📜

4. චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො

එකවිධාදිනිද්දෙසවණ්ණනා

128-30. විජානනසභාවතොති ආරම්මණවිජානනසභාවත්තා. නනු ච හෙට්ඨා සාරම්මණතො එකවිධභාවො වුත්තොති? සච්චං වුත්තො, සො පන චෙතසිකානඤ්ච සාධාරණොති ඉධ තබ්බිවජ්ජනත්ථං විජානනලක්ඛණතාව වුත්තා. සඞ්ඛෙපගණනවසෙන ච සහෙතුකානං එකසත්තතිවිධතා වුත්තා. හෙතුවාදිනාති කුසලාකුසලාබ්යාකතහෙතූනං බ්යාකරණකුසලෙන . අථ වා ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා , තෙසං හෙතුං තථාගතො ආහා’’ති (අප. ථෙර 1.1.286; මහාව. 60) වචනතො තංතංපච්චයුප්පන්නධම්මානං තංතංපච්චයවාදිනා.

131-4. සවත්ථුකාවත්ථුකතොති එකන්තෙන සබ්බවත්ථුනිස්සිතභාවතො චෙව තදභාවතො ච. කෙචි පන හදයවත්ථුවසෙන සවත්ථුකාවත්ථුකතං වණ්ණෙන්ති, තං න යුජ්ජති සවත්ථුකනිද්දෙසෙ ‘‘සබ්බො කාමවිපාකො’’ති පසාදනිස්සිතානම්පි සඞ්ගහිතත්තා. උභයවසෙනාති සවත්ථුකාවත්ථුකවසෙන. කානිචි හි චිත්තානි එකන්තෙන සවත්ථුකානි, කානිචි අවත්ථුකානෙව, කානිචි උභයසභාවානි. තථා චෙව නිද්දිසති ‘‘සබ්බො කාමවිපාකො චා’’තිආදි.

සබ්බො කාමවිපාකො චාති සහෙතුකාහෙතුකභින්නො සබ්බො තෙවීසතිවිධො කාමාවචරවිපාකො ච. ආදිමග්ගොති සොතාපත්තිමග්ගො. සො හි සබ්බලොකුත්තරෙසු ආදිතො උප්පජ්ජනතො, අට්ඨසු අරියපුග්ගලෙසු ආදිපුග්ගලස්ස සම්බන්ධීති වා ‘‘ආදිමග්ගො’’ති වුච්චති. විනා වත්ථුන්ති සකසකවත්ථුං විනා නුප්පජ්ජන්ති. තෙනෙව හෙතානි අරූපභවෙ නුප්පජ්ජන්ති තත්ථ වත්ථූනං අභාවතො. ‘‘නුප්පජ්ජන්ති විනා වත්ථු’’න්ති ච ඉදං අන්තොභාවිතකාරණත්ථං කත්වා වුත්තං. තෙන යස්මා වත්ථුං විනා නුප්පජ්ජන්ති, තස්මා එකන්තෙන සවත්ථුකාති වුත්තං හොති.

එකන්තෙන අවත්ථුකා අරූපභවෙයෙව පටිසන්ධාදිවසෙන පවත්තනතො. කථං පන රූපසන්නිස්සයෙන විනා තත්ථ අරූපං පවත්තති, කස්මා න පවත්තති පඤ්චවොකාරෙති? තථා අදස්සනතො. යදි එවං කබළීකාරාහාරෙනපි විනා රූපධාතුයං රූපෙන පවත්තිතබ්බං, කිං කාරණා? කාමධාතුයං තථා අදස්සනතො. අපි තු යස්ස චිත්තසන්තානස්ස පවත්තිකාරණං රූපෙ අවිගතතණ්හං, තස්ස සහ රූපෙන පවත්ති. යස්ස පන නිබ්බත්තිකාරණං රූපෙ විගතතණ්හං, තස්ස විනා රූපෙන පවත්ති කාරණස්ස තංවිමුඛතායාති රූපසන්නිස්සයෙන විනා තත්ථ අරූපං පවත්තති. ද්වෙචත්තාලීස සෙසානීති මනොද්වාරාවජ්ජනං කුසලකිරියාවසෙන සොළස කාමාවචරානි, තථෙව අට්ඨ අරූපාවචරානි, පඨමමග්ගවජ්ජානි සත්ත ලොකුත්තරානි, පටිඝද්වයවජ්ජිතදසඅකුසලානි චෙති ද්වෙචත්තාලීස වුත්තාවසෙසචිත්තානි.

135-7. රූපාදීසු එකෙකමෙව ආරම්මණං ඉමස්සාති එකෙකාරම්මණං. තස්ස තස්ස ආරම්මණස්ස ආපාථගතකාලෙ තංතංවිජානනවසෙන පඤ්චපි ආරම්මණානි ඉමස්සාති පඤ්චාරම්මණං. එවම්පීති න කෙවලං සවත්ථුකාදිවසෙනෙව, අථ ඛො එකෙකාරම්මණාදිතොපි. අභිඤ්ඤාවජ්ජිතානං සබ්බමහග්ගතානම්පි ධම්මාරම්මණභාවෙන එකාරම්මණත්තා ආහ ‘‘සබ්බං මහග්ගත’’න්ති. පණ්ණත්තාරම්මණතො එකාරම්මණන්ති කෙචි. තං අරූපාවචරදුතියචතුත්ථජ්ඣානානි පත්වා න යුජ්ජති තෙසං මහග්ගතාරම්මණත්තා. අභිඤ්ඤාද්වයස්ස ඡළාරම්මණිකභාවෙන, තස්ස ච රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානතො අභින්නත්තා තං පහාය ‘‘තෙචත්තාලීසා’’ති වුත්තං.

141. පුඤ්ඤවිපාකකිරියතො කාමෙ ද්වාදසාති සම්බන්ධො. ධාති නිපාතමත්තං. පුඤ්ඤවිපාකක්රියතොති ඤාණවිප්පයුත්තකුසලවිපාකකිරියතො.

143-9. ඉරියාය කායිකාය කිරියාය පවත්තිපථභාවතො ඉරියාපථො, ගමනාදි. අත්ථතො තදවත්ථා රූපප්පවත්ති. කාමඤ්චෙත්ථ රූපවිනිමුත්තො ඉරියාපථො, විඤ්ඤත්ති වා නත්ථි, තථාපි සබ්බං රූපසමුට්ඨාපකචිත්තං ඉරියාපථුපත්ථම්භකං, විඤ්ඤත්තිවිකාරුප්පාදනඤ්ච හොති. යං පන චිත්තං විඤ්ඤත්තිජනකං , තං එකංසතො ඉතරද්වයස්ස ජනකං අවිනාභාවතො, තථා ඉරියාපථුපත්ථම්භකං රූපස්සාති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං ‘‘රූපීරියාපථවිඤ්ඤත්ති-ජනකාජනකාදිතො’’ති ඉරියාපථවිඤ්ඤත්තීනං විසුං ගහණං. ජනකාජනකාදිතොති තිණ්ණම්පි ජනකතො, කස්සචිපි අජනකතො, ද්වින්නං එකස්ස ච ජනකතො. කානිචි හි චිත්තානි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉරියාපථං කප්පෙන්ති, විඤ්ඤත්තිං ජනයන්ති. කානිචි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉරියාපථං කප්පෙන්ති, විඤ්ඤත්තිං න ජනයන්ති. කානිචි රූපමෙව සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉතරද්වයං න කරොන්ති. කානිචි තීණි න කරොන්තෙව. තථා චෙව දස්සෙති ‘‘ද්වාදසාකුසලා’’තිආදි. එවඤ්චාපි හි තං චිත්තන්ති න කෙවලං අහෙතුකාදිතොව, එවං රූපාදිජනකාදිතොපි තං චතුබ්බිධං. ‘‘එවඤ්චාදිම්හි ත’’න්තිපි ලිඛන්ති. තස්ස පන ආදිම්හි නික්ඛිත්තං චිත්තං එවඤ්ච චතුබ්බිධන්ති අත්ථං වදන්ති. තත්ථාති තෙසු රූපජනකාදීසු. දස කිරියාති මනොධාතුවජ්ජා දස කිරියා.

සමුට්ඨාපෙන්ති රූපානීති අත්තනො උප්පාදක්ඛණෙයෙව අත්තනා ජනෙතබ්බරූපානි සමුට්ඨාපෙන්ති. කප්පෙන්තීති සන්නාමෙන්ති. යථාපවත්තං ඉරියාපථං උපත්ථම්භෙන්ති. යථා හි අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙහි වීථිචිත්තෙහි අබ්බොකිණ්ණෙ භවඞ්ගෙ පවත්තමානෙ අඞ්ගානි ඔසීදන්ති, පවෙධන්තා විය හොන්ති, න එවං ද්වත්තිංසවිධෙසු වක්ඛමානෙසු ච ඡබ්බීසතිවිධෙසු ජාගරණචිත්තෙසු පවත්තමානෙසු. තදා පන අඞ්ගානි උපත්ථද්ධානි යථාපවත්තඉරියාපථභාවෙනෙව පවත්තන්ති. ජනයන්ති ච විඤ්ඤත්තින්ති මනොද්වාරෙ පවත්තා එව විඤ්ඤත්තිං ජනයන්ති, න පන පඤ්චද්වාරෙ පවත්තාති දට්ඨබ්බං.

ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානං ඣානඞ්ගයොගාභාවෙන රූපාජනකත්තා ආහ ‘‘ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණා’’ති. ඣානඞ්ගානි හි චිත්තෙන සහ රූපසමුට්ඨාපකානි, තෙසං අනුබලප්පදායකානි මග්ගඞ්ගාදීනි තෙසු විජ්ජමානෙසු සවිසෙසං රූපප්පවත්තිදස්සනතො. අරූපවිපාකා පන රූපවිරාගභාවනාය නිබ්බත්තත්තා හෙතුනො තංවිමුඛතාය රූපං න සමුට්ඨාපෙන්තීති ආහ ‘‘විපාකා ච අරූපිසූ’’ති.

150. සබ්බෙසං සන්ධිචිත්තන්ති සබ්බෙසං සත්තානං පටිසන්ධිචිත්තං. තඤ්හි වත්ථුදුබ්බලතාය, අප්පතිට්ඨිතතාය, පච්චයවෙකල්ලතො, ආගන්තුකතාය ච රූපං න සමුට්ඨාපෙති. තථා හි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහජාතං වත්ථු පච්ඡාජාතපච්චයරහිතං, ආහාරාදීහි ච අනුපත්ථද්ධං දුබ්බලං, තස්ස ච දුබ්බලත්තා තන්නිස්සිතවිඤ්ඤාණම්පි දුබ්බලන්ති. යථා ච පපාතෙ පතිතො අඤ්ඤස්ස නිස්සයො භවිතුං න සක්කොති, එවං තම්පි භින්නසන්තතියං කම්මක්ඛිත්තතාය පපාතෙ පතිතං විය අප්පතිට්ඨිතං න රූපසමුට්ඨාපනෙ උස්සහති ච වත්ථුනො ච අත්තනා සහ අපච්ඡා අපුරෙ උප්පජ්ජමානත්තා පුරෙජාතපච්චයස්ස අලාභතො. යථා පන ආගන්තුකො පුරිසො අගතපුබ්බං දෙසං ගතො අඤ්ඤෙසං ‘‘එථ භො අන්තොගාමෙ වො අන්නපානගන්ධමාලාදීනි දස්සාමී’’ති වත්තුං න සක්කොති අත්තනො අවිසයතාය, අප්පහුතාය ච, එවමෙවං පටිසන්ධිචිත්තම්පි ආගන්තුකන්ති. එවං වත්ථුදුබ්බලතාදීහි කාරණෙහි රූපං න සමුට්ඨාපෙති. අපිච ආහාරින්ද්රියාදිවසෙන යෙහාකාරෙහි චිත්තසමුට්ඨානරූපානං චිත්තචෙතසිකා පච්චයා හොන්ති, තෙහි සබ්බෙහි පටිසන්ධියං චිත්තචෙතසිකා සමතිංසකම්මජරූපානං යථායොගං පච්චයා හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ –

‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.429).

තස්මා සමතිංසකම්මජරූපානි චිත්තසමුට්ඨානරූපානං ඨානං ගහෙත්වා ඨිතානීති පටිසන්ධිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතීති වෙදිතබ්බං.

චුතිචිත්තඤ්චාරහතොති එත්ථ ඛීණාසවස්ස චුතිචිත්තං උපසන්තවට්ටමූලස්මිං සන්තානෙ සාතිසයං සන්තවුත්තිතාය රූපං න සමුට්ඨාපෙති, අනාගාමිආදීනං තදභාවතොති වදන්ති. ටීකාකාරො පන ආනන්දාචරියො භණති –

‘‘කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, රූපාවචරෙ, අරූපාවචරෙ පච්ඡිමභවිකානං, යෙ ච රූපාවචරං, අරූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං චවන්තානං, තෙසං වචීසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සති, නො ච තෙසං කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සතීති වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි චුතිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතී’’ති.

ආචරියස්ස හි අයමධිප්පායො – ‘‘කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තස්සා’’ති එතෙන අවිසෙසෙන කාමාවචරසත්තානං චුතිචිත්තස්ස, ‘‘යෙ ච රූපාවචරං…පෙ… නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති ඉමිනා කාමභවතො චවිත්වා රූපාරූපභවූපපජ්ජනකානං කාමාවචරචුතිචිත්තස්සාපි උප්පාදක්ඛණතො උද්ධං වචීසඞ්ඛාරස්ස නිරොධං වත්වා කායසඞ්ඛාරස්ස තදභාවවචනතො චුතිචිත්තස්ස කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනං සිද්ධං. යදග්ගෙන ච තං කායසඞ්ඛාරං න සමුට්ඨාපෙති, තදග්ගෙන තං සෙසරූපම්පි න ජනෙති. න හි රූපසමුට්ඨාපකස්ස ගබ්භගතතාදිවිබන්ධාභාවෙ කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනෙ කාරණං අත්ථි. න ච යුත්තං චුතිතො උද්ධං චිත්තසමුට්ඨානඤ්චස්ස රූපං පවත්තතීති, නාපි ‘‘චුතිචිත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙතී’’ති පාළි අත්ථි, න චාපි වට්ටමූලානුපසමො චුතිචිත්තස්ස රූපුප්පාදනෙ කාරණං චුතිචිත්තෙන න උප්පන්නානම්පි තතො පුරිමතරෙහි උප්පන්නානං විය භවන්තරෙ අනුප්පජ්ජනතො, තස්මා සබ්බෙසම්පි චුතිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතීති. යදි කායසඞ්ඛාරසමුට්ඨාපනමෙව රූපජනනාරහභාවං සාධෙති, තදා චතුත්ථජ්ඣානෙ කථන්ති? නායං දොසො, තස්ස භාවනාබලෙන සාතිසයං සන්තවුත්තිතාය කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනෙපි මරණාසන්නචිත්තානං විය පරිදුබ්බලත්තාභාවතො රූපසමුට්ඨාපනෙ විබන්ධො නත්ථීති. කුතො පන පට්ඨාය චිත්තජරූපං නුප්පජ්ජතීති? යතො පට්ඨාය කායසඞ්ඛාරෙ නුප්පජ්ජති. කදා ච කායසඞ්ඛාරො නුප්පජ්ජතීති? චුතිතො පුබ්බෙ ද්වත්තිංසමචිත්තක්ඛණතො පට්ඨාය නුප්පජ්ජති, තෙත්තිංසමචිත්තක්ඛණෙ උප්පන්නං පච්ඡිමසොළසකතො පුරෙතරමෙව නිරුජ්ඣතීති වදන්ති. ‘‘යස්ස කායසඞ්ඛාරො න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තසඞ්ඛාරො න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.113) පඤ්හෙ ‘‘පච්ඡිමචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං කායසඞ්ඛාරො ච න නිරුජ්ඣති, චිත්තසඞ්ඛාරො ච න නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති පච්ඡිමචිත්තස්සෙව වජ්ජිතත්තා චුතිතො දුතියතතියචිත්තෙනාපි සහ නිරුජ්ඣතීති අපරෙ. යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා කාමාවචරානංපච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජතීති එත්ථ ‘‘යස්සා’’ති කාමාවචරචුතිචිත්තස්ස අනන්තරපච්චයභූතං චිත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති තස්ස උප්පාදතොපි උද්ධං කායසඞ්ඛාරාභාවවචනෙන හෙට්ඨිමකොටියා චුතිතො තතියචිත්තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති. දුතියචිත්තං න පාපුණාතීති එකෙ.

151-7. එකං ද්වෙ තීණි චත්තාරි ඨානානි ඉමස්සාති එකද්විතිචතුට්ඨානං, එකද්විතිචතුට්ඨානත්තාති අත්ථො. ඨානන්ති ච ඉධ කිච්චමධිප්පෙතං. තඤ්හි තිට්ඨන්ති එත්ථ ධම්මා අවට්ඨිතා විය හොන්තීති ‘‘ඨාන’’න්ති වුච්චති. මංසචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුඤාණචක්ඛුබුද්ධචක්ඛුසමන්තචක්ඛුවසෙන පඤ්ච නිම්මලානි ලොචනානි ඉමස්සාති පඤ්චනිම්මලලොචනො.

නිප්පපඤ්චෙනාති රාගාදිපපඤ්චරහිතෙන. රාගාදයො හි සංසාරෙ පපඤ්චනතො ‘‘පපඤ්චා’’ති වුච්චන්ති.

ආවජ්ජනෙ පටිච්ඡනෙ ඨානෙ මනොධාතුත්තිකන්ති සම්බන්ධො, කිරියාමනොධාතු ආවජ්ජනට්ඨානෙ, විපාකද්වයං සම්පටිච්ඡනට්ඨානෙති අත්ථො.

‘‘සොමනස්සයුත්තසන්තීරණං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණං සියා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සන්තීරණ’’න්ති අධිකාරතොව ලබ්භතීති ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘සොමනස්සයුත’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං.

බලවාරම්මණෙ සතීති තදාරම්මණකිච්චස්ස බලවාරම්මණෙයෙව ලබ්භනතො වුත්තං, න ඉමස්සෙව ආවෙණිකභාවෙන සබ්බෙසම්පි තදාරම්මණානං බලවාරම්මණෙයෙව උප්පජ්ජනතො. වොට්ඨබ්බනන්ති කිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතං වොට්ඨබ්බනකිච්චං චිත්තං.

158-9. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසං කාමරූපාරූපභවිකසත්තානං. ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – පඤ්චද්වාරෙසු වොට්ඨබ්බනකිච්චං කෙසඤ්චිදෙව සත්තානං අරූපභවෙ සබ්බසො පඤ්චද්වාරිකචිත්තප්පවත්තියා, රූපභවෙ ච ද්වාරත්තයප්පවත්තියා අභාවතො. මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනකිච්චං පන සබ්බෙසමෙව සචිත්තකසත්තානං කරොතීති. ද්විට්ඨානිකං නාම හොතීති යථාවුත්තට්ඨානද්වයවන්තතාය ද්විට්ඨානිකචිත්තං නාම හොති. කෙචි පන ‘‘සොමනස්සසහගතසන්තීරණං කාමසුගතියං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති , තස්මා තං පඤ්චට්ඨානික’’න්ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං පට්ඨානෙ තථා අදීපිතත්තා. තත්ථ හි –

‘‘උපෙක්ඛාසහගතං ධම්මං පටිච්ච උපෙක්ඛාසහගතො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ (පට්ඨා. 2.7.8) ‘‘අහෙතුකං උපෙක්ඛාසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා, තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා , අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ උපෙක්ඛාසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා, තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා’’ති (පට්ඨා. 2.7.8) –

එවං උපෙක්ඛාසහගත-පදස්ස පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන පටිච්චනයො උද්ධටො. පීතිසහගතසුඛසහගත-පදානං පන –

‘‘පීතිසහගතං ධම්මං පටිච්ච පීතිසහගතො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා. අහෙතුකං පීතිසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා, තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා. සුඛසහගතං ධම්මං පටිච්ච සුඛසහගතො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා. අහෙතුකං සුඛසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා, තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො, ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා’’ති (පට්ඨා. 2.7.6) –

එවං පවත්තිවසෙනෙව උද්ධටො, න ‘‘අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ’’තිආදිනා පටිසන්ධිවසෙන, තස්මා යථාධම්මසාසනෙ අවචනම්පි අභාවමෙව දීපෙතීති න තස්ස පටිසන්ධිදානං අත්ථීති ද්විට්ඨානිකතාව වුත්තාති. තෙ මහග්ගතවිපාකා නවාති සම්බන්ධො.

162. ඡද්වාරා එව ඡද්වාරිකා. අථ වා ඡද්වාරිකෙසූති ඡද්වාරිකචිත්තෙසූති අත්ථො.

164-6. ‘‘පඤ්චකිච්ච’’න්තිආදි යථාවුත්තානමෙව නිගමනං. සෙසන්ති අට්ඨසට්ඨිවිධං චිත්තං. එකකිච්චයොගතො, එකං කිච්චමස්සාති වා එකං, එකමෙව එකකං. සබ්බචිත්තානං කිච්චවසෙන නිද්දෙසට්ඨානෙයෙව කිච්චානං පටිපාටිම්පි දස්සෙතුං ‘‘භවඞ්ගාවජ්ජන’’න්තිආදි වුත්තං. යදි එවං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය චුතිපරියොසානං වත්තබ්බන්ති? සච්චං, චුතිපටිසන්ධීනං පන පාකටත්තා තථා න වුත්තං. භවස්ස හි පටිසන්ධි ආදි, චුති පරියොසානන්ති පාකටමෙව, තස්මා පාකටට්ඨානං පහාය අපාකටට්ඨානතො පට්ඨාය දස්සෙතුං භවඞ්ගමෙව ආදිතො වුත්තං. තදාරම්මණං පන කිඤ්චාපි අපාකටං, අථ ඛො අනෙකන්තිකං කිස්මිඤ්චි භවෙ කත්ථචි ජවනවීථියං අලබ්භනතොති එකන්තලබ්භමානපරිදීපනත්ථං තං න වුත්තං. අථ වා තදාරම්මණචිත්තම්පි යෙභුය්යෙන භවඞ්ගනාමං ලබ්භතීති පුරිමජවනවීථියං තදාරම්මණං පච්ඡිමජවනවීථියා ආවජ්ජනස්ස පුරෙචරභූතං භවඞ්ග-ග්ගහණෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති විසුං න වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පඤ්චද්වාරෙසු පවත්තිවසෙන පඤ්චවිධතාය දස්සනත්ථං ‘භවඞ්ගාවජ්ජන’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තත්ථ පන අප්පවත්තමානානං කෙසඤ්චි සබ්භාවතො තං න යුජ්ජති, ඡද්වාරප්පවත්තිවසෙන ඡබ්බිධත්තනයදස්සනත්ථන්ති වත්තුං වට්ටති. යථා චෙත්ථ ‘‘භවඞ්ගාවජ්ජන’’න්තිආදිනා චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තං, එවං සොතද්වාරාදීසුපි දස්සනාදිං අපනෙත්වා සවනාදිං පක්ඛිපිත්වා කිච්චප්පවත්ති යොජෙතබ්බා. මනොද්වාරෙ පන –

‘‘භවඞ්ගං පඨමං හොති, තතො ආවජ්ජනං මතං;

දුතියං තමතික්කම්ම, ජවනං තතියං සියා’’ති. –

යොජනා දට්ඨබ්බා. ඡන්නං විඤ්ඤාණානන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පඤ්චන්නං, මනොවිඤ්ඤාණස්ස ච. සත්තවිඤ්ඤාණධාතූනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතාදීනං පඤ්චන්නං, මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයස්සාති සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං.

169-71. පඤ්චාභිඤ්ඤාවිවජ්ජිතන්ති –

‘‘ඉද්ධිවිධං දිබ්බසොතො, පරචිත්තවිජානනා;

පුබ්බෙනිවාසානුස්සති, දිබ්බචක්ඛූති පඤ්චධා’’ති. –

එවමාගතාහි පඤ්චහි අභිඤ්ඤාහි යුත්තෙන රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානචිත්තෙන වජ්ජිතං. දිබ්බසොතාදීනං එකෙකාරම්මණත්තෙපි පඤ්චන්නම්පි අභිඤ්ඤානං එකස්සෙව චිත්තස්ස අවත්ථාභෙදභාවතො වුත්තං ‘‘පඤ්චාභිඤ්ඤාවිවජ්ජිත’’න්ති . කෙචි පන ‘‘ඉධ එකන්තෙන ධම්මාරම්මණිකචිත්තානමෙව වචනතො පරචිත්තවිජානනං වජ්ජෙත්වා අනාගතංසඤාණෙන සහ පඤ්චාභිඤ්ඤානං පටික්ඛෙපො’’ති වදන්ති.

ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානං, මනොධාතුත්තයස්ස ච පරිච්චාගෙන එකචත්තාලීස හොන්තීති ආහ ‘‘චත්තාලීසං තථෙකක’’න්ති. අභිඤ්ඤානි චාති ච-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, සො ‘‘චත්තාලීසං තථෙකක’’න්ති ඉමස්සානන්තරං දට්ඨබ්බො, තෙන පන අභිඤ්ඤාචිත්තද්වයං සඞ්ගණ්හාති. අථ වා අභිඤ්ඤා නාම හෙට්ඨා එකෙකාරම්මණිකෙසු වුත්තස්ස පඤ්චමජ්ඣානස්සෙව අවත්ථාවිසෙසොති අභිඤ්ඤාචිත්තානං ඡළාරම්මණිකෙසු අග්ගහණන්ති දට්ඨබ්බං.

172-3. තිධා කත්වාති තිධා කරණහෙතු. හෙත්වත්ථො හි අයං ත්වා-සද්දො යථා ‘‘සීහං දිස්වා භයං ඡම්භිතත්තං උප්පජ්ජති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති. ‘‘පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවසෙනා’’තිආදිනා ජාතිභූමිහෙතුවෙදනාදිවසෙන යාව ඡසත්තතිවිධො භෙදො, තාව මනොවිඤ්ඤාණධාතුං භින්දිත්වා තංවසෙන චිත්තවිභාගදස්සනත්ථං නයදානං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

175. තිධා කත්වාති පඨමං විපාකද්වයකිරියාභෙදතො, දුතියං කුසලාකුසලාදිතොති එවං ධාතුද්වයං පච්චෙකං තිධා කත්වා.

180. භූමි…පෙ… විභාවයෙති තිංසභූමීනං නානත්තවසෙන පවත්තිතො තිංසවිධං, තත්ථෙව තිංසපුග්ගලානං නානත්තවසෙන පවත්තිතො ච තිංසවිධන්තිආදිනා ඉදං යථානිද්දිට්ඨචිත්තං බහුධා හොතීති ච විභාවෙය්යාති අත්ථො.

181. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. හත්ථගතාමලකා විය හොන්තීති යථා හත්ථගතං ආමලකං චක්ඛුමතො සුපාකටං හොති, එවමිමස්ස මතිමතො භික්ඛුනො අභිධම්මපිටකගතා අත්ථා සුපාකටා හොන්ති, ආවජ්ජිතාවජ්ජිතක්ඛණෙ සුවිසදාව පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

එකවිධාදිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.