාම නත්ථි. තථාගහෙතබ්බාකාරො බොධනෙය්යජනානුරොධෙන පරමත්ථතො එකසභාවොපි සභාවධම්මො පරියායවචනෙහි විසයසමාරොපිතරූපෙහි බහූහි පකාරෙහි පකාසීයති. එවඤ්හි සො සුට්ඨු පකාසිතො හොතීති. අනුපබන්ධපච්චුපට්ඨානොති ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අවිච්ඡින්නස්ස විය පවත්තිපච්චුපට්ඨානො. තථා හි සො අනුසන්ධානතාති නිද්දිට්ඨො.

එත්ථ ච විචාරතො ඔළාරිකට්ඨෙන තස්සෙව පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පඨමඝණ්ටාභිරවො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, අනුරවො විය අනුසඤ්චරණං විචාරො. යථා හි ඝණ්ටාභිඝාතජො පඨමාභිරවො අනුරවතො ඔළාරිකො, පුබ්බඞ්ගමො ච හොති, එවං ආරම්මණාභිරොපනට්ඨෙන විතක්කො ඔළාරිකො, පුබ්බඞ්ගමො විය ච හොති. තතො සුඛුමට්ඨෙන අනුමජ්ජනසභාවෙන ච ඝණ්ටානුරවො විය අනුපබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො චිත්තස්ස පඨමුප්පත්තිකාලෙ චිත්තස්ස පරිප්ඵන්දනභූතො ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස සකුණස්ස පක්ඛවික්ඛෙපො විය, පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො චිත්තස්ස නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස සකුණස්ස පක්ඛප්පසාරණං විය, පදුමස්ස උපරිභාගෙ පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස. ආගමට්ඨකථායං පන විපරියායෙන ආගතං. තථා ච වුත්තං දුකනිපාතට්ඨකථායං –

‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො, වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය අනුමජ්ජනභාවෙන පවත්තො විචාරො’’ති.

තම්පි අනුපබන්ධෙන පවත්තියං යුජ්ජති. තථා හි උපචාරෙ, අප්පනායං වා සන්තානෙන පවත්තියං විතක්කො නිච්චලො හුත්වා ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය පවත්තති, න පඨමාභිනිපාතෙ විය පාකටො හොතීති.

පිනයතීති කායචිත්තං අප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. සම්පියායනලක්ඛණාති ආරම්මණං කල්ලතො ගහණලක්ඛණා. පීණනරසාති කායචිත්තානං පරිබ්රූහනකිච්චා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනරසා, අත්තනා සම්පයුත්තචිත්තසමුට්ඨානෙහි රූපෙහි සකලරූපකායබ්යාපනං කරොතීති වුත්තං හොති. න හි අඤ්ඤථා ඉමිස්සා ඵරණං හොති, ධම්මානං අබ්යාපාරතාය කෙසග්ගමත්තම්පි සඞ්කමනාභාවතො. උදග්ගභාවො ඔදග්යං.

එකං ආරම්මණං අග්ගමෙතස්සාති එකග්ගං, චිත්තං, යෙන පන ධම්මෙන යොගතො තං එකග්ගං නාම හොති, සො එකග්ගභාවො. සො පන චිත්තස්සෙව හොති, න යස්ස කස්සචීති ආහ ‘‘චිත්තස්ස එකග්ගභාවො’’ති, නිවාතෙ දීපසිඛාය ඨිති විය චිත්තස්ස ඨිතීති වුත්තං හොති. විසාරස්ස බ්යග්ගභාවස්ස පටිපක්ඛො සභාවො අවිසාරො, න විසාරාභාවමත්තං, තං ඉමස්ස ලක්ඛණන්ති ආහ ‘‘අවිසාරලක්ඛණො’’ති. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තධම්මානං අවික්ඛිත්තතා, අවිසාරාවික්ඛෙපානං සමාධානභාවතො අත්ථතො විසෙසාභාවෙපි සමුඛෙන, සම්පයුත්තමුඛෙන ච උභයං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අවූපසමලක්ඛණස්ස වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛතාය චිත්තස්ස උපසමනාකාරෙන පච්චුපට්ඨාතීති උපසමපච්චුපට්ඨානො. විසෙසතොති යෙභුය්යෙන. සුඛවිරහිතොපි හි අත්ථි සමාධීති සො යෙභුය්යෙන සුඛපදට්ඨානො හොති. අථ වා විසෙසතොති අතිසයෙන. ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 11.11) වචනතො හි සුඛං සමාධිස්ස විසෙසකාරණං සුඛවිරහිතස්සපි තදුපනිස්සයෙනෙව සමිජ්ඣනතො.

සද්දහන්ති එතායාති කම්මඵලාදිසද්දහනකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සද්ධාය පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථා පච්චයභාවෙ සති තංසමඞ්ගිපුග්ගලො ‘‘සද්දහතී’’ති වොහරීයති. සද්දහනං සද්ධෙය්යවත්ථුනො පත්තියායනං, තං ලක්ඛණමෙතිස්සාති සද්දහනලක්ඛණා. කාලුසියමලං විධමෙත්වා සම්පයුත්තානං, පුග්ගලස්සෙව වා පසාදං අනාවිලභාවකාරණං කිච්චමෙතිස්සාති පසාදනරසා. යථා කථං වියාති ආහ ‘‘උදකප්පසාදකමණි වියා’’ති. අකාලුසියපච්චුපට්ඨානාති අනාවිලභාවපච්චුපට්ඨානා. රතනත්තයං කම්මං කම්මඵලඤ්ච සද්ධෙය්යවත්ථු, තං ඉමිස්සා ආසන්නකාරණන්ති සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා. න හි සද්ධාය අවත්ථුභූතෙසු තිත්ථියාදීසු සා උප්පජ්ජති. සා පනායං කුසලධම්මානං ආදානෙ හත්ථො විය, සබ්බසම්පත්තිසම්පදානෙ විත්තං විය, අමතකසිඵලඵලනෙ බීජං විය ච දට්ඨබ්බා. ‘‘සද්ධාහත්ථො, මහානාම, අරියසාවකො, සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184), සද්ධා බීජං තපො වුට්ඨී’’තිආදිවචනඤ්හෙත්ථ (සං. නි. 1.197; සු. නි. 77) සාධකං.

සරන්ති 237 එතායාති සරණකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සතියා පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථා පච්චයභාවෙ සති තංසමඞ්ගිපුග්ගලො ‘‘සරතී’’ති වොහරීයති. උදකෙ අලාබු විය පිලවිත්වා ගන්තුං අදත්වා පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ආරම්මණස්ස ඨපනං අසම්මුට්ඨතාකරණං අපිලාපනං, තං ලක්ඛණමස්සාති අපිලාපනලක්ඛණා. සා හි ආරම්මණෙ දළ්හං පතිට්ඨිතත්තා එසිකා විය වුච්චති. සම්මොසපච්චනීකකිච්චං අසම්මොසරසො, න සම්මොසාභාවමත්තං. ‘‘සතාරක්ඛෙන චෙතසා විහරතී’’ති (අ. නි. 10.20) වුත්තත්තා චෙතොගුණරතනහාරකානං කිලෙසචොරානං නිවාරණතො ආහ ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’ති. තථා හෙසා චක්ඛුද්වාරාදිරක්ඛනතො දොවාරිකො වියාති වුච්චති. පඨමං සඤ්ඤාය ථිරුප්පන්නභාවෙ පච්ඡා සතියා පතිට්ඨානභාවතො ආහ ‘‘ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා’’ති. අථ සතිසඤ්ඤානං කිං නානාකරණන්ති? සඤ්ඤා තාව පඨමං අග්ගහිතනිමිත්තං සඤ්ජානාති, ගහිතනිමිත්තෙ පුන පච්චාභිඤ්ඤාණපච්චයනිමිත්තං කරොති, පඨමං අග්ගහිතෙ පන සඤ්ඤාකිච්චං අප්පධානං හොති, සති පන පඨමං අග්ගහිතනිමිත්තම්පි සරති ගහිතනිමිත්තම්පි, ගහිතනිමිත්තෙ පන සතිකිච්චං ගුණභූතං හොතීති ඉදමෙව තාසං නානත්තං.

වීරභාවොති යෙන වීරියෙන වීරො නාම හොති, සො ධම්මො. වීරානං වා කම්මන්ති යෙන කම්මෙන වීරො නාම හොති, තං වීරානං කම්මං නාම. වීරියං පනස්ස සාධකභාවතො තථා වුත්තං. ධම්මවිනිමුත්තං වා කිඤ්චි කම්මං නත්ථීති වීරියමෙව කම්මභාවෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විධිනා ඊරෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වා වීරියං. උස්සාහො තං තං කිච්චං සමාරම්භො, පරක්කමො වා. උපත්ථම්භනං පන සම්පයුත්තධම්මානං කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා ධාරණං අනුබලප්පදානං. සම්පයුත්තධම්මානං සංසීදනභාවනිවාරකො ධම්මො, න සංසීදනාභාවමත්තං, අසංසීදනභාවෙන පච්චුපට්ඨාතීති අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං. ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති (අ. නි. 4.113) වචනතො සංවෙගපදට්ඨානං. සංවෙගොති චෙත්ථ සංවෙගමයං ඤාණං. අසංවෙගපුබ්බිකාය පන කුසලකිරියාය වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං. තත්ථ වීරියාරම්භවත්ථූනි නාම –

‘‘මග්ගො ගන්තබ්බො හොති, මග්ගො ගතො. කම්මං කාතබ්බං හොති, කම්මං කතං. අප්පමත්තකො ආබාධො උප්පන්නො හොති, ගිලානා වුට්ඨිතො හොති, අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා. ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො න ලභති, ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං ලභති…පෙ… පාරිපූරි’’න්ති –

එවං වුත්තානි එතානි අනුරූපපච්චවෙක්ඛණසහිතානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනි, තම්මූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි. එත්ථ ච විතක්කො සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණං ආරොපෙති. චෙතනා තෙ තංතංකිච්චෙසු නියොජෙති. වීරියං පන තෙ සංසීදිතුං අදත්වා උස්සාහෙතීති අයං විතක්කචෙතනාවීරියානං විසෙසො.

විජානනලක්ඛණාති විසෙසෙන ජානනලක්ඛණා, යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණාති අත්ථො. විසයස්ස ආරම්මණස්ස ඔභාසනං පකාසනං තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහන්ධකාරස්ස විධමනතොති විසයොභාසනං, තං කිච්චමස්සාති විසයොභාසනරසා. කත්ථචි විසයෙ අසම්මුය්හනාකාරෙන සම්මොහපටිපක්ඛතාය වා පච්චුපට්ඨානතො සම්මොහාභාවස්ස පච්චුපට්ඨානතො වා අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා.

අත්තනා අනුපාලෙතබ්බානං සහජාතධම්මානං අනුපාලනං ජීවිතස්ස බ්යාපාරො, තඤ්ච තෙසං ජීවනන්ති තං තස්ස කාරණභාවං පුරක්ඛත්වා වුත්තං ‘‘ජීවන්ති තෙනා’’ති. රූපාරූපජීවිතින්ද්රියස්ස අනුරූපතො ලක්ඛණාදිකං දස්සෙතුං ‘‘අත්තනා අවිනිභුත්තාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සම්පයුත්තාන’’න්ති හි වුච්චමානෙ රූපධම්මානං සම්පයොගාභාවතො රූපජීවිතින්ද්රියස්ස සඞ්ගහො න සියා. ‘‘අවිනිභුත්තාන’’න්ති පන වුත්තත්තා යානි අවිනිබ්භොගරූපානි රූපජීවිතින්ද්රියෙන සද්ධිං අවිනිභුත්තානි අවිසංසට්ඨානි. යෙ ච අරූපධම්මා අරූපජීවිතින්ද්රියෙන සම්පයුත්තා, තෙසං සබ්බෙසං සඞ්ගහො හොතීති. පවත්තනරසන්ති උප්පාදතො යාව භඞ්ගා අනුපාලනතො අන්තරා අනිවත්තනසභාවසාධනෙන තෙසං පවත්තනකිච්චං. කෙචි පන ‘‘රූපජීවිතින්ද්රියං තෙසං ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය, අරූපජීවිතින්ද්රියං උප්පාදතො පට්ඨාය පවත්තියා පච්චයො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. පට්ඨානෙ හි ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්ච ඉන්ද්රියපච්චයං කම්මපච්චයසදිස’’න්ති අසඤ්ඤසත්තානං ඉන්ද්රියපච්චයො කම්මපච්චයසදිසං කත්වා වුත්තො, තස්මා රූපජීවිතින්ද්රියම්පි උප්පාදතො පට්ඨාය පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං. උප්පාදතො යාව භඞ්ගා ඨපනතො ඨපනපච්චුපට්ඨානං. අනුපාලනවසෙන යාපයිතබ්බා පවත්තෙතබ්බා ධම්මා පදට්ඨානමස්සාති යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. යදි එවං තෙසං අනුපාලනාදිසාධකං, කථං තෙසං නිරොධො හොති. එවඤ්හි සබ්බකාලං ඨාතබ්බන්ති ආහ ‘‘සන්තෙපි චා’’තිආදි. අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හීති ආදි-සද්දෙන පවත්තනරසාදිමෙව සඞ්ගණ්හාති. අත්ථික්ඛණෙයෙවාති අත්තනා අනුපාලෙතබ්බානං, අත්තනො වා අත්ථික්ඛණෙයෙව. උදකන්ති තළාකගතජලං, දණ්ඩගතජලං වා . තත්ථ තළාකගතඋදකස්ස ගහණෙ අත්තනා අනුපාලෙතබ්බධම්මානං අත්ථික්ඛණෙ අනුපාලනං සාධිතං හොති, දණ්ඩගතජලස්ස පන ගහණෙ අත්තනො අත්ථික්ඛණෙ අනුපාලනං. අත්තනා අනුප්පාදිතධම්මෙ කථං පාලෙතීති ආහ ‘‘ධාති විය කුමාර’’න්ති. යදි සෙසධම්මානං පවත්තිකාරණෙන කෙනචි භවිතබ්බං, ජීවිතස්ස පන කිං පවත්තිකාරණන්ති ආහ ‘‘සයං…පෙ… පවත්තතී’’ති. යථා කථං වියාති ආහ ‘‘නියාමකො වියා’’ති. සොපි අත්තනා පවත්තිතනාවාසම්බන්ධෙන පවත්තති. යදි ධම්මානං පවත්ති ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං, භඞ්ගතො උද්ධම්පි කිං පන පවත්තෙතීති ආහ ‘‘න භඞ්ගතො උද්ධ’’න්ති. කස්මාති ආහ ‘‘අත්තනොච පවත්තෙතබ්බානඤ්ච අභාවා’’ති. භඞ්ගක්ඛණෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙතී’’ති.

යස්මා පන ලොභපටිපක්ඛො අලොභො හොති, යෙ ධම්මා තෙන සම්පයුත්තා, තංසමඞ්ගිනො වා සත්තා, තෙ න ලුබ්භන්ති, සයම්පි කදාචි න ලුබ්භතෙව, අත්ථතො වා අලුබ්භනාකාරො එව ච සො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘න ලුබ්භන්ති තෙනා’’තිආදි. එස නයො ‘‘න දුස්සන්ති තෙනා’’තිආදීසුපි. අලග්ගභාවො ආරම්මණං නිස්සාය පවත්තන්තස්සපි තත්ථ අනාසත්තතා. තෙනාහ ‘‘කමලදලෙ ජලබින්දු වියා’’ති. අපරිග්ගහො කස්සචි වත්ථුනො මමත්තවසෙන අසඞ්ගහො. මුත්තභික්ඛු වියාති ඛීණාසවභික්ඛු විය. සො හි මුත්තරාගත්තා කත්ථචි මමායනරහිතො හොති. අනල්ලීනො භාවො අධිප්පායො එතස්සාති අනල්ලීනභාවො. එවඤ්හි ‘‘අසුචිම්හි පතිතපුරිසො වියා’’ති උපමාය සමෙති. යථා හි තස්ස පුරිසස්ස සතිපි කායෙන අල්ලීයනෙ භාවො අනල්ලීනො, එවං අලොභොපි ආරම්මණකරණවසෙන ගහිතෙපි ආරම්මණෙ අලග්ගභාවෙන අනල්ලීනභාවො අනල්ලීනාකාරොයෙව පවත්තති. එවංසභාවො හි සො ධම්මොති.

චණ්ඩිකස්ස භාවො චණ්ඩික්කං, ඵරුසභාවො, අත්ථතො පන කොපොයෙව, තප්පටිපක්ඛො අඵරුසභාවො අචණ්ඩික්කං. අවිරොධො අවිග්ගහො අප්පටිපක්ඛො සභාවො. ආඝාතවිනයනරසොති එත්ථ ආඝාතො නාම පරස්ස අත්තානං, අත්තනො පරං උද්දිස්ස, පරස්සෙව ච පරං උද්දිස්ස පවත්තො උපනාහො බලවකොපො. තස්ස විනයනරසො අපනයනරසො. සොම්මභාවො මජ්ජනවසෙන හිලාදනියතා සීතලභාවො. තෙනාහ ‘‘පුණ්ණචන්දො වියා’’ති.

කායදුච්චරීතාදීහීති හෙතුම්හි කරණවචනං. හිරීයති ලජ්ජනාකාරෙන ජිගුච්ඡියති. තෙහියෙවාති කායදුච්චරිතාදීහියෙව. ඔත්තප්පතීති උබ්බිජ්ජති. හිරී පාපෙ ගූථෙ විය පස්සන්තී ජිගුච්ඡතීති ආහ ‘‘පාපතො ජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී’’ති. ඔත්තප්පං තෙ උණ්හං විය පස්සන්තං තතො උත්තසතීති වුත්තං ‘‘උත්තාසලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති. උභොපි පාපානං අකරණරසාති ලජ්ජනාකාරෙන පාපානං අකරණරසා හිරී, උත්තාසාකාරෙන ඔත්තප්පං. පාපතො සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානාති වුත්තප්පකාරෙනෙව පාපතො සඞ්කොචනාකාරෙන පච්චුපට්ඨානා. අත්තගාරවපරගාරවපදට්ඨානාති අත්තගාරවපදට්ඨානා හිරී අජ්ඣත්තසමුට්ඨානතාය, අත්තාධිපතිතාය ච. පරගාරවපදට්ඨානං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානතාය, ලොකාධිපතිතාය ච. අත්තානඤ්හි ගරුං කත්වා හිරියා පාපං පජහති කුලවධූ විය. පරං ගරුං කත්වා ඔත්තප්පෙන පාපං පජහති වෙසියා විය. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච නෙසං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වෙදිතබ්බා, න පන තෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤවියොගතො. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං වා පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. හිරියා බලවභාවෙ පන ඔත්තප්පං අබ්බොහාරිකං හොති, ඔත්තප්පස්ස බලවභාවෙ හිරී අබ්බොහාරිකා. ඉමෙ ච ද්වෙ ධම්මා ‘‘ලොකපාලා’’ති වුච්චන්ති. යථාහ –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති. කතමෙ ද්වෙ? හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච, ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං න පාලෙය්යුං, නයිධ පඤ්ඤායෙථ ‘මාතා’ති වා ‘මාතුච්ඡා’ති වා ‘මාතුලානී’ති වා’’තිආදි (අ. නි. 2.9).

පස්සම්භනං දරථවූපසමො, කාය-සද්දො සමූහවචනො. සො චෙත්ථ වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං. වත්තිච්ඡාවසෙන හි සද්දො විසිට්ඨවුත්ති හොතීති ආහ ‘‘කායොති චෙත්ථා’’තිආදි. වෙදනාදයොති වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති තයො ඛන්ධා. තථා ච වුත්තං තත්ථ ‘‘කතමා තස්මිං සමයෙ කායපස්සද්ධි හොති, යා තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධස්සා’’තිආදි (ධ. ස. 40). දරථො සාරම්භො දොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාදීනං කිලෙසානං, තථා පවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. තස්ස වූපසමං ලක්ඛණමස්සාති කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා. කායචිත්ත…පෙ… රසාති යථාවුත්තානමෙව පටිපක්ඛධම්මානං අභිභවනරසා. දරථනිම්මද්දනෙන පරිළාහපරිප්ඵන්දනවිරහිතො සීතිභාවො අපරිප්ඵන්දනසීතිභාවො. අවූපසමො පරිප්ඵන්දනං අසන්තවුත්තිතා. උද්ධච්චාදිකිලෙසාති උද්ධච්චප්පධානා උද්ධච්චාධිකචිත්තුප්පාදසම්පයුත්තා කිලෙසා. තෙපි හි උද්ධච්චවසෙන අවූපසමකරා. උද්ධච්චං වා ආදිං කත්වා සබ්බෙයෙව කිලෙසා උද්ධච්චාදිකිලෙසා. එවං සෙසෙසුපි.

ගරුභාවො දන්ධතා, ථිනමිද්ධාධිකානං තථා පවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. දන්ධතාය පටිපක්ඛො අදන්ධතා අගරුභාවො.

ථද්ධභාවො ථම්භො. දිට්ඨිමානාධිකානං, තප්පධානානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං එතං නාමං. ථද්ධභාවනිම්මද්දනතොයෙව කත්ථචි ආරම්මණෙ අප්පටිහතාකාරෙන පච්චුපට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා තත්ථ අප්පටිඝාතං පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා.

කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, න කම්මඤ්ඤං අකම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො අකම්මඤ්ඤභාවො, දානසීලාදිපුඤ්ඤකිරියාය අසමත්ථතා. අත්ථතො කාමච්ඡන්දාදිසංකිලෙසධම්මා, තප්පධානා වා චත්තාරො අකුසලක්ඛන්ධා. අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මද්දනෙනෙව සම්පන්නාකාරෙන ආරම්මණස්ස ගහණං ආරම්මණකරණසම්පත්ති. වුත්තාවසෙසා කාමච්ඡන්දාදයො, තදෙකට්ඨා ච සංකිලෙසධම්මා සෙසනීවරණාදයො. ඉමා පන ද්වෙ විනිබන්ධනිම්මද්දනෙන පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා, හිතකිරියාසු විනියොගක්ඛමභාවාවහා සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති දට්ඨබ්බා.

ගෙලඤ්ඤං අස්සද්ධියාදයො, තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා, තප්පටිපක්ඛො අගෙලඤ්ඤභාවො ලක්ඛණං එතාසන්ති අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා. ගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනෙනෙව නත්ථි එතාසං ආදීනවො දොසො උපද්දවො වා, න වා එතා ආදීනං කපණං වන්ති පවත්තන්තීති නිරාදීනවා, තෙනාකාරෙන පච්චුපට්ඨන්ති, තං වා සම්පයුත්තෙසු පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා.

කායසම්බන්ධී, චිත්තසම්බන්ධී ච උජුභාවොති ලක්ඛිතබ්බතාය කායචිත්තානං අජ්ජවලක්ඛණා. කායචිත්තානං නඞ්ගලසීසචන්දකොටිගොමුත්තවඞ්කතාසඞ්ඛාතානං කුටිලභාවානං අත්ථතො මායාසාඨෙය්යාදිභූතානං නිම්මද්දනතො කායචිත්තානං කුටිලභාවනිම්මද්දනරසා. තතොයෙව සබ්බථාපි අජිම්හභාවෙන පච්චුපට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා අජිම්හතං පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා.

නනු ච කායපස්සද්ධිආදීනං ද්වින්නං ද්වින්නං ධම්මානං එකෙකපටිපක්ඛත්තා දරථනිම්මද්දනාදිකිච්චං එකෙකමෙව කරොති. කස්මා පන ද්වෙ ද්වෙ ධම්මා වුත්තාති? න ඛො පනෙවං චින්තිතබ්බං භගවතාපි තථෙව දෙසිතත්තා. කස්මා පන භගවතා තථා දෙසිතා? සභාවධම්මභාවතො. න හි භගවතා පුබ්බෙ අවිජ්ජමානා එතෙ ධම්මා දෙසනාවසෙන උප්පාදිතා, අථ ඛො සභාවතො විජ්ජමානායෙව සයම්භුඤාණෙන සම්මා සච්ඡිකත්වා යථාසභාවා දෙසිතා, තස්මා කථමෙත්ථ භගවතා සභාවතො විජ්ජමානස්ස හාපනං කාතුං සක්කා. සභාවතො විජ්ජමානතාය චෙත්ථ භගවතො වචනමෙව පමාණං. න හි භගවා යථාධම්මසාසනාධිකාරෙ අයථාධම්මං කථෙය්යාති, යස්ස පන විජ්ජමානස්සාපි අකථනං, තං අඤ්ඤහෙතුකං. න චෙත්ථ තාදිසො හෙතු උපලබ්භති, යෙන ඉමෙසු එකෙකධම්මස්ස අකථනන්ති. යථා පන ද්වින්නං පුරිසානං එකොයෙව වෙරිකො හොති, තස්ස තෙ පුරිසා ඔතාරං දිස්වා එකතො හුත්වාව හනන්ති, එවමෙව ද්වෙ ද්වෙ ධම්මා එකතො හුත්වා එකං පටිපක්ඛධම්මං හනන්ති, යථා ච පනෙතෙ විසුං දිස්වාපි තං වෙරිං හනන්ති, න එවමෙතෙ තං විසුං හනන්ති තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනාභාවතොති, තස්මා එතෙ පටිපක්ඛධම්මානං එකෙකභාවෙපි ද්වෙ ද්වෙයෙව වුත්තාති, අපිච චිත්තපස්සද්ධිආදීහි චිත්තමෙව පස්සද්ධි ලහු මුදු කම්මඤ්ඤං පගුණං උජුඤ්ච හොති. කායපස්සද්ධිආදීහි පන රූපකායොපීති තදත්ථදස්සනත්ථං භගවතා එත්ථෙව දුවිධතා වුත්තා, න සමාධිආදීසු.

ඡන්දනං ඡන්දො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතා. ‘‘ඡන්දො කාමො’’තිආදීසු (මහානි. 1) පන තණ්හාපි ඡන්දොති වුච්චති. ‘‘ඡන්දං ජනෙති වායමතී’’තිආදීසු වීරියම්පීති තතො නිවත්තනත්ථං වුත්තං ‘‘කත්තුකම්යතායෙතං අධිවචන’’න්ති. කත්තුකම්යතා වුච්චති කරණිච්ඡා. චෙතසිකස්ස ධම්මස්ස සාරම්මණත්තා කරණිච්ඡා නාම ආරම්මණස්ස ආලම්බිතුකාමතාමුඛෙනෙව හොතීති ආරම්මණකරණිච්ඡාලක්ඛණො ඡන්දො ‘‘කත්තුකම්යතාලක්ඛණො’’ති වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො’’ති ච. යදග්ගෙන පනායං අත්තනො ආරම්මණපරියෙසනරසො, තදග්ගෙන සම්පයුත්තධම්මානම්පි හොතියෙව එකාරම්මණතාය. තෙන තෙසං ආරම්මණග්ගහණෙ චෙතසො හත්ථප්පසාරණං වියාති වුච්චති. කථං පන දානවත්ථුවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තමානචෙතනාසම්පයුත්තො ඡන්දො ආරම්මණෙන අත්ථිකො හොතීති? නනු අවොචුම්හා ‘‘ආරම්මණකරණිච්ඡාලක්ඛණො’’ති, තස්මා සඞ්ගාමගතඉස්සාසස්ස ඛිපිතබ්බඋසූනං ගහණෙ අත්ථිකතා විය දානවත්ථුවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තච්ඡන්දොපි විස්සජ්ජිතබ්බෙන තෙන අත්ථිකොයෙවාති. ස්වායං කුසලෙසු උප්පන්නො කුසලච්ඡන්දො නාම හොති යොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨානත්තා. තබ්බිපරීතතො පන අකුසලෙසු උප්පන්නො අකුසලච්ඡන්දො.

අධිමුච්චනං ආරම්මණෙ සන්නිට්ඨානවසෙන වෙදිතබ්බං, න පසාදනවසෙන. තෙනාහ ‘‘සන්නිට්ඨානලක්ඛණො’’ති. යථා තථා හි ආරම්මණෙ නිච්ඡයනං අධිමුච්චනං අනධිමුච්චන්තස්ස පාණාතිපාතාදීසු , දානාදීසු වා පවත්තියා අභාවතො, සද්ධා පන පසාදනීයෙසු පසාදාධිමොක්ඛොති අයමෙතෙසං විසෙසො. වොට්ඨබ්බනං පන යථා සන්තීරිතෙ අත්ථෙ නිච්ඡයනාකාරෙන පවත්තිත්වා පරතො පවත්තමානානං තථා පවත්තියා පච්චයො හොති. යදි එවං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙසු ධම්මෙසු කථන්ති? තෙසම්පි එකංසෙනෙව සංසප්පනාකාරස්ස පච්චයතාය දට්ඨබ්බං, දාරකස්ස විය ඉතො චිතො ච සංසප්පනස්ස ‘‘කරිස්සාමි, න කරිස්සාමී’’ති අනිච්ඡයස්ස පටිපක්ඛකිරියා අසංසප්පනං. යෙසු චිත්තුප්පාදෙසු අයං සන්නිට්ඨානලක්ඛණො අධිමොක්ඛො, තෙසං ආරම්මණධම්මොයෙව සන්නිට්ඨාතබ්බත්තා සන්නිට්ඨෙය්යධම්මො. සො පදට්ඨානමස්සාති සන්නිට්ඨෙය්යධම්මපදට්ඨානො. ඉන්දඛිලොති එසිකාථම්භො වුච්චති.

තෙසු තෙසු ධම්මෙසූති යෙසු ධම්මෙසු සයං උප්පන්නා, තෙසු අත්තනා සම්පයුත්තෙසු චිත්තචෙතසිකධම්මෙසු. අනාරම්මණත්තෙපි හි තෙසු සමප්පවත්තෙසු උදාසීනභාවො ‘‘තත්රමජ්ඣත්තතා’’ති වුච්චති. සමං අවිසමං වාහිතං අත්තනා පවත්තිතසම්පයුත්තානං වා යථාසකකිච්චෙසු පවත්තනං ලක්ඛණමෙතිස්සාති සමවාහිතලක්ඛණා. තත්ථ සමං හුත්වා පවත්තනලක්ඛණාති අත්ථෙ අපක්ඛපතිතභාවො වුත්තො හොති, අවිසමං කත්වා පවත්තනලක්ඛණාති අත්ථෙ ඌනාධිකතානිවාරණං . උදාසීනභාවෙන පවත්තමානාපි හි එසා සම්පයුත්තධම්මෙ සමං කත්වා යථාසකකිච්චෙසු පවත්තෙති, යථා රාජා තුණ්හී නිසින්නොපි අධිකරණධම්මට්ඨෙ යථාසකකිච්චෙසු සමං අප්පමත්තෙ පවත්තෙති. අලීනානුද්ධතප්පවත්තිපච්චයානං ධම්මානං ඌනාධිකතාය ලීනුද්ධතභාවස්ස නිවාරණකිච්චාති වුත්තං ‘‘ඌනාධිකතානිවාරණරසා’’ති. යදි එවං කථං සහජාතාධිපතීනං අධිපතිභාවො. ආධිපච්චඤ්හි තෙසං කිච්චතො අධිකභාවොති? නායං දොසො. තම්පි තස්ස කිච්චමෙව, යං සහජාතධම්මානං අධිපතිභාවෙ පවත්තාපනං. යථා හි රඞ්ගමණ්ඩලං ගතො නටකාචරියො තෙ තෙ නටකෙ යථාසකං අනුරූපං භූමියං යොජෙති, එවමෙසාපි අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙසු අධිපතිභාවෙ ඨිතෙ අධිපතිභාවෙ යොජෙති, ඉන්ද්රියත්තෙ ඨිතෙ ඉන්ද්රියත්තෙ, න පන සකසකකිච්චතො ඌනතං, අධිකතං වා පත්තුං දෙතීති. ‘‘ඉදං නිහීනකිච්චං හොතු, ඉදං අතිරෙකකිච්ච’’න්ති එවං පක්ඛපාතවසෙන විය පවත්ති පක්ඛපාතො. තං උපච්ඡින්දන්තී විය හොතීති පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා. සා චිත්තචෙතසිකානං අජ්ඣුපෙක්ඛනෙන සමප්පවත්තෙසු ආජානීයෙසු සාරථි විය දට්ඨබ්බා.

කිරියා කාරොති කාර-සද්දස්ස භාවසාධනතං ආහ. තෙන කාරොති නාඤ්ඤං, කිරියායෙවාති දීපිතං හොති. මනස්මිං කාරොති මනසි ආරම්මණස්ස කරණං. යෙන හි මනො ආරම්මණෙ කරීයති ආරම්මණෙනස්ස සංයොජනතො, තතො එව තෙන ආරම්මණම්පි මනසි කරීයතීති. මනසිකාරොති චෙත්ථ අලුත්තසමාසො දට්ඨබ්බො. පුරිමමනතොති භවඞ්ගමනතො. විසදිසං මනන්ති වීථිජවනමනං, තං කරොතීති මනසිකාරො, මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන වීථිජවනපටිපාදකෙ දස්සෙති. එත්ථ පන උපයොගත්ථභුම්මවචනෙ සමාසො දට්ඨබ්බො. සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණාභිමුඛං සාරෙන්තො පයොජෙන්තො විය හොතීති මනසිකාරො සාරණලක්ඛණොති වුත්තො. සංයොජනරසොති පයොජනරසො. විතක්කො සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙ අභිනිරොපනසභාවත්තා ආරම්මණෙ චිත්තං පක්ඛිපන්තො විය හොති. චෙතනා අත්තනො ආරම්මණං ගණ්හන්තී සම්පයුත්තෙපි සකසකකිච්චං කාරෙතීති අත්තනා කරණෙන බලං නියොජෙන්තො බලනායකො විය හොති. මනසිකාරො සම්පයුත්තෙ ආරම්මණෙ පයොජෙතීති ආජානීයප්පයොජනකසාරථි වියාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානොති ආරම්මණෙ සංයොජනවසෙන තදභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානො. එත්ථ සතියා අප්පමුස්සනච්ඡන්දතා විසයාභිමුඛපච්චුපට්ඨානතා, මනසිකාරස්ස පන සංයොජනවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ආරම්මණපටිපාදකස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නතාවචනං ඉතරමනසිකාරානං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධපරියාපන්නතං දස්සෙති. මහිසාසකා පන ‘‘ආවජ්ජනස්ස විඤ්ඤාණභාවෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සබ්බවිසයතා පරිහායෙය්ය, තස්මා තං ජවනසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නමෙවා’’ති වදන්ති. තෙසඤ්හි අයමධිප්පායො – යදි තං විසුං චිත්තසභාවං සියා, පච්චුප්පන්නචිත්තං ආරම්මණං කත්වා පවත්තස්ස තස්ස අනන්තරං උප්පජ්ජමානජවනානං පච්චුප්පන්නාරම්මණතා න භවෙය්ය, අඤ්ඤදත්ථු අතීතාරම්මණතාව සියා, එවඤ්ච සති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි පච්චුප්පන්නචිත්තාරම්මණතාය අභාවතො අසබ්බවිසයතා ආපජ්ජෙය්ය, යදග්ගෙන ච තං අසබ්බවිසයං, තදග්ගෙන සාවරණම්පි හොති යත්ථ න පවත්තති, තත්ථ ආවරණසම්භවතො, තස්මාස්ස සකලලොකසිද්ධො සබ්බඤ්ඤුභාවො, අනාවරණභාවො ච පරිහායෙථ, ජවනසම්පයුත්තභාවෙ පන සති ආවජ්ජනස්ස නායං ඉට්ඨවිඝාතො ආපජ්ජතීති. තයිදං තෙසමභිනිවෙසමත්තං ‘‘ආවජ්ජනා කුසලානං ඛන්ධානං, අකුසලානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) වචනෙන තස්සානන්තරං කුසලාකුසලුප්පත්තියා දීපිතත්තා. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පන පච්චුප්පන්නචිත්තාරම්මණභාවො එවං වෙදිතබ්බො – අතීතාදිවසෙන හි විභාගමකත්වා ‘‘ඉමස්ස චිත්තං ජානාමී’’ති පවත්තස්ස ආවජ්ජනං සාමඤ්ඤෙන යං කිඤ්චි අභිමුඛීභූතං චිත්තමාවජ්ජති, තතො ජවනානිපි අත්තනො අත්තනො අභිමුඛීභූතං චිත්තමාරම්මණං කත්වා පවත්තන්ති, න චෙත්ථ ජවනානං භින්නාරම්මණතා ආසඞ්කිතබ්බා චිත්තසාමඤ්ඤෙන ආරම්මණස්ස අභින්නත්තා, තස්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පච්චුප්පන්නචිත්තාරම්මණතං පටිච්ච න කාචි විහෙසා අනුභවිතබ්බාති. කිං වා එතෙන යුත්තිවාදෙන, නනු වුත්තං භගවතා – ‘‘අචින්තෙය්යො බුද්ධවිසයො’’ති (අ. නි. 4.77), තස්මා අපරිමිතපුඤ්ඤසම්භාරෙකඵලස්ස අචින්තෙය්යසභාවත්තා ආවජ්ජනෙන විනාපි විසයග්ගහණෙ විබන්ධනාභාවතො යත්ථ කත්ථචි පවත්ති අප්පටිහතායෙවාති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘ආවජ්ජනං අනාගතචිත්තමාරම්මණං කත්වා නිරුජ්ඣති, ජවනමෙව පන පච්චුප්පන්නමාරම්මණං ගණ්හාතී’’ති වදන්ති. යස්මා පන ‘‘අනාගතාරම්මණා ආවජ්ජනා පච්චුප්පන්නාරම්මණානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති පාළි නත්ථි, තස්මා තං අප්පමාණං.

කරොතීති කරුණා. කිං කරොති, කෙසං කිං නිමිත්තන්ති ආහ ‘‘පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පන’’න්ති. කම්පනන්ති ච පරෙසං දුක්ඛං දිස්වා තස්ස අසහනාකාරෙන චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං, තදිදං සප්පුරිසානංයෙව හොතීති ආහ ‘‘සාධූන’’න්ති. සප්පුරිසා හි අත්තහිතපරහිතසාධනෙන ‘‘සාධූ’’ති වුච්චන්ති. ‘‘කිණාතී’’ති ඉමස්ස අත්ථමාහ ‘‘විනාසෙතී’’ති, අදස්සනං ගමෙති අපනෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා’’ති. පරෙසං දුක්ඛස්ස අපනයනං හොතු වා, මා වා, සො පරදුක්ඛාපනයනාකාරො, තථාපවත්තිලක්ඛණාති පර…පෙ… ලක්ඛණා. අපනෙතුකාමතාය පරෙසං දුක්ඛස්ස අසහනං අනධිවාසනං පරදුක්ඛාසහනං. න විහිංසා අවිහිංසා, සත්තානං අවිහෙඨනං, තං පච්චුපට්ඨාපෙති, විහිංසාය වා පටිපක්ඛභාවෙන පච්චුපට්ඨාතීති අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා.

පමොදනලක්ඛණාති පරසම්පත්තියා පමොදනලක්ඛණා. අනිස්සායනරසාති ඉස්සායනස්ස උසූයනස්ස පටිපක්ඛභාවකිච්චා. පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච අරමණං අරති. සා අත්ථතො ඉස්සාධිකං දොමනස්සසහගතං, ථිනමිද්ධාධිකඤ්ච උද්ධච්චං. තත්ථ පුරිමං පරසම්පත්තිවිසයං, දුතියං පන්තසෙනාසනාදිවිසයන්ති දට්ඨබ්බං. අරතියා විහනනාකාරෙන පච්චුපට්ඨාති, තස්සා විඝාතං වා වූපසමං පච්චුපට්ඨාපෙතීති අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා. ‘‘අනියතෙ ඉච්ඡන්තී’’ති ඉමිනා චෙතසිකන්තරභාවෙන ඉච්ඡන්තීති දස්සෙති.

කායදුච්චරිතතොති වත්ථුවීතික්කමසඞ්ඛාතදුච්චරිතතො. කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනන්ති පරපාණපරධනපරඉත්ථිආදීනං කායදුච්චරිතාදීනමාලම්බණභූතානමෙව වත්ථූනං. අවීතික්කමලක්ඛණාති අමද්දනලක්ඛණා. කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනකිරියාපදෙසෙන කායදුච්චරිතාදිතොයෙව සඞ්කොචනකිරියා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. න හි විරතියො දුච්චරිතවත්ථුනො අකිරියපච්චුපට්ඨානා යුජ්ජන්ති, අථ ඛො දුච්චරිතස්සෙව, විරතීනඤ්ච සොරච්චවසෙන සඞ්කොචනං, අකිරියා ච හිරොත්තප්පානං ජිගුච්ඡාදිවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. සද්ධා…පෙ… පදට්ඨානාති එත්ථ සද්ධාදයො සබ්බෙව ධම්මා කායසුචරිතාදීනං පදට්ඨානාති එකෙ. අපරෙ පන ‘‘කම්මං කම්මඵලං සද්දහන්තස්ස කායදුච්චරිතාදිඅකරණතො, හිරොත්තප්පසම්පන්නස්ස මුසාවාදාදිඅකථනතො, අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨීසල්ලෙඛගුණසමන්නාගතස්ස මිච්ඡාජීවවිවජ්ජනතො ච සද්ධාදයො තිණ්ණං ධම්මානං යථාක්කමෙන පදට්ඨානා’’ති වදන්ති. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. ඉමාසූති ඉමාසු තීසු විරතීසු. එකෙකං නියතං විරතිමිච්ඡන්තීති අඤ්ඤං එකං චතුත්ථනියතවිරතිමිච්ඡන්ති. අථ වා නිද්ධාරණත්ථෙ භුම්මවසෙන ඉමාසං අන්තරෙ එකං නියතං විරතිමිච්ඡන්තීති අත්ථො. උභයථාපි පන තෙසං ඉච්ඡා න යුජ්ජති අපරාය විරතියා ධම්මසෙනාපතිනාපි අදෙසිතත්තා, විසයස්ස ච සදා සන්නිහිතත්තාභාවෙන නියතාය එව එකිස්සා අභාවතො. තෙනෙව හි අභයගිරිවාසිනොයෙව ච කෙචි ඉමාසං තිවිධත්තං අනියතත්තමෙව ච ඉච්ඡන්ති. වුත්තඤ්හි තෙහි –

‘‘කරුණාමුදිතා සම්මාවාචාකම්මන්තආජිවා;

යෙභුය්යතො අනියතා, හොන්ති ගොචරභෙදතො’’ති. –

එත්ථ පන ‘‘යෙභුය්යතො’’ති වචනං ලොකුත්තරචිත්තෙසු සබ්බදා එකතොයෙව ච ලබ්භමානතං සන්ධාය වුත්තං.

දුතියචිත්තෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. යථා චිත්තං, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපීති දුතියෙ සසඞ්ඛාරා එවාති ආහ ‘‘සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසො’’ති. තථාති යථා තතියෙ, තථා චතුත්ථෙපි පීතියා සුඛපදට්ඨානත්තා. සුඛස්ස චෙත්ථ අභාවතො ආහ ‘‘ඨපෙත්වා පීති’’න්ති. නනු ච ‘‘කරුණාමුදිතා උපෙක්ඛාසහගතෙ න සම්භවන්තී’’ති වදන්ති, තස්මා යථා පීතියා, එවං තාසම්පි පටික්ඛෙපො කාතබ්බොති? න කාතබ්බො, අප්පනාපත්තිතො පුබ්බෙ කරුණාමුදිතානං උපෙක්ඛාසහගතානම්පි සම්භවතො. කරුණාමුදිතාභාවනාකාලෙ හි අප්පනාවීථිතො පුබ්බෙ උපෙක්ඛාසහගතචිත්තෙනාපි පරිකම්මං හොති, අප්පනාවීථියං පන සොමනස්සසහගතචිත්තෙනෙව එකාවජ්ජනවීථියා වෙදනාපරිවත්තනාභාවතො, තස්මා පුබ්බභාගවසෙනෙව කරුණාමුදිතානම්පි උපෙක්ඛාසහගතෙසු සම්භවො හොතීති ආචරියා. අපරෙ පන සබ්බදාපි තාසං උපෙක්ඛාසහගතෙසු සම්භවං න ඉච්ඡන්ති. ‘‘අවසෙසා පඤ්චමෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ඉදානි විසෙසදස්සනත්ථමාහ ‘‘සොමනස්සට්ඨානෙ චා’’තිආදි.

81. කරුණාමුදිතාදයොති කරුණාමුදිතා චෙව විරතිත්තයඤ්ච. තෙනාහ ‘‘පඤ්චා’’ති.

එවං කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තෙ දස්සෙත්වා ඉදානි රූපාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘අවසෙසෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඨපෙත්වා විරතිත්තයන්ති විරතිත්තයං වජ්ජෙත්වා. කස්මා පනෙත්ථ විරතිත්තයං පරිච්චත්තන්ති? වුච්චතෙ – සුවිසුද්ධකායකම්මාදිකස්ස චිත්තසමාධානවසෙන රූපාරූපාවචරකුසලප්පවත්ති, න කායකම්මාදීනං සොධනවසෙන, නාපි දුච්චරිතදුරාජීවානං සමුච්ඡින්දනවසෙන. තථා හි නීවරණාදිධම්මානං අවත්ථත්තයං හොති වීතික්කමාවත්ථා පරියුට්ඨානාවත්ථා අනුසයාවත්ථාති. තත්ථ වීතික්කමාවත්ථාය පටිපක්ඛං කාමාවචරකුසලං පරියුට්ඨානාවත්ථාය රූපාරූපාවචරං, අනුසයාවත්ථාය ලොකුත්තරකුසලං. දුච්චරිතදුරාජීවානං පන ඨපෙත්වා වීතික්කමාවත්ථං, අනුසයාවත්ථඤ්ච වීතික්කමාවත්ථාය විසුං පරියුට්ඨානාවත්ථා න උපලබ්භති. යස්සා විපච්චනීකං රූපාරූපාවචරකුසලං සියා, තස්මා තං නෙව කාමාවචරකුසලං විය තෙසං වීතික්කමාවත්ථං සොධෙති, න ච ලොකුත්තරං විය අනුසයාවත්ථං සමුච්ඡින්දති, පටිපස්සම්භෙති වා. සීලවිසුද්ධියං සීලසොධනවසෙන කාමාවචරකුසලෙනෙව විගතවීතික්කමස්ස පරිසුද්ධකායකම්මාදිකස්ස යොගිනො චිත්තසමාධානවසෙන පවත්තතීති මහග්ගතචිත්තුප්පාදෙ විරතීනං අසම්භවොයෙව. ඉමමෙව හි අත්ථං සාධෙතුං ‘‘විරතියො පනා’’තිආදි ආරද්ධං. තෙත්තිංස වා කරුණාදිඣානවසෙන පවත්තනකාලෙ . තතොති තතො තතියෙ වුත්තචෙතසිකතො. කරුණාමුදිතානං අප්පනාපත්තානමෙකන්තසොමනස්සසහගතත්තා ආහ ‘‘පඤ්චමෙන…පෙ… කරුණාමුදිතාවජ්ජා’’ති.

රූපාවචරපඤ්චමෙ වුත්තනයෙනාති තිංසෙවාති අධිප්පායො. යදි එවං රූපාවචරතො කො විසෙසොති ආහ ‘‘අරූපාවචරභාවොවෙත්ථ විසෙසො’’ති, පඤ්චමෙ රූපසඤ්ඤාභාවතො රූපාවචරභාවො, ඉධ පන රූපසඤ්ඤාසමතික්කමෙන පත්තබ්බත්තා අරූපාවචරභාවොති අයමෙවස්ස තතො විසෙසොති අත්ථො.

පඨමජ්ඣානිකෙති පඨමජ්ඣානවති. මග්ගචිත්තෙති චතුබ්බිධෙපි මග්ගඤාණෙ. දුතියජ්ඣානිකාදිභෙදෙති දුතියතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානිකෙ. වුත්තනයෙනාති ‘‘දුතියෙන විතක්කවජ්ජා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. කිං අවිසෙසෙනාති චෙ, නොති ආහ ‘‘කරුණාමුදිතාන’’න්තිආදි. මග්ගධම්මෙසු පාදකජ්ඣානාදිවසෙන කදාචි සම්මාසඞ්කප්පවිරහො සියා, න පන විරතිවිරහො, කායදුච්චරිතාදීනං සමුච්ඡින්නවසෙනෙව අරියමග්ගස්ස පවත්තනතොති ආහ ‘‘නියතවිරතිභාවො’’ති. ලොකුත්තරභාවොති ඡබ්බිසුද්ධිපරම්පරාය පත්තබ්බත්තා ලොකතො උත්තරණභාවො.

එවං කුසලචෙතසිකානං සම්පයොගවචනත්ථලක්ඛණාදීනි දස්සෙත්වා ඉදානි අකුසලචෙතසිකානි දස්සෙතුං ‘‘අකුසලා පනා’’තිආදි ආරද්ධං. ඡ යෙවාපනකාති කිඤ්චාපි පඨමෙ අනියතයෙවාපනකා න ලබ්භන්ති, අකුසලෙසු පන ලබ්භමානකයෙවාපනධම්මෙ එකත්ථ දස්සෙතුං තෙසම්පි ඉධෙව වචනං දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා උපරි ධම්මානං උද්දෙසානන්තරං ‘‘එවං යෙවාපනා’’තිආදි වුත්තං. විචිකිච්ඡාසහගතෙ ඡන්දාධිමොක්ඛානං, උද්ධච්චසහගතෙ ඡන්දස්ස ච අභාවතො වුත්තං ‘‘පටිපාටියා දසසු චිත්තෙසූ’’ති.

82. නිද්දිට්ඨාති නිස්සෙසෙන දස්සිතා. හතා විහතා විද්ධස්තා පාපා අපායාදිදුක්ඛපාපනතො ‘‘පාපා’’ති සඞ්ඛාතා අකුසලධම්මා යෙන සො භගවා හතපාපො, තෙන. ලාභො අලාභො, යසො අයසො, නින්දා පසංසා, සුඛං දුක්ඛන්ති ඉමෙසු අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු අකම්පනට්ඨෙන තාදිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. සො හි ලාභාදීසු යාදිසො, අලාභාදීසුපි තාදිසොයෙවාති ‘‘තාදී’’ති වුච්චති.

න හිරීයතීති න ලජ්ජති. අහිරිකොති පුග්ගලො ධම්මසමූහො වා. ‘‘අහිරික්ක’’න්ති වත්තබ්බෙ එකස්ස ක-කාරස්ස ලොපං කත්වා ‘‘අහිරික’’න්ති වුත්තං. න ඔත්තප්පන්ති ඔත්තප්පස්ස පටිපක්ඛභූතං ධම්මමාහ. අජිගුච්ඡනං අහීළනං. අලජ්ජනං අවිලා. අජිගුච්ඡනලක්ඛණන්ති සභාවවසෙන වුත්තං, අලජ්ජනලක්ඛණන්ති කුසලාබ්යාකතස්ස සාධාරණාය හිරියා පටිපක්ඛවසෙන. තෙහෙවාති කායදුච්චරිතාදීහි එව. අසාරජ්ජනං නිබ්භයතා. අනුත්තාසො අසම්භමො. රසාදීනි හිරිඔත්තප්පෙසු වුත්තපටිපක්ඛවසෙන ගහෙතබ්බානීති න තානි ඉධ වුත්තානි. තෙසු හි අලජ්ජනාකාරෙන පාපානං කරණරසං අහිරිකං. අනුත්තාසාකාරෙන අනොත්තප්පං . වුත්තප්පකාරෙනෙව පාපතො අසඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානානි. අත්තනි, පරෙසු ච අගාරවපදට්ඨානානි. ගාමසූකරස්ස විය අසුචිතො කිලෙසාසුචිතො අජිගුච්ඡනං අහිරිකෙන හොති. සලභස්ස විය අග්ගිතො පාපතො අනුත්තාසො අනොත්තප්පෙන හොති. යථාහු පොරාණා –

‘‘ජිගුච්ඡති නාහිරිකො, පාපා ගූථාව සූකරො;

න භායති අනොත්තප්පො, සලභො විය පාවකා’’ති.

එත්ථ ච යථා හිරියා බලවභාවෙ ඔත්තප්පං අබ්බොහාරිකං හොති, ඔත්තප්පස්ස බලවභාවෙ හිරී අබ්බොහාරිකා, එවං අහිරිකස්ස බලවභාවෙ අනොත්තප්පං අබ්බොහාරිකං, අනොත්තප්පස්ස බලවභාවෙ අහිරිකං අබ්බොහාරිකං හොතීති කෙචි, තං න යුජ්ජති. යථා හි අසුචිනා අත්තානං මක්ඛෙන්තො, සප්පමුඛෙ හත්ථං පවෙසෙන්තො බාලදාරකො තත්ථ පටික්කූලභාවස්ස, ආදීනවස්ස ච අනුපපරික්ඛනතො නෙව ජිගුච්ඡති, න ච උත්තසති, එවමෙවං ධම්මසභාවස්ස අඤ්ඤාණතො මොහො පාපතො නෙව ජිගුච්ඡති, න උත්තසති, තස්මා තංසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදෙ උභයම්පි බලවතරං හොතීති.

ලුබ්භන්තීති අභිගිජ්ඣන්ති, අල්ලීයන්තීති වුත්තං හොති. ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණොති එත්ථ ආරම්මණග්ගහණං නාම ‘‘මම ඉද’’න්ති තණ්හාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අවිස්සජ්ජනං, න ආරම්මණකරණමත්තං. අභිසඞ්ගො අතිසයවතාය ආසත්තියා දුම්මොචනීයභාවො. අපරිච්චාගො අවිජහනං. තෙලඤ්ජනරාගො වියාති ධොවිත්වාපි පරිච්චජිතුං අසක්කුණෙය්යො තෙලමක්ඛිතඅඤ්ජනරාගො විය. ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති වචනතො වුත්තං ‘‘අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො’’ති. තත්ථ අස්සාදවසෙන දස්සනං අස්සාදදස්සනං. නනු ච අස්සාදදස්සනම්පි අත්ථතො ලොභොයෙවාති කථං සයං අත්තනො පදට්ඨානං හොතීති? සච්චං, පඨමං නාතිබලවලොභවසෙන අස්සාදදස්සනො පච්ඡා බලවලොභො හොතීති තස්ස තංපදට්ඨානතා වුත්තා. තෙනෙව ච ‘‘තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘අස්සාදො නාම සුඛවෙදනා, අස්සාදදස්සනන්ති අස්සාදදිට්ඨී’’ති වදන්ති. සුඛවෙදනාය වා කාරණභූතං සුභනිමිත්තං අස්සාදො නාම, අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති පවත්තා තයො විපල්ලාසා අස්සාදදස්සනං නාමාති කෙචි.

මුය්හන්තීති න බුජ්ඣන්ති. ධම්මසභාවස්ස යාථාවතො අදස්සනං චිත්තස්ස අන්ධභාවො. අඤ්ඤාණං ඤාණපටිපක්ඛො ධම්මො. තත්ථ පුරිමලක්ඛණං සභාවවසෙන වුත්තං, ඉතරං පටිපක්ඛවසෙන. අථ වා අඤ්ඤාණලක්ඛණොති කිච්චවසෙන වුත්තං. සො හි අසම්පටිවෙධරසොති වුත්තො. ධම්මසභාවං පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථතා අසම්පටිවෙධො. ආරම්මණසභාවච්ඡාදනරසොති යථා අඤ්ඤාණං, මොහසමඞ්ගිපුග්ගලො වා ආරම්මණසභාවං පටිවිජ්ඣිතුං න ලභති, මොහස්ස තථා පවත්ති ආරම්මණසභාවච්ඡාදනං. එත්ථ ච ඤාණං ආරම්මණං යථාසභාවතො ජානාති, දිට්ඨි යථාසභාවං විජහිත්වා අයාථාවතො ගණ්හාති, මොහො පන න කථඤ්චි විජානාති. යදි එවං ආරම්මණග්ගහණකාලො කථං තදා සො ආරම්මණං ජානාතෙවාති? තදාපි න ජානාති. යථා පන ඵස්සාදයො ඵුසනාකාරාදිමත්තවසෙනෙව ආරම්මණං ගණ්හන්ති, න ජානනවසෙන, එවමයං ආරම්මණං ගහෙත්වා උප්පජ්ජමානො පටිච්ඡාදනාකාරෙනෙව ගණ්හාති, න පන ජානනාකාරෙනාති. යස්ස උප්පජ්ජති, තස්ස අන්ධකරණං අන්ධකාරො, තථා පච්චුපට්ඨාති, තං වා පච්චුපට්ඨාපෙතීති අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො.

මිච්ඡා පස්සන්තීති ධම්මසභාවස්ස විපරීතවසෙන අනිච්චාදිං නිච්චාදිවසෙන පස්සන්ති. අයොනිසො අභිනිවෙසො උප්පථාභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරතො නිච්චාදිතො වා පරප්පච්චයතො වා ආමසනං පරාමාසො, විපරීතග්ගාහවසෙන ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අභිනිවෙසනං මිච්ඡාභිනිවෙසො. අරියානං අදස්සනකාමතාදීති ආදි-සද්දෙන සද්ධම්මඅසොතුකාමතාදිං සඞ්ගණ්හාති.

යස්ස ධම්මස්ස වසෙන උද්ධතං හොති චිත්තං, තංසම්පයුත්තධම්මා වා, සො ධම්මො උද්ධච්චං. තෙනාහ ‘‘උද්ධතභාවො’’ති. අවූපසමොති අසන්නිසින්නභාවො. වාතා…පෙ… පටාකාවියාති යථා පටාකා යොත්තබලෙන ධජයට්ඨිං අමුඤ්චන්තීපි වාතාභිඝාතෙන එත්ථ අවට්ඨාතුං න සක්කොති, එවමිදම්පි අධිමොක්ඛබලෙන ආරම්මණං අමුඤ්චන්තම්පි අයොනිසොමනසිකාරබලෙන ආරම්මණෙ අචලං අවට්ඨාතුං න සක්කොතීති වාතප්පහාරෙනෙව චලධජපටාකා විය අනවට්ඨානකිච්චං. භන්තත්තං පරිබ්භමනාකාරො. උද්ධච්චස්ස සබ්බාකුසලසාධාරණත්තා, අඤ්ඤෙසඤ්ච අකුසලසාධාරණානං විසුං පදට්ඨානස්ස ලබ්භමානත්තා වුත්තං ‘‘අයොනිසො…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. යෙනාකාරෙන වා මනසිකරොතො උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, තෙනාකාරෙන මනසිකරණං ඉධ අයොනිසොමනසිකාරො. අථ වා උද්ධච්චනිමිත්තස්ස ආරම්මණස්ස මනසිකරණං ඉධ අයොනිසොමනසිකාරො.

මඤ්ඤතීති අභිමඤ්ඤති, අහංකාරං කරොතීති අත්ථො. සෙය්යාදිවසෙන උච්චතො නමනං උණ්ණති. සම්පග්ගහරසොති උණ්ණතිවසෙනෙව අත්තනො, සම්පයුත්තධම්මානං වා සම්පග්ගණ්හනකිච්චො, න වීරියං විය තංතංකිච්චසාධනෙන. අභිභුස්සහනවසෙන හීනස්ස අත්තානං නීචං කත්වා ගහණම්පි පග්ගණ්හනවසෙනෙවාති වෙදිතබ්බං. කෙතු…පෙ… පච්චුපට්ඨානොති එත්ථ කෙතු වුච්චති අච්චුග්ගතධජො, ඉධ පන කෙතු වියාති කෙතු, උළාරතමාදිභාවො, තං කෙතුභාවසඞ්ඛාතං කෙතුං කම්යතීති කෙතුකම්යං, යස්ස ධම්මස්ස වසෙන තං කෙතුකම්යං, සො කෙතුකම්යතා. ‘‘අහ’’න්ති පවත්තනතො මානස්ස දිට්ඨිසදිසී පවත්තතීති දිට්ඨිමානා එකචිත්තුප්පාදෙ න පවත්තන්ති, ද්වෙ කෙසරසීහා විය එකගුහායං, තස්මා මානො දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙ සබ්බදා අනුප්පජ්ජමානොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තෙ නියමෙන අනුප්පජ්ජනතො දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො. මානො ධම්මසමූහග්ගහණෙ බලවං හුත්වා අත්තුක්කංසනභාවෙන පවත්තති, දිට්ඨි එකෙකධම්මම්පි නිච්චාදිආකාරෙන ගණ්හන්තී පවත්තති. අත්තසිනෙහසන්නිස්සයො වා මානො, අත්තකිලමථානුයොගසන්නිස්සයා දිට්ඨීති අයමෙතෙසං විසෙසො.

ඉස්සතීති උසූයති. තත්ථෙවාති පරසම්පත්තීසුයෙව. ඉස්සාවසෙන පරසම්පත්තීසු අතුස්සනතො වුත්තං ‘‘අනභිරතිරසා’’ති. තෙනෙවෙතං වුච්චති –

‘‘ඉස්සානලසිඛා යෙසං, හදයෙ ජලතීධ තෙ;

නෙව වින්දන්ති පාමොජ්ජං, සම්බුද්ධාදීහි සෙවිත’’න්ති.

මච්ඡරයොගෙන මච්ඡරිනි පවත්තං මච්ඡර-සද්දං ගහෙත්වා ආහ ‘‘මච්ඡරභාවො මච්ඡරිය’’න්ති. නිරුත්තිනයෙන පන ‘‘මා ඉදං අච්ඡරියං අඤ්ඤෙසං හොතු, මය්හංව හොතූ’’ති මච්ඡරියන්ති පොරාණා. නිගුහණං අත්තනො සම්පත්තියා පරෙසං අදස්සනං. සඞ්කොචනං අත්තසම්පත්තීනං පරෙහි සාධාරණභාවකරණස්ස අරුච්චනාකාරෙන පටිකුටනං. ‘‘මා ඉදං පරස්ස හොතූ’’ති පරෙසු පටිහනනවසෙන අත්තසන්තකස්ස ආරම්මණකරණතො මච්ඡෙරං පටිඝචිත්තෙස්වෙව ලබ්භතීති වදන්ති, තං න යුත්තං එකස්සෙව ධම්මස්ස අඤ්ඤත්ථ පටිහඤ්ඤිත්වා අඤ්ඤාරම්මණභාවප්පසඞ්ගතො. පරෙහි සාධාරණභාවෙ පටිහනනවසෙන පන තං ආරබ්භ පවත්තනතො මච්ඡෙරං පටිඝචිත්තෙසු උප්පජ්ජතීති යුත්තං. අත්තසම්පත්තීති ආවාසාදිසම්පත්ති.

කුච්ඡිතං කතන්ති එත්ථ කතම්පි අකතම්පි ගරහිතබ්බත්තා කුච්ඡිතං කතං නාම හොති. එවඤ්හි වත්තාරො හොන්ති ‘‘යං මයා න කතං, තං කුකත’’න්ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කතාකතානුසොචනරස’’න්ති. එවං කතාකතං දුච්චරිතං සුචරිතම්පි කුච්ඡිතං කතං නාම. සුචරිතම්පි හි ගරහන්තස්ස කුච්ඡිතං කතන්ති හොති . යථා පන පථවීකසිණාරම්මණං ඣානං පථවීකසිණං, එවං කුකතං ආරබ්භ විප්පටිසාරවසෙන පවත්තං චිත්තං තංසහචරිතතාය ඉධ කුකතන්ති ගහෙතබ්බං. අථ වා කතාකතං ආරබ්භ උප්පජ්ජනකවිප්පටිසාරචිත්තංයෙව ගරහිතබ්බතො ‘‘කුච්ඡිතං කතං කුකත’’න්ති වුච්චති. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන තං චිත්තං කුකතං නාම හොති, සො ධම්මො කුක්කුච්චං. තෙනාහ ‘‘කුකතං, තස්ස භාවො’’ති. පච්ඡා අනුතප්පනං විහෙඨනං පච්ඡානුතාපො. කතාකතානුසොචනං කතාකතස්ස සුචරිතදුච්චරිතස්ස අනුසොචනං, ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිනා අනුතප්පනං, ‘‘අකතං මයා පුබ්බෙ කල්යාණකම්මං, ඉතො දානි පට්ඨාය කරොමී’’ති පවත්තං පන කුසලපක්ඛිකං වීරියමෙව, න කතාකතානුසොචනං, කතාකතාකාරවිසිට්ඨස්ස සුචරිතදුච්චරිතස්ස අනුසොචනවසෙන විරූපං පටිසරණං විප්පටිසාරො. කතාකතානුසොචනඤ්හි අවඩ්ඪිසම්පාදනතො විරූපං පටිසරණං, තං පරායත්තතාහෙතුතාය දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං. යථා හි දාසබ්යෙ සති දාසො පරායත්තො හොති, එවං කුක්කුච්චෙ සති තංසමඞ්ගීපුග්ගලො. න හි සො අත්තනො ධම්මතාය කුසලෙ පවත්තිතුං සක්කොති. අථ වා කතාකතකුසලාකුසලානුසොචනවසෙන ආයත්තතාය තදුභයවසෙන කුක්කුච්චෙන තංසමඞ්ගී හොතීති තං දාසබ්යං විය හොති.

අනුස්සාහනාවසීදනවසෙන සංහතභාවො ථිනං, තෙන යොගතො චිත්තං ථිනං, තස්ස භාවො ථිනතා. තෙනාහ ‘‘අනුස්සාහසංහනනතා’’ති. අසමත්ථතාවිඝාතවසෙන අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං. තෙනාහ ‘‘අසත්තිවිඝාතො’’ති. යස්මා මිද්ධවසෙනෙව තෙන සම්පයුත්තධම්මා මෙධිතා විහතසාමත්ථියා හොන්ති, තස්මා ‘‘මිද්ධතා මිද්ධ’’න්ති වුත්තං. න විජ්ජති උස්සාහො අස්සාති අනුස්සාහං, තබ්භාවොපි අනුස්සාහං. අනුස්සාහසඞ්ඛාතො සංහනනභාවො අනුස්සාහසංසීදනතා, කුසීතභාවොති වුත්තං හොති. අසත්තිවිඝාතොති යස්මා තං මිද්ධං උප්පජ්ජමානමෙව සත්තිවිනාසවසෙන උප්පජ්ජති, තස්මා නත්ථි එතස්ස සත්තීති තං සම්පයුත්තචිත්තං අසත්ති, තස්ස භාවොපි, අසත්තියෙව විඝාතොති අසත්තිවිඝාතො.

අනුස්සාහනලක්ඛණන්ති උස්සාහපටිපක්ඛලක්ඛණං. වීරියස්ස විනොදනං ඛෙපනං වීරියවිනොදනං. සම්පයුත්තධම්මානං සංසීදනාකාරෙන පච්චුපට්ඨාති, තෙසං වා සංසීදනං පච්චුපට්ඨාපෙතීති සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණන්ති එත්ථ කාමං ථිනම්පි අකම්මඤ්ඤතාසභාවමෙව, තං පන චිත්තස්ස අකම්මඤ්ඤං, මිද්ධං වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සාති අයමෙත්ථ විසෙසො. තථා හි පාළියං ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා. කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා’’ති (ධ. ස. 1162) ච ආදිනා ඉමෙසං නිද්දෙසො පවත්තො. ඔණහනං විඤ්ඤාණද්වාරානං පිදහනං, සම්පයුත්තානං බන්ධනං වා. ලීනතා ලීනාකාරො, ආරම්මණග්ගහණෙ සඞ්කොචො. යස්මා ථිනෙන චිත්තස්සෙව සංහනනං හොති, මිද්ධෙන පන වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්ස විය රූපකායස්සපි, තස්මා තං පචලායිකානිද්දං පච්චුපට්ඨාපෙතීති පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානන්තිපි වට්ටති. පොත්ථරූපපටිච්ඡාදකපටො විය ආරම්මණසභාවාවච්ඡාදකො මොහො. මුඛෙ බන්ධපටො විය සම්පයුත්තධම්මෙ පත්ථරිතුං අදෙන්තං මිද්ධන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො.

සෙසාති ඉධ ලක්ඛණාදිවසෙන වුත්තාවසෙසා ඵස්සාදයො. කුසලෙසු වුත්තනයෙනාති ලක්ඛණාදිතො වුත්තනයෙන. න කොචි එත්ථ විසෙසො අත්ථීති චෙ, නො නත්ථීති ආහ ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි, විතක්කාදීනං තිණ්ණං යථාක්කමං මිච්ඡාසඞ්කප්පාදිනාමමත්තමෙව විසෙසොති අත්ථො. එකූනවීසතීති ඨපෙත්වා මානාදයො ඡ අනියතයෙවාපනකෙ සෙසා සරූපෙනාගතා පන්නරස ඡන්දාදයො ච චත්තාරො නියතයෙවාපනකාති ඉමෙ එකෙන ඌනා වීසති චෙතසිකා. අනියතයෙවාපනකානං පන ඉධ අලභන්තානම්පි එත්ථ වචනෙ කාරණං වුත්තමෙව.

ථිනමිද්ධස්ස අනියතභාවොති ථිනමිද්ධස්ස අනියතස්ස ඉධ උප්පජ්ජනකභාවමාහ, න පන පඨමෙ නියතභාවං තත්ථ සබ්බසොව අනුප්පජ්ජනතො. න හි සභාවතිඛිණං චිත්තං ථිනමිද්ධයොගී හොතීති. තතියෙ මානස්ස අනියතස්ස සම්භවෙපි නියතධම්මෙ සන්ධාය ‘‘අට්ඨාරසා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මානො පනෙත්ථ අනියතො’’ති. දිට්ඨියා සහ න උප්පජ්ජතීති එත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. චතුත්ථෙ අවසෙසාති අට්ඨාරසෙව, පඤ්චමෙ ඨපෙත්වා පීතිං දිට්ඨියා සහ අට්ඨාරසෙව, තථා ඡට්ඨෙපි. සත්තමෙ පීතියා, දිට්ඨියා ච අභාවතො සත්තරස, තථා අට්ඨමෙපි.

එතෙපි තයොති න කෙවලං කරුණාමුදිතා එව, එතෙපි තයො එකතො න උප්පජ්ජන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විසයභෙදතොයෙව. තථා හි ඉස්සා පරසම්පත්තිවිසයා, මච්ඡරියං අත්තසම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණාභාවවිසයං, කුක්කුච්චං කතාකතවිසයන්ති, තස්මා යං අභයගිරිවාසිනො වදන්ති ‘‘ඉස්සාමච්ඡෙරං යදිච්ඡාවසෙන එකතොපි උප්පජ්ජතී’’ති, න තං ගහෙතබ්බං.

සභාවතො, පරිකප්පනතො වා අනිට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අනිට්ඨාකාරං වා ආරම්මණස්ස අනුභවනං සම්භුඤ්ජනං අනිට්ඨාරම්මණානුභවනං, තං ලක්ඛණමස්සාති අනිට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං. තෙනාහ ‘‘අනිට්ඨාකාරසම්භොගරස’’න්ති, යථාභූතෙන වා අයථාභූතෙන වා අනිට්ඨාකාරෙන ආරම්මණස්ස සම්භුඤ්ජනරසං, පච්චානුභවනකිච්චන්ති අත්ථො. තිත්ථියාදීනඤ්හි සභාවතො ඉට්ඨෙ බුද්ධාදිආරම්මණෙපි අනිට්ඨාකාරතො ගහණවසෙන දොමනස්සං උප්පජ්ජති. දොමනස්සස්ස එකන්තෙන කාමධාතුයංයෙව පවත්තනතො ආහ ‘‘හදයවත්ථුපදට්ඨාන’’න්ති. තස්ස හි අනීවරණාවත්ථාය අභාවතො රූපාරූපධාතුයං අසම්භවො.

අත්තනො පවත්තිආකාරවසෙන අනිට්ඨරූපසමුට්ඨාපනවසෙන වා විරූපං සප්පනං විසප්පනං, අනිට්ඨරූපසමුට්ඨාපනවසෙනෙව වා විසප්පනං සරීරකම්පනං, තං රසො කිච්චං, සම්පත්ති වා අස්සාති විසප්පනරසො, නිස්සයස්ස හදයවත්ථුනො, සකලස්සෙව වා කායස්ස විජ්ඣත්තභාවාපාදනතො ආහ ‘‘අත්තනො නිස්සයදහනරසො වා’’ති, විජ්ඣත්තභාවාපාදනතොති ච මිලාතභාවාපාදනතොති අත්ථො. යථා කථං වියාති ආහ ‘‘දාවග්ගි වියා’’ති. සො හි වනඝටෙයෙව උප්පන්නො තමෙව දහති. දුස්සනපච්චුපට්ඨානොති අත්තනො, පරස්ස ච දූසනාකාරෙන පච්චුපට්ඨානො. සො හි යස්ස සන්තානෙ උප්පන්නො, තං එකන්තෙන අන්තමසො විරූපභාවාපාදනෙනපි දූසෙති, පරං පන දූසෙතු වා, මා වා හත්ථෙන ගහිතඅසුචි විය. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදීනි නව ආඝාතවත්ථූනි පදට්ඨානමස්සාති ආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො. සො උපයොගඵලකාලෙසු අනිට්ඨත්තා විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො. අට්ඨාරස වාති ඉස්සාදීසු අනියතෙසු එකෙන සද්ධිං අට්ඨාරස වා.

පවත්තිට්ඨිතිමත්තාති චෙතසො පවත්තිසඞ්ඛාතා ඨිතිමත්තා, මග්ගඞ්ගාදිභාවං න ගච්ඡති අධිමොක්ඛවිරහතොති අත්ථො. අථ වා පවත්තිට්ඨිතිමත්තාති ඛණට්ඨිතිමත්තා. ‘‘නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති වියා’’ති හි වුත්තං. චිත්තට්ඨිති විය සන්තානට්ඨිතියා පච්චයො භවිතුං අසමත්ථත්තා නිච්ඡයාභාවෙන අසණ්ඨහනතො චෙතසො පවත්තිපච්චයමත්තතාය පවත්තිට්ඨිතිමත්තා ඛණට්ඨිතිමත්තා පවත්තිපච්චයමත්තා ඨිති පවත්තිට්ඨිතීති කත්වා. විගතා චිකිච්ඡාති නිස්සක්කෙ පච්චත්තවචනං ‘‘පිසුණා වාචා පටිවිරතො’’තිආදීසු විය, විගතා තිකිච්ඡායාති අත්ථො. අයමෙව වා පාඨො. ‘‘විගතා චිකිච්ඡා’’ති චිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය චෙතං වුත්තං, න සබ්බථා චිකිච්ඡාය අභාවතො. ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා සංසප්පනවසෙන සෙති, සමන්තතො වා සෙතීති සංසයො. කම්පනරසාති චිත්තස්ස කම්පනකිච්චා. උද්ධච්චඤ්හි අත්තනා ගහිතාකාරෙයෙව ඨත්වා භමතීති එකාරම්මණස්මිං එව විප්ඵන්දනවසෙන පවත්තති, විචිකිච්ඡා පන යදිපි එකස්මිං ආරම්මණෙ උප්පජ්ජති, තථාපි ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො’’ති අඤ්ඤං ගහෙතබ්බාකාරං අපෙක්ඛතීති නානාරම්මණෙ කම්පනං හොති. අනිච්ඡයාකාරෙන ද්වෙළ්හකාකාරෙන පච්චුපට්ඨාති, අනිච්ඡයං වා පච්චුපට්ඨාපෙතීති අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා.

අධිමොක්ඛවිචිකිච්ඡානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විපරීතකිච්චතාය ආහ ‘‘විචිකිච්ඡාය අභාවෙනා’’ති. සමාධීති චිත්තෙකග්ගතා. සා හි ආරම්මණෙ චිත්තස්ස සම්මා ආධානතො ‘‘සමාධී’’ති වුච්චති. බලවා හොතීති බලවමිත්තෙන දින්නපිට්ඨිබලො පුරිසො විය බලවා හොති, බලාදිභාවං ගච්ඡතීති අධිප්පායො.

සත්තාරම්මණත්තාති සත්තපඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා. නනු පඤ්ඤත්තාරම්මණාපි විපාකා හොන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘කාමාවචරවිපාකානං එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා’’ති. කුතො පන විරතීනං කුසලත්තමෙවාති චාරිතන්ති ආහ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලාති (විභ. 715) හි වුත්ත’’න්ති. යදි එවං ලොකුත්තරවිපාකෙසු විරතියො න ලබ්භන්තීති? නො න ලබ්භන්ති සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ලොකියවිරතියොයෙව සන්ධාය වුත්තත්තා. තෙන ලොකියවිපාකෙසුයෙව විරතියො න සම්භවන්තීති ගහෙතබ්බං.

කායපසාදසන්නිස්සිතත්තා කායෙ භවො සාතභාවො ලක්ඛණමස්සාති කායිකසාතලක්ඛණා. චෙතසිකසුඛෙ වුත්තනයෙන පච්චුපට්ඨානාදයො නෙතබ්බාති ආහ ‘‘සෙසා වුත්තනයා එවා’’ති.

84-6. නනු ච ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ සුඛවෙදනා උප්පජ්ජති, අනිට්ඨෙ දුක්ඛවෙදනා, ඉට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තෙ උපෙක්ඛාවෙදනා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ච කුසලවිපාකා ඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ වා ආරම්මණෙ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ යුත්තො තාව ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ උපෙක්ඛාවෙදනායොගො, න පන ඉට්ඨාරම්මණෙ, න චාපි එතං සක්කා වත්තුං පරිකප්පනාවසෙන ඉට්ඨාරම්මණම්පි ඉට්ඨමජ්ඣත්තතො ගණ්හන්ති යථා ‘‘කම්මවිඤ්ඤාණ’’න්ති විපාකානං අවඤ්චනීයභාවතො, තස්මා කථං ඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච උප්පජ්ජමානෙසු චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණෙසු උපෙක්ඛාවෙදනායෙව සම්භවති, න සුඛවෙදනා, යතො තෙසු උපෙක්ඛාවෙදනා වුත්තාති ඉමං චොදනං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘ඉට්ඨාරම්මණයොගස්මි’’න්තිආදිං වත්වා පුන තස්සා සොධනත්ථං ‘‘උපාදාය ච රූපෙනා’’තිආදි වුත්තං. භූතරූපං උපාදාය නිස්සාය පවත්තං රූපං උපාදායරූපං. ‘‘උපාදාය ච රූපෙනා’’ති පන ‘‘මනසී ච කාරො’’ති එත්ථ වුත්තනයමෙව. ‘‘උපාදායකරූපෙනා’’ති වා පාඨො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථුභූතෙන චක්ඛුපසාදෙන, තථා සොතවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථුභූතෙන සොතපසාදාදිනා ච උපාදායරූපෙනාති අත්ථො. උපාදාරූපකෙ පනාති ය-කාරලොපං කත්වා නිද්දෙසො ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදීසු විය, යථාක්කමං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ආරම්මණභූතෙ රූපසද්දාදිකෙ උපාදායරූපෙති අත්ථො. සංඝට්ටනානිඝංසස්සාති සංඝට්ටනාසඞ්ඛාතස්ස නිඝංසස්ස. සංඝට්ටනායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤවිසයවිසයීභාවස්ස අනුරූපදෙසුප්පත්තිසඞ්ඛාතනිඝංසො වියාති නිඝංසොති වුච්චති. අථ වා සම්පත්තාසම්පත්තග්ගහණවසෙන සංඝට්ටනාය නිඝංසස්ස චාති අත්ථො. චක්ඛුරූපසොතසද්දා හි අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්පත්තායෙව අනුරූපදෙසුප්පත්තියා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටන්ති නාම. තතො තෙසං වසෙන ඝට්ටනාකාරභූතො අඤ්ඤමඤ්ඤාභිමුඛභාවො ‘‘සංඝට්ටනා’’ති වුත්තො. ඝානගන්ධා, පන ජිව්හාරසා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පත්තායෙව ආසන්නතරදෙසෙ උප්පන්නා අඤ්ඤමඤ්ඤං නිඝංසෙන්ති ආහච්ච තිට්ඨන්ති. තතො තෙසං වසෙන නිඝංසො වුත්තොති. දුබ්බලත්තාති අධිකරණීමත්ථකෙ පිචුපිණ්ඩකං ඨපෙත්වා පිචුපිණ්ඩෙනෙව පහතකාලෙ විය ඵුට්ඨමත්තභාවෙන දුබ්බලත්තා. දීපයෙති එවං සංඝට්ටනානිඝංසස්ස දුබ්බලත්තා වෙදනා මජ්ඣත්තට්ඨානෙ තිට්ඨතීති උපෙක්ඛායොගං පකාසෙය්ය. යදි එවං කායවිඤ්ඤාණෙපි ඉදං සමානන්ති, නොති ආහ ‘‘පසාදං පනා’’තිආදි. යථා හි අධිකරණීමත්ථකෙ කප්පාසපිචුපිණ්ඩං ඨපෙත්වා කූටෙන පහරන්තස්ස කූටං පිචුපිණ්ඩමතික්කම්ම අධිකරණිං ගණ්හාති, එවමෙවං කායද්වාරෙ බහිද්ධා මහාභූතාරම්මණං අජ්ඣත්තිකකායපසාදං ඝට්ටෙත්වා තං අතික්කම්ම පසාදපච්චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤති, නිඝංසො බලවා හොති, තස්මා ඉට්ඨාරම්මණෙ කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා සුඛවෙදනා හොති, අනිට්ඨාරම්මණෙ පන වුත්තනයෙන දුක්ඛවෙදනාති වුත්තං හොති.

මනොධාතුනාති එත්ථ කිඤ්චාපි ධාතු-සද්දො ඉධ ඉත්ථිලිඞ්ගෙයෙව දිස්සති, ඉමිනායෙව පන ආචරියස්ස වචනෙන පුල්ලිඞ්ගො අත්ථීති සිද්ධං. කෙචි පන ‘‘සක්කටවොහාරෙන වුත්ත’’න්ති වදන්ති. සම්පයුත්තා දස ධම්මාති සම්බන්ධො. තස්මාවෙත්ථාති එත්ථ ව-කාරො පදසන්ධිමත්තකරො.

කායවිඤ්ඤාණෙ දුක්ඛවෙදනාති කිඤ්චාපි සුඛාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණස්ස දුක්ඛවෙදනාසම්පයොගො වුත්තො, ඉධ පනස්සා ලක්ඛණාදිදස්සනත්ථං පුන ‘‘කායවිඤ්ඤාණෙ දුක්ඛවෙදනා’’ති උපඤ්ඤාසො කතො, රසාදයො පනස්ස කුසලවිපාකෙ සුඛවෙදනාය වුත්තවිපරියායෙන යොජෙතබ්බාති ඉධ න වුත්තා. සෙසාති සෙසචෙතසිකා.

බලප්පත්තොති සෙසාහෙතුකචිත්තසම්පයුත්තසමාධිතො අයං වීරියින්ද්රියයොගෙන බලවභාවප්පත්තො, න පන බලරාසිප්පත්තොති අත්ථො. යදි එවං කස්මා චෙතසිකවිභාගනිද්දෙසෙ ‘‘බලානි ද්වෙ ද්විචිත්තෙසූ’’ති වුත්තං? තත්ථ හි කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණයුගළං සන්ධාය තථා වුත්තං. සබ්බං සෙසාහෙතුකචිත්තෙසු චිත්තෙකග්ගතාය විභඞ්ගෙ –

‘‘කතමා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස එකග්ගතා හොති? යා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස ඨිතී’’ති (ධ. ස. 11) –

එත්තකමෙව වත්වා කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තාය එකග්ගතාය විභඞ්ගෙ –

‘‘කතමා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස එකග්ගතා හොති? යා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබල’’න්ති (ධ. ස. 11) –

බලපරියොසානං කත්වා විභජිතත්තා වීරියවිභඞ්ගෙ ච –

‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ වීරියින්ද්රියං හොති? යො තස්මිං සමයෙ චෙතසිකො වීරියාරම්භො නික්කමො පරක්කමො උය්යාමො වායාමො උස්සාහො උස්සොළ්හී ථාමො ධිති අසිථිලපරක්කමතා අනික්ඛිත්තඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා ධුරසම්පග්ගාහො වීරියං වීරියින්ද්රියං වීරියබල’’න්ති (ධ. ස. 13) –

බලපරියොසානං කත්වා විභජිතත්තා විභඞ්ගවාරෙ ආගතං සමාධිබලං, වීරියබලඤ්ච සන්ධාය ‘‘බලානි ද්වෙ ද්විචිත්තෙසූ’’ති වුත්තං, න පන ධම්මුද්දෙසවාරෙ බලරාසියං ආගතබලං සන්ධාය සබ්බාහෙතුකචිත්තෙසු ධම්මුද්දෙසස්ස මග්ගරාසිතො පට්ඨාය පරිහීනත්තා.

87. විපාකකිරියාහදයෙහීති විපාකකිරියචිත්තෙහි. හදයං මනො මානසං චිත්තන්ති හි පරියායවචනං. සොභනං ගතං ගමනමස්සාති සුගතො. භගවතො හි විනෙය්යජනූපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො සොභනං, තථා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය ධුතවිලම්බිතාදිදොසරහිතං අවහසිතරාජහංසවසභවාරණමිගරාජගමනං කායගමනං, ඤාණගමනඤ්ච නිම්මලවිපුලකරුණාසතිවීරියාදිගුණවිසෙසසමඞ්ගීභූතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධිං අනවජ්ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා සකලම්පි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන සයම්භුඤාණෙන පරිජානන්තො සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො, තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො, ලොකනිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො, ලොකනිරොධගාමිනිපටිපදාසඞ්ඛාතං මග්ගං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පත්තොති සුගතො. අථ වා සම්මා ගදතීති සුගතො. භගවා හි භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං විනෙය්යානං යථාරහං කාලයුත්තමෙව ධම්මං භාසති, තස්මා සම්මා ගදතීති ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘සුගතො’’ති වුත්තො. අථ වා සුන්දරං ඨානං සම්මාසම්බොධිං, නිබ්බානමෙව වා ගතොති සුගතො, තෙන සුගතෙන.

88. ‘‘අවගච්ඡතී’’තිආදීසු යො භික්ඛු අනූනං අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනං සුපරිපුණ්ණං තතොයෙව පරමං විසිට්ඨං ඉමං අභිධම්මාවතාරං නාම පකරණං අවගච්ඡති අවබුජ්ඣති, සම්මාඋග්ගහණධාරණාදිසම්පාදනවසෙන ඔගාහිත්වා ජානාති. අථ වා පරමනයදීපනතො පරමං ඉමං පකරණං යො අනූනං කත්වා අවගච්ඡති ජානාති, තස්සෙවං අවගච්ඡතො යථාසභාවං මනනතො මතිසඞ්ඛාතා පඤ්ඤා දුරාසදෙ මංසචක්ඛුනා පරමාණු විය ලොකියඤාණෙන දුරාසදෙ දුරාධිගන්තබ්බෙ අධිගන්තුං දුක්කරතරෙ, අතිගම්භීරට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සිනෙරුපබ්බතරාජානං රාහුආදීහි මහාකායෙහිපි සබ්බෙන සබ්බං අජ්ඣොගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය මහාසමුද්දෙ විය ඨපෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධං සාරිපුත්තාදීහිපි මහාඤාණෙහි සාවකෙහි සබ්බෙන සබ්බං අජ්ඣොගාහිතුං අසක්කුණෙය්යරූපෙ අභිධම්මනයෙ විජම්භතෙ හෙමන්තසාලපන්ති විය පත්ථරති, අභිමුඛාභිමුඛෙයෙව ධම්මෙ පවත්තතීති වා අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

චෙතසිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.