📜

8. අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො

පකිණ්ණකනිද්දෙසවණ්ණනා

475-6. ඉදානි යථාවුත්තානං සබ්බෙසම්පි චිත්තානං පාකටභාවත්ථං –

‘‘සුත්තං දොවාරිකො චෙව,

ගාමිල්ලො අම්බගොළියො;

ජච්චන්ධො පීඨසප්පී ච,

උපනිස්සයමත්ථසො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 498 විපාකුද්ධාරකථා) –

අට්ඨකථාය ආගතමාතිකාය වසෙන පකිණ්ණකනයං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානි පනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මනසන්ති චිත්තානං. ‘‘මානස’’න්තිපි පඨන්ති, තං න සුන්දරං. පන්ථමක්කටකොති පාණකපටඞ්ගාදීනං සඤ්චරණට්ඨානෙ ජාලං පසාරෙත්වා තෙසං මග්ගරක්ඛණතො ‘‘පන්ථමක්කටකො’’ති ලද්ධනාමො උණ්ණනාභි. දිසාසු පන පඤ්චසූති උපමෙතබ්බානං පඤ්චපසාදානං වසෙන වුත්තං. තත්ථාති මග්ගෙ, තත්ථ ජාලමජ්ඣෙති වා සම්බන්ධො. සුත්තං පසාරෙත්වාති ජාලබන්ධනමාහ.

478-80. න්ති රුධිරමාහ. දිසාසු දුතියාදීසු සුත්තෙ…පෙ… ඝට්ටිතෙති සම්බන්ධො. ‘‘පසාදා පඤ්ච දට්ඨබ්බා’’තිආදි උපමාසංසන්දනං . චිත්තං…පෙ… වියාති හදයවත්ථුං නිස්සාය පවත්තමානචිත්තං ජාලමජ්ඣෙ නිපන්නමක්කටකො විය දට්ඨබ්බං.

482-5. පසාදඝට්ටනන්ති පසාදෙ ඝට්ටිතං. භවඞ්ගාවට්ටනන්ති භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්තං. ධම්මතො අඤ්ඤා කාචි කිරියා නාම නත්ථීති ධම්මමෙව චලනෙන සහ උපමෙති. සුත්තානුසාරංවාති සුත්තානුසාරෙන ගමනං විය. ජවනස්ස ආරම්මණරසානුභවනතො තස්ස පවත්ති යූසපානෙන සද්ධිං උපමෙත්වා වුත්තා. වත්ථුංයෙවාති යථා පුරිමචිත්තානි හදයවත්ථුනිස්සිතානි පසාදවත්ථුං අනුගතානි අඤ්ඤාරම්මණානි ච හොන්ති, න එවං භවඞ්ගං. තං පන වත්ථාරම්මණන්තරරහිතං කෙවලං හදයවත්ථුමෙව නිස්සාය පවත්තතීති දීපෙති. පරිවත්තනන්ති පුන භවඞ්ගභාවෙන පරිවත්තනං. භවඞ්ගාවජ්ජනාදීනං ධම්මතො භෙදෙපි සන්තතිවසෙන එකත්තං ගහෙත්වා එකෙනෙව මක්කටකෙන උපමාසංසන්දනං වුත්තං.

486-90. උපමා එව ඔපම්මං. තතො පසාදවත්ථුතො චිත්තාති සම්බන්ධො. දීපිතං ඉමිනා ඔපම්මෙන. එකෙකාරම්මණන්ති රූපාදීසු පඤ්චසු එකෙකං ආරම්මණං. සබ්බසොති සබ්බෙසු චක්ඛාදීසු යත්ථ කත්ථචීති අත්ථො. ඉදානි එකෙකාරම්මණස්ස ද්වීසු ද්වීසු ආපාථගමනං පකාසෙතුං ‘‘රූපං චක්ඛුපසාදම්හී’’තිආදි වුත්තං. ඛෙ ආකාසෙ ගච්ඡතීති ඛගො, පක්ඛි. සාඛිනොති රුක්ඛස්ස.

492-3. රූපස්සාති සම්බන්ධෙ සාමිවචනං, තස්ස පන ඝට්ටනං, ආපාථගමනම්පි චාති ද්වීහි සහ සම්බන්ධො. පසාදස්සාති කම්මත්ථෙ සාමිවචනං, අත්ථතො ආපාථගමනම්පි චාති සම්බන්ධො. ආරම්මණවසෙන, ආපාථං ආගච්ඡන්තස්සපි පසාදඝට්ටනෙන ච භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයභාවෙන ආපාථං විය උපගමනන්ති අත්ථො.

494-5. තතොති භවඞ්ගචලනතො පරං, කුසලං ජවනං චිත්තන්ති කාමාවචරකුසලජවනචිත්තං . අකුසලමෙව වාති වා-සද්දෙන කිරියාබ්යාකතචිත්තම්පි සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ සියා – කො පනෙතං ජවනං කුසලතාය වා අකුසලතාය වා නියමෙතීති? යොනිසොමනසිකාරො චෙව අයොනිසොමනසිකාරො ච. යස්ස හි චතුචක්කසම්පදාවසෙන යොනිසොමනසිකාරො පවත්තති, ආවජ්ජනං, වොට්ඨබ්බනඤ්ච යොනිසොව ආවට්ටෙති, වවත්ථාපෙති ච, තස්ස අකුසලුප්පත්ති නත්ථි. යස්ස පන වුත්තවිපරියායෙන අයොනිසොමනසිකාරො ච හොති, ආවජ්ජනං, වොට්ඨබ්බනඤ්ච අයොනිසො ච ආවට්ටෙති, වවත්ථාපෙති ච, තස්ස කුසලජවනුප්පත්ති නත්ථි, තස්මා යොනිසොමනසිකාරො කුසලතාය, අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලතාය ච නියමෙතීති දට්ඨබ්බං. කිරියාජවනං පන අරහත්තමෙව නියමෙති. කෙචි පන ‘‘කිරියාජවනං පන මනසිකාරො ච නියමෙති. යථා හි ආවජ්ජනං කුසලාකුසලානං විසුං විසුං පච්චයො හොති, එවං කිරියාජවනස්සාපී’’ති වදන්ති.

497. දොවාරිකොපමාදීනීති එත්ථ එකො රාජා සයනගතො නිද්දායති, තස්ස පරිචාරකො පාදෙ පරිමජ්ජන්තො නිසීදි, බධිරදොවාරිකො ද්වාරෙ ඨිතො, තයො පටිහාරා සයනස්ස, ද්වාරස්ස ච මජ්ඣෙ පටිපාටියා ඨිතා. අථෙකො පච්චන්තවාසී මනුස්සො පණ්ණාකාරං ආදාය ද්වාරං ආකොටෙසි, බධිරදොවාරිකො සද්දං න සුණාති, පාදපරිමජ්ජකො සඤ්ඤං අකාසි, තාය සඤ්ඤාය ද්වාරං විවරිත්වා පස්සි, පඨමපටිහාරො පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා දුතියස්ස අදාසි, දුතියො තතියස්ස, තතියො රඤ්ඤො, රාජා පරිභුඤ්ජි. තත්ථ රාජා විය ජවනං දට්ඨබ්බං, පාදපරිමජ්ජකො විය ආවජ්ජනං, බධිරදොවාරිකො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තයො පටිහාරා විය සම්පටිච්ඡනාදීනි තීණි වීථිචිත්තානි, පච්චන්තවාසිනො පණ්ණාකාරං ආදාය ද්වාරාකොටනං විය ආරම්මණස්ස පසාදඝට්ටනං, පාදපරිමජ්ජකෙන සඤ්ඤාය දින්නකාලො විය කිරියාමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො, තෙන දින්නසඤ්ඤාය බධිරදොවාරිකස්ස ද්වාරවිවරකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණෙ දස්සනකිච්චසාධනකාලො, පඨමපටිහාරෙන පණ්ණාකාරස්ස ගහිතකාලො විය විපාකමනොධාතුයා ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡිතකාලො, පඨමෙන දුතියස්ස දින්නකාලො විය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස සන්තීරිතකාලො, දුතියෙන තතියස්ස දින්නකාලො විය කිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස වවත්ථාපිතකාලො, තතියෙන රඤ්ඤො දින්නකාලො විය වොට්ඨබ්බනෙන ජවනස්ස නිය්යාතිතකාලො, රඤ්ඤො පරිභොගකාලො විය ජවනස්ස ආරම්මණරසානුභවනකාලොති අයං දොවාරිකොපමා.

‘‘ඉදං පන ඔපම්මං කිං දීපෙතී’’තිආදි උච්ඡුයන්තූපමාය වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. සම්බහුලා ගාමදාරකා අන්තරවීථියං පංසුං කීළන්ති, තත්ථෙකස්ස හත්ථෙ කහාපණො පටිහඤ්ඤි. සො ‘‘මය්හං හත්ථෙ පටිහතං, කිං නු ඛො එත’’න්ති ආහ. අථෙකො ‘‘පණ්ඩරං එත’’න්ති ආහ. අපරො සහ පංසුනා ගාළ්හං ගණ්හි. අඤ්ඤො ‘‘පුථුලං චතුරස්සං එත’’න්ති ආහ. අපරො ‘‘කහාපණො එසො’’ති ආහ. අථ ආහරිත්වා මාතු අදංසු, සා කම්මෙ උපනෙසි. තත්ථ සම්බහුලානං දාරකානං අන්තරවීථියං කීළන්තානං සන්නිසින්නකාලො විය චිත්තප්පවත්ති දට්ඨබ්බා, කහාපණස්ස හත්ථෙ පටිහතකාලො විය ආරම්මණෙන පසාදස්ස ඝට්ටිතකාලො, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති වුත්තකාලො විය තං ආරම්මණං ගහෙත්වා කිරියාමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො, ‘‘පණ්ඩරං එත’’න්ති වුත්තකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දස්සනකිච්චස්ස සාධිතකාලො, සහ පංසුනා ගාළ්හං ගහිතකාලො විය විපාකමනොධාතුයා ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡිතකාලො, ‘‘පුථුලං චතුරස්සං එත’’න්ති වුත්තකාලො විය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස සන්තීරිතකාලො, ‘‘කහාපණො එසො’’ති වුත්තකාලො විය කිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස වවත්ථාපිතකාලො, මාතරා කම්මෙ උපනීතකාලො විය ජවනස්ස ආරම්මණරසානුභවනං වෙදිතබ්බන්ති අයං ගාමදාරකොපමා.

ඉදං ඔපම්මං කිං දීපෙති? කිරියාමනොධාතු අදිස්වාව භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, විපාකමනොධාතු අදිස්වාව සම්පටිච්ඡති, විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු අදිස්වාව සන්තීරෙති, කිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතු අදිස්වාව වවත්ථාපෙති, ජවනං අදිස්වාව ආරම්මණරසං අනුභවති, එකන්තෙන පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව දස්සනකිච්චං සාධෙතීති දීපෙති. ජච්චන්ධපීඨසප්පීඋපමා උපරි ආගමිස්සති.

498-509. එත්තකා උපමා සඞ්ගහෙත්වා ‘‘දොවාරිකොපමාදීනී’’ති වත්වා ‘‘උපනිස්සයමත්ථසො’’ති එත්ථ උපනිස්සයභාවං පකාසෙතුං ‘‘අසම්භෙදෙනා’’තිආදිමාහ. අසම්භෙදෙනාති අවිනට්ඨභාවෙන, වාතපිත්තාදීහි අනුපහතභාවෙන ච. වාතපිත්තාදිඋපහතම්පි හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවානුපගමනතො සම්භින්නමෙව නාම හොති, පඤ්චින්ද්රියානං අත්ථික්ඛණෙයෙව නිස්සයභාවූපගමනතො ඛණවසෙන අසම්භෙදොපි යුජ්ජති. එස නයො සොතපසාදාදීසුපි. රූපාපාථගමෙනාති දූරෙ ඨිතස්ස ඵලිකාදීහි අන්තරිතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං යොග්යදෙසෙ අවට්ඨිතවසෙන රූපස්ස ආපාථගමනෙන. එවඤ්ච කත්වා දූරෙ ඨිතං, පරම්මුඛෙ ඨිතම්පි දිබ්බචක්ඛුස්ස ආපාථගතමෙව නාම හොති. ආලොකනිස්සයෙනාපීති රූපාවභාසනසමත්ථආලොකසඞ්ඛාතනිස්සයෙන. ආලොකෙ සති සම්භවො චෙත්ථ ආලොකනිස්සයතා, න ආලොකස්ස නිස්සයපච්චයත්තා. මනක්කාරොව හෙතු මනක්කාරහෙතු, තෙන සහ වත්තතීති සමනක්කාරහෙතු. තෙන ආලොකනිස්සිතං දස්සෙති. සමෙතෙහීති සංයුත්තෙහි එකීභූතෙහි, න එකස්සපි විරහෙනාති අත්ථො.

ආකාසනිස්සයෙනාති කණ්ණච්ඡිද්දසඞ්ඛාතආකාසනිස්සයෙන. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘න හි පිහිතකණ්ණච්ඡිද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණං පවත්තතී’’ති වුත්තං. බාහිරාකාසම්පි පන ඉච්ඡිතමෙව. තථා හි අවිවරෙ ගෙහෙ නිසීදිත්වා වුච්චමානානං බහි ඨිතා න සුණන්ති. වායොසන්නිස්සයෙනාති නාසිකච්ඡිද්දං පවිසනවායුසන්නිස්සයෙන. ආපොසන්නිස්සයෙනාති ඛෙළසඞ්ඛාතආපොසන්නිස්සයෙන. පථවීසන්නිස්සයෙනාති කායපසාදවත්ථුස්ස පථවීධාතුසන්නිස්සයෙන. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ජවනමනොවිඤ්ඤාණං.

510-11. මනො…පෙ… වෙදිතබ්බන්ති ‘‘අසම්භෙදා මනස්සා’’ති එත්ථ වුත්තං මනො භවඞ්ගචිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තං පන චුතිවසෙන නිරුද්ධම්පි කිරියාමයචිත්තස්ස පච්චයභාවං අනුපගන්ත්වා කෙවලං භවඞ්ගප්පවත්තිවසෙන මන්දථාමගතං හුත්වා පවත්තනම්පි සම්භින්නමෙවාති දට්ඨබ්බං. නායං සබ්බත්ථ ගච්ඡතීති චතුවොකාරෙ අලබ්භනතො. තෙනාහ ‘‘භවං තු පඤ්චවොකාර’’න්තිආදි. තත්ථ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං වොකාරො එත්ථාති පඤ්චවොකාරො. හොති හි භින්නාධිකරණම්පි අඤ්ඤපදත්ථසමාසො යථා ‘‘උරසිලොමො’’ති. අථ වා යථාපච්චයං පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකරීයතීති පඤ්චවොකාරො. ‘‘අත්ථතො’’ති එවමාදිකං පදං චක්ඛාදීනි දස්සනාදිකිච්චානීති එත්තකමෙව සන්ධාය වුත්තං, න අඤ්ඤං කිඤ්චි විසෙසනන්ති න තත්ථ විනිච්ඡයො වුත්තො.

512-4. සබ්බානීති කාමාවචරාදිභෙදං අනාමසිත්වා සබ්බානි. කම්මන්ති පටිසන්ධිනිබ්බත්තකා උපපජ්ජවෙදනීයභූතා, අපරාපරියවෙදනීයභූතා වා චෙතනා. කම්මනිමිත්තන්ති යං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා ආයූහනකාලෙ කම්මං ආයූහති, තං දානූපකරණාදිකං, පාණඝාතොපකරණාදිකඤ්ච. ගතිනිමිත්තන්ති භවන්තරමුපපජ්ජිතබ්බභවපරියාපන්නවණ්ණායතනං, තං පන සුගතියං මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තන්තස්ස රත්තකම්බලසදිසමාතුකුච්ඡිවණ්ණවසෙන, දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්තස්ස උය්යානකප්පරුක්ඛවණ්ණවසෙන, දුග්ගතියං නිබ්බත්තන්තස්ස අග්ගිජාලාදිවණ්ණවසෙන, පෙතතිරච්ඡානයොනීසු පෙතතිරච්ඡානානං නිබද්ධසඤ්චරණට්ඨානපරියාපන්නතාවණ්ණවසෙන ච දට්ඨබ්බං. ‘‘තිවිධ’’න්ති ඉදං යථාසම්භවවසෙන වුත්තං, රූපාරූපසම්බන්ධීනං පන කම්මනිමිත්තමෙව ආරම්මණං හොති. තථා හි මහග්ගතවිපාකානි එකන්තෙන කම්මසදිසාරම්මණානි වුත්තානි.

පච්චුප්පන්නමතීතං වාති ඛණවසෙන පච්චුප්පන්නමතීතං වා. තත්ථ ගතිනිමිත්තං එකන්තෙන පච්චුප්පන්නමෙව, කම්මනිමිත්තං පච්චුප්පන්නමතීතං වා, කම්මං පන අතීතමෙව. අනාගතාරම්මණං පන පච්චුප්පන්නකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තං විය අනාපාථගතත්තා, අතීතකම්මකම්මනිමිත්තං විය අනනුභූතත්තා ච විභූතං හුත්වා නොපතිට්ඨාතීති අතිසන්තභාවෙන පවත්තමානා පටිසන්ධි තං ආරබ්භ පවත්තිතුං න සක්කොතීති වුත්තං ‘‘නත්ථි අනාගත’’න්ති. මහග්ගතපටිසන්ධීනං එකන්තෙන කම්මසදිසාරම්මණභාවෙන කම්මස්ස විය අතීතනවත්තබ්බාරම්මණත්තා න තාසං විසුං ආරම්මණං උද්ධටං. තත්ථ දුතියචතුත්ථාරූපපටිසන්ධීනං අතීතමෙව ආරම්මණං ඉතරාසං නවත්තබ්බන්ති දට්ඨබ්බං.

517-20. මහාවිපාකානං පටිසන්ධාදිචතුකිච්චවසෙනෙව පවත්තනතො රූපාරූපභවෙ පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන තංතංවිපාකස්සෙව පවත්තිතො, තදාරම්මණස්ස ච අභාවෙන තත්ථ න ලබ්භතීති ආහ ‘‘මහාපාකා…පෙ… ද්වයෙ’’ති. අනිට්ඨරූපානං බ්රහ්මලොකෙ අසම්භවෙපි තත්ථ ඨත්වා ඉධ අනිට්ඨාරම්මණං පස්සන්තානං අකුසලවිපාකානි න උප්පජ්ජන්තීති න වත්තබ්බන්ති රූපභවෙපි සන්තීරණත්තයං වුත්තං. අභිධම්මත්ථසඞ්ගහසච්චසඞ්ඛෙපාදීසුපි හි ඉමිනාව අධිප්පායෙන රූපලොකෙ අකුසලවිපාකප්පවත්ති දස්සිතා. අපරෙ පන ‘‘කාමභවෙ සන්තීරණත්තයං, රූපභවෙ සන්තීරණද්වයන්ති යථාලාභවසෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති.

කදාචිපීති පරිත්තාරම්මණෙසු පරිත්තජවනානං උප්පාදෙපි. ‘‘බීජස්සාභාවතො’’ති රූපාරූපභවද්වයෙ තදාරම්මණාභාවස්ස කාරණං වත්වා තමෙව පකාසෙතුං ‘‘පටිසන්ධිබීජ’’න්තිආදි වුත්තං. පටිසන්ධියෙව බීජභූතන්ති පටිසන්ධිබීජං. තස්සාති තදාරම්මණස්ස.

521. යදි එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනම්පි කාමාවචරපටිසන්ධිබීජත්තා තත්ථ අභාවො ආපජ්ජතීති චොදෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීන’’න්තිආදි. ඉන්ද්රියානන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථුද්වාරභූතානං චක්ඛාදීනමින්ද්රියානං. පවත්තානුභාවතොති තෙසං තත්ථ අත්ථිතානුභාවතො . අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණානං වත්ථුභූතානි චක්ඛුසොතින්ද්රියානි තත්ථ පවත්තන්තීති තෙසං පවත්තිආනුභාවතො චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණානි පවත්තන්ති. සති ච තෙසං පවත්තියං වීථිචිත්තුප්පාදො නියතොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං විය සම්පටිච්ඡනසන්තීරණානම්පි තත්ථ සම්භවො සිද්ධොති.

523-4. අකාමාවචරධම්මෙති කාමාවචරධම්මතො අඤ්ඤෙ මහග්ගතලොකුත්තරධම්මෙ. නානුබන්ධතීති නානුවත්තති. ජනකං…පෙ… අනුබන්ධතීති යථා නාම ගෙහතො නික්ඛමිත්වා බහි ගන්තුකාමො තරුණදාරකො අත්තනො ජනකං පිතරං වා අඤ්ඤං වා පිතුසදිසං හිතකාමං ඤාතිං අඞ්ගුලියං ගහෙත්වා අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං රාජපුරිසාදිං, තථා එතම්පි භවඞ්ගාරම්මණතො බහි නික්ඛමිතුකාමසභාගතාය අත්තනො ජනකං පඨමකුසලාදිකං සදිසං වා දුතියකුසලාදිකාමාවචරජවනමෙව අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං මහග්ගතං ලොකුත්තරන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. කුසලාකුසලාදින්ති ආදි-ග්ගහණෙන කිරියාබ්යාකතං සඞ්ගණ්හාති. ආනන්දාචරියො පන පට්ඨානෙ ‘‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 3.1.98) විපාකධම්මධම්මානමෙවානන්තරං තදාරම්මණං වුත්තං. විප්ඵාරවන්තඤ්හි ජවනං නාවං විය නදීසොතො භවඞ්ගං අනුබන්ධති, න පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො සන්තවුත්තිං කිරියාජවනං පණ්ණපුටං විය නදීසොතොති කිරියාජවනානන්තරං තදාරම්මණං න ඉච්ඡති, ආචරියජොතිපාලත්ථෙරාදයො පන ‘‘ලබ්භමානස්සපි කෙනචි අධිප්පායෙන කත්ථචි අවචනං දිස්සති, යථා තං ධම්මසඞ්ගහෙ අකුසලනිද්දෙසෙ ලබ්භමානොපි අධිපති න වුත්තො, තස්මා යදි අබ්යාකතානන්තරම්පි තදාරම්මණං වුච්චෙය්ය, තදා වොට්ඨබ්බනානන්තරම්පි තස්ස පවත්තිං මඤ්ඤෙය්යුන්ති කිරියාජවනානන්තරං තදාරම්මණං න වුත්තං, න පන අලබ්භනතො. යඤ්චෙත්ථ පණ්ණපුටං නිදස්සිතං, තං නිදස්සිතබ්බෙන සමානං න හොති, නාවාපණ්ණපුටානඤ්හි නදීසොතස්ස ආවට්ටනං ගති ච විසදිසීති නාවායං නදීසොතස්ස අනුබන්ධනං, පණ්ණපුටස්ස අනනුබන්ධනඤ්ච යුජ්ජති, ඉධ පන කිරියාජවනෙතරජවනානං භවඞ්ගසොතස්ස ආවට්ටනං ගති ච සදිසීති එතස්ස අනනුබන්ධනං, ඉතරස්ස අනුබන්ධනඤ්ච න යුජ්ජති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙව ත’’න්ති වදන්ති.

525-6. යථා චෙතං මහග්ගතලොකුත්තරධම්මෙ නානුවත්තති, තථා යදා එතෙ කාමාවචරධම්මාපි මහග්ගතානුත්තරධම්මාරම්මණා හුත්වා පවත්තන්ති, තදා තෙපි නානුබන්ධතීති ආහ ‘‘කාමාවචරධම්මාපී’’තිආදි. මහග්ගතා-ග්ගහණෙන චෙත්ථ ලොකුත්තරානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙ චාපීති ච-සද්දෙන ලොකුත්තරාරම්මණානං ගහණං. කස්මා නානුබන්ධතීති ආහ ‘‘පරිත්තාරම්මණත්තා’’තිආදි. පරිත්තාරම්මණත්තාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කාමාවචරවිපාකානං එකන්තෙන පරිත්තාරම්මණත්තා. තථාපරිචිතත්තාති යථා ජවනං, එවං අපරිචිතත්තා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා හි සො පිතරං, පිතුසදිසං වා කඤ්චි අනුබන්ධන්තො තරුණදාරකො ඝරද්වාරන්තරවීථිචතුක්කාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ අනුගච්ඡති, න අරඤ්ඤං වා රක්ඛසභූමිං වා ගච්ඡන්තං, එවං කාමාවචරධම්මෙ අනුබන්ධන්තම්පි පරිත්තම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ පවත්තමානෙ තෙ ධම්මෙ අනුබන්ධති, න මහග්ගතලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙපි.

527-32. ඉදානි කිං ඉමාය යුත්තිකථාය, අට්ඨකථාපමාණතො චෙතං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිං තෙනා’’තිආදි. ජවනෙති කාමාවචරජවනෙ. තදාරම්මණචිත්තානි ‘‘තදාරම්මණ’’න්ති ලද්ධනාමානි චිත්තානි තදාරම්මණභාවං න ගණ්හන්ති, තදාරම්මණභාවෙන න පවත්තන්තීති අත්ථො. අථ වා නාමගොත්තං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං තස්ස ජවනස්ස ආරම්මණං න ගණ්හන්ති න ලබ්භන්තීති අත්ථො. රූපාරූපභවෙසු වාති වා-සද්දෙන ‘‘ජවනෙ ජවිතෙපි තදාරම්මණං න ගණ්හන්තී’’ති ආකඩ්ඪති. පණ්ණත්තිං ආරබ්භාති කාමභවෙපි පණ්ණත්තිං ආරබ්භ. ලක්ඛණාරම්මණායාති අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයාරම්මණාය, බලවවිපස්සනායාති අත්ථො. ‘‘තීණි ලක්ඛණානි, තිස්සො ච පඤ්ඤත්තියො කුසලත්තිකෙ න ලබ්භන්තී’’ති අට්ඨකථාය වුත්තත්තා තිණ්ණං ලක්ඛණානං ධම්මතො අභාවෙන තං ආරබ්භ පවත්තාය විපස්සනාය තදාරම්මණානි න ලබ්භන්ති. පට්ඨානෙ පන ‘‘සෙඛා වා පුථුජ්ජනා වා කුසලං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්ති, කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.406) වචනතො ඛන්ධාරම්මණිකවිපස්සනාය තදාරම්මණං ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. මිච්ඡත්තනියතෙසූති ‘‘කතමෙ ධම්මා මිච්ඡත්තනියතා? චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා’’ති (ධ. ස. 1426) එවමාගතෙසු මිච්ඡාගාහවසෙන පවත්තෙසු ධම්මෙසු ජවනං හුත්වා ජවිතෙසු. කස්මා පන තෙසු ජවිතෙසු තදාරම්මණං න ලබ්භතීති? කාමාවචරවිපාකානඤ්හි නියතමිච්ඡාදිට්ඨි විය ‘‘අත්තා ඔච්ඡිජ්ජතී’’තිආදිනා අත්තපරිකප්පනාවසෙන අප්පවත්තනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිවසප්පවත්තෙසු තෙසු ජවිතෙසු තදනන්තරං තදාරම්මණානි න උප්පජ්ජන්ති, අනියතමිච්ඡාදිට්ඨිවසප්පවත්තෙසු පන ජවිතෙසු තදාරම්මණං නුප්පජ්ජතීති නත්ථි. අථ වා මිච්ඡත්තනියතෙසූති මිච්ඡාභාවනියතසභාවෙසු තංවිසයෙසූති අත්ථො. මිච්ඡත්තනියතධම්මානං ධම්මසභාවං අග්ගහෙත්වා මිච්ඡත්තනියතසභාවස්සෙව ගහණතො, තස්ස ච විපාකානං අවිභූතත්තා මිච්ඡත්තනියතසභාවෙ ආරබ්භ තදාරම්මණා න ලබ්භන්ති. පි-සද්දෙන සම්මත්තනියතෙසුපීති සම්පිණ්ඩෙති, ‘‘ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භා’’ති වා එතෙන සිද්ධත්තා න තෙසං විසුං උද්ධරණං කතං. අට්ඨකථායං පන මිච්ඡත්තනියතසම්මත්තනියතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛභාවෙන බලවභාවතො තදාරම්මණස්ස අවත්ථුභාවදස්සනත්ථං මිච්ඡත්තනියතානන්තරං සම්මත්තනියතාපි උද්ධටා. මිච්ඡත්තනියතසභාවස්ස විය පටිසම්භිදාසභාවස්සපි කාමාවචරවිපාකානං අවිභූතභාවෙන පටිසම්භිදාඤාණානි ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භතීති ආහ ‘‘පටිසම්භිදාඤාණානී’’තිආදි. මනොද්වාරෙපීති න කෙවලං පඤ්චද්වාරෙසුයෙව, අථ ඛො මනොද්වාරෙපි. සබ්බෙසන්ති අහෙතුකදුහෙතුකාදීනං සබ්බෙසං. අනුපුබ්බතොති හෙට්ඨා වුත්තඅනුක්කමතො.

533. න විජ්ජතීති මනොද්වාරස්ස අප්පටිඝභාවෙන න විජ්ජති. භවඞ්ගතොති භවඞ්ගසන්තානතො, තස්ස ආරම්මණතො වා. වුට්ඨානන්ති භවඞ්ගසන්තානෙ, තස්සාරම්මණෙ වා සති තස්ස වුට්ඨානං.

535-6. සත්ත සත්තාති එකෙකස්ස සත්ත සත්තාති කත්වා. පාපපාකාති අකුසලවිපාකා. ‘‘ද්වාදසාපුඤ්ඤචිත්තාන’’න්ති වත්වා ‘‘පාපපාකා’’ති වචනං ‘‘තත්රිදං සුගතස්ස සුගතචීවරප්පමාණ’’න්තිආදීසු විය සඤ්ඤාසද්දවසෙන වුත්තං. එවං පවත්තියං අකුසලවිපාකානං පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පටිසන්ධියං දස්සෙතුං ‘‘එකාදසවිධාන’’න්තිආදි වුත්තං. උද්ධච්චචෙතනාය පවත්තිවිපාකදානමත්තං විනා පටිසන්ධිදානාභාවතො ආහ ‘‘හිත්වා උද්ධච්චමානස’’න්ති. කිං පනෙත්ථ කාරණං, අධිමොක්ඛවිරහෙන සබ්බදුබ්බලම්පි විචිකිච්ඡාසහගතං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, අධිමොක්ඛසභාවතො තතො බලවතරම්පි උද්ධච්චසහගතං නාකඩ්ඪතීති? පටිසන්ධිදානසභාවාභාවතො. ‘‘බලවං ආකඩ්ඪති, දුබ්බලං නාකඩ්ඪතී’’ති හි අයං විචාරණා පටිසන්ධිදානසභාවෙසුයෙව. යස්ස පන පටිසන්ධිදානසභාවො එව නත්ථි, න තස්ස බලවභාවො පටිසන්ධිආකඩ්ඪනෙ කාරණන්ති.

කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං ‘‘උද්ධච්චසහගතස්ස පටිසන්ධිදානසභාවො නත්ථී’’ති? දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු අනාගතත්තා. තිවිධා හි අකුසලා දස්සනෙනපහාතබ්බා, භාවනායපහාතබ්බා, සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා භාවනායපහාතබ්බාති. තත්ථ දිට්ඨිසම්පයුත්තවිචිකිච්ඡාසහගතචිත්තුප්පාදා දස්සනෙනපහාතබ්බා නාම. යථාහ ‘‘කතමෙ ධම්මා දස්සනෙනපහාතබ්බා? චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා විචිකිච්ඡාසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1408). තෙ හි පඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති ලද්ධනාමෙන සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව පහාතබ්බත්තා ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා’’ති වුච්චන්ති. උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදො භාවනායපහාතබ්බො නාම. යථාහ ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනායපහාතබ්බා? උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති. සො හි අග්ගමග්ගෙන පහාතබ්බත්තා ‘‘භාවනායපහාතබ්බො’’ති වුත්තො. උපරිමග්ගත්තයඤ්හි පඨමමග්ගෙන දිට්ඨස්මිංයෙව භාවනාවසෙන උප්පජ්ජති, න අදිට්ඨපුබ්බං කිඤ්චි පස්සති, තස්මා ‘‘භාවනා’’ති වුච්චති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තදොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදා පන සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා භාවනායපහාතබ්බා නාම. යථාහ ‘‘චත්තාරො දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තා ලොභසහගතචිත්තුප්පාදා ද්වෙ දොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදා. ඉමෙ ධම්මා සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා භාවනායපහාතබ්බා’’ති (ධ. ස. 1409). තෙ හි අපායනිබ්බත්තකාවත්ථාය පඨමමග්ගෙන, සෙසාවත්ථාය උපරිමග්ගෙහි පහීයමානත්තා සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා භාවනායපහාතබ්බා නාම. තත්ථ සියා දස්සනෙනපහාතබ්බම්පි දස්සනෙනපහාතබ්බසාමඤ්ඤෙන ඉධ ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා’’ත්වෙව වොහරන්ති. යදි ච උද්ධච්චසහගතං පටිසන්ධිං දදෙය්ය, තදා අකුසලපටිසන්ධියා සුගතියං අසම්භවතො අපායෙස්වෙව දදෙය්ය, අපායගමනීයඤ්ච එකන්තෙන දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා, ඉතරථා අපායගමනීයස්ස අප්පහීනත්තා සෙඛානං අපායුප්පත්ති ආපජ්ජති, න ච පනෙතං යුත්තං, ‘‘චතූහපායෙහි ච විප්පමුත්තො (ඛු. පා. 6.11; සු. නි. 234), අවිනිපාතධම්මො’’තිආදිවචනෙහි සහ විරුජ්ඣනතො, සති ච පනෙතස්ස දස්සනෙනපහාතබ්බභාවෙ ‘‘සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා’’ති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බං සියා, න ච පනෙතං වුත්තන්ති. අථ සියා ‘‘අපායගමනීයො රාගො දොසො මොහො තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’ති එවං දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු වුත්තත්තා උද්ධච්චසහගතස්සාපි තත්ථ සඞ්ගහො සක්කා කාතුන්ති? තං න, තස්ස නියාමතො භාවනායපහාතබ්බභාවෙන වුත්තත්තාති තස්මා දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු අවචනමෙව පටිසන්ධිදානාභාවං සාධෙතීති.

නනු ච පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ –

‘‘යස්මිං සමයෙ අකුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගතං උද්ධච්චසම්පයුත්තං, රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනාරබ්භ, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 731) –

එවං උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදං උද්ධරිත්වා තස්ස විපාකොපි උද්ධටොති කථමස්ස පටිසන්ධිදානාභාවො සම්පටිච්ඡිතබ්බොති? න ඉදං පටිසන්ධිදානං සන්ධාය උද්ධටං, අථ ඛො පවත්තිවිපාකං සන්ධාය. පට්ඨානෙ පන –

‘‘සහජාතා දස්සනෙනපහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො, නානක්ඛණිකා දස්සනෙනපහාතබ්බා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.89) –

දස්සනෙනපහාතබ්බචෙතනාය එව සහජාතනානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවං උද්ධරිත්වාව ‘‘සහජාතා භාවනායපහාතබ්බා චෙතනා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති භාවනායපහාතබ්බචෙතනාය සහජාතකම්මපච්චයභාවොව උද්ධටො, න පන නානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො. තථා පච්චනීයනයෙපි –

‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බො ධම්මො නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, සහජාත… උපනිස්සය…පෙ… පච්ඡාජාත… කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.98) –

දස්සනෙනපහාතබ්බස්සෙව කම්මපච්චයභාවං උද්ධරිත්වා –

‘‘භාවනායපහාතබ්බො ධම්මො නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, සහජාත… උපනිස්සය… පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.99) –

භාවනායපහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස සහජාතාදිපච්චයභාවොව වුත්තො, න පන කම්මපච්චයභාවො, න ච නානක්ඛණිකකම්මපච්චයං විනා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනං අත්ථි, තස්මා නත්ථි තස්ස සබ්බථාපි පටිසන්ධිදානං. පවත්තිවිපාකං පනස්ස න සක්කා නිවාරෙතුං පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ උද්ධච්චසහගතානම්පි විපාකස්ස උද්ධටත්තා, නානක්ඛණිකකම්මපච්චයස්ස ච පටිසන්ධිවිපාකමෙව සන්ධාය අනුද්ධටත්තා. එවඤ්ච පන කත්වා යදෙකෙ ආචරියා වදන්ති ‘‘උද්ධච්චචෙතනා උභයවිපාකම්පි න දෙති පට්ඨානෙ නානක්ඛණිකකම්මපච්චයස්ස අනුද්ධටත්තා’’ති, තං තෙසං අභිනිවෙසමත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං.

යදි ච තෙ වදෙය්යුං – යථා ‘‘විපාකධම්මධම්මා’’ති එත්ථ විපාක-සද්දෙන විපාකාරහතා වුච්චති, එවං ඉධාපි උද්ධච්චසහගතානං විපාකාරහතං සන්ධාය ‘‘තෙසං විපාකෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. යථා සද්ධින්ද්රියවිනිමුත්තස්ස අධිමුච්චනට්ඨස්ස අභාවෙපි සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමුච්චනසත්තිවිසෙසං ගහෙත්වා සද්ධින්ද්රියධම්මො අධිමුච්චනට්ඨො අත්ථොති වුච්චති, එවමිධාපි ධම්මවිනිමුත්තස්ස විපාකාරහභාවස්ස අභාවෙපි ධම්මානමෙව විපාකාරහසාමත්ථියං ගහෙත්වා තස්ස අත්ථිභාවො වුත්තො. යදි ච තෙ පවත්තිවිපාකං දදෙය්යුං, යථා –

‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො, නානක්ඛණිකා’’ති (පට්ඨා. 1.2.57) –

පවත්තිවිපාකස්සපි වසෙන නානක්ඛණිකකම්මපච්චයො වුත්තො, එවමෙත්ථාපි නානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වත්තබ්බො සියා. න හි ලබ්භමානස්ස අවචනෙ කාරණං අත්ථීති තස්මා යථාධම්මසාසනෙ අවචනම්පි අභාවමෙව දීපෙති. අපිච යදි උද්ධච්චසහගතස්ස පවත්තිවිපාකදානං අධිප්පෙතං සියා, තදා ‘‘අනුපාදින්නුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස න කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති පටිසෙධො න කාතබ්බො සියා. න හි ඨපෙත්වා උද්ධච්චං අඤ්ඤො කොචි අනුපාදින්නුපාදානියො ධම්මො උපාදින්නුපාදානියස්ස ධම්මස්ස පච්චයො භවිතුං අසමත්ථො අත්ථීති, තයිදමෙතෙසං අභිලාපමත්තං. තථා හි යං තාව වුත්තං ‘‘විපාකාරහභාවං ගහෙත්වා තෙසං විපාකෙති වුත්ත’’න්ති, තදෙව තස්ස විපාකසබ්භාවං දීපෙති. න හි විපාකාරහභාවෙ සති අභිඤ්ඤාදීනං විය තස්ස අවිපාකතාය කාරණං අත්ථීති. යම්පි වුත්තං ‘‘නානක්ඛණිකකම්මපච්චයස්ස අවචනං විපාකභාවං දීපෙතී’’ති, තම්පි න සුන්දරං, ලබ්භමානස්සාපි කත්ථචි කෙනචි අධිප්පායෙන අවචනතො. තථා හි ධම්මසඞ්ගණියං ලබ්භමානම්පි හදයවත්ථු න වුත්තං. තස්මා යදි පවත්තිවිපාකං සන්ධාය නානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වුච්චෙය්ය, තදා පටිසන්ධිවිපාකදානම්පිස්ස මඤ්ඤෙය්යුන්ති ලබ්භමානස්සපි පවත්තිවිපාකස්ස වසෙන නානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තොති. යං පන අනුපාදින්නුපාදානියස්ස උපාදින්නුපාදානියං පති කම්මපච්චයපටික්ඛෙපවචනං, තං අභිඤ්ඤාකුසලාදිකෙ සන්ධායාති න එත්තාවතා උද්ධච්චසහගතස්ස පවත්තිවිපාකදානං සබ්බථාපි පටික්ඛිපිතුං සක්කාති. යම්පි අට්ඨකථායං ‘‘යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවමුද්ධච්චචෙතනාපි ‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’න්ති එත්ථ අපනෙතබ්බා’’ති වුත්තං, තම්පි උද්ධච්චචෙතනාය තත්ථ නිද්දිසියමානාය යථා ඉතරා පටිසන්ධිපවත්තිවසෙන දුවිධස්සපි විපාකවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො, එවමුද්ධච්චචෙතනාපීති ගණ්හෙය්යුන්ති වුත්තං, න තස්ස පවත්තිවිපාකාභාවතොති.

ආචරියබුද්ධමිත්තාදයො පන උද්ධච්චසහගතං ද්විධා විභජිත්වා එකස්ස උභයවිපාකදානං, එකස්ස සබ්බථාපි විපාකාභාවං වණ්ණෙන්ති. තෙසඤ්හි අයං විනිච්ඡයො – අත්ථි උද්ධච්චං භාවනායපහාතබ්බම්පි, අත්ථි නභාවනායපහාතබ්බම්පි. තෙසු භාවනායපහාතබ්බං සෙඛසන්තානප්පවත්තං, ඉතරං පුථුජ්ජනසන්තානප්පවත්තං. ඵලදානඤ්ච පුථුජ්ජනසන්තානෙ පවත්තස්සෙව, නෙතරස්ස. තථා හි දස්සනභාවනානං අභාවෙපි යෙසං පුථුජ්ජනානං, සෙඛානඤ්ච දස්සනභාවනාහි භවිතබ්බං, තෙසං තදුප්පත්තිකාලෙ තාහි පහාතුං සක්කුණෙය්යා අකුසලා ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා, භාවනායපහාතබ්බා’’ති ච වුච්චන්ති. පුථුජ්ජනානං පන භාවනාය අභාවතො භාවනායපහාතබ්බචින්තා නත්ථි, තෙන තෙසං පවත්තමානා තෙ දස්සනෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යාපි ‘‘භාවනායපහාතබ්බා’’ති න වුච්චන්ති. යදි වුච්චෙය්යුං, දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙසඤ්චි කෙචි කදාචි ආරම්මණාරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපච්චයෙහි පච්චයා භවෙය්යුං. සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනඤ්හි කෙසඤ්චි සක්කායදිට්ඨාදයො කෙචි අතීතාදීසු කිස්මිඤ්චි කාලෙ ආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයෙහි පච්චයා හොන්තීති නත්ථි, න ච පට්ඨානෙ ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා, තස්මා නත්ථි පුථුජ්ජනෙසු පවත්තමානානමකුසලානං භාවනායපහාතබ්බපරියායො. යදි තත්ථ අවචනමෙව පමාණං, එවං සති සෙඛසන්තානපවත්තානම්පි අකුසලානං භාවනායපහාතබ්බපරියායො නත්ථීති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, සෙඛසන්තානප්පවත්තානං භාවනාය පහාතුං සක්කුණෙය්යත්තා. තෙනෙව ච කිඤ්චි කත්වා සෙඛානං දස්සනෙනපහාතබ්බානං අකුසලානං පහීනභාවෙන අස්සාදනාභිනන්දනානං වත්ථූනි න හොන්ති. පහීනතාය එව සොමනස්සස්ස හෙතුභූතා, අවික්ඛෙපහෙතුභූතා ච න දොමනස්සං, උද්ධච්චඤ්ච උප්පාදෙන්තීති න තෙසං ආරම්මණාරම්මණාධිපතිපකතූපනිස්සයභාවං ගච්ඡන්ති. න හි පහීනකිලෙසෙ උපනිස්සාය අරියා රාගදොසවික්ඛෙපෙ උප්පාදෙන්ති. වුත්තඤ්ච ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති, න පච්චෙති, න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො, සකදාගාමි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන…පෙ… සුගතො’’ති. පුථුජ්ජනානං පන දස්සනෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා දස්සනෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයා න හොන්තීති න සක්කා වත්තුං, ‘‘දිට්ඨිං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති, විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, විචිකිච්ඡං ආරබ්භ විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති, උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.407) දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං උද්ධච්චාරම්මණභාවස්ස වුත්තත්තා. එත්ථ හි උද්ධච්චන්ති උද්ධච්චසහගතං චිත්තුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං, න දස්සනෙනපහාතබ්බෙසුපි ලබ්භමානචෙතසිකං උද්ධච්චං. එවඤ්ච කත්වා අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ ‘‘දිට්ඨිං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.415) එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති, තස්මා සෙඛසන්තානප්පවත්තානමකුසලානං දස්සනෙනපහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයත්තාභාවතො පුථුජ්ජනානං සන්තානෙව දස්සනෙනපහාතබ්බානමකුසලානං පච්චයා න හොන්තීති න සක්කා වත්තුන්ති පට්ඨානෙ දස්සනෙනපහාතබ්බානං භාවනායපහාතබ්බස්ස ආරම්මණාරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපච්චයත්තානුද්ධරණං සෙඛසන්තානප්පවත්තානං භාවනායපහාතබ්බපරියායභාවං සාධෙති, පුථුජ්ජනසන්තානෙයෙව නදස්සනෙනපහාතබ්බානමකුසලානං භාවනායපහාතබ්බපරියායභාවං න සාධෙති, තස්මා දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බානං අතීතාදිභාවෙන නවත්තබ්බත්තෙපි යාදිසානං තාහි අනුප්පත්තිධම්මතා ආපාදෙතබ්බා, තෙ පුථුජ්ජනෙසු පවත්තමානා දස්සනෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා දස්සනමග්ගාපෙක්ඛාය තදප්පවත්තියම්පි දස්සනෙනපහාතබ්බා නාම. සෙඛෙසු පවත්තමානා භාවනාය පහාතුං සක්කුණෙය්යා තදප්පවත්තියම්පි තදපෙක්ඛාය භාවනායපහාතබ්බා නාම. දස්සනෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යා පන පුථුජ්ජනෙසු පවත්තමානා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන නෙවදස්සනෙනපහාතබ්බා නභාවනායපහාතබ්බා, තෙසු භාවනායපහාතබ්බා සහායවිරහතො විපාකං න ජනෙන්ති. තථා හි තෙසං දස්සනෙනපහාතබ්බසඞ්ඛාතං සහකාරීකාරණං සහායභූතං නත්ථීති භාවනායපහාතබ්බචෙතනාය නානක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තො. අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං පන පුථුජ්ජනෙසු උප්පජ්ජමානානං සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං, උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදස්ස ච සංයොජනත්තයතදෙකට්ඨකිලෙසානං අනුපච්ඡින්නතාය අපරික්ඛීණසහායානං විපාකුප්පාදනං න සක්කා පටික්ඛිපිතුන්ති උද්ධච්චසහගතධම්මානං විපාකො විභඞ්ගෙ වුත්තොති.

යදි එවං, අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං අකුසලානං ‘‘නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බා’’ති වත්තබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, අප්පහාතබ්බසභාවානං කුසලාදීනං ‘‘නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බා’’ති වුත්තත්තා, අප්පහාතබ්බවිරුද්ධසභාවත්තා ච අකුසලානං . යදි එවං තෙ ඉමස්මිං තිකෙ නවත්තබ්බාති වත්තබ්බා ආපජ්ජන්තීති? නාපජ්ජන්ති, චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ දස්සිතානං ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදානං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතත්තා. යථා හි උප්පන්නත්තිකෙ ධම්මවසෙන සබ්බෙසං සඞ්ඛතධම්මානං සඞ්ගහිතත්තා කාලවසෙන අසඞ්ගහිතාපි අතීතා ‘‘නවත්තබ්බා’’ති න වුත්තා චිත්තුප්පාදානුරූපෙන සඞ්ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අභාවා, එවං ඉධාපි චිත්තුප්පාදභාවෙන සඞ්ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අභාවා ‘‘නවත්තබ්බා’’ති න වුත්තා. සබ්බෙන සබ්බඤ්හි ධම්මවසෙන අසඞ්ගහිතස්ස තිකදුකෙසු නවත්තබ්බතාපත්ති. යත්ථ හි චිත්තුප්පාදො කොචි නියොගතො නවත්තබ්බො අත්ථි, තත්ථ තෙසං චතුත්ථො කොට්ඨාසො අත්ථීති යථාවුත්තපදෙසු විය තත්ථාපි භින්දිත්වා භාජෙතබ්බෙ චිත්තුප්පාදෙ භින්දිත්වා භාජෙති ‘‘සියා නවත්තබ්බාපරිත්තාරම්මණා’’තිආදිනා, තදභාවා උප්පන්නත්තිකෙ, ඉධ ච තථා න වුත්තන්ති.

අථ වා යථා සප්පටිඝෙහි සමානසභාවත්තා රූපධාතුයං ‘‘තයො මහාභූතා සප්පටිඝා’’ති වුත්තා, යථාහ ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනසප්පටිඝං එකං මහාභූත’’න්ති, එවං පුථුජ්ජනානං පවත්තමානා භාවනායපහාතබ්බසමානසභාවා ‘‘භාවනායපහාතබ්බා’’ති වුච්චෙය්යුන්ති නත්ථි නවත්තබ්බතාපසඞ්ගො. එවඤ්ච සති පුථුජ්ජනානං පවත්තමානාපි භාවනායපහාතබ්බා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො පරභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං උපනිස්සයපච්චයො, රාගො ච රාගදිට්ඨීනං අධිපතිපච්චයොති අයමත්ථො ලද්ධො හොති. තෙනෙව හි –

‘‘භාවනායපහාතබ්බො ධම්මො දස්සනෙනපහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො, ආරම්මණූපනිස්සයො, පකතූපනිස්සයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.84) –

ඉමිස්සා නිද්දෙසෙ දස්සනෙනපහාතබ්බානං උපනිස්සයපච්චයභාවීධම්මෙ නිද්දිසන්තෙන භගවතා –

‘‘පකතූපනිස්සයො – පත්ථනං උපනිස්සාය පාණං හනති…පෙ… සඞ්ඝං භින්දති, භාවනායපහාතබ්බො රාගො දොසො මොහො මානො පත්ථනා දස්සනෙනපහාතබ්බස්ස රාගස්ස දොසස්ස මොහස්ස මානස්ස දිට්ඨියා පත්ථනාය උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො . සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගො පරභණ්ඩෙ ඡන්දරාගස්ස උප…පෙ… සකපරිග්ගහෙ ඡන්දරාගො පරපරිග්ගහෙ ඡන්දරාගස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.8.84) –

පුථුජ්ජනසන්තානෙ පත්ථනාදයො නිද්දිට්ඨා.

එවම්පි යථා අඵොට්ඨබ්බත්තා රූපධාතුයං තයො මහාභූතා න පරමත්ථතො සප්පටිඝා, එවං අපෙක්ඛිතබ්බභාවනාරහිතා පුථුජ්ජනෙසු පවත්තමානා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො පන පරමත්ථතො භාවනාය පහාතබ්බාති භාවනායපහාතබ්බානං නානක්ඛණිකකම්මපච්චයතා න වුත්තා, න ච ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා. යෙ හි දස්සනෙනපහාතබ්බපච්චයා කිලෙසා, න තෙ දස්සනතො උද්ධං පවත්තන්ති. දස්සනෙනපහාතබ්බපච්චයස්සාපි පන උද්ධච්චසහගතස්ස සහායවෙකල්ලමත්තමෙව දස්සනෙන කතං, න තස්ස කොචි භාවො දස්සනෙන අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතොති තස්ස එකන්තභාවනායපහාතබ්බතා වුත්තා, තස්මා උද්ධච්චභාවෙන එකසභාවස්සෙව තස්ස සති සහායෙ විපාකුප්පාදනවචනං, අසති ච විපාකානුප්පාදනවචනං න විරුජ්ඣති. තයිදං සබ්බමෙතෙසං ආචරියානං අහොපුරිසිකාරමත්තං. කස්මා? උද්ධච්චසහගතස්ස එකන්තභාවනායපහාතබ්බභාවෙන වුත්තත්තා. එවඤ්හි වුත්තං භගවතා ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනායපහාතබ්බා. උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1406). යදි ච උද්ධච්චසහගතං නභාවනායපහාතබ්බං අභවිස්ස, යථා අතීතාරම්මණත්තිකෙ ‘‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’’ති (ධ. ස. 1433) වත්වා විභජ්ජ වුත්තං, එවමිධාපි ‘‘නියොගා භාවනායපහාතබ්බා නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘උද්ධච්චසහගතො සියා භාවනායපහාතබ්බො සියා නවත්තබ්බො ‘දස්සනෙනපහාතබ්බො’තිපි ‘භාවනායපහාතබ්බො’තිපී’’තිආදි වත්තබ්බං සියා , න ච තථා වුත්තං. යා ච ‘‘තමත්ථං පටිපාදෙන්තෙහි යදි වුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා යුත්ති වුත්තා, සාපි අයුත්ති. කස්මා? දස්සනෙනපහාතබ්බාරම්මණානං රාගදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාඋද්ධච්චානං තෙන තෙන පහාතබ්බභාවවසෙන ඉච්ඡිතත්තා. යඤ්ච ‘‘උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදො වුත්තොති දස්සෙතුං අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ උද්ධච්චස්ස අනුද්ධරණං කාරණවසෙන වුත්තං, තම්පි අකාරණං අඤ්ඤත්ථාපි සාවසෙසපාඨානං දස්සනතො. තථා හි ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස, අනාගතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතෙසං විභඞ්ගෙ චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්වා ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්සා’’ති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ලබ්භමානම්පි චෙතොපරියඤාණං න ගහිතං. යම්පි භාවනායපහාතබ්බස්ස විපාකදානම්හි දස්සනෙනපහාතබ්බස්ස සහායභාවූපගමනං වුත්තං, තම්පි විචාරෙතබ්බං – කිං අවිජ්ජාදි විය දානසීලාදීනං උපපත්තියංයෙව විපාකදානසාමත්ථියා ඨානවසෙන දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං සහකාරීකාරණං හොති, උදාහු කිලෙසො විය කම්මස්ස පටිසන්ධිදානම්හීති ? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව පුරිමො නයො, සෙඛසන්තානෙ භාවනායපහාතබ්බස්ස අකිරියාභාවො ආපජ්ජති, පහීනාවිජ්ජාමානතණ්හානුසයස්මිං සන්තානෙ දානාදි විය සහායවෙකල්ලෙන අවිපාකසභාවතං ආපන්නත්තා. අථ දුතියො, භාවනායපහාතබ්බත්තෙන අභිමතස්සාපි දස්සනෙනපහාතබ්බභාවො ආපජ්ජති, පටිසන්ධිදානෙ සති අපායගමනීයසභාවානතිවත්තනතො, තස්මා අම්හෙහි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව උද්ධච්චසහගතස්ස විපාකදානං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, න යෙසං කෙසඤ්චි වචනං. පට්ඨානානුසාරීහි භවිතබ්බන්ති.

537-8. යන්ති යං ආවජ්ජනද්වයං. කරණමත්තත්තාති කරණමත්තමෙව ඨපෙත්වා ඵලදානාභාවතො. වාතපුප්ඵසමන්ති මොඝපුප්ඵසමං, යථා තං පඨමසඤ්ජාතං අච්ඡින්නමූලෙපි රුක්ඛෙ නිබ්බත්තං පුරිමෙහි අදින්නඵලත්තා ඵලනිබ්බත්තකං න හොති, එවමිදං අනුපච්ඡින්නභවමූලෙපි සන්තානෙ නිබ්බත්තං අනාසෙවනභාවෙන ඵලදායකං න හොතීති අධිප්පායො. ජවනත්තං තු සම්පත්තන්ති අට්ඨාරසවිධං ඛීණාසවාවෙණිකං විඤ්ඤාණමාහ. කිච්චසාධනතොති භවතණ්හාමූලස්ස අවොච්ඡින්නභාවෙ සති කුසලාකුසලකම්මකිච්චස්ස සාධනතො, දානාදිතංතංකිච්චසාධනවසෙන වා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා හි ඡින්නමූලස්ස රුක්ඛස්ස පුප්ඵං පුප්ඵනමත්තං ඨපෙත්වා අඵලමෙව හොති, එවමෙතම්පි තංතංකිච්චසාධනමත්තං ඨපෙත්වා සමුච්ඡින්නභවතණ්හාමූලෙ සන්තානෙ පවත්තනතො අඵලමෙවාති.

539-40. පටිච්චාති හෙතුධම්මස්ස පටිමුඛං ගන්ත්වා තං අපච්චක්ඛාය. එතීති පවත්තති, තිට්ඨති උප්පජ්ජති වාති වුත්තං හොති. ‘‘එතී’’ති හි ඉදං උප්පත්තිට්ඨිතීනං සාධාරණවසෙන පවත්තිපරිදීපකං. තෙනෙවාහ ‘‘ඨිතියුප්පත්තියාපි වා’’ති. එකච්චො හි පච්චයො ඨිතියා එව උපකාරකො හොති යථා පච්ඡාජාතපච්චයො, එකච්චො උප්පත්තියා එව යථා අනන්තරාදිකො, එකච්චො උභයස්ස යථා හෙතුආදයො. එවං පච්චය-සද්දස්ස වචනත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි පච්චයලක්ඛණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො ධම්මො’’තිආදි. යොති හෙතුධම්මො. යස්සාති යස්ස ඵලධම්මස්ස. ඨිතියුප්පත්තියාපි වාති ඨිතිත්ථං, උප්පත්තිත්ථං වා. ඨිතියාති වා ඨිතික්ඛණෙ, උප්පත්තියාති උප්පාදක්ඛණෙ. යස්ස ධම්මස්ස උපකාරො, යස්ස ධම්මස්ස ඨිතියුප්පත්තියාති වා සම්බන්ධො. ‘‘උපකාරො’’ති ඉමිනා ධම්මෙන ධම්මසත්තිඋපකාරකං දස්සෙති. ‘‘සම්භවො’’තිආදි පච්චයස්සෙව පරියායදස්සනං. සම්භවති එතස්මාති සම්භවො. තථා පභවො. හිනොති පතිට්ඨාති එත්ථාති හෙතු. අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං හි-සද්දො මූල-සද්දො විය පතිට්ඨත්ථො වෙදිතබ්බො . හිනොති වා එතෙන කම්මනිදානභූතෙන උද්ධං ඔජං අභිහරන්තෙන මූලෙන විය පාදපො තප්පච්චයං ඵලං ගච්ඡති, වුද්ධිං විරුළ්හිං ආපජ්ජතීති හෙතු. අත්තනො ඵලං කරොතීති කාරණං. පච්චයො මතොති පච්චයොව ‘‘සම්භවො’’තිආදිතො මතො. අත්ථතො එතෙ සමානා, බ්යඤ්ජනමත්තංයෙව නෙසං නානත්තන්ති වුත්තං හොති.

541-5. එවං පට්ඨානෙ ආගතසබ්බපච්චයානං සාධාරණවසෙන අත්ථං වත්වා ඉධාධිප්පෙතස්ස හෙතුපච්චයස්සෙව සරූපං දස්සෙතුං ‘‘ලොභාදි පන යො ධම්මො’’තිආදි වුත්තං. මූලට්ඨෙනාති සම්පයුත්තානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනසඞ්ඛාතමූලට්ඨෙන. ඡළෙවාති මූලට්ඨෙනූපකාරකභාවස්ස තෙසමෙව ආවෙණිකභාවෙන එතෙ ඡළෙව. ජාතිතොති කුසලාකුසලාබ්යාකතජාතිතො. නවධාති තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්යාකතහෙතූති නවධා. ධම්මානං…පෙ… සාධකොති යථා සාලිවීහිබීජාදීනි සාලිවීහිආදිභාවස්ස සාධකානි, මණිආදිපභාවත්ථූනඤ්ච නීලාදිවණ්ණානි නීලාදිමණිපභාය සාධකානි, එවං හෙතුපච්චයො යථාරහං අත්තනො සම්පයුත්තානං කුසලාදිත්තසාධකොති කුසලාකුසලාබ්යාකතධම්මානං යථාක්කමං කුසලාකුසලාබ්යාකතභාවසාධකො මූලට්ඨොති අයමෙත්ථ අත්ථො. එකෙ ආචරියාති රෙවතාචරියං, තස්ස සිස්සානුසිස්සෙ ච සන්ධායාහ. අථ වා ගරුම්හි බහුවචනම්පි යුජ්ජතීති රෙවතාචරියමෙව සන්ධාය ‘‘එකෙ ආචරියා’’ති වුත්තං.

එවං සන්තෙති යදි මූලට්ඨො කුසලාදිභාවසාධකො, එවං සති. යථා චිත්තං චිත්තජරූපානං පච්චයො හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපීති ආහ ‘‘තංසමුට්ඨානරූපිසූ’’ති, හෙතුසමුට්ඨානරූපෙසූති අත්ථො. නෙව සම්පජ්ජතීති න සිජ්ඣති, ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තො හෙතුපච්චයභාවො න සම්පජ්ජතීති වුත්තං හොති. යථා කුසලාකුසලා හෙතූ තංසමුට්ඨානරූපස්ස කුසලාදිභාවාය න පරියත්තා, එවං අබ්යාකතොපි හෙතු තංසමුට්ඨානස්ස රූපස්ස අබ්යාකතභාවාය න පරියත්තො. සභාවෙන හි තං අබ්යාකතන්ති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. යදි කුසලාදිභාවං න සාධෙන්ති, පච්චයාපි න හොන්තීති වදෙය්යාති ආහ ‘‘න තෙස’’න්තිආදි. ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1) වචනතො තෙ අලොභාදයො තෙසං රූපානං පච්චයා න න හොන්ති, භවන්තෙවාති අත්ථො.

546-7. නගන්තබ්බොති න පච්චෙතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති – යදි කුසලාදිහෙතුයො අත්තනො විය අත්තහෙතුකානං ධම්මානං කුසලාදිභාවං සාධෙන්ති, කුසලාකුසලහෙතුපච්චයසම්භූතා රූපධම්මාපි තෙ විය කුසලාදයො සියුං, හෙතුයො වා රූපානං පච්චයා න සියුං, න ච පනෙතං උභයම්පි අත්ථි, තස්මා කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධකො මූලට්ඨොති න විඤ්ඤාතබ්බන්ති. අපිච යදි හෙතුපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, තදා අබ්යාකතභාවොපි තප්පටිබද්ධො සියා, අහෙතුකානං අබ්යාකතභාවො න සිජ්ඣති. යදි ච හෙතුපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, හෙතූනම්පි කුසලාදිභාවො අප්පටිබද්ධො සියා. අථ තෙසම්පි සෙසහෙතුපටිබද්ධො, එවම්පි මොමූහචිත්තසම්පයුත්තස්ස හෙතුනො අකුසලභාවො න සිජ්ඣෙය්ය. අථ තස්ස සො අඤ්ඤහෙතුකො සියා, එවං සති සෙසහෙතූනම්පි තංහෙතුකොව සියා. යථා ච සෙසහෙතූනං, එවං අවසෙසසම්පයුත්තධම්මානම්පි තංහෙතුකොව සියා. අථ සියා හෙතූනං සභාවතොව කුසලාදිභාවො, සම්පයුත්තානං පන හෙතුපටිබද්ධොති, එවං සති අලොභො කුසලො වා සියා අබ්යාකතො වා. යදි හි සො සභාවතො කුසලො, තංසභාවත්තා අබ්යාකතො න සියා. අථ අබ්යාකතො, තංසභාවත්තා කුසලො න සියා අලොභසභාවස්ස අදොසත්තාභාවො විය. යස්මා පන උභයථාපි හොති, තස්මා යථා උභයථා හොන්තෙසු සද්ධාදීසු සම්පයුත්තෙසු හෙතුපටිබද්ධං කුසලාදිභාවං පරියෙසථ, න සභාවතො, එවං හෙතූසුපි කුසලාදිතා අඤ්ඤපටිබද්ධා පරියෙසිතබ්බා, න සභාවතො. සා පන පරියෙසියමානා යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධා හොතීති හෙතූසු විය හෙතුසම්පයුත්තධම්මෙසුපි යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න හෙතුපටිබද්ධොති. තෙනෙවාහ –

‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසි කරොතො අනුප්පන්නා චෙව කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’තිආදි (අ. නි. 1.67).

සමයඤ්ඤුනාති ආභිධම්මිකමතවෙදිනා. සුප්පතිට්ඨිතභාවස්ස සාධනෙනාති අත්තහෙතුකානං ධම්මානං සම්මා පතිට්ඨිතභාවස්ස ථිරභාවස්ස සාධනෙන. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරුළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති සුප්පතිට්ඨිතා, අහෙතුකා තිලබීජාදිසෙවාලා විය න සුප්පතිට්ඨිතාති.

548. සබ්බසොති කාමාවචරාදිසබ්බභාගෙන.

550-1. පටිසන්ධික්ඛණෙ චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං අභාවතො අත්තනා සම්පයුත්තානං, කටත්තාරූපානමෙව ච පච්චයභාවොති ආහ ‘‘අත්තනා…පෙ… ජාතාන’’න්ති. කම්මස්ස කතත්තා එව ච උපචිතත්තා ච න ඉස්සරාදිහෙතුනො සම්භූතානි රූපානි කටත්තාරූපානි, කම්මසමුට්ඨානරූපානීති අත්ථො , කටත්තාරූපානෙව ජාතානි භූතානි නිබ්බත්තානීති කටත්තාරූපජාතානි. තථෙවාති යථා පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං, එවන්ති අත්ථො. චිත්තජානඤ්චාති ච-සද්දෙන ‘‘අත්තනා සම්පයුත්තාන’’න්ති ආකඩ්ඪති.

553. ලොකුත්තරවිපාකානං පටිසන්ධිවසෙන අප්පවත්තනතො නත්ථි කම්මසමුට්ඨානස්ස පච්චයභාවොති ආහ ‘‘චිත්තජාන’’න්තිආදි.

555. හෙතුපච්චයසම්භවොති හෙතුපච්චයසම්භූතධම්මො, හෙතුපච්චයතො පච්චයුප්පන්නධම්මානං සම්භවාකාරො වා. සඤ්ජාතසුඛහෙතුනාති සඤ්ජාතඤාණෙන, සම්පජඤ්ඤෙනාති අත්ථො. ඤාණඤ්හි ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදිවචනතො සුඛං හෙතු එතස්සාති,

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො,

යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො,

පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129) –

ආදිවචනතො සුඛස්ස හෙතූති වා ‘‘සුඛහෙතූ’’ති වුච්චති.

556. ලොකස්ස අධිපති ලොකාධිපති, සකලලොකනායකෙනාති අත්ථො. අත්තාධීනානං පතිනොති අධිපතී. ඡන්දං තු ජෙට්ඨකං කත්වාති ‘‘ඡන්දවතො කිං නාම න සිජ්ඣතී’’තිආදිකං පුරිමාභිසඞ්ඛාරූපනිස්සයං ලභිත්වා උප්පජ්ජමානෙ චිත්තුප්පාදෙ ඡන්දො ජෙට්ඨකභූතො සම්පයුත්තධම්මෙ වසෙ වත්තමානො හුත්වා පවත්තති, සම්පයුත්තධම්මා ච තස්ස වසෙ පවත්තන්ති හීනාදිභාවෙන තදනුවත්තනතොති ආහ ‘‘ඡන්දං තු ජෙට්ඨකං කත්වා’’තිආදි. කත්වා ධුරන්ති සහජාතපුබ්බඞ්ගමවසෙන පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. ඡන්දාධිපති නාම සො වා චිත්තුප්පාදො ඡන්දාධිපති නාම ‘‘ඡන්දො අධිපති ඉමස්සා’’ති කත්වා. එසෙවාති ‘‘චිත්තං ධුරං කත්වා…පෙ… කාලස්මිං චිත්තාධිපති නාමා’’තිආදිනා යථාවුත්තොව නයො. සෙසෙසූති චිත්තාදීසු. එත්ථ ච ‘‘ඡන්දං…පෙ… කාලස්මි’’න්තිආදිනා කාලස්ස නියමිතත්තා චත්තාරොපෙතෙ එකක්ඛණෙ අධිපතී න හොන්තීති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.3) චතුන්නම්පි අධිපතීනං පච්චයභාවො විසුං විසුංයෙව උද්ධටො. යදි හි තෙ එකක්ඛණෙයෙව අධිපතිපච්චයා සියුං, තදා යථා හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා අවිසෙසෙන වුත්තං මූලට්ඨෙන උපකාරකභාවස්ස විජ්ජමානෙන ද්වින්නං, තිණ්ණම්පි හෙතූනං එකක්ඛණෙ පච්චයභාවූපගමනතො, එවං එකක්ඛණෙයෙව බහූනං ජෙට්ඨකභාවෙ සති අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙපි ‘‘අධිපතී අධිපතිසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා වත්තබ්බං සියා. යස්මා පන එවං අවත්වා ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා චත්තාරොව විසෙසෙත්වා වුත්තා, තස්මා එකෙකධම්මොයෙව එකක්ඛණෙ අධිපතිපච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං. ජෙට්ඨට්ඨෙනාති පමුඛභාවෙන.

සොභනා මති, සොභනං වා මතං එතෙසං අත්ථීති සුමතිනො, සම්මාදිට්ඨිකාති අත්ථො, තෙසං මතිං විබොධෙති පබොධෙතීති සුමතිමතිවිබොධනං. කුච්ඡිතා මති, කුච්ඡිතං වා මතං එතෙසන්ති කුමතිනො, මිච්ඡාදිට්ඨිකා, තෙසං මතිභූතා මතිභාවෙන පරිකප්පිතත්තාති කුමතිමති, මිච්ඡාදිට්ඨි, සායෙව ඉන්ධනසදිසතාය ඉන්ධනං තස්ස පාවකං අග්ගි වියාති කුමති…පෙ… පාවකං. අතිමධුරන්ති නිපුණගම්භීරෙන අත්ථරසෙන චෙව සුවිමලසඛිලෙන බ්යඤ්ජනරසෙන ච මධුරං. අවෙදීති ඔගාහෙත්වා ජානාති. යො යොති ථෙරනවමජ්ඣිමෙසු යො කොචි. ජිනවචනං සකලං අවෙදීති තෙපිටකස්සපි සකලජිනවචනස්ස ගහණසමත්ථතාපටිලාභෙන තං අවගච්ඡති.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

පකිණ්ණකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.