📜
4. චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො
එකවිධාදිනිද්දෙසවණ්ණනා
ඉතො ¶ පරං පවක්ඛාමි, නයමෙකවිධාදිකං;
ආභිධම්මිකභික්ඛූනං, බුද්ධියා පන වුද්ධියා.
අහං ඉතො පරං ඉතො පරිච්ඡෙදතො පරං එකවිධාදිකං නයං ආභිධම්මිකභික්ඛූනං බුද්ධියා වුද්ධිත්ථාය පවක්ඛාමි දෙසෙස්සාමි.
128. සබ්බමෙකවිධං ¶ චිත්තං, විජානනසභාවතො සබ්බං චිත්තං විජානනසභාවතො එකවිධං, දුවිධඤ්ච භවෙ චිත්තං අහෙතුකසහෙතුකතො ඉදං චිත්තං දුවිධං භවෙය්ය.
129. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවිපාකා හි, කාමෙ දස ච පඤ්ච ච හි සච්චං කාමෙ කාමාවචරෙ කුසලාකුසලවිපාකා දස පඤ්ච ච කිරියා තිස්සො ඉති සබ්බෙ අට්ඨාරස චිත්තුප්පාදා අහෙතුකා.
130. අහෙතුකතො චිත්තුප්පාදතො සෙසා එකසත්තති චිත්තුප්පාදා සහෙතුකාති සහෙතුකා නාමාති මහෙසිනා තාදිනා අවිපරීතසභාවෙන හෙතුවාදිනා පච්චයවාදිනා නිද්දිට්ඨා.
131. සවත්ථුකාවත්ථුකතො සවත්ථුකඅවත්ථුකවසෙන තථා උභයවසෙන සවත්ථුකවසෙන, අවත්ථුකවසෙන ච සබ්බං වුත්තප්පකාරෙන ච මානසං තිවිධං හොති.
132-4. සබ්බො කාමවිපාකො ච, රූපෙ පඤ්චදසාපි ච චිත්තුප්පාදා ආදිමග්ගො පඨමමග්ගො හසිතුප්පාදො මනොධාතුකිරියාපි ච දොමනස්සද්වයඤ්චාපි තෙචත්තාලීස මානසා විනා වත්ථුං වත්ථුං වජ්ජෙත්වා න උප්පජ්ජන්ති, එකන්තෙන සවත්ථුකා නාම. අරූපාවචරවිපාකා ච එකන්තෙන ¶ අවත්ථුකා, මයා වුත්තතො චිත්තුප්පාදතො සෙසානි ද්වෙචත්තාලීස චිත්තානි උභයථා සවත්ථුකාවත්ථුකවසෙන සියුං.
135. එකෙකාරම්මණං චිත්තං, පඤ්චාරම්මණමෙව ච චිත්තං ඡළාරම්මණකඤ්චෙති එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙනාපි තිවිධං චිත්තං සියා.
136-8. විඤ්ඤාණානි ච ද්වෙ පඤ්ච, අට්ඨ ලොකුත්තරානි ච අභිඤ්ඤාමානසං ඨපෙත්වා සබ්බං මහග්ගතඤ්චෙවාති තෙචත්තාලීස චිත්තුප්පාදා පන එකෙකාරම්මණා විඤ්ඤෙය්යා ධීරෙන. තත්ථ ¶ චිත්තෙ මනොධාතුත්තයං පඤ්චාරම්මණං ඊරිතං භගවතා. මයා වුත්තචිත්තතො සෙසානි තෙචත්තාලීස චිත්තානි ඡළාරම්මණිකානි මතානි සත්ථුනා, තථා එවං චිත්තං කුසලාකුසලාදිතො තිවිධං. ආදි-සද්දෙන අබ්යාකතං ගහෙතබ්බං.
139. අහෙතුකං චිත්තං එකහෙතුකඤ්ච චිත්තං ද්විහෙතුකඤ්ච චිත්තං තිහෙතුකඤ්ච චිත්තන්ති එවං ඉමිනා පකාරෙන චිත්තං චතුබ්බිධං විභාවිනා විඤ්ඤාතබ්බං.
140-2. හෙට්ඨා මයාපි නිද්දිට්ඨා අට්ඨාරස චිත්තුප්පාදා අහෙතුකා, විචිකිච්ඡුද්ධච්චසංයුත්තං චිත්තං එකහෙතුකං එවං උදීරිතං භගවතා. කාමෙ කාමාවචරෙ පුඤ්ඤවිපාකක්රියතො කුසලවසෙන ච විපාකවසෙන ච කිරියාවසෙන ච ද්වාදසධා චිත්තුප්පාදා අකුසලා ච දසධා චාති බාවීසති චිත්තුප්පාදා දුහෙතුකා. කාමෙ කාමාවචරෙ පුඤ්ඤවිපාකක්රියතො පුඤ්ඤවසෙන ච විපාකවසෙන ච කිරියාවසෙන ච ද්වාදසධා චිත්තුප්පාදා. සබ්බං මහග්ගතඤ්චෙව අප්පමාණං ලොකුත්තරචිත්තඤ්ච තිහෙතුකං.
143-50. රූපීරියාපථවිඤ්ඤත්ති-ජනකාජනකාදිතොති රූපඉරියාපථවිඤ්ඤත්තිජනකවසෙන රූපඉරියාපථජනකවසෙන ච රූපජනකවසෙන ච තිකිච්චාජනකවසෙන චාතිආදීහි පකාරෙහි සබ්බං චිත්තං චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ තස්මිං චිත්තෙ ද්වාදසාකුසලා, කාමධාතුයා කුසලා, තථා කාමෙ දස කිරියා, අභිඤ්ඤාමානසං ද්වයං, ඉමෙ බාත්තිංස මානසා රූපානි සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉරියාපථං කප්පෙන්ති, විඤ්ඤත්තිං ජනයන්ති. කුසලා මහග්ගතමානසා කිරියා ච මහග්ගතමානසා, අට්ඨ අනාසවචිත්තානි, ඡබ්බීසති ච මානසා රූපානි සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉරියාපථං ¶ කප්පෙන්ති. චොපනං න පාපෙන්ති විඤ්ඤත්තිං න ජනයන්තීති අත්ථො. ඉමෙ චිත්තුප්පාදා දුකිච්චනියතා ¶ , දස විඤ්ඤාණෙ ඨපෙත්වා ද්වීසු භූමීසු විපාකා මනොධාතුද්වයසන්තීරණත්තයමහාවිපාකරූපවිපාකානං වසෙන අට්ඨාරස පාකා මනොධාතු කිරියා චෙවාති ඉමානි එකූනවීසති චිත්තානි රූපානි සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉතරද්වයං න කරොන්ති, පුන ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණා පඨමං ‘‘දස විඤ්ඤාණෙ’’ති වුත්තත්තා ‘‘පුනා’’ති වුත්තා. අරූපීසු විපාකා ච සබ්බෙසං සත්තානං පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච අරහතො චුතිචිත්තඤ්ච ඉමෙ සොළස මානසා තිකිච්චානි න කරොන්ති.
151. එකද්විතිචතුට්ඨාන-පඤ්චට්ඨානප්පභෙදතො එකකිච්චද්විකිච්චතිකිච්චචතුකිච්චපඤ්චකිච්චභෙදෙන පඤ්චධා චිත්තං පඤ්චපකාරං චිත්තං පඤ්චනිම්මලලොචනො බුද්ධො අක්ඛාසි කථෙසි.
කුසලාකුසලා සබ්බෙ, චිත්තුප්පාදා මහාක්රියා;
මහග්ගතා ක්රියා චෙව, චත්තාරො ඵලමානසා.
153. සබ්බෙව පඤ්චපඤ්ඤාස චිත්තුප්පාදා ජවනට්ඨානතොයෙව ජවනකිච්චවසෙනෙව එකට්ඨානෙ එකකිච්චෙ නිප්පපඤ්චෙන සත්ථුනා තණ්හාමානදිට්ඨිවිරහිතෙන සත්ථුනා නියාමිතා කථිතා.
154. පුන ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණා චිත්තුප්පාදා දස්සනෙ සවනෙ තථා ඝායනෙ සායනට්ඨානෙ ඵුසනෙ පටිපාටියා සත්ථුනා නියාමිතා.
155. මනොධාතුත්තිකං ආවජ්ජනෙ පටිච්ඡනෙ, එතෙ අට්ඨසට්ඨි චිත්තුප්පාදා එකට්ඨානිකතං එකකිච්චභාවං ගතා පත්තා භවන්ති.
156-8. චිත්තද්වයං ද්විට්ඨානිකං නාම උදීරිතං භගවතා, සොමනස්සයුතං චිත්තං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණං සියා. ඡද්වාරෙ තදාලම්බණඤ්ච බලවාරම්මණෙ අතිමහන්තාරම්මණෙ සති සියා ¶ , තථා වොට්ඨබ්බනං පඤ්චද්වාරෙසු වොට්ඨබ්බනං හොති. මනොද්වාරෙසු පන සබ්බෙසං ආරම්මණානං ආවජ්ජනං හොති, ඉදං චිත්තද්වයං ද්විට්ඨානිකං නාම හොති.
159. පටිසන්ධියා ඨානතො පටිසන්ධියා කිච්චවසෙන භවඞ්ගස්ස ඨානතො භවඞ්ගස්ස කිච්චවසෙන චුතියා ඨානතො ¶ චුතියා කිච්චවසෙන තෙ මහග්ගතවිපාකා නව තිට්ඨානිකා තිකිච්චාති මුනිනා මතා.
160-3. අට්ඨ කාමා මහාපාකා, පටිසන්ධිභවඞ්ගතො පටිසන්ධිභවඞ්ගවසෙන තදාරම්මණතො චෙව තදාරම්මණවසෙන ච එව චුතිට්ඨානවසෙන ච අට්ඨ චිත්තානි චතුට්ඨානිකචිත්තානි හොන්ති, ඉති වචනං ධීරො නිද්දිසෙ, කුසලාකුසලපාකොපෙක්ඛාසහගතද්වයං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණං භවෙ, ඡද්වාරිකෙසුපි බලවාරම්මණෙ සති තදාරම්මණතා සියා. පටිසන්ධිභවඞ්ගානං ඨානවසෙන ච චුතිට්ඨානවසෙන ච ඉදං චිත්තද්වයං පඤ්චට්ඨානිකචිත්තං නාමාති උදීරිතං මුනිනා.
164. පඤ්චකිච්චං ද්වයං චිත්තං, අට්ඨකං පන චතුකිච්චං, නවකං තිකිච්චං, ද්වෙ චිත්තුප්පාදා ද්විකිච්චා, ඉමෙසං ඉමෙහි චිත්තුප්පාදෙහි සෙසං එකකං කිච්චං.
භවඞ්ගාවජ්ජනඤ්චෙව, දස්සනං සම්පටිච්ඡනං;
සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං, ජවනං භවති සත්තමං.
166. ඡබ්බිධං හොති තං ඡන්නං තං චිත්තං ඡන්නං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොවිඤ්ඤාණානං පභෙදතො ඡබ්බිධං හොති, චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං සත්තන්නං වසෙන චිත්තං සත්තධා හොති.
167. එකෙකාරම්මණං ඡක්කං, පඤ්චාරම්මණභෙදතො ඡළාරම්මණතො චෙව ඡළාරම්මණචිත්තවසෙන මනො චිත්තං අට්ඨවිධං හොති.
168. තත්ථ ¶ තස්මිං චිත්තෙ ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණා එකෙකගොචරා හොන්ති, ද්වෙ චිත්තුප්පාදා රූපාරම්මණිකා, ද්වෙ ද්වෙ චිත්තුප්පාදා සද්දාදිගොචරා.
169. පඤ්චාභිඤ්ඤාවිවජ්ජිතං සබ්බං මහග්ගතං, සබ්බං ලොකුත්තරඤ්ච ඉති ඉදං චිත්තං එකෙකාරම්මණං භවෙ.
170. ඉදං ¶ ඡක්කං එකෙකාරම්මණං විභාවිනා ඤෙය්යං, මනොධාතුත්තයං පඤ්චාරම්මණිකං නාම භවෙ.
171. කාමාවචරචිත්තානි චත්තාලීසං තථා එකෙකං සබ්බානි අභිඤ්ඤානි ච ඡළාරම්මණිකානීති ඡළාරම්මණිකානි නාම පණ්ඩිතෙන විඤ්ඤෙය්යානි.
172. සත්තවිඤ්ඤාණධාතූසු පච්ඡිමං මනොවිඤ්ඤාණධාතුඤ්ච කුසලාකුසලාබ්යාකතවසෙන තිධා කත්වා නවවිධං චිත්තං හොති.
173. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා භෙදො පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවසෙනෙව විපාකකිරියභෙදතො ඡසත්තතිවිධො හොති.
174. මනොධාතුං විපාකකිරියභෙදතො ද්විධා කත්වා පුබ්බෙ වුත්තෙහි නවධා චිත්තෙහි මානසං දසධා හොති.
175. පච්ඡිමං ධාතුද්වයං මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයං, මනොධාතුං කුසලවිපාකඅකුසලවිපාකකිරියාවසෙන තිධා කත්වා, මනොවිඤ්ඤාණධාතුඤ්ච කුසලාකුසලාබ්යාකතවසෙන තිවිධා කත්වා චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණෙහි සහ චිත්තං එකාදසවිධං හොති, ඉති ඉදං වචනං පණ්ඩිතො පරිදීපයෙ.
176. මනොවිඤ්ඤාණධාතුම්පි කුසලාකුසලාදිතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියාවසෙන චතුධා විභජිත්වාන තං ¶ චිත්තං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණෙහි සහ තිප්පකාරාය මනොධාතුයා ච සහ ද්වාදසධාපි ධීරො වදෙ.
177-9. චිත්තං චුද්දසට්ඨානභෙදෙන චුද්දසධා භවෙ, පටිසන්ධියා වසෙන ච භවඞ්ගවසෙන ච චුතියා වසෙන ච ආවජ්ජනස්ස වසෙන ච පඤ්චන්නං දස්සනාදීනං කිච්චානං වසෙන ච සම්පටිච්ඡනචෙතසො වසෙන ච සන්තීරණස්ස වසෙන ච වොට්ඨබ්බනජවනානං වසෙන ච, යථා එවං තදාරම්මණචිත්තස්ස වසෙන ¶ චාති එවං ඉමිනා පකාරෙන ඨානභෙදතො කිච්චභෙදෙන චුද්දසධා චිත්තං හොති, ඉති ඉදං වචනං ධීරො පරිදීපයෙ පරිදීපෙය්ය.
180. භූමිපුග්ගලනානත්තවසෙන භූමිනානත්තවසෙන, පුග්ගලනානත්තවසෙන ච චිත්තානං පවත්තිතො ඉදං චිත්තං බහුධා හොති, ඉති වචනඤ්ච ධීරො විභාවයෙ පකාසෙය්ය.
181. ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ යො භික්ඛු මතිමා ඉමස්මිං එකවිධාදිනයෙ කුසලො ඡෙකො හොති, අභිධම්මෙ පවත්තා අත්ථා තස්ස භික්ඛුනො හත්ථගතා හත්ථපවිට්ඨා ආමලකා විය සුද්ධමණිකා විය හොන්ති.
ඉති අභිධම්මාවතාරටීකාය
එකවිධාදිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො.