📜

6. ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො

ආරම්මණවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා

291-3. එතෙසන්ති යථාවුත්තප්පභෙදානං. නනු ච ‘‘චිත්තං චෙතසික’’න්තිආදිනා චිත්තාදීනියෙව උද්දිට්ඨානීති තානෙව නිද්දිසිතබ්බානි, ආරම්මණං පන අප්පකතං, තං කස්මා ඉධ වුච්චතීති චොදනං මනසි කරිත්වා ආහ ‘‘තෙන විනා නත්ථි හි සම්භවො’’ති. යස්මා ආරම්මණෙන විනා චිත්තසම්භවො නත්ථි, න හි අනාරම්මණං චිත්තං නාම අත්ථි, තස්මා ‘‘තයිදං චිත්තං කං ආරබ්භ උප්පජ්ජතී’’ති ආසඞ්කානිවාරණත්ථං ඉතො පරං ආරම්මණං දස්සයිස්සාමීති අත්ථො . කතිවිධං පන තං ආරම්මණං, කිං සරූපඤ්චාති ආහ ‘‘රූපං සද්ද’’න්තිආදි. වචනත්ථං පන නෙසං සයමෙව වක්ඛති. ඡළාරම්මණකොවිදාති ඡන්නං ආරම්මණානං බ්යාකරණකුසලා බුද්ධාදයො.

භූතෙති චත්තාරො මහාභූතෙ. උපාදායාති නිස්සාය. චතුසමුට්ඨිතොති කම්මාදීහි චතූහි පච්චයෙහි සමුට්ඨිතො. නිදස්සිතබ්බං නිදස්සනං. කිං තං? දට්ඨබ්බභාවො චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභාවො , සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනො. පටිහඤ්ඤති, පටිහනනන්ති වා පටිඝො, යෙන බ්යාපාරාදිවිකාරපච්චයන්තරසහිතෙසු චක්ඛාදීනං නිස්සයෙසු විකාරුප්පත්ති, සො සයං නිස්සයවසෙන ච සම්පත්තානං, අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤපතනං පටිඝොති අත්ථො. තත්ථ සයං සම්පත්තිං ඵොට්ඨබ්බස්ස නිස්සයවසෙන සම්පත්ති ගන්ධරසඝානජිව්හාකායානං. ඉතරෙසං උභයථාපි අසම්පත්ති, තස්මා ඉධ අසම්පත්තානං පටිමුඛභාවො ‘‘පටිඝො’’ති වුච්චති. සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝො, සනිදස්සනො ච සො සප්පටිඝො චාති සනිදස්සනසප්පටිඝො. එත්ථාහ – යස්ස දට්ඨබ්බභාවො අත්ථි, සො සනිදස්සනො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරභාවොව දට්ඨබ්බභාවො. තස්ස ච රූපායතනතො අනඤ්ඤත්තා කථං සහ නිදස්සනෙන සනිදස්සනොති යුජ්ජතීති? වුච්චතෙ – අනඤ්ඤත්තෙපි තස්ස අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා වුත්තං ‘‘සහ නිදස්සනෙන සනිදස්සන’’න්ති. ධම්මසභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො විසෙසො, සො අඤ්ඤං විය කත්වා උපචාරිතුං යුත්තො. එවඤ්හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොති. රූපාරම්මණසඤ්ඤිතොති අයං එවරූපො වණ්ණො රූපාරම්මණන්ති සඤ්ඤිතො. ඉදං වුත්තං හොති – චත්තාරො මහාභූතෙ උපාදාය තෙ අමුඤ්චිත්වා පවත්තමානො කම්මසමුට්ඨානො චිත්තසමුට්ඨානො උතුසමුට්ඨානො ආහාරසමුට්ඨානො ච නීලාදිවසෙන දිස්සමානො ඉන්ද්රියෙහි ඝට්ටෙන්තො ච වණ්ණො රූපාරම්මණං නාමාති.

294-7. චිත්තඤ්ච උතු ච චිත්තොතු, තෙහි සම්භවති, තෙ වා සම්භවා පච්චයා ඉමස්සාති චිත්තොතුසම්භවො. සහ විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකවිඤ්ඤාණෙන පවත්තො සද්දො සවිඤ්ඤාණකසද්දො, සවිඤ්ඤාණකසද්දො පන න කෙවලං සවිඤ්ඤාණකසන්තානප්පවත්තොව කුච්ඡිසද්දාදිවසෙන තස්ස උතුසමුට්ඨිතස්සාපි සම්භවතො.

ධරීයතීති කලාපපරම්පරාය සන්ධාරීයති. සූචනතොති අත්තනො වත්ථුස්ස සුපාකටකරණතො. ගන්ධො හි ‘‘ඉදං සුගන්ධං, ඉදං දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති, පටිච්ඡන්නපුප්ඵඵලාදීනි ‘‘ඉදමෙත්ථ අත්ථී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති.

රසමානාති අස්සාදවසෙන තුස්සමානා. රසන්තීති අසන්ති, අනුභවන්තීති අත්ථො. එත්ථ ර-කාරො පදසන්ධිකරො. එවඤ්හි ‘‘රසමානා නං අසන්තීති රසො’’ති නිරුත්තිනයො සුන්දරො හොති. ඉතරථා ‘‘රසන්ති අස්සාදෙන්තී’’ති වුච්චමානෙ ‘‘රසමානා’’ති ඉදං නිරත්ථකමෙව සියා. අථ වා ‘‘රසමානා’’ති ඉතො ර-කාරං, ‘‘රසන්තී’’ති ඉතො ස-කාරඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘රසො’’ති නිරුත්තිනයො දට්ඨබ්බො.

298. ඵුසීයතීති ඝට්ටීයති. කිං තං ඵොට්ඨබ්බං නාමාති ආහ ‘‘පථවීතෙජවායවො’’ති. ඉමිනා ධාතුත්තයමෙව කායවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යභාවසඞ්ඛාතඵොට්ඨබ්බං නාම, න අඤ්ඤන්ති දස්සෙති. කස්මා පනෙත්ථ ආපොධාතු න ගහිතා, නනු සීතතා ඵුසිත්වා ගය්හති, සා ච ආපොධාතු එවාති? සච්චං ගය්හති, න පන ආපොධාතු, කිඤ්චරහි තෙජොධාතු එව. මන්දෙ හි උණ්හභාවෙ සීතවුද්ධි, න සීතතා නාම කොචි ගුණො අත්ථි. කෙවලං පන උණ්හභාවස්ස මන්දතාය සීතතාභිමානො. කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බන්ති චෙ? සීතවුද්ධියා අනවට්ඨිතභාවතො පාරාපාරෙ විය. තථා හි ඝම්මකාලෙ ආතපෙ ඨත්වා ඡායං පවිට්ඨානං සීතවුද්ධි හොති, තත්ථෙව පථවීගබ්භතො උට්ඨිතානං උණ්හවුද්ධි ච. කිඤ්චරහි හිමපාතසමයාදීසු සීතස්ස පරිපාචකත්තදස්සනතො ච තෙජොධාතු එව සීතතාති දට්ඨබ්බං. යදි ච සීතතා ආපොධාතු සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං උපලබ්භෙය්ය ද්වින්නං ධාතූනං අවිනිබ්භොගප්පවත්තිතො, න ච පනෙවං උපලබ්භති, තස්මා ඤායති ‘‘න ආපොධාතු සීතතා’’ති . ඉදං චතුමහාභූතානං අවිනිබ්භොගවුත්තිතං ඉච්ඡන්තානං උත්තරං, අනිච්ඡන්තානම්පි පන චතුන්නං මහාභූතානං එකස්මිං කලාපෙ කිච්චදස්සනෙන සභාගවුත්තිතාය සාධිතාය ඉදමෙව උත්තරං. කෙචි පන ‘‘වායොධාතු සීතතා’’ති වදන්ති, තෙසම්පි ඉදමෙව උත්තරං. යදි වායොධාතු සීතතා සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං උපලබ්භෙය්ය, න ච පනෙවං උපලබ්භති, තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘න වායොධාතු සීතතා’’ති. යෙ පන වදන්ති ‘‘ද්රවතා ආපොධාතු, සා ච ඵුසිත්වා ගය්හතී’’ති, තෙ වත්තබ්බා ‘‘ද්රවභාවොපි නාම ඵුසීයතීති ඉදං ආයස්මන්තානං අධිමානමත්තං සණ්ඨානෙ වියා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘ද්රවභාසහවුත්තීනි , තීණි භූතානි සම්ඵුසං;

ද්රවතං සම්ඵුසාමීති, ලොකොයමභිමඤ්ඤති.

‘‘භූතෙ ඵුසිත්වා සණ්ඨානං, මනසා ගය්හතෙ යථා;

පච්චක්ඛතො ඵුසාමීති, ඤාතබ්බා ද්රවතා තථා’’ති.

299. සබ්බං නාමන්ති සබ්බං චිත්තචෙතසිකනිබ්බානසම්මතං නාමං. චිත්තචෙතසිකඤ්හි ආරම්මණං පති නමනතො නාමං. නිබ්බානං පන චිත්තචෙතසිකස්ස අත්තානං පති නාමනතො නාමං. රූපන්ති නිප්ඵන්නරූපං. කිං අවිසෙසෙනාති චෙ, නොති ආහ ‘‘හිත්වා රූපාදිපඤ්චක’’න්ති. ලක්ඛණානීති අනිච්චාදිලක්ඛණානි. පඤ්ඤත්තීති නාමුපාදායවසෙන දුවිධා පඤ්ඤත්ති.

300. ඉමානි පන ඡබ්බිධානි ආරම්මණානි සබ්බානි සබ්බත්ථ ලබ්භන්ති, උදාහු කත්ථචි කානිචීති ආහ ‘‘ඡළාරම්මණානී’’තිආදි. තීණි රූපෙති රූපාවචරභූමියං රූපසද්දධම්මවසෙන තීණි ආරම්මණානි ලබ්භන්ති. ඝානාදිත්තයස්ස පන තත්ථ අභාවතො ගන්ධාරම්මණාදීනි ධම්මාරම්මණතො විසුං න ලබ්භන්ති. අරූපභවෙ පන සබ්බසො රූපානං අභාවතො එකං ධම්මාරම්මණමෙව ලබ්භති, න අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘අරූපෙ ධම්මාරම්මණමෙකක’’න්ති . නනු ච අරූපභවතො චවිත්වා කාමභවෙ නිබ්බත්තන්තානං අරූපභවෙයෙව ගතිනිමිත්තවසෙන රූපාරම්මණං උපට්ඨාතීති? සච්චං උපට්ඨාති, තං පන කාමභවෙයෙව ආරම්මණං. උපපජ්ජිතබ්බභවස්මිඤ්හි වණ්ණො ගතිනිමිත්තවසෙන උපට්ඨාති.

301-2. එවං ඡ ආරම්මණානි සරූපතො, පවත්තිප්පභෙදතො ච දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු අභයගිරිවාසීනං කිඤ්චි විප්පටිපත්තිං දස්සෙත්වා තං පටික්ඛිපිතුං ‘‘ඛණවත්ථුපරිත්තත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛණවත්ථුපරිත්තත්තාති ඛණස්ස චෙව වත්ථුනො ච පරිත්තත්තා. යෙ රූපාදයොති සම්බන්ධො. යෙසන්ති යෙසං ආචරියානං ලද්ධි. යෙසන්ති වා ධම්මාරම්මණෙන සහ සම්බන්ධීභාවතො, වුත්තං වවත්ථාපකත්තා ච. තෙ හි ධම්මාරම්මණං වවත්ථාපෙන්තො අත්තනා සහ තං සම්බන්ධෙන්ති, තස්මා ධම්මාරම්මණෙන සහ සම්බන්ධීභාවාපෙක්ඛාය ‘‘යෙස’’න්ති සාමිවචනන්ති. ඉමිනා පන ඉදං වුත්තං හොති – යෙ රූපාදයො පඤ්ච ආරම්මණා සන්තත්තඅයොගුළෙ පතිතජලබින්දු විය පරිත්තක්ඛණිකා, දිබ්බචක්ඛුනා අසක්කුණෙය්යග්ගහණා පරමාණු විය පරිත්තවත්ථුකා, තතො ච සකසකවිඤ්ඤාණානං ආපාථං න ගච්ඡන්ති, කෙවලං පන මනොවිඤ්ඤාණස්සෙව ගොචරා, තෙ ධම්මාරම්මණං නාමාති යෙසං ලද්ධි, තෙ යෙසං වා ධම්මාරම්මණං නාමාති. එතෙනෙව ච අතීතානාගතභාවෙන අතිදූරඅච්චාසන්නභාවෙන, කුට්ටාදිඅන්තරිතාභාවෙන ච ආපාථං අනාගච්ඡන්තානම්පි රූපාදීනං සඞ්ගහො කතො හොතීති. එවංලද්ධිකා පන තෙ –

‘‘ඉමෙසං ඛො, ආවුසො, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නානාවිසයානං නානාගොචරානං න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්තානං මනො පටිස්සරණං, මනො ච නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති (ම. නි. 1.455) –

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා පටික්ඛිපිතබ්බාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙ පටික්ඛිපිතබ්බාවා’’තිආදි. තත්ථ පටික්ඛිපිතබ්බාවාති න අනුවත්තිතබ්බා. අඤ්ඤමඤ්ඤ…පෙ… භොන්තානන්ති චක්ඛුන්ද්රියං සොතින්ද්රියස්ස ගොචරං න පච්චනුභොති, තථා ‘‘සොතින්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියස්සා’’තිආදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරම්මණං නෙව පච්චනුභොන්තානං නානුභවන්තානං න ගණ්හන්තානං. තෙසන්ති තෙසං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං.

303. තඤ්ච ගොචරං මනො පච්චනුභොතීති සම්බන්ධො. තං රූපාදිපඤ්චවිධං ආරම්මණං ච-සද්දෙන ධම්මාරම්මණඤ්ච මනො පච්චනුභොති, චිත්තං ආරම්මණං කරොතීති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යදි චක්ඛාදීනමාපාථගතානි විනා අවසෙසා ධම්මාරම්මණා හොන්ති, තදා තංවිසයං චිත්තං පඤ්චින්ද්රියානං විසයං පච්චනුභොන්තං නාම න හොති, අත්තනොයෙව පන විසයං පච්චනුභොන්තං නාම හොති. එවඤ්ච සති මනොව තෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතීති දුප්පරිහාරියං භවෙය්ය, න ච තං සුත්තවචනං සක්කා අතික්කමෙතුං, තස්මා වුත්තනයෙන චක්ඛාදීනං අනාපාථගතාපි මනොගොචරා රූපාදයො රූපාදිආරම්මණානෙව හොන්ති, න ධම්මාරම්මණාති. යදි රූපාරම්මණං චිත්තං අත්තනො විසයං නානුභොති, පරවිසයමෙව අනුභොති, කථං දස්සනාදිකිච්චං න කරොති? තංතංකිච්චානං නිස්සයභූතස්ස වත්ථුනො අනිස්සිතත්තා. කථඤ්චරහි පඤ්චින්ද්රියානං විසයං පච්චනුභොති නාම? දස්සනාදිකිච්චස්ස අකරණෙපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි දිට්ඨාදිආකාරස්සෙව ගහණතො පඤ්චින්ද්රියානං විසයං පච්චනුභොති නාම. යදි හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි දිට්ඨාදිආකාරං න ගණ්හාති, රූපාදීනං නීලත්තාදිවසෙන ජානනං මනොවිඤ්ඤාණමෙව කරොති, න පඤ්චවිඤ්ඤාණානීති තථා ජානනමෙව න හොති. තස්ස පන අත්ථිතායෙවෙතං විඤ්ඤාතබ්බං – අනාපාථගතරූපාදාරම්මණං චිත්තං අත්තනො විසයං න පච්චනුභොති නාම. අථ ඛො පඤ්චින්ද්රියානං විසයමෙව පච්චනුභොතීති. අථ සියා, න මයං චිත්තස්ස පඤ්චින්ද්රියවිසයානුභවනං පටික්ඛිපාම, තස්ස පන අනුභවනං දස්සනාදිකිච්චවිරහෙන ධම්මාරම්මණවසෙනෙවාති චෙ? තම්පි න, සුත්තෙ තථා ආගතට්ඨානස්ස අභාවතො. යදි හි චිත්තං දස්සනාදිකිච්චවිරහෙන පඤ්චින්ද්රියවිසයං ධම්මාරම්මණවසෙනෙව පච්චනුභොති, පඤ්චින්ද්රියානං විසයං පච්චනුභවමානා මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුපි ධම්මාරම්මණායෙව සියා, එවඤ්ච සති ‘‘ධම්මායතනං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති පට්ඨානෙ වත්තබ්බං සියා, තථා පන අවත්වා –

‘‘රූපායතනං සද්දායතනං ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.2),

‘‘රූපායතනං…පෙ… ධම්මායතනං මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති ච (පට්ඨා. 1.1.2) –

වුත්තත්තා පඤ්චින්ද්රියානං විසයං පච්චනුභොන්තී මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු තංපඤ්චින්ද්රියානං විසයවසෙන පච්චනුභොති, න ධම්මායතනවසෙනාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

304-5. එවං එකෙනාකාරෙන පටික්ඛෙපවිධිං දස්සෙත්වා පුන අපරෙනපි කාරණෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිබ්බචක්ඛාදී’’තිආදි. ආදි-ග්ගහණෙන දිබ්බසොතඤාණග්ගහණං. ඉතිපි න යුජ්ජතීති න කෙවලං පුබ්බෙ වුත්තෙනෙව කාරණෙන, අථ ඛො ඉමිනාපි කාරණෙන න යුජ්ජතීති වුත්තං හොති. යදිපි චක්ඛාදීනං අනාපාථගතරූපාදීනි ධම්මාරම්මණා නාම හොන්ති, තදා දිබ්බචක්ඛාදීනි රූපාදිආරම්මණානි න සියුං තෙසං පසාදවිසයානං රූපසද්දානං පරිග්ගණ්හනතො, එවඤ්ච සති සුත්තෙසු දිබ්බචක්ඛුදිබ්බසොතානං ධම්මාරම්මණතාව වත්තබ්බා, න රූපාදිආරම්මණතා, වුත්තා ච සා, තස්මා චක්ඛාදීනං අවිසයා රූපාදයො රූපාදාරම්මණානෙව, න ධම්මාරම්මණාති. තෙනෙව ච ධම්මසඞ්ගහෙපි –

‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා සද්දාරම්මණං වා ගන්ධාරම්මණං වා රසාරම්මණං වා ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං වා ධම්මාරම්මණං වා, යං යං වා පනාරබ්භ, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. 1) –

වුත්තං. කිඤ්ච අනාපාථගතානං ධම්මාරම්මණත්තෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං රූපාදිආරම්මණං න හොතීති ආපජ්ජතීති. එවං සතීති යදි කදාචි රූපාදිආරම්මණං හුත්වා කදාචි ධම්මාරම්මණං හොති, කදාචි ධම්මාරම්මණං හුත්වා කදාචි රූපාදිආරම්මණං හොති, තදා තෙසං රූපාදිආරම්මණානං නියමොපි කථං භවෙ ‘‘ඉදං රූපාදිආරම්මණං, ඉදං ධම්මාරම්මණ’’න්ති නියමො න භවෙය්ය, ආරම්මණසඞ්කරො භවෙය්යාති අත්ථො.

306. එවං ඡබ්බිධං ආරම්මණං දස්සෙත්වා ඉදානිස්ස අනන්තරභෙදං පරිත්තාරම්මණාදිත්තිකවසෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බං ආරම්මණ’’න්තිආදි. ඡබ්බිධං පරිත්තත්තිකාදිකං තං එතං සබ්බං ආරම්මණන්ති සම්බන්ධො. පරිත්තත්තිකාදීනන්ති පරිත්තාරම්මණත්තිකාදීනං. පරිත්තාරම්මණත්තිකො හි ඉධ ‘‘පරිත්තත්තිකො’’ති වුත්තො මජ්ඣපදලොපවසෙන. ආදි-ග්ගහණෙන මග්ගාරම්මණත්තිකො අතීතාරම්මණත්තිකො අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකොති ඉමෙසං තිණ්ණං තිකානං සඞ්ගහො. තත්ථ ‘‘පරිත්තාරම්මණා ධම්මා, මහග්ගතාරම්මණා ධම්මා, අප්පමාණාරම්මණා ධම්මා’’ති එවමාගතො පරිත්තාරම්මණත්තිකො. ආදිපදවසෙන ‘‘මග්ගාරම්මණා ධම්මා, මග්ගහෙතුකා ධම්මා, මග්ගාධිපතිනො ධම්මා’’ති එවමාගතො මග්ගාරම්මණත්තිකො. ‘‘අතීතාරම්මණා ධම්මා, අනාගතාරම්මණා ධම්මා, පච්චුප්පන්නාරම්මණා ධම්මා’’ති එවමාගතො අතීතාරම්මණත්තිකො. ‘‘අජ්ඣත්තාරම්මණා ධම්මා, බහිද්ධාරම්මණා ධම්මා, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා ධම්මා’’ති එවමාගතො අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකොති වෙදිතබ්බං.

307-9. ක්රියාහෙතුද්වයන්ති අහෙතුකකිරියද්වයං හසිතුප්පාදමනොධාතු ඉතරස්ස මහග්ගතාදිආරම්මණතාවසෙනාපි වක්ඛමානත්තා. ‘‘ඉට්ඨාදිභෙදා’’තිආදි පරිත්තාරම්මණභාවවිභාවනං. ඉට්ඨාදිභෙදාති ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තභෙදා. පටිපාටියාති ‘‘රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස, සද්දො සොතවිඤ්ඤාණස්සා’’තිආදිනා අනුක්කමතො. රූපාදි…පෙ… ත්තයස්ස තූති කිරියාමනොධාතුයා චෙව කුසලාකුසලවිපාකවිභාගවසෙන ද්වින්නං මනොධාතූනඤ්ච සබ්බං රූපාදිපඤ්චකගොචරං . තා හි හදයවත්ථුං නිස්සාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පුරිමපච්ඡිමා හුත්වා නියතා රූපාදීනෙව ආරබ්භ පවත්තන්ති.

311. කාමධාතුයන්ති කාමභවෙ. තත්ථ හි නෙසං සබ්බෙසං වත්ථාරම්මණානි උපලබ්භන්ති. චත්තාරීති තෙස්වෙව කිරියාමනොධාතු, කුසලවිපාකචක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණානි, තථා සම්පටිච්ඡනන්ති ඉමානි චත්තාරි චිත්තානි. සෙසානි පන වත්ථාරම්මණාභාවෙන තත්ථ නුප්පජ්ජන්ති. නෙව කිඤ්චීති වත්ථාරම්මණානං සබ්බසො අභාවතො එතෙසු කිඤ්චි න ජායති.

312-3. ‘‘මහාපාකාන’’න්තිආදි පඨමපරිච්ඡෙදෙ වුත්තත්ථමෙව. පටුප්පන්නාති පච්චුප්පන්නා.

314. එවං පරිත්තාරම්මණෙ දස්සෙත්වා ඉදානි මහග්ගතාරම්මණෙ අප්පමාණාරම්මණෙ ච දස්සෙතුං ‘‘දුතියාරුප්පචිත්තඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දුතියාරුප්පචිත්තං පඨමාරුප්පාරම්මණතො, චතුත්ථාරුප්පං තතියාරුප්පාරම්මණතො මහග්ගතාරම්මණං. ඡබ්බිධන්ති කුසලවිපාකකිරියාවසෙන පච්චෙකං තිවිධතාය ඡප්පකාරං.

316-20. ඤාණං පරිහීනං එතෙසං, ඤාණතො පරිහීනාති වා ඤාණහීනා. පරිත්තාරම්මණා…පෙ… හොන්ති තෙති අට්ඨ ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙඛපුථුජ්ජනඛීණාසවානං කදාචි නිරුස්සුක්කභාවෙන ආදරාකරණවසෙන අකම්මඤ්ඤසරීරතාඅඤ්ඤවිහිතතාහි වා අසක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මස්සවනාදීසු අතිපගුණවිපස්සනාය ච කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පරිත්තාරම්මණා. අතිපගුණානං පඨමජ්ඣානාදීනං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණා. කසිණනිමිත්තාදිපඤ්ඤත්තිපච්චවෙක්ඛණකාලෙ පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන නවත්තබ්බා. අකුසලෙසු චත්තාරො දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා චතුපඤ්ඤාසකාමාවචරධම්මානං, රූපස්ස ච ‘‘අත්තා සත්තො’’ති පරාමසනඅස්සාදනාභිනන්දනකාලෙ පරිත්තාරම්මණා. තෙනෙවාකාරෙන සත්තවීසතිමහග්ගතධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තකාලෙ මහග්ගතාරම්මණා. පණ්ණත්තිධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තනකාලෙ සියා නවත්තබ්බා පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන. දිට්ඨිවිප්පයුත්තානි තෙයෙව ධම්මෙ ආරබ්භ විනා පරාමාසෙන අස්සාදනාභිනන්දනවසෙන පවත්තියං, පටිඝසම්පයුත්තානි දොමනස්සවසෙන පවත්තියං, විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං ද්වෙළ්හකභාවෙන, උද්ධච්චසහගතං වික්ඛිපනවසෙන, අවූපසමවසෙන ච පවත්තියං පරිත්තමහග්ගතනවත්තබ්බාරම්මණාති වෙදිතබ්බා. ක්රියතොපි ච තථාති කිරියචිත්තතොපි ඤාණසම්පයුත්තා චත්තාරොති අත්ථො. ක්රියාවොට්ඨබ්බනන්ති සරූපකථනමෙතං, න පන කුසලාකුසලවිපාකවොට්ඨබ්බනස්ස විජ්ජමානත්තා.

තිවිධො හොති ගොචරොති පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණවසෙන තිවිධොපි ගොචරො හොති. කථං? කුසලකිරියාවසෙන අට්ඨ ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙඛපුථුජ්ජනඛීණාසවානං සක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මස්සවනවිපස්සනාදීසු කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තකාලෙ කාමාවචරාරම්මණිකඅභිඤ්ඤාය පරිකම්මානුලොමකාලෙ ච පරිත්තාරම්මණා. පඨමජ්ඣානාදිපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණඣානාදීනං පරිකම්මකාලෙ මහග්ගතධම්මෙ ආරබ්භ සම්මසනකාලෙ ච මහග්ගතාරම්මණා හොන්ති. යථාලාභං ගොත්රභුවොදානකාලෙ පන ලොකුත්තරං ධම්මං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ච නිබ්බානාරම්මණාභිඤ්ඤාය පරිකම්මකාලෙ ච අප්පමාණාරම්මණා. පණ්ණත්තිපච්චවෙක්ඛණකාලෙ පණ්ණත්තාරම්මණිකඣානාභිඤ්ඤානං පරිකම්මකාලෙ ච නවත්තබ්බා. අභිඤ්ඤාද්වයස්ස පරිත්තාදිආරම්මණතං සත්තරසමපරිච්ඡෙදෙ වක්ඛති. කිරියාවොට්ඨබ්බනම්පි යථාවුත්තධම්මානං තංතංආරම්මණෙ පවත්තමානානං පුරෙචරං හුත්වා තං තදෙව ආවජ්ජන්තං පවත්තතීති පරිත්තාදිආරම්මණං. පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනවසෙන පවත්තියං පරිත්තාරම්මණමෙව.

වුත්තාවසෙසානීති යථාවුත්තෙහි අවසිට්ඨානි පන්නරස රූපාවචරානි පඨමතතියානි, ඡ අරූපාවචරකුසලවිපාකකිරියචිත්තානීති එකවීසති චිත්තානි. නවත්තබ්බාරම්මණානීති පරිත්තාදිවසෙන නවත්තබ්බස්ස කසිණාදිනිමිත්තසත්තපඤ්ඤත්තිආකාසවිඤ්ඤාණාභාවස්ස ආරම්මණකරණතො නවත්තබ්බාරම්මණානි.

පරිත්තාරම්මණත්තිකං සමත්තං.

321-2. එවං පරිත්තාරම්මණත්තිකවසෙන විසයීවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා අප්පමාණාරම්මණනිද්දෙසෙනෙව මග්ගාරම්මණත්තිකසඞ්ගහිතොපි විසයීවිභාගො නිද්දිට්ඨො හොති, තස්මා තං පහාය අතීතාරම්මණත්තිකවසෙන දස්සෙතුං ‘‘දුතියාරුප්පචිත්තඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දුතියාරුප්පචිත්තං අතීතස්ස පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණකරණතො, චතුත්ථාරුප්පං තතියාරුප්පස්ස ආරම්මණකරණතො එකන්තඅතීතාරම්මණං. පච්චුප්පන්නාව ගොචරාති රූපාදිම්හි ධරමානෙයෙව පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං උප්පජ්ජනතො. අනාගතාරම්මණං පන නියතං කිඤ්චි නත්ථි අනාගතංසඤාණස්සපි පඤ්චමජ්ඣානතො අභින්නත්තා.

324-6. සියා…පෙ… නාගතගොචරාති අට්ඨ තාව මහාවිපාකා දෙවමනුස්සානං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ පවත්තියං අතීතාරම්මණා. භවඞ්ගචුතිකාලෙපි එසෙව නයො. ගතිනිමිත්තං පන කදාචි කම්මනිමිත්තඤ්ච ආරබ්භ පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ, තදනන්තරං භවඞ්ගකාලෙ ච පච්චුප්පන්නාරම්මණා, තථා පඤ්චද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන පවත්තියං. මනොද්වාරෙ පන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණානං ජවනානං ආරම්මණං ගහෙත්වා පවත්තියං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණා. කුසලාකුසලවිපාකාහෙතුකඋපෙක්ඛාසහගතමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තා යථාක්කමං මනුස්සෙසු ජච්චන්ධාදීනං, අපායෙසු ච සබ්බෙසං පටිසන්ධි හොන්ති. පඤ්චද්වාරෙ ච සන්තීරණකාලෙ පච්චුප්පන්නාරම්මණාව හොන්තීති අයමෙතෙසං විසෙසො. සොමනස්සසහගතා පන පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණවසෙන, තදාරම්මණවසෙන ච පවත්තිකාලෙ පච්චුප්පන්නාරම්මණා, මනොද්වාරෙ ච තදාරම්මණකාලෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණාති වෙදිතබ්බා. හසිතුප්පාදචිත්තං පන ඛීණාසවානං පඤ්චද්වාරෙ හට්ඨපහට්ඨාකාරං කුරුමානානං පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති, මනොද්වාරෙ අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ හසිතුප්පාදවසෙන පවත්තියං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණං. ‘‘කුසලාකුසලා’’තිආදීසු කුසලෙසු තාව චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙඛපුථුජ්ජනානං, අතීතාදිභෙදානි ඛන්ධධාතුආයතනානි සම්මසනකාලෙ, පච්චවෙක්ඛණකාලෙ, අතීතාදිආරම්මණිකඅභිඤ්ඤානං පරිකම්මකාලෙ ච අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණා. පඤ්ඤත්තිනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණකාලෙ, ගොත්රභුවොදානකාලෙ, පඤ්ඤත්තිනිබ්බානාරම්මණිකඅභිඤ්ඤානං පරිකම්මාදිකාලෙ ච නවත්තබ්බාරම්මණා. පඤ්ඤත්තිනිබ්බානානි හි ඉධ අතීතාදිකාලවසෙන නවත්තබ්බානීති තදාරම්මණානි අතීතාරම්මණාදිවසෙන නවත්තබ්බානි. තෙනාහ ‘‘සන්තපඤ්ඤත්තිකාලෙපී’’ති, යථාසම්භවං සන්තස්ස නිබ්බානස්ස, පඤ්ඤත්තියා ච ආරම්මණකරණකාලෙති අත්ථො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘සන්තෙ පඤ්ඤත්තිකාලෙසූ’’ති ලිඛන්ති, සො අපාඨො. තස්ස පන අපාඨභාවං අජානන්තා අත්ථහානිම්පි අසල්ලක්ඛෙත්වා වචනවිපල්ලාසවසෙන පඤ්ඤත්තිකාලස්මිං සතීති අත්ථං ලිඛන්ති. ඤාණවිප්පයුත්තානිපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. කෙවලඤ්හි තෙසං මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණානි නත්ථි. ඤාණවිරහෙන ලොකුත්තරධම්මාරම්මණෙ අසමත්ථභාවතොති අයමෙව විසෙසො.

අකුසලෙසු චත්තාරො දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අතීතාදිභෙදානං තෙභූමකධම්මානං අස්සාදනාභිනන්දනපරාමසනකාලෙ අතීතාදිආරම්මණා. තථෙව පඤ්ඤත්තිං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තත්ථ පරාමාසග්ගහණං නත්ථි. ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ දුස්සනකාලෙ අතීතාදිආරම්මණා, පණ්ණත්තිං ආරබ්භ දුස්සනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණා. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තා තෙසු ධම්මෙසු අනිට්ඨඞ්ගතභාවෙන ච අවූපසමවික්ඛෙපවසෙන ච පවත්තියං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බාරම්මණා. කිරියාසු අට්ඨ සහෙතුකචිත්තුප්පාදා කුසලචිත්තුප්පාදගතිකා එව. තත්ථ හි ඤාණසම්පයුත්තා කුසලෙසු ඤාණසම්පයුත්තෙහි, ඤාණවිප්පයුත්තා ඤාණවිප්පයුත්තෙහි සමානා. කෙවලං පන තෙ සෙඛපුථුජ්ජනානං උප්පජ්ජන්ති, ඉමෙ ඛීණාසවානන්ති අයමෙවෙත්ථ විසෙසො. කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු පන උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනවසෙන පවත්තියං පච්චුප්පන්නාරම්මණා, මනොද්වාරෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණානඤ්චෙව පඤ්ඤත්තිනිබ්බානාරම්මණානඤ්ච ජවනානං පුරෙචාරිකකාලෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බාරම්මණා. අභිඤ්ඤාද්වයස්ස අතීතාදිආරම්මණතං වක්ඛති. නවත්තබ්බා…පෙ… ආදිනාති කසිණනිමිත්තාදිපඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා අතීතාරම්මණාදිනා නවත්තබ්බා.

327. ක්රියා පඤ්චාති ඤාණසම්පයුත්තා චතස්සො, අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උපෙක්ඛාසහගතාති ඉමා පඤ්ච කිරියා. රූපතො පඤ්චමී ක්රියාති රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානසඞ්ඛාතා කිරියාභිඤ්ඤා ච. නත්ථි කිඤ්චි අගොචරන්ති අතීතාදිභෙදෙසු, කාලවිමුත්තෙසු ච අගොචරං නාම කිඤ්චි නත්ථි, සබ්බමෙව නෙසං ගොචරං හොතීති අත්ථො.

අතීතාරම්මණත්තිකං.

වුත්තනයානුසාරෙනෙව අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකසඞ්ගහිතොපි විසයීවිභාගො සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති සො විසුං න උද්ධටො. සරූපතො පනෙස එවං වෙදිතබ්බො – විඤ්ඤාණඤ්චායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉමෙ තාව කුසලවිපාකකිරියාවසෙන ඡ චිත්තුප්පාදා අත්තනො සන්තානසම්බන්ධං හෙට්ඨිමං සමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තනතො අජ්ඣත්තාරම්මණා. රූපාවචරචතුක්කජ්ඣානානි, පඨමතතියාරූප්පානි, ලොකුත්තරකුසලවිපාකානි ච නියකජ්ඣත්තතො බහිභාවෙන බහිද්ධාභූතානි පථවීකසිණාදීනි ආරබ්භ පවත්තිතො බහිද්ධාරම්මණානි. සබ්බෙව කාමාවචරකුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානඤ්ච අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණානි. තත්ථ කාමාවචරකුසලතො චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අත්තනො ඛන්ධාදීනි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරෙසං ඛන්ධාදිපච්චවෙක්ඛණෙ, පණ්ණත්තිනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණෙ ච බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. ඤාණවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තෙසං නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි. අකුසලාපි අත්තනො ඛන්ධාදීනං අස්සාදනාභිනන්දනපරාමාසාදිකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස ඛන්ධාදීසු චෙව අනින්ද්රියබද්ධරූපකසිණාදීසු ච තථෙව පවත්තිකාලෙ බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානි, තිස්සො ච මනොධාතුයොති ඉමෙ තෙරස චිත්තුප්පාදා අත්තනො රූපාදීනි ආරබ්භ පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස රූපාදීසු පවත්තා බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා, සොමනස්සසහගතං සන්තීරණං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණතදාරම්මණවසෙන අත්තනො පඤ්චරූපාදිධම්මෙ මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන අඤ්ඤෙපි අජ්ඣත්තිකෙ කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරෙසං ධම්මෙසු පවත්තමානා බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණද්වයෙපි එසෙව නයො.

කෙවලං පන තං සුගතිදුග්ගතීසු පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙනාපි අජ්ඣත්තාදිභෙදෙසු කම්මාදීසු පවත්තති. අට්ඨ මහාවිපාකානි පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිතදාරම්මණවසෙන අජ්ඣත්තාදිභෙදෙසු ධම්මෙසු පවත්තනතො අජ්ඣත්තාදිආලම්බණානි. හසිතුප්පාදම්පි අත්තනො රූපාදීනි ආරබ්භ පහට්ඨාකාරකරණවසෙන පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස රූපාදීසු පවත්තං බහිද්ධාරම්මණං. මනොද්වාරෙපි අත්තනො කතකිරියපච්චවෙක්ඛණෙන හසිතුප්පාදනෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරෙසං කතකිරියපච්චවෙක්ඛණෙන බහිද්ධාරම්මණං, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං. මනොද්වාරාවජ්ජනං පන මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනවසෙන, පඤ්චද්වාරෙ ච වොට්ඨබ්බනවසෙන පවත්තියං අජ්ඣත්තාදිආරම්මණං. අට්ඨ මහාකිරියා කුසලගතිකායෙව. කෙවලඤ්හි තා ඛීණාසවානං උප්පජ්ජන්ති, කුසලානි සෙඛපුථුජ්ජනානන්ති එත්තකමෙව නානත්තං. රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානස්ස අජ්ඣත්තාදිආරම්මණතං වක්ඛති.

329. ‘‘ඵලං, මග්ග’’න්ති ච සාමඤ්ඤෙන පුච්ඡිතත්තා ආහ ‘‘චත්තාරො…පෙ… පුඤ්ඤතො’’ති.

332-4. අරහත්තමග්ගඵලානි පන තෙ ජානිතුං න සක්කොන්ති, තථා කුසලාභිඤ්ඤා ච . තෙනාහ ‘‘සබ්බෙසු පනා’’තිආදි. වොට්ඨබ්බනස්ස ආවජ්ජනකිච්චසමයං සන්ධාය ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘වොට්ඨබ්බනම්පි චා’’ති වුත්තං. ‘‘චත්තාරො…පෙ… පුඤ්ඤතො’’ති ඉදං ඤාණසම්පයුත්තස්සාපි සෙඛපුථුජ්ජනසන්තානප්පවත්තස්ස අග්ගමග්ගඵලජානනෙ අසමත්ථතාය නිදස්සනමත්තං. කුසලාභිඤ්ඤාචිත්තම්පි පන තං ගොචරං කාතුමසමත්ථමෙව. එවඤ්ච කත්වා හෙට්ඨා ‘‘ක්රියාභිඤ්ඤා මනොධාතූ’’ති වුත්තං.

335-8. කස්මාති කාරණපුච්ඡා. ‘‘අරහතො’’තිආදි විස්සජ්ජනං. හි-සද්දො ‘‘යස්මා’’ති ඉමස්ස අත්ථෙ. යස්මා පුථුජ්ජනා වා සෙඛා වා අරහතො මග්ගචිත්තං, ඵලමානසඤ්ච ජානිතුං න සක්කොන්ති, තස්මාති අත්ථො. අයඤ්ච නෙසං අසමත්ථතා අනධිගතත්තා අනධිගතෙ ච විසයෙ සබ්බෙසම්පි මොහො අත්ථෙවාති දස්සෙතුං ‘‘පුථුජ්ජනො න ජානාතී’’තිආදි වුත්තං. සොතාපන්නස්ස මානසන්ති සොතාපන්නස්ස පාටිපුග්ගලිකං මග්ගඵලසඞ්ඛාතලොකුත්තරමානසං. එවං ‘‘සකදාගාමිස්ස මානස’’න්තිආදීසුපි. ලොකියමානසං පන අරහන්තස්සාපි ජානාති. තථා හි වුත්තං ‘‘අථ ඛො මාරො පාපිමා භගවතො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤායා’’ති. වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හෙට්ඨිමො හෙට්ඨිමො’’තිආදි. යථෙව හෙට්ඨිමො හෙට්ඨිමො පුග්ගලො උපරූපරි චිත්තං න ජානාති, එවං උපරිමො උපරිමොපි හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්ස චිත්තං න ජානාතීති චෙ? නො න ජානාති, සො පන අත්තනා අධිගතවිසයත්තා ජානාතියෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපරූපරී’’තිආදි. යථා ‘‘උපරූපරී’’ති වුත්තං, එවං ‘‘හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්සා’’ති වත්තබ්බෙ එකං හෙට්ඨිම-සද්දං ච-සද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා ‘‘හෙට්ඨිමස්ස ච මානස’’න්ති වුත්තං.

339-41. එවම්පි විසයීපධානවසෙන විභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි විසයප්පධානවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යො ධම්මො’’තිආදි වුත්තං. කුසලමෙව ආරම්මණන්ති කුසලාරම්මණං. කාමෙති පදං උභයත්ථ සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘කාමෙ කුසලාරම්මණං කාමෙ කුසලාකුසලස්සා’’ති. කිඤ්චාපි හි අකුසලස්ස එකන්තකාමාවචරත්තා න එතස්ස විසෙසිතබ්බතා අත්ථි, කුසලං පන විසෙසිතබ්බමෙවාති තං අපෙක්ඛාය ‘‘කාමෙ’’ති උපරිපදෙන සම්බන්ධිතබ්බමෙව. අථ වා අකුසලසහචරියතො කුසලම්පි කාමාවචරමෙව ගය්හතීති ‘‘කාමෙ’’ති ඉදං පුරිමපදස්සෙව විසෙසනං දට්ඨබ්බං.

කාමාවචරපාකස්සාති පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනානං එකන්තෙන රූපක්ඛන්ධාරම්මණත්තා තදවසෙසස්ස එකාදසවිධස්ස කාමාවචරවිපාකස්ස. කාමක්රියස්සාති වුත්තනයෙනෙව මනොධාතුවජ්ජිතස්ස දසවිධකාමාවචරකිරියචිත්තස්ස. එතෙසං…පෙ… ආරම්මණං සියාති එත්ථ කුසලස්ස තාව අත්තනා කතස්ස දානාදිකාමාවචරකුසලස්ස පසන්නචිත්තෙන අනුස්සරණකාලෙ, තථෙව පරෙහි කතස්ස අනුමොදනකාලෙ, තස්සෙව දුවිධස්සාපි අනිච්චතාදිවසෙන පච්චවෙක්ඛණකාලෙ , චෙතොපරියඤාණාදීනං පරිත්තකුසලාරම්මණිකඅභිඤ්ඤානං පරිකම්මාදිකාලෙ ච ආරම්මණං හොති. අකුසලෙසු ච චතුන්නං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තානං කාමාවචරකුසලං ආරබ්භ අස්සාදනාභිනන්දනපරාමසනකාලෙ, දිට්ඨිවිප්පයුත්තානං කෙවලං අස්සාදනාදිකාලෙ ච ද්වින්නං පටිඝසම්පයුත්තානං අත්තනා, පරෙහි ච කතකුසලමාරබ්භ විප්පටිසාරදුස්සනකාලෙ, විචිකිච්ඡාචිත්තස්ස අසන්නිට්ඨානකාලෙ, උද්ධච්චසහගතස්ස අවූපසමවික්ඛෙපකාලෙ ච ආරම්මණං හොති. අභිඤ්ඤාචිත්තද්වයෙ කුසලස්ස සෙඛපුථුජ්ජනානං අත්තනා, පරෙහි වා කතකුසලස්ස අනුස්සරණකාලෙ, පරචිත්තවිජානනකාලෙ, ‘‘ඉමිනා පුඤ්ඤකම්මෙන මනුස්සෙසු, කාමාවචරදෙවෙසු ච නිබ්බත්තතී’’ති ජානනකාලෙ, ‘‘අනාගතෙ දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොමි, කරිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ ච කිරියචිත්තස්සාපි ඛීණාසවානං අත්තනා, පරෙහි වා කතකම්මානුස්සරණකාලාදීසු ආරම්මණං හොති. කාමාවචරවිපාකෙසු නවන්නං සුගතිපටිසන්ධීනං කම්මකම්මනිමිත්තාරම්මණිකපටිසන්ධිකාලෙ, සබ්බෙසම්පි තදාරම්මණානං කාමාවචරකුසලාරම්මණිකජවනානන්තරං තදාරම්මණකාලෙ ච ආරම්මණං හොතීති. දසවිධකාමාවචරකිරියාසු ච අට්ඨන්නං මහාකිරියචිත්තානං ඛීණාසවානං කාමාවචරකුසලපච්චවෙක්ඛණසම්මසනකාලෙ, පරිත්තාරම්මණිකකිරියාභිඤ්ඤානං පරිකම්මාදිකාලෙ, හසිතුප්පාදස්ස දානාදිං පච්චවෙක්ඛිත්වා තුස්සනකාලෙ, මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස පන කාමාවචරකුසලාරම්මණිකජවනානං පුරෙචාරිකකාලෙ ච ආරම්මණං හොතීති එවං කාමාවචරකුසලං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං හොති.

342. තතොති යථාවුත්තරාසිතො. තෙනාහ ‘‘පඤ්චන්නං පන රාසීන’’න්ති. එත්ථ ච කිරියචිත්තෙසු හසිතුප්පාදො න සම්භවති එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා. තත්ථ කාමාවචරකුසලස්ස තාව සෙඛපුථුජ්ජනානං ඣානපච්චවෙක්ඛණසම්මසනකාලෙ, රූපාවචරකුසලාරම්මණිකඅභිඤ්ඤානං පරිකම්මාදිකාලෙ, අකුසලස්ස වුත්තනයෙන පරාමසනාදිකාලෙ, අභිඤ්ඤාසු කුසලාභිඤ්ඤාය සෙඛපුථුජ්ජනානං අත්තනා, පරෙහි වා අතීතභවෙ උප්පාදිතඣානානුස්සරණකාලෙ, පරෙසං රූපාවචරචිත්තපරිච්ඡින්දනකාලෙ, ‘‘ඉමිනා කම්මෙන ඉමස්මිං බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ ච ‘‘අනාගතෙ ඣානං භාවෙස්සතී’’ති වා ජානනකාලෙ, කිරියාභිඤ්ඤාය ච ඛීණාසවානං යථාවුත්තවසෙන පවත්තිකාලෙ ච නවවිධස්ස පන කිරියචිත්තස්ස ඛීණාසවානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන රූපාවචරකුසලපච්චවෙක්ඛණකාලෙති එවං රූපාවචරකුසලං පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණං හොති.

343-7. ආරුප්පකුසලඤ්චාපි ආරම්මණපච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. තෙභූමකකුසලස්සාති සබ්බස්ස කාමාවචරකුසලස්ස, රූපාවචරකුසලෙසු කුසලාභිඤ්ඤාය, අරූපාවචරකුසලෙසු දුතියචතුත්ථකුසලස්ස චාති ඉමස්ස තෙභූමකකුසලස්ස. එස නයො ‘‘තෙභූමකක්රියස්සා’’ති එත්ථාපි. ‘‘චතුත්ථදූන’’න්ති වා ‘‘චතුත්ථදුතියාන’’න්ති වා වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන විභත්තියා, සවිභත්තිස්ස වා තිය-සද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘චතුත්ථදූ’’ති වුත්තං. ඉමෙසං…පෙ… පච්චයොති කාමාවචරකුසලස්ස, තාව අභිඤ්ඤාකුසලස්ස ච රූපාවචරාරම්මණෙසු වුත්තනයෙන දුතියචතුත්ථාරුප්පස්ස පඨමතතියවසෙනාති එවං තෙභූමකකුසලස්ස තථා සෙඛපුථුජ්ජනකාලෙ අත්තනො සන්තානගතස්ස, පරසන්තානගතස්ස වා ආරුප්පකුසලස්ස පජානනකාලෙ කාමාවචරරූපාවචරකිරියචිත්තස්ස සෙඛපුථුජ්ජනකාලෙයෙව අත්තනා නිබ්බත්තිතං පඨමතතියාරුප්පං ආරබ්භ ඛීණාසවකාලෙ දුතියචතුත්ථාරුප්පනිබ්බත්තනෙ අරූපකිරියචිත්තස්සාති එවං තෙභූමකකිරියස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අකුසලස්ස, චතුත්ථදුතියානඤ්ච අරූපාවචරවිපාකානන්ති එවමෙතෙසං අට්ඨන්නං රාසීනං අරූපකුසලමාරම්මණං හොති.

පරිච්ඡිජ්ජ ගාහිකාය තණ්හාය ආපන්නන්ති පරියාපන්නං, තෙභූමකධම්මජාතං, න පරියාපන්නන්ති අපරියාපන්නං, තදෙව පුඤ්ඤඤ්චාති අපරියාපන්නපුඤ්ඤං. කාමාවචරතොපි කුසලස්ස කිරියස්සාති සම්බන්ධො. රූපතොති රූපාවචරතො. චතුන්නං…පෙ… සදාති සෙඛානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණිකකුසලාභිඤ්ඤාය පරිකම්මාදිකාලෙ ඤාණසම්පයුත්තකුසලස්ස, ඛීණාසවානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණිකකිරියාභිඤ්ඤාය ච පරිකම්මකාලෙ ඤාණසම්පයුත්තකිරියචිත්තස්ස, තෙසං තෙසං ජවනානං පුරෙචරවසෙන පවත්තිකාලෙ මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස, සෙඛානං අත්තනො, පරෙසං වා මග්ගජානනකාලෙ අභිඤ්ඤාද්වයස්සාති එවමෙතෙසං චතුන්නං රාසීනං අපරියාපන්නකුසලමාරම්මණං හොති.

තථෙවාකුසලං…පෙ… ඊරිතන්ති සෙඛානං පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණකාලෙ, සෙඛපුථුජ්ජනානං අත්තනො, පරෙසං වා සන්තානප්පවත්තාකුසලසම්මසනකාලෙ, අකුසලාරම්මණිකකුසලාභිඤ්ඤාය පරිකම්මාදිකාලෙ කාමාවචරකුසලස්ස, අත්තනො, පරෙසං වා පවත්තඅකුසලානුස්සරණාදීසු රූපාවචරකුසලස්ස, ඛීණාසවානං පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණඅඤ්ඤසන්තානගතඅකුසලසම්මසනාදිකාලෙ, පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන තුස්සනකාලෙ, සබ්බෙසම්පි තංතංජවනානං පුරෙචරකාලෙ ච කාමාවචරකිරියචිත්තස්ස, කුසලාභිඤ්ඤාය වුත්තනයෙන රූපාවචරකිරියචිත්තස්ස, පරාමාසඅස්සාදනාභිනන්දනාදිවසෙන පවත්තියං අකුසලස්ස, උද්ධච්චරහිතකම්මාරම්මණවසෙන අකුසලවිපාකසන්තීරණස්ස, කාමාවචරජවනානං අනුස්සරණකාලෙ සබ්බම්පි එකාදසතදාරම්මණවිපාකස්සාති එවං කාමාවචරවිපාකානන්ති එවමෙතෙසං ඡන්නං රාසීනං අකුසලමාරම්මණං හොති.

348-56. විපාකාරම්මණං…පෙ… පච්චයොති සෙඛපුථුජ්ජනානං විපාකසම්මසනාදිකාලෙ කාමාවචරකුසලස්ස, විපාකක්ඛන්ධානුස්සරණාදීසු රූපාවචරකුසලස්ස, වුත්තනයෙනෙව ඛීණාසවානං විපාකසම්මසනාදිකාලෙ, පුථුජ්ජනකාලෙ අනිට්ඨවිපාකාභාවං ආරබ්භ තුස්සනකාලෙ, යථාවුත්තජවනානං පුරෙචරකාලෙ කාමාවචරකිරියචිත්තස්ස, කුසලෙසු වුත්තනයෙනෙව රූපාවචරකිරියචිත්තස්ස, විපාකං ආරබ්භ තදාරම්මණප්පවත්තියං විපාකාරම්මණිකකම්මුනා පටිසන්ධිං ගණ්හන්තස්ස කම්මනිමිත්තවසෙන පවත්තියඤ්ච කාමාවචරවිපාකස්ස, අස්සාදනාභිනන්දනපරාමාසාදිවසෙන පවත්තියං අකුසලස්සාති එවමෙතෙසං ඡන්නං රාසීනං කාමාවචරවිපාකමාරම්මණපච්චයො හොතීති. රූපාවචරවිපාකාරම්මණෙපි ඉමිනාව නයෙන යොජනා කාතබ්බා. කෙවලඤ්හි තං කාමාවචරවිපාකානං කිරියචිත්තෙසු ච හසිතුප්පාදස්සාරම්මණං න හොතීති අයමෙත්ථ විසෙසො. ලොකුත්තරවිපාකස්ස කාමාවචරකුසලකිරියානමාරම්මණක්කමො අප්පමාණාරම්මණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

කාමාවචරකිරියචිත්තස්ස කාමාවචරකුසලාදීනං ඡන්නං රාසීනමාරම්මණක්කමො කුසලාරම්මණෙ වුත්තසදිසොව. කෙවලඤ්හි එත්ථ යදෙතං ඛීණාසවසන්තානස්සෙව නියතං නවවිධං කිරියචිත්තං, තං පරසන්තානප්පවත්තකුසලාකුසලස්ස, සසන්තානෙව සෙඛපුථුජ්ජනකාලෙ අනාගතාරම්මණිකඅභිඤ්ඤාය පරිකම්මාදිවසප්පවත්තකුසලස්ස ආරම්මණං හොති. විපාකෙසු ච පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිසඞ්ඛාතානං විපාකානං කම්මාරම්මණවසෙන ආරම්මණං න හොතීති අයමෙව විසෙසො.

රූපාවචරකිරියචිත්තස්ස පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණක්කමො කුසලාරම්මණෙ වුත්තසදිසොව. විසෙසොපි කාමාවචරකිරියාරම්මණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ආරුප්පකිරියචිත්තස්සාපි තෙසං පඤ්චන්නං රාසීනං ගොචරභාවො වුත්තසදිසොව. ආරුප්පකිරියස්ස පන පඨමතතියං දුතියචතුත්ථස්සෙව ගොචරො හොති.

357-8. එවං රූපනිබ්බානවජ්ජිතමාරම්මණං දස්සෙත්වා ඉදානි රූපාරම්මණං, නිබ්බානාරම්මණඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘රූපං චතුසමුට්ඨාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. රූපන්ති අට්ඨවීසතිවිධො භූතොපාදායභෙදභින්නො රූපක්ඛන්ධො. කිඤ්චාපි න සබ්බමෙව රූපං පච්චෙකං චතුසමුට්ඨානං, සමුදිතො පන රූපක්ඛන්ධො චතූහි එව සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාතීති කත්වා වුත්තං ‘‘චතුසමුට්ඨාන’’න්ති. කාමපාකකිරියස්සාති කාමාවචරවිපාකස්ස, කාමාවචරකිරියචිත්තස්ස ච, තත්ථ ච කාමාවචරකුසලස්ස තාව වණ්ණදානාදිපුඤ්ඤකිරියකාලෙ, වණ්ණාදීනං අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනකාලෙ, අභිඤ්ඤාය පරිකම්මාදිකාලෙ, අකුසලස්ස අස්සාදනාභිනන්දනපරාමාසාදිකාලෙ, අභිඤ්ඤාද්වයස්ස ඉද්ධිවිධභූතස්ස සුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිරූපනිම්මානකාලෙ, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිභූතස්ස ‘‘පුරිමභවෙ එවංවණ්ණො අහොසි’’න්තිආදිනා අනුස්සරණකාලෙ, දිබ්බචක්ඛුභූතස්ස චවමානඋපපජ්ජමානසත්තානං වණ්ණදස්සනකාලෙ, දිබ්බසොතභූතස්ස සද්දසවනකාලෙ, අනාගතංසඤාණභූතස්ස ‘‘අනාගතෙ එවංවණ්ණො භවිස්සාමී’’තිආදිනා ජානනකාලෙ, කාමාවචරවිපාකෙසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනද්වයස්ස යථායොගං රූපාදිවිජානනකාලෙ, සුඛසන්තීරණස්ස සන්තීරණතදාරම්මණකාලෙ, උපෙක්ඛාසන්තීරණද්වයස්ස සන්තීරණතදාරම්මණකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තාරම්මණකාලෙ , සහෙතුකවිපාකස්ස කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තාරම්මණකාලෙ, තදාරම්මණකාලෙ ච, කාමාවචරකිරියාසු පන කුසලෙ වුත්තනයානුසාරෙන අට්ඨමහාකිරියචිත්තස්ස, ‘‘එවරූපං වණ්ණාදිමදාසි’’න්ති තුස්සනකාලෙ හසිතුප්පාදස්ස, පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනකාලෙ මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස, පඤ්චද්වාරෙ ආවජ්ජනකාලෙ පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්ස ච ආරම්මණං හොතීති එවං චතුසමුට්ඨානිකං රූපං ඡන්නං රාසීනමාරම්මණං හොති.

359-60. නිබ්බානං පන ගොත්රභුවොදානකාලෙ, නිබ්බානාරම්මණිකඅභිඤ්ඤාය පරිකම්මාදිකාලෙ ච කාමාවචරතිහෙතුකකුසලස්ස, අතීතභවෙ සච්ඡිකතනිරොධානුස්සරණකආලාදීසු රූපාවචරකුසලස්ස, වුත්තනයෙනෙව කාමරූපාවචරකිරියචිත්තස්ස, මග්ගට්ඨානං තදනන්තරඵලවළඤ්ජනඵලකාලෙසු අපරියාපන්නකුසලවිපාකස්ස චාති එවං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං හොතීති දස්සෙතුං ‘‘නිබ්බානාරම්මණ’’න්තිආදි වුත්තං. උභයස්සාති කාමාවචරරූපාවචරවසෙන දුවිධස්ස.

361-2. නානප්පකාරකන්ති ද්වාදසමපරිච්ඡෙදෙ වක්ඛමානනයෙන නානාවිධප්පකාරං. නවන්නං…පෙ… පච්චයොති කාමාවචරකුසලස්ස, අකුසලස්ස, හසිතුප්පාදමනොධාතුවජ්ජිතකාමාවචරකිරියචිත්තානඤ්චෙව ද්වින්නං අභිඤ්ඤාචිත්තානඤ්ච සබ්බාපි පඤ්ඤත්ති, රූපාවචරකුසලවිපාකකිරියානං කසිණනිමිත්තාදිකා, පඨමාරුප්පකුසලවිපාකකිරියානං ආකාසපඤ්ඤත්ති, තතියාරුප්පකුසලාදීනං තිණ්ණං අභාවපඤ්ඤත්තීති එවං පඤ්ඤත්ති නවන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොතීති.

363-5. එවං යො ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණං හොති, තං එකෙකුද්ධාරවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බෙ චතුභූමකචිත්තුප්පාදෙ ඡහි ආරම්මණෙහි යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘රූපාරම්මණිකා ද්වෙ’’තිආදි ගාථාත්තයං වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

366-9. ‘‘පඨමාරුප්පකුසල’’න්තිආදි පන හෙට්ඨා වුත්තනයම්පි අරූපාවචරාරම්මණෙසු අරූපාවචරධම්මානං සෙඛාසෙඛවසෙන නානප්පකාරතො පවත්තිආකාරං පකාසෙතුං වුත්තං. කුසලස්සාති සෙඛපුථුජ්ජනානං දුතියාරුප්පකුසලස්ස. විපාකස්ස පන ඛීණාසවානං පවත්තමානස්සාපි ආරම්මණං හොති තස්ස පුරිමභවෙ කම්මනිමිත්තාරම්මණත්තා. අරූපභවෙ අතිසන්තභාවෙන පවත්තමානං භවඞ්ගචිත්තං න භාවනාය පරිසුද්ධං උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘පඨමාරුප්පපාකො’’තිආදි. පඨමං තු කිරියචිත්තං පුඤ්ඤස්ස දුතියාරුප්පචෙතසො ආරම්මණං න හොති, විපාකස්ස දුතියාරුප්පචෙතසො ආරම්මණං න හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ ඛීණාසවකාලෙ කස්සචි කුසලස්ස අභාවතො ‘‘න පුඤ්ඤස්සා’’ති වුත්තං. ආකාසානඤ්චායතනකිරියාසමඞ්ගිස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිපාකචිත්තං න පවත්තතීති ‘‘න පාකස්සා’’ති වුත්තං. ඛීණාසවස්ස දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං, නිරොධසමාපජ්ජනත්ථඤ්ච සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තස්ස පඨමාරුප්පකිරියචිත්තං දුතියස්ස ආරම්මණං හොතීති ආහ ‘‘පඨමං තු ක්රියාචිත්ත’’න්තිආදි.

370-3. ‘‘ද්විධා’’ති ච වත්වා තමෙව දුවිධතං, තිවිධතඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘කුසලං කුසලස්සා’’ති, ‘‘ක්රියස්සාපි ක්රියා හොතී’’ති ච ආදි වුත්තං. තං වුත්තනයමෙව. එවමෙව…පෙ… සියාති පඨමාරුප්පචිත්තෙ වුත්තනයෙන සෙඛපුථුජ්ජනානං ද්විධා, ඛීණාසවානඤ්ච තිධා ආරම්මණං භවතීති අත්ථො.

374-5. යං යං ගොචරං ආරබ්භාති රූපාරූපනිබ්බානපඤ්ඤත්තීසු යං යං ගොචරං ආරබ්භ. යෙ යෙති අරූපධම්මා. යොනරොති යො ගහට්ඨො, පබ්බජිතො වා මාණවො. කිරාති අනුමතියං. තස්ස ‘‘උත්තරතෙවා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. පාරන්ති අවසානං. තං ඉමස්ස පරමනිපුණගම්භීරනයසමඞ්ගිතාය යාථාවතො ඔතරන්තෙහි අකසිරෙන තරිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා දුප්පාපුණෙය්යන්ති කත්වා ආහ ‘‘දුත්තර’’න්ති. උත්තරන්ති උත්තමං. අභිධම්මාවතාරස්ස හි උත්තමතාය තදෙකදෙසභූතපාරම්පි උත්තමමෙව හොති. සොති සො සමුත්තිණ්ණාභිධම්මාවතාරපාරො නරො. උත්තරතෙව, න පන න සක්කොති තං උත්තරිතුන්ති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

ආරම්මණවිභාගනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.