📜

3. තතියො පරිච්ඡෙදො

චෙතසිකවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා

89. නාමසාමඤ්ඤතොයෙවද්වෙපඤ්ඤාසාති ඵස්සාදිනාමසාමඤ්ඤෙන ද්වීහි අධිකා පණ්ණාස හොන්ති, සම්පයුත්තධම්මභෙදතො පන එකූනනවුතිචිත්තසම්පයුත්තො ඵස්සො එකූනනවුතිවිධොති එවමාදිනා බහුවිධාපි හොන්තීති අත්ථො.

නනු ච ඵස්සාදයො හෙට්ඨා පාළික්කමෙන දස්සිතා, ඉධ පන කස්මා න තථා වුත්තාති? එකෙකසභාවවන්තානං තංතංසාමඤ්ඤාපෙක්ඛාය එකස්මිං ඨානෙ නිද්දිසිතුකාමත්තා. ඵස්සාදයො හි මනක්කාරාවසානා තෙරස කුසලාකුසලාබ්යාකතසාමඤ්ඤතො එකතො වුත්තා, මජ්ඣත්තාදයො මුදිතාවසානා පඤ්චවීසති කුසලාබ්යාකතසාමඤ්ඤතො, ලොභාදයො පන අනොත්තප්පාවසානා අකුසලභාවසාමඤ්ඤතොති එවං තංතංසාමඤ්ඤාපෙක්ඛාය සමානසභාවා ධම්මා එකතො වුත්තාති.

90. එවං ඵස්සාදයො ධම්මෙ උද්දිසිත්වා ඉදානි ‘‘එත්තකෙසු අයං ධම්මො සමුපලබ්භතී’’ති චිත්තුප්පාදෙසු තෙසං පයොගං දස්සෙතුං පඨමං තාව චිත්තගණනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුපඤ්ඤාසධා’’තිආදි. කාමෙති කාමාවචරෙති වුත්තං හොති. එවං ‘‘රූපෙ අරූපෙ’’ති එත්ථාපි. ආසවවිසයත්තාභාවතො න විජ්ජන්ති එතෙසු ආසවාති අනාසවා.

91-2. සමාසතොති විත්ථාරාපෙක්ඛාය වුත්තං, න ඉතොපි සමාසස්ස අභාවතො. අතිසඞ්ඛෙපතො පන එකූනනවුති චිත්තුප්පාදා හොන්ති. එතෙසූති ඉමෙසු චිත්තුප්පාදෙසු. තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං උප්පත්තිං එකෙකං උද්ධරිත්වා චිත්තචෙතසිකෙසු භික්ඛූනං පාටවත්ථාය පවක්ඛාමීති සම්බන්ධො. එකකන්ති එකෙකං, ගාථාබන්ධවසෙන එ-කාරලොපො.

93. චෙතසිකවිභාගං වත්තුකාමොපි අවිනිබ්භොගධම්මෙ දස්සෙතුං චිත්තෙන සහ එකතො කත්වා ආහ ‘‘ඵස්සපඤ්චක’’න්ති. එකතො උප්පාදො එතෙසන්ති එකුප්පාදා, සහ ඛීයන්තීති සහක්ඛයා, එකතො උප්පජ්ජිත්වා එකතො නිරුජ්ඣනකාති අත්ථො.

94. සබ්බෙස්වෙව එකවීසසතෙසු චිත්තෙසු සමුපලබ්භනතො සබ්බසාධාරණා. කිඤ්චාපි අනන්තරගාථාය චිත්තෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවකථනෙනෙව ඉමෙසං සබ්බසාධාරණතා වුත්තා, තත්ථ පන එකුප්පාදාදිමත්තකථනමෙව ඉච්ඡිතං, න සබ්බසාධාරණතා. වුත්තොපි වායමත්ථො තත්ථ අපාකටත්තා පුන පාකටං කත්වා ඉධ වුත්තොති.

95-100. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතචතුචත්තාලීසකාමාවචරචිත්තෙසු, ලොකියලොකුත්තරවසෙන එකාදසසු පඨමජ්ඣානිකචිත්තෙසු චාති පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තෙසු විතක්කස්ස දෙසිතත්තා ආහ ‘‘විතක්කො…පෙ… සමුදීරිතො’’ති. විචාරො පඤ්චපඤ්ඤාසසවිතක්කචිත්තෙසු චෙව එකාදසසු දුතියජ්ඣානිකචිත්තෙසු චාති ඡසට්ඨිචිත්තෙසු උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘චාරො…පෙ… ජායතෙ’’ති.

එකපඤ්ඤාසචිත්තෙසු පීතීති කායවිඤ්ඤාණවජ්ජිතෙසු අට්ඨාරසසු සොමනස්සසහගතකාමාවචරචිත්තෙසු චෙව චතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතතෙත්තිංසරූපජ්ඣානිකචිත්තෙසු චාති එකපඤ්ඤාසචිත්තෙසු පීති ජායති. තෙසට්ඨියා සුඛන්ති එකපණ්ණාසසප්පීතිකචිත්තෙසු චෙව එකාදසසු චතුත්ථජ්ඣානිකචිත්තෙසු, කුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණෙ චාති තෙසට්ඨියා චිත්තෙසු සුඛං ජායති. තෙසට්ඨිසුඛසහගතචිත්තානි චෙව තීණි ච දුක්ඛසහගතානීති ඡසට්ඨිචිත්තෙ වජ්ජෙත්වා අවසෙසපඤ්චපණ්ණාසචිත්තෙසු උපෙක්ඛා උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘උපෙක්ඛා පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තෙසූ’’ති. දුක්ඛං තීසූති ද්වීසු පටිඝචිත්තෙසු චෙව අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණෙ චාති තීසු චිත්තෙසු දුක්ඛං ජායති. හොති…පෙ… සොමනස්සින්ද්රියන්ති තෙසට්ඨියා සුඛසහගතචිත්තෙසු එකමෙව කායවිඤ්ඤාණං අපනෙත්වා අවසෙසෙසු සොමනස්සින්ද්රියං හොති. අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණවසෙන එකමෙව දුක්ඛින්ද්රියසහගතං, තථා කුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණමෙව සුඛින්ද්රියසම්පයුත්තන්ති ආහ ‘‘දුක්ඛින්ද්රියං…පෙ… සුඛින්ද්රිය’’න්ති.

අහෙතුකවිපාකකිරියාමනොධාතුවජ්ජිතෙසු මජ්ඣිමගණනාය පඤ්චාධිකසතපරිමිතෙසු කුසලාකුසලවිපාකකිරියාචිත්තෙසු වීරියං දෙසිතන්ති ආහ ‘‘පඤ්චුත්තර…පෙ… ආහා’’ති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙසු සත්තෙ විනෙති, විගතො වා නායකො ඉමස්ස, විසිට්ඨො වා සබ්බලොකස්ස නායකො සාමි, විසෙසෙන වා විනෙය්යසත්තෙ නිබ්බානපුරං නෙතීති විනායකො. සමාධින්ද්රියං විචිකිච්ඡාවජ්ජිතවීරියසහගතචිත්තෙසු වුත්තන්ති ආහ ‘‘චතුත්තරසතෙ’’තිආදි.

අට්ඨාරස අහෙතුකචිත්තානි, ද්වෙ එකහෙතුකචිත්තානි ච වජ්ජෙත්වා අවසෙසඑකුත්තරසතෙ චිත්තෙ ඡන්දො උප්පජ්ජතීති දස්සෙතුං ‘‘සබ්බාහෙතුකචිත්තානී’’තිආදි වුත්තං. දස විඤ්ඤාණෙති කුසලාකුසලවිපාකවසෙන ද්විගුණිතෙ චක්ඛාදිකෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණෙ.

102-6. නියතා න යෙවාපනකා විය කදාචීති අත්ථො. කථං පනෙතෙ එකනවුතියා චිත්තෙස්වෙව ජායන්තීති ආහ ‘‘අහෙතුකෙසූ’’තිආදි. එකූනාසීතියාති ද්වාදස ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරානි, පඤ්චදස රූපාවචරානි, ද්වාදස අරූපාවචරානි, සමචත්තාලීස ලොකුත්තරචිත්තානීති එවං එකූනාසීතියා තිහෙතුකචිත්තෙසු. අට්ඨවීසතියා චිත්තෙති සොළසසු කාමාවචරකුසලමහාකිරියාසු, ද්වාදසසු ච ලොකියචතුත්ථජ්ඣානචිත්තෙසු චාති අට්ඨවීසතිචිත්තෙසු. සාට්ඨකෙ චත්තාලීසවිධෙති අට්ඨසහිතෙ චත්තාලීසවිධෙ, අට්ඨචත්තාලීසවිධෙති වුත්තං හොති. ඡ යුගළානීති කායපස්සද්ධිචිත්තපස්සද්ධාදීනි ඡ යුගළානි. කුසලාබ්යාකතා චාති කුසලචිත්තසම්පයොගතො කුසලා, අබ්යාකතචිත්තසම්පයොගතො අබ්යාකතාති කුසලෙනපකාසනවිධානෙසු ඡෙකෙන සත්ථුනා පකාසිතා දෙසිතාති අත්ථො.

108-111. සංසයොති විචිකිච්ඡා. සා හි සංසෙති සමන්තතො සෙති, ‘‘එවං නු ඛො, නො නු ඛො’’ති පරිසප්පතීති සංසයො. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදිකෙ එසති ගවෙසතීති මහෙසී. තෙන මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. අට්ඨසූති අට්ඨලොභසහගතචිත්තෙසු. චතූසූති තෙස්වෙව දිට්ඨිසහගතචිත්තෙසු. දිට්ඨිවියුත්තෙසු චතූසූති සම්බන්ධො. ද්වීස්වෙවාති ද්වීසු දොසමූලකචිත්තෙසු. ද්වීසු ජායන්ති නො සහාති දොසමූලෙස්වෙව ද්වීසු ජායන්ති, සහ පන න උප්පජ්ජන්ති, උසූයනකාලෙ ඉස්සා, මච්ඡරණකාලෙ මච්ඡෙරන්තිආදිනා නානා හුත්වාව උප්පජ්ජන්ති. පඤ්චසූති පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු.

112. චිත්තස්ස චෙතසිකත්තාභාවෙපි කුසලාකුසලාබ්යාකතධම්මානං ගණනට්ඨානතො ‘‘මනො’’ති චිත්තම්පි වුත්තං.

114-5. එත්තාවතා චෙතසිකවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි එකෙකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ ලබ්භමානරාසීසු අඞ්ගවිභාගදස්සනත්ථං ‘‘එකූනතිංසචිත්තෙසූ’’තිආදි වුත්තං. නනු ච ඵස්සපඤ්චමකරාසි සබ්බපඨමං ආගතා, සා කස්මා න වුත්තාති? සබ්බසාධාරණභාවතො. න හි සො චිත්තුප්පාදො අත්ථි, යො ඵස්සපඤ්චමකවිනිමුත්තොති. එකාදස පඨමජ්ඣානිකානි සොමනස්සසහගතානි, ද්වාදස සහෙතුකකාමාවචරානි, තථා චත්තාරි අකුසලානි, සුඛසන්තීරණහසිතුප්පාදානි ද්වෙති එකූනතිංසචිත්තෙසු පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං පඤ්චකරාසිසඞ්ඛාතං මතං. චතු…පෙ… නිද්දිසෙති එකාදස දුතියජ්ඣානිකානි, කුසලවිපාකකිරියාවසෙන ද්වාදස උපෙක්ඛාසහගතසහෙතුකකාමාවචරානි, උපෙක්ඛාදොමනස්සසහගතානි අට්ඨ අකුසලානි, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතඋපෙක්ඛාසහගතානි ඡ අහෙතුකචිත්තානි චාති ඉමානි සත්තතිංස චිත්තානි යථායොගං චතූහි ඣානඞ්ගෙහි යුත්තානි. එත්ථ හි එකාදස දුතියජ්ඣානිකානි විචාරපීතිසුඛසමාධීහි සහගතානි, ඉතරානි යථායොගං උපෙක්ඛාදොමනස්සෙසු එකෙකෙන විතක්කවිචාරසමාධීහීති චතූහි සම්පයුත්තානි.

එකාදසවිධන්ති එකාදසවිධං තතියජ්ඣානිකචිත්තං පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතායොගතො තිවඞ්ගිකමුදීරිතං. චතුත්තිංස…පෙ… මුදීරිතන්ති ද්වාදස අරූපාවචරචිත්තානි, ද්වාවීසති චතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානිකානි සාසවානාසවානීති චතුත්තිංස චිත්තානි යථායොගං උපෙක්ඛෙකග්ගතායොගතො, සුඛෙකග්ගතායොගතො ච දුවඞ්ගිකමුදීරිතං. චතුත්ථජ්ඣානිකානි හි එකාදස සුඛෙකග්ගතාසහිතානි, සෙසානි තෙවීසති උපෙක්ඛෙකග්ගතාසහිතානි.

116. සභාවෙනාවිතක්කෙසූති දුතියජ්ඣානාදයො විය භාවනාබලෙන විනා සභාවෙනෙව අවිතක්කෙසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු. තෙසු හි විජ්ජමානානිපි සෙසඣානඞ්ගානි විතක්කවිරහෙන උපනිජ්ඣානකිච්චෙසු අසමත්ථානි. තෙනෙව හි අට්ඨකථායම්පි ‘‘විතක්කපච්ඡිමකඤ්හි ඣානඞ්ගං නාමා’’ති වුත්තං. භාවනාය අවිතක්කභාවප්පත්තානි පන භාවනාබලෙනෙව උපනිජ්ඣානකිච්චෙසු පටුතරා, තස්මා සභාවෙනාවිතක්කෙසු ඣානඞ්ගානි න උද්ධරෙය්ය. ‘‘න උද්ධටා’’ති වා පාඨො, න උද්ධටානීති අත්ථො.

යදි එවං කස්මා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු සරූපෙනෙව චිත්තෙකග්ගතා වුත්තා, නනු තස්සා විතක්කවිරහෙන ඣානඞ්ගකිච්චෙ අසමත්ථතාය රාසිභජනාභාවතො යෙවාපනකවසෙන වචනං යුත්තන්ති ? වුච්චතෙ – කුසලාකුසලෙසු අවිජ්ජමානධම්මස්ස විපාකෙසුපි අනුපලබ්භනතො ඣානඞ්ගකිච්චස්ස අකරණෙපි කුසලාකුසලෙසු දෙසිතනියාමෙනෙව සරූපෙන ඉධාපි වුත්තා. හොතු තාව එතං, ඣානරාසියං වෙදනා කස්මා වුත්තා. සා හි සබ්බචිත්තසාධාරණභාවතො ඵස්සපඤ්චකරාසිම්හි චෙව, උපෙක්ඛාදිඉන්ද්රියභාවතො ඉන්ද්රියරාසිම්හියෙව වත්තබ්බා, න ඉතරත්ථ තදභාවතොති? සච්චං, වෙදනා පන සබ්බවෙදනානං සාමඤ්ඤසභාවෙන ඵස්සපඤ්චකෙ ආගතවෙදනා ච අපරෙන විසෙසවචනෙන තත්ථ නිද්දිට්ඨා, න තත්ථ අන්තොකරණත්ථං. තෙනෙව හි ධම්මසඞ්ගණියං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු සඞ්ගහවාරෙ ඣානඞ්ගරාසි න උද්ධටාති රූපධාතුයං තිණ්ණං මහාභූතානං අප්පටිඝභාවෙපි කාමධාතුයං සප්පටිඝමහාභූතෙහි සමානභාවතො තත්ථාපි සප්පටිඝභාවො විය ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු වෙදනාචිත්තෙකග්ගතානං විතක්කවියොගෙන ඣානකිච්චාකරණෙපි සවිතක්කචිත්තෙසු ඣානචිත්තසමඞ්ගීවෙදනාදීහි සමානත්තා ඣානඞ්ගභාවෙන වචනං නාම යුත්තං. තෙනෙව ච නාමරූපසමාසෙ ‘‘ඵස්සපඤ්චකරාසිඣානදුකරාසිඉන්ද්රියත්තිකරාසී’’ති වුත්තන්ති. අථ වා කිං එතාය යුත්තිචින්තාය, ධම්මසභාවවෙදිනා තථාගතෙන ධම්මසභාවං අවිරජ්ඣිත්වා දෙසිතන්ති න එත්ථ අනුයොගො කාතබ්බොති. අහෙතුකචිත්තානං ආරම්මණෙ සුප්පතිට්ඨිතතාභාවෙන අනිය්යානිකත්තා වුත්තං ‘‘සබ්බා…පෙ… න උද්ධරෙ’’ති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායම්පි ‘‘හෙතුපච්ඡිමකො මග්ගො’’ති.

117. තීණි සොළසචිත්තෙසූති පන්නරසසු අහෙතුකවිපාකචිත්තෙසු චෙව කිරියාමනොධාතුම්හි චාති සොළසසු චිත්තෙසු. මනින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං වෙදනින්ද්රියෙසු ලබ්භමානමෙකන්ති තීණින්ද්රියානි හොන්ති. ඉමෙසුපි කුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණධාතුයං මනින්ද්රියසුඛින්ද්රියජීවිතින්ද්රියවසෙන තීණින්ද්රියානි, අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණධාතුයං දුක්ඛින්ද්රියෙන සහ තීණි, සුඛසන්තීරණෙ සොමනස්සින්ද්රියෙන සහ තීණි, අවසෙසතෙරසචිත්තෙසු උපෙක්ඛින්ද්රියෙන සහ තීණීති. එත්ථ චිත්තන්ති සසම්පයුත්තධම්මස්ස චිත්තුප්පාදස්ස අධිප්පෙතත්තා මනින්ද්රියස්සාපි ආධාරභාවො යුජ්ජෙය්ය. ඉතරථා හි මනින්ද්රියන්ති චිත්තස්සෙව ගහණෙ තස්ස අත්තනො ච ආධාරභාවො න යුජ්ජතීති. එකස්මිං පන චත්තාරීති එකස්මිං විචිකිච්ඡාසහගතෙ වීරියින්ද්රියමනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියවසෙන චත්තාරි. පඤ්ච තෙරසසූති ඨපෙත්වා විචිකිච්ඡාසහගතං අවසෙසානි එකාදස අකුසලචිත්තානි, කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයන්ති තෙරසසු චිත්තෙසු වීරියින්ද්රියාදීනි තීණි, සමාධින්ද්රියං, වෙදනින්ද්රියෙසු ලබ්භමානං එකන්ති පඤ්චින්ද්රියානි. එත්ථ හි ද්වීසු දොසමූලෙසු වීරියින්ද්රියසමාධින්ද්රියමනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියදොමනස්සින්ද්රියවසෙන පඤ්ච, පඤ්චසු සොමනස්සසහගතෙසු පුරිමානි චත්තාරි සොමනස්සින්ද්රියෙන සද්ධිං පඤ්ච, සෙසෙසු උපෙක්ඛින්ද්රියෙන සද්ධිං පඤ්ච හොන්ති.

118. සත්ත ද්වාදසචිත්තෙසූති ද්වාදසසු ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙසු සද්ධාසතිසමාධිවීරියජීවිතමනින්ද්රියානි ච වෙදනින්ද්රියෙසු ලබ්භමානමෙකන්ති සත්ත ඉන්ද්රියානි. තත්ථ හි ඡසු සොමනස්සසහගතෙසු සද්ධින්ද්රියාදීනි ඡ සොමනස්සින්ද්රියෙන සද්ධිං සත්ත, ඉතරෙසු ඡසු උපෙක්ඛින්ද්රියෙන සද්ධිං සත්ත හොන්ති. එකෙනූනෙසු…පෙ… මනෙසු චාති ද්වාදස ඤාණසම්පයුත්තානි කාමාවචරානි, සත්තවීසති ලොකියජ්ඣානචිත්තානි චාති එකූනචත්තාලීසවිධෙසු ලොකියචිත්තෙසු පුරිමානි සත්ත, පඤ්ඤින්ද්රියඤ්චාති අට්ඨෙව ඉන්ද්රියානි. එත්ථ හි සොමනස්සසහගතෙසු ඡසු කාමාවචරෙසු, ද්වාදසසු රූපාවචරචතුක්කජ්ඣානෙසු චාති අට්ඨාරසචිත්තෙසු සොමනස්සින්ද්රියෙන, සෙසෙසු ච උපෙක්ඛින්ද්රියෙන සද්ධිං යොජෙත්වා අට්ඨින්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි.

119. චත්තාලීසාය චිත්තෙසු නවකන්ති සමචත්තාලීසවිධෙසු ලොකුත්තරචිත්තෙසු පුරිමානි අට්ඨඉන්ද්රියානි, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති ඉමෙසු ලබ්භමානමෙකන්ති ඉන්ද්රියානං නවකා. සොතාපත්තිමග්ගෙසු හි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං ලබ්භති. සොතාපත්තිඵලතො පට්ඨාය අරහත්තමග්ගපරියොසානෙසු තං න ලබ්භති. තස්ස ඨානෙ අඤ්ඤින්ද්රියං. අරහත්තඵලෙ තම්පි න ලබ්භති. තස්ස ඨානෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං තිට්ඨතීති. එවන්ති ඡහි ඉන්ද්රියෙහි සම්පයුත්තස්ස අභාවතො කත්ථචි තීණි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි පඤ්ච, කත්ථචි සත්ත, කත්ථචි අට්ඨ, කත්ථචි නවින්ද්රියානීති එවං ඡහි ආකාරෙහි ඉන්ද්රියයොගොපි, න කෙවලං ඣානඞ්ගයොගොව, අථ ඛො ඉන්ද්රියෙහි සහ චිත්තුප්පාදානං සම්පයොගොපි වෙදිතබ්බොති.

120-3. ඉදානි මග්ගඞ්ගසම්පයොගං දස්සෙන්තො පඨමං තාව යෙසු චිත්තෙසු මග්ගඞ්ගානි න ලබ්භන්ති, තානි දස්සෙත්වා පච්ඡා මග්ගඞ්ගයොගචිත්තුප්පාදෙ දස්සෙතුං ‘‘අමග්ගඞ්ගානී’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතස්මිං එකවීසසතප්පභෙදෙ චිත්තස්මිං, ඉමස්මිං මග්ගඞ්ගාධිකාරෙ වා. විඤ්ඤාණෙසු ද්විපඤ්චසූති සභාවාවිතක්කෙසු චක්ඛාදීසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු. කිඤ්චාපි හෙට්ඨා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු ඣානඞ්ගාභාවො, අහෙතුකෙසු ච මග්ගඞ්ගාභාවො වුත්තොව, අඣානඞ්ගානි පන තත්ථ අධිකාරවසෙන වුත්තානි, ඉධ පසඞ්ගාගතවසෙන. අමග්ගඞ්ගානි තත්ථ පසඞ්ගාගතවසෙන, ඉධ අධිකාරවසෙනාති න කොචි පුනරුත්තිදොසො.

එකන්ති විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං චිත්තං. තඤ්හි මිච්ඡාසඞ්කප්පමිච්ඡාවායාමයොගතො ද්වෙ මග්ගඞ්ගානි එත්ථාති දුමග්ගඞ්ගං. තිමග්ගඞ්ගානි සත්තසූති චත්තාරි දිට්ඨිවිප්පයුත්තානි, ද්වෙ දොසමූලානි, උද්ධච්චසහගතචිත්තන්ති සත්තසු මිච්ඡාසඞ්කප්පමිච්ඡාවායාමමිච්ඡාසමාධියොගතො තිමග්ගඞ්ගානි. චත්තාලීස…පෙ… චතුරඞ්ගිකොති ද්වාදස ඤාණවිප්පයුත්තානි, චත්තාරි දිට්ඨිසම්පයුත්තානි, පඨමජ්ඣානිකවජ්ජානි චතුවීසති මහග්ගතචිත්තානීති චත්තාලීසචිත්තෙසු යො මග්ගො ලබ්භති, සො යථායොගං සම්මාසඞ්කප්පසම්මාවායාමසම්මාසතිසම්මාසමාධියොගතො, මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පමිච්ඡාවායාමමිච්ඡාසමාධියොගතො, සම්මාදිට්ඨිසම්මාවායාමසම්මාසතිසම්මාසමාධියොගතො ච චතුරඞ්ගිකො මතො. තත්ථ ඤාණවිප්පයුත්තෙසු ද්වාදසසු පඨමානි චත්තාරි, දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු මජ්ඣිමානි, සෙසෙසු පච්ඡිමානි ලබ්භන්ති.

පඤ්චද්දසසු…පෙ… පඤ්චඞ්ගිකොති ද්වාදසසු ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරෙසු චෙව තීසු ලොකියපඨමජ්ඣානිකෙසු චාති පන්නරසසු චිත්තෙසු සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පසම්මාවායාමසම්මාසතිසම්මාසමාධිවසෙන පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො. නනු ච සම්මාවාචාදයො කාමාවචරෙසු ලබ්භන්තීති? සච්චං ලබ්භන්ති, පාඨෙ පන අනාගතත්තා ඉධ පරිච්චත්තාති. ද්වත්තිංසචිත්තෙසූති පඨමජ්ඣානිකවජ්ජෙසු ද්වත්තිංසලොකුත්තරචිත්තෙසු. සත්තඞ්ගිකොති අවිතක්කත්තා සම්මාසඞ්කප්පො න ලබ්භතීති තං පරිච්චජිත්වා අවසෙසසත්තමග්ගඞ්ගවසෙන සත්තඞ්ගිකො වුත්තො.

යත්ථ පන සම්මාසඞ්කප්පො ලබ්භති, තත්ථ තෙන සහ අට්ඨඞ්ගිකොති ආහ ‘‘මග්ගො අට්ඨසූ’’තිආදි. තත්ථ අට්ඨසු චිත්තෙසූති පඨමජ්ඣානිකෙසු අට්ඨසු ලොකුත්තරචිත්තෙසු. එවන්ති ඡහි මග්ගඞ්ගෙහි සම්පයුත්තස්ස අභාවතො කත්ථචි ද්වෙ මග්ගඞ්ගානි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි පඤ්ච, කත්ථචි සත්ත, කත්ථචි අට්ඨාති එවං ඡහි පකාරෙහි.

124-6. ඉදානි බලසම්පයොගං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බලානි ද්වෙ’’තිආදි. තත්ථ වීරියබලසමාධිබලවසෙන ද්වෙ බලානි කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙ විභඞ්ගවාරෙ ආගතානි වීරියබලසමාධිබලානි පච්චෙකං ලබ්භන්තීති ‘‘ද්වෙ ද්විචිත්තෙසූ’’ති වුත්තං. එකස්මිං තීණීති එකස්මිං විචිකිච්ඡාසහගතෙ වීරියබලඅහිරිකබලඅනොත්තප්පබලවසෙන තීණි බලානි. එකාදසසු චත්තාරීති විචිකිච්ඡාසහගතවජ්ජෙසු එකාදසසු අකුසලචිත්තෙසු සමාධිබලඤ්චෙව පුබ්බෙ වුත්තානි තීණීති චත්තාරිබලානි. ඡ ද්වාදසසූති ද්වාදසසු ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙසු සද්ධාවීරියසතිසමාධිහිරිඔත්තප්පවසෙන ඡ බලානි.

එකූනාසීතියාසත්තාති ද්වාදසසු ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරචිත්තෙසු චෙව සත්තවීසතිමහග්ගතචිත්තෙසු ච චත්තාලීසාය ලොකුත්තරචිත්තෙසු චාති එකූනාසීතිවිධෙසු චිත්තෙසු සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාහිරිඔත්තප්පවසෙන සත්ත බලානි. සොළසෙවාබලානීති පඤ්චදස අහෙතුකවිපාකානි, කිරියාමනොධාතුආවජ්ජනඤ්චාති සොළස බලවිප්පයොගතො අබලචිත්තානි. එවන්ති පඤ්චහි බලෙහි සම්පයුත්තස්ස අභාවතො කත්ථචි ද්වෙ, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි ඡ, කත්ථචි සත්තාති පඤ්චහි ආකාරෙහි සබලං, ඉමෙසු එකස්සාපි අභාවතො අබලම්පි ච විඤ්ඤෙය්යං, විජානිතබ්බන්ති අත්ථො. හෙතුරාසිආදයො විනිච්ඡයභාවතො න වුත්තාති වෙදිතබ්බං. යෙසු චිත්තෙසු යානි ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගබලින්ද්රියානි ජායන්තීති සම්බන්ධො. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ඉන්ද්රියානං ඔසානකරණං.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

චෙතසිකවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.