📜

9. නවමො පරිච්ඡෙදො

පුඤ්ඤවිපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා

560-1. වට්ටකථාය ලොකුත්තරවිපාකානං අලබ්භනතො ‘‘ලොකියානෙවා’’ති වුත්තං. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤාදිසඞ්ඛාරාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති තයො සඞ්ඛාරා. තත්ථ පුනාති අත්තනො සන්තානං අපුඤ්ඤඵලතො, දුක්ඛසංකිලෙසතො ච සොධෙති, පුජ්ජං භවඵලං නිබ්බත්තෙතීති වා පුඤ්ඤං, අත්තනො ඵලස්ස අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන අභිසඞ්ඛාරො චාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, පුඤ්ඤපටිපක්ඛතො අපුඤ්ඤං, වුත්තනයෙන අභිසඞ්ඛාරො චාති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. සමාධිපච්චනීකානං අතිදූරතාය න ඉඤ්ජති න කම්පතීති ආනෙඤ්ජං, තං අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. තත්ථ දානසීලාදිවසෙන පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, භාවනාවසෙනෙව පවත්තා රූපාවචරකුසලචෙතනා චාති තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො නාම. පාණාතිපාතාදිවසෙන පවත්තා ද්වාදස අකුසලචෙතනා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො නාම. භාවනාවසෙනෙව පවත්තා චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො නාම. භවාදීසු යථා පච්චයා, තථා යෙසඤ්ච විපාකානං පච්චයා, තෙපි විඤ්ඤාතබ්බාති සම්බන්ධො. කෙචි පන ‘‘තෙපීති සඞ්ඛාරානං ගහණ’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං, එවං සති ‘‘යෙස’’න්ති අනියමනිද්දෙසස්ස නියමකවචනාභාවතො.

562. කතමෙ පන තෙ භවාදයොති ආහ ‘‘තයො භවා’’තිආදි. තත්ථ කාමරූපාරූපවසෙන තයො භවා. සඤ්ඤීභවඅසඤ්ඤීභවනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවවසෙන, පන එකවොකාරභවචතුවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවවසෙන ච තයො භවා එත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡන්ති. චතස්සො යොනියොති අණ්ඩජජලාබුජසංසෙදජඔපපාතිකවසෙන චත්තාරො සත්තනිකායා. තත්ථ බීජකපාලෙ නිබ්බත්තො සත්තනිකායො අණ්ඩජයොනි නාම. මාතුගබ්භෙ ජලාබුජෙ නිබ්බත්තසත්තනිකායො ජලාබුජයොනි නාම. පදුමගබ්භමානුසකගබ්භමලාදිසංසෙදූපනිස්සයෙන උප්පජ්ජනකසත්තනිකායො සංසෙදජයොනි නාම. කුතොචි අනුප්පජ්ජිත්වා කෙවලං තත්ථ තත්ථ පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගො හුත්වා උප්පජ්ජනකසත්තනිකායො ඔපපාතිකයොනි නාම. ගතිපඤ්චකං හෙට්ඨා විභාවිතමෙව . පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථුභූතා ච විඤ්ඤාණක්ඛන්ධා ඡ විඤ්ඤාණට්ඨිතියො නාම. තා පන නානත්තකායාදිවසෙන සත්තවිධාති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණට්ඨිතියො සත්තා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සත්තිමා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. කතමා සත්ත? සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි මනුස්සා එකච්චෙ ච දෙවා එකච්චෙ ච විනිපාතිකා, අයං පඨමා විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා බ්රහ්මකායිකා පඨමාභිනිබ්බත්තා, අයං දුතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා ආභස්සරා, අයං තතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා සුභකිණ්හා, අයං චතුත්ථී විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනූපගා, අයං පඤ්චමී විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනූපගා, අයං ඡට්ඨී විඤ්ඤාණට්ඨිති. සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනූපගා, අයං සත්තමී විඤ්ඤාණට්ඨිතී’’ති (දී. නි. 3.332; අ. නි. 7.44).

එත්ථ හි අපරිමාණචක්කවාළවාසිනො මනුස්සා කාමාවචරදෙවා පුනබ්බසුමාතුපියඞ්කරමාතාදයො විනිපාතිකාසුරා ච කුසලවිපාකපටිසන්ධිකා වෙමානිකපෙතා චෙති ඉමෙ දීඝරස්සකිසථූලකාළඔදාතාදිවණ්ණසණ්ඨානවසෙන රූපකායස්ස, අහෙතුදුහෙතුතිහෙතුවසෙන පටිසන්ධිසඤ්ඤාය ච නානාභාවතො නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤිනො නාම, අයං පඨමා විඤ්ඤාණට්ඨිති. පඨමජ්ඣානතලවාසිනො පන තයො දෙවා උපරූපරිවාසීනං වණ්ණාදිකමපෙක්ඛිත්වා අත්තනො වණ්ණාදීනං නිහීනතාය රූපකායස්ස නානාභාවතො, පඨමජ්ඣානවිපාකවිඤ්ඤාණවසෙන සමානසඤ්ඤිතාය ච නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤිනො නාම, අයං දුතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති, චතුරාපායවාසිනොපි වණ්ණසණ්ඨානවසෙන රූපකායස්ස නානාසභාවත්තා, අකුසලවිපාකසඤ්ඤාවසෙන සඤ්ඤාය එකසභාවත්තා ච දුතියවිඤ්ඤාණට්ඨිතියංයෙව සමොධානං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බං. දුතියජ්ඣානතලවාසිනො තයො දෙවා වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන සමානත්තා රූපකායස්ස විසෙසාභාවතො පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානසඤ්ඤාවසෙන පටිසන්ධිසඤ්ඤාය නානාභාවතො එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤිනො නාම, අයං තතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති. තතියජ්ඣානතලවාසිනො පන තයො දෙවා රූපකායවසෙන සමානත්තා, පඤ්චකනයෙ චතුත්ථජ්ඣානවිපාකසඤ්ඤාවසෙන පටිසන්ධිසඤ්ඤාය ච එකත්තා එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤිනො නාම, අයං චතුත්ථී විඤ්ඤාණට්ඨිති. වෙහප්ඵලවාසිනො චෙව පඤ්ච සුද්ධාවාසවාසිනො ච වණ්ණසණ්ඨානවසෙන රූපකායස්ස, පඤ්චමජ්ඣානවිපාකසඤ්ඤාවසෙන පටිසන්ධිසඤ්ඤාය ච සමානත්තා චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිමෙව භජන්ති. ආකාසානඤ්චායතනාදයො තිස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියො පාළිවසෙනෙව පාකටා. අසඤ්ඤසත්තා පන විඤ්ඤාණාභාවෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවාසිනො ච සඤ්ඤාය විය විඤ්ඤාණස්ස සුඛුමභාවෙනෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු න ගහිතා, සත්තානං නිවාසතාය පන ‘‘සත්තාවාසා’’ති වුච්චන්ති. එවඤ්ච කත්වා තෙහි සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො සමොධානෙත්වා නව සත්තාවාසා වුත්තා.

563-4. ඉදානි එවං වුත්තෙසු භවාදීසු ද්වත්තිංසවිපාකානං තිණ්ණං අභිසඞ්ඛාරානං පච්චයභාවං දස්සෙතුං ‘‘කාමෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරසඤ්ඤිතා’’තිආදි ආරද්ධං. නවන්නං පාකචිත්තානන්ති සහෙතුකාහෙතුකවසෙන නවන්නං සුගතිපටිසන්ධිවිපාකචිත්තානං. නානක්ඛණික…පෙ… පච්චයෙහි චාති කුසලාකුසලකම්මස්ස අතීතස්සෙව අත්තනා ජනෙතබ්බවිපාකානං පච්චයභාවතො නානක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන, තෙසමෙව බලවකාරණභාවතො උපනිස්සයපච්චයෙන ච. වුත්තඤ්හි තස්ස උපනිස්සයත්තං ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.423). සබ්බත්ථ උපනිස්සයභාවො බලවකම්මවසෙන යොජෙතබ්බො. දුබ්බලඤ්හි කම්මං උපනිස්සයො න හොතීති පට්ඨානවණ්ණනායං දස්සිතමෙතං.

566-8. පඤ්චන්නන්ති කුසලවිපාකචක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනසන්තීරණද්වයවසෙන පඤ්චන්නං. දුග්ගතියං කුසලවිපාකපටිසන්ධියා අභාවතො ආහ ‘‘න හොන්ති පටිසන්ධිය’’න්ති. එවං පටිසන්ධිපවත්තීනං අසඞ්කරවසෙන පච්චයවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි සමොධානෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘හොන්තී’’තිආදි වුත්තං. සොළසන්නං පවත්තෙ, පටිසන්ධියං නවන්නන්ති යථාලාභවසෙන යොජෙතබ්බං.

569-74. රූපෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤාවජ්ජිතා පඤ්ච රූපාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරා. කස්මා පන අභිඤ්ඤාය පරිවජ්ජනන්ති? විපාකදානාභාවතො, තඤ්ච ඛො පනස්සා විපාකස්ස අසම්භවතො , න පන විපාකුප්පාදනසභාවාභාවතො. යදි හි අභිඤ්ඤාචෙතනා විපාකං උප්පාදෙය්ය, අඤ්ඤභූමිකකම්මස්ස අඤ්ඤභූමිකවිපාකුප්පාදනායොගතො සභූමිකමෙව උප්පාදෙය්ය. තං පන කිං නවත්තබ්බාරම්මණං වා උප්පාදෙය්ය පරිත්තාදිආරම්මණං වා? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව නවත්තබ්බාරම්මණං උප්පාදෙති, තං න යුත්තං රූපාවචරවිපාකානං එකන්තෙන කම්මසමානාරම්මණතාය දස්සිතත්තා, අභිඤ්ඤාචෙතනාය ච සයං පරිත්තාදිආරම්මණත්තා. අථ පරිත්තාදිආරම්මණං උප්පාදෙති, තම්පි න යුජ්ජති රූපාවචරවිපාකානං එකන්තෙනෙව නවත්තබ්බාරම්මණභාවතො. තථා හි වුත්තං චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ –

‘‘රූපාවචරතිකචතුක්කජ්ඣානා කුසලතො ච විපාකතො ච කිරියතො ච චතුත්ථස්ස ඣානස්ස විපාකො ආකාසානඤ්චායතනං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. ඉමෙ ධම්මා නවත්තබ්බා ‘පරිත්තාරම්මණා’තිපි ‘මහග්ගතාරම්මණා’තිපි ‘අප්පමාණාරම්මණා’තිපී’’ති (ධ. ස. 1422).

අපිච සමාධිවිජ්ජාසම්භාරභූතා අභිඤ්ඤා සමාධිස්ස ආනිසංසමත්තං සමාධිඵලසදිසා. තස්ස තස්ස හි අධිට්ඨානවිකුබ්බනදිබ්බසද්දසවනාදිකස්ස යථිච්ඡිතස්ස කිච්චස්ස නිප්ඵාදනමත්තඵලා අභිඤ්ඤාචෙතනා. තෙනාහ ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදි (පාරා. 12-13) තස්මා සමාධිස්ස ඵලසදිසා අභිඤ්ඤාචෙතනා න ච ඵලං දෙති, දානසීලානිසංසභූතො තස්මිං භවෙ පච්චයලාභො විය නත්ථි තස්ස විපාකුප්පාදනන්ති. කෙචි පන ‘‘සමානභූමිකතො ආසෙවනලාභෙන බලවන්තානි ඣානානි විපාකං උප්පාදෙන්ති සමාපත්තිභාවතො, අභිඤ්ඤා පන සතිපි ඣානභාවෙ තදභාවතො තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ ආගන්තුකායෙවාති දුබ්බලා, තස්මා විපාකං න දෙතී’’ති වදන්ති. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං අනුරුද්ධාචරියෙන –

‘‘සමානාසෙවනෙ ලද්ධෙ, විජ්ජමානෙ මහබ්බලෙ;

අලද්ධා තාදිසං හෙතුං, අභිඤ්ඤා න විපච්චතී’’ති. (නාම. පරි. 474);

තයිදමකාරණං, පරිත්තඣානස්ස අවිසෙසෙන බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීසු විපාකදානවචනතො. න හි පරිත්තං ලද්ධාසෙවනමෙව තත්ථ විපාකං දෙතීති අට්ඨකථායං වුත්තං, තස්මා සමානාසෙවනෙ ලද්ධෙයෙව ඣානස්ස විපාකදානං න සක්කා වත්තුං. අපිච පුනප්පුනං පරිකම්මවසෙන අභිඤ්ඤායපි වසිභාවසබ්භාවා තස්සාපි ච බලවභාවො අත්ථෙවාති විපාකං උප්පාදෙය්ය.

පඤ්චන්නං පාකචිත්තානන්ති පඤ්චන්නං රූපාවචරවිපාකචිත්තානං. මාපුඤ්ඤසඞ්ඛාරාති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරා. ‘‘ඉමෙ අපුඤ්ඤසඞ්ඛාරා’’ති වා පදච්ඡෙදො. එකස්සාති එකස්ස අකුසලවිපාකසන්තීරණස්ස. ඡන්නන්ති සන්තීරණවජ්ජානං ඡන්නං අකුසලවිපාකානං. පවත්තෙ පච්චයා හොන්ති අනිට්ඨරූපාදිආපාථාගතෙති අධිප්පායො. සුගතියං අකුසලවිපාකපටිසන්ධියා අභාවතො ආහ ‘‘න හොන්ති පටිසන්ධිය’’න්ති. චතුන්නන්ති අකුසලවිපාකචක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනසන්තීරණවසෙන චතුන්නං. තානි පන එකන්තතො අනිට්ඨාරම්මණානි. රූපභවෙ ච කථං අනිට්ඨාරම්මණසමායොගොති ආහ ‘‘සො චා’’තිආදි. සොති සො පච්චයභාවො. ‘‘කාමභවෙ’’ති ඉදං අනිට්ඨරූපාදීනං විසෙසනං, න පන ‘‘උපලද්ධිය’’න්ති ඉමස්ස. තෙනාහ ‘‘අනිට්ඨ…පෙ… න විජ්ජරෙ’’ති. කෙචි පන ‘‘උපලද්ධියන්ති ඉමස්සෙව විසෙසනභාවෙන ගහෙත්වා බ්රහ්මූනං කාමභවං ආගතක්ඛණෙ රූපාදිඋපලද්ධිය’’න්ති වදන්ති. අනිට්ඨ…පෙ… න විජ්ජරෙ එකන්තසුඛවත්ථුභූතෙ තත්ථ වොකිණ්ණසුඛදුක්ඛකාරණස්ස අභාවතො.

576. ‘‘එවං තාවා’’තිආදි යථාවුත්තස්සෙවත්ථස්ස අප්පනං. යථා චාති ච-සද්දෙන ‘‘යෙසඤ්චා’’ති සඞ්ගණ්හාති. තථාති එත්ථාපි ‘‘තෙ’’ති සඞ්ගණ්හිතබ්බං.

577-81. යත්ථ විත්ථාරප්පකාසනං කතං, තතො භවතො පට්ඨාය මුඛමත්තප්පකාසනං කාතුකාමො ආහ ‘‘තත්රිද’’න්තිආදි. තත්රාති තෙසු භවාදීසු. ඉදන්ති නිදස්සිතබ්බභාවෙන ආසන්නපච්චක්ඛමාහ. ආදිතො පන පට්ඨායාති භවතො පට්ඨාය. අවිසෙසෙනාති කාමාවචරරූපාවචරවසෙන විසෙසාභාවෙන තෙරස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරා. ද්විභවෙසූති කාමරූපභවෙසු. කෙසඤ්චි මනුස්සානං, භුම්මදෙවානඤ්ච අණ්ඩජජලාබුජානම්පි සම්භවතො තදපෙක්ඛාය ‘‘චතූසු…පෙ… යොනිසූ’’ති වුත්තං. නානත්ත…පෙ… ඨිතීසුපීති අලුත්තසමාසවසෙන වුත්තං, නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤාදීසු චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසූති අත්ථො. වුත්තප්පකාරස්මින්ති නානත්තකායාදිකෙ, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරස්ස භවාදීසු එකවීසතිවිපාකානං එකාවත්ථාය පච්චයො අහුත්වා දුග්ගතිපරියාපන්නෙසු භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිං අදත්වා පවත්තෙයෙව අට්ඨන්නං විපාකානං පච්චයභාවතො, කාමාවචරසුගතිපරියාපන්නෙසු පටිසන්ධිං දත්වා පවත්තෙ සොළසන්නං විපාකානං පච්චයභාවතො, රූපාවචරභූමිපරියාපන්නෙසු පටිසන්ධිං දත්වා පවත්තෙ දසන්නං විපාකානං පච්චයභාවතො වුත්තං ‘‘යථාරහ’’න්ති.

582-3. කාමෙ භවෙ, රූපෙ භවෙති සම්බන්ධො. තීසු ගතීසූති දෙවමනුස්සවජ්ජෙසු තීසු ගතීසු. එකිස්සාති නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාය එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා. එකස්මින්ති නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතෙයෙව එකස්මිං සත්තාවාසෙ.

584-6. එකාරූපභවෙති එකස්මිං අරූපභවෙ. එකිස්සා යොනියාති එකිස්සායෙව ඔපපාතිකයොනියා. තීසු චිත්තට්ඨිතීසූති ආකාසානඤ්චායතනාදීසු තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. සත්තාවාසෙ චතුබ්බිධෙති ආකාසානඤ්චායතනාදිකෙයෙව චතුබ්බිධෙ සත්තාවාසෙ. විජානිතබ්බා…පෙ… පච්චයාති සඞ්ඛාරා යථා පච්චයා යෙසඤ්ච පච්චයා, තථා තෙපි විඤ්ඤාතබ්බාති අත්ථො.

587-90. නනු ච සඞ්ඛාරානං පටිසන්ධිපවත්තීසුපි විපාකානං පච්චයභාවො වුත්තො. තත්ථ පටිසන්ධියෙව තාව න සක්කා විඤ්ඤාතුං. යදි හි පුරිමභවතො පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං ඉධාගච්ඡතීති වුච්චෙය්ය, තං න යුත්තං, රූපාරූපධම්මානං කෙසග්ගමත්තම්පි දෙසන්තරසඞ්කමනාභාවතො. අථ අතීතභවනිබ්බත්තසඞ්ඛාරතො න නිබ්බත්තති, තම්පි න යුජ්ජති අහෙතුකදොසාපත්තිතොති ඉමිනා අධිප්පායෙන චොදෙන්තො ආහ ‘‘න රූපාරූපධම්මාන’’න්තිආදි. ආචරියො තස්සාධිප්පායං සම්පටිච්ඡිත්වා තං සඤ්ඤාපෙතුකාමො ආහ ‘‘නත්ථි චිත්තස්සා’’තිආදි. තතො හෙතුං විනාති තත්ථ හෙතුං විනා, අතීතභවනිබ්බත්තකම්මසඞ්ඛාරනිකන්තිආරම්මණං විනාති අත්ථො . සුලද්ධපච්චයන්ති අවිජ්ජාදිසහකාරීකාරණසහිතස්ස සඞ්ඛාරස්ස වසෙන සුට්ඨු අවෙකල්ලතො පටිලද්ධපච්චයං. රූපාරූපමත්තන්ති බාහිරකපරිකප්පිතස්ස අධිතිට්ඨනකස්ස සත්තජීවාදිනො අභාවතො රූපාරූපධම්මමත්තං. තෙනාහ ‘‘න ච සත්තො’’තිආදි. භවන්තර…පෙ… පවුච්චතීති වොහාරමත්තෙන භවන්තරමුපෙතීති පවුච්චති. අත්ථතො පන පච්චයසාමග්ගියා භවන්තරභාවෙන උප්පජ්ජනමත්තන්ති අධිප්පායො.

591. ඉදානි තං පටිසන්ධික්කමං පාකටාය මනුස්සපටිසන්ධියා වසෙන පකාසෙතුං සමාරභන්තො ආහ ‘‘තයිද’’න්තිආදි. සුදුබ්බුධන්ති අතිදුබ්බිජානියං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සච්චං සත්තො පටිසන්ධි, පච්චයාකාරමෙව ච;

දුද්දසා චතුරො ධම්මා, දෙසෙතුඤ්ච සුදුක්කරා’’ති.

592-3. ආසන්නමරණස්සාති පරූපක්කමෙන වා ආයුක්ඛයාදිවසෙන වා සමාසන්නමරණස්ස. සුස්සමානෙති අනුක්කමෙන උපසුස්සමානෙ. ගබ්භසෙය්යකස්ස ආයතනානං අනුපුබ්බුප්පත්ති විය නිරොධොපි අනුපුබ්බතො හොතීති වුත්තං ‘‘නට්ඨෙ චක්ඛුන්ද්රියාදිකෙ’’ති. කෙචි පන ‘‘නානාකම්මසමුට්ඨිතෙසු චක්ඛුන්ද්රියාදීසු නට්ඨෙසූ’’ති වදන්ති. ‘‘හදය…පෙ… කෙ’’ති ඉමිනා සෙසකායෙ කායින්ද්රියස්ස නිරුද්ධභාවො වුත්තොති එකකම්මසමුට්ඨිතම්පි නස්සතෙවාති අපරෙ. ආනන්දාචරියො පන ‘‘යමකෙ’’ යස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස මනායතනං නිරුජ්ඣතීති. ආමන්තා. යස්ස වා පන මනායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣතීති. සචිත්තකානං අචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනං නිරුජ්ඣති, නො ච තෙසං චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති. සචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනඤ්ච නිරුජ්ඣති, චක්ඛායතනඤ්ච නිරුජ්ඣතී’තිආදිනා (යම. 1.ආයතනයමක.120) චක්ඛායතනාදීනං චුතිචිත්තෙන සහ නිරොධො වුත්තොති චක්ඛුන්ද්රියාදීනි චුතිතො පුබ්බෙ න නස්සන්ති. අතිමන්දභාවූපගමනං පන සන්ධාය අට්ඨකථාය ‘නිරුද්ධෙසු ඉන්ද්රියෙසූ’ති වුත්තං, න අනවසෙසනිරොධං සන්ධාය. පඤ්චද්වාරිකජවනානන්තරම්පි චුති අට්ඨකථායං දස්සිතා’’ති වදති. හදයවත්ථුමත්තස්මින්ති හදයවත්ථුපදෙසමත්තෙ. න හි හදයවත්ථුං නිස්සාය කායින්ද්රියං පවත්තති.

594-7. වත්ථුසන්නිස්සිතන්ති සෙසින්ද්රියානං නිරුද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවූපගමනසාමත්ථියායොගෙන මන්දභාවතො වා හදයවත්ථුමත්තසන්නිස්සිතං. චිත්තන්ති තදා කම්මකම්මනිමිත්තාදීනි ආරබ්භ පවත්තජවනවිඤ්ඤාණං. තං පන සුගතියං නිබ්බත්තමානස්ස කුසලං හොති, දුග්ගතියං නිබ්බත්තමානස්ස අකුසලං. තෙනාහ භගවා –

‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං වා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගධිතං වා, තස්මිං චෙ සමයෙ කාලං කරොති, ඨානමෙතං විජ්ජති, යං ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං උපපජ්ජෙය්ය නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා’’තිආදි (සං. නි. 4.235).

යදි එවං –

‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති, කුසලස්ස කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්යාකතා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති (පටි. ම. 1.232) –

නිකන්තික්ඛණෙ හෙතුද්වයපච්චයාපි සුගතිපටිසන්ධිකස්ස කථං දස්සිතාති? නයිදං මරණාසන්නජවනසම්පයුත්තහෙතුයො සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො කතකම්මස්ස තං කම්මං ආරබ්භ අස්සාදවසෙන පවත්තජවනසම්පයුත්තහෙතුයො සන්ධාය. කතූපචිතම්පි හි කම්මං තණ්හාය අස්සාදිතං විපාකාභිනිප්ඵාදනෙ සමත්ථන්ති. කෙචි පන ‘‘කම්මකරණකාලෙ අප්පහීනාවත්ථාය සන්තානෙ අනුසයිතහෙතුයො සන්ධාය නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතුයොති වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති, තෙසං සහජාතපච්චයත්තායොගතො. පුබ්බානුසෙවිතං පුඤ්ඤං වා අපුඤ්ඤමෙව වා කම්මං, කම්මනිමිත්තං වා ආලම්බිත්වා චිත්තං පවත්තතීති සම්බන්ධො. පුබ්බානුසෙවිතන්ති පුබ්බෙ ආසෙවිතං. ‘‘කතත්තා උපචිතත්තා’’ති හි වුත්තං. තණ්හාය අනුසෙවිතභාවං සන්ධාය වා ‘‘පුබ්බානුසෙවිත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අනුපුබ්බසෙවිත’’න්තිපි පාඨං වදන්ති, පටිසන්ධිවසෙන පුබ්බෙ ආසෙවිතං, පුබ්බෙ දින්නපටිසන්ධිකන්ති අත්ථො. දින්නපටිසන්ධිකම්පි පන අපරජාතීසු පවත්තිවිපාකං න නිබ්බත්තෙතීති නත්ථි. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤග්ගහණෙන යථාකම්මං සුගතිදුග්ගතිපටිසන්ධීනං ආරම්මණං දස්සෙති. කම්මං කම්මනිමිත්තං වාති වා-සද්දෙන ගතිනිමිත්තං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ කම්මං, ගතිනිමිත්තඤ්ච මනොද්වාරෙයෙව ආපාථමාගච්ඡති, කම්මනිමිත්තං පන පඤ්චද්වාරෙපි. එවඤ්ච කත්වා පඤ්චද්වාරග්ගහිතෙපි ආරම්මණෙ පටිසන්ධි හොති. අපරෙ පන ගතිනිමිත්තම්පි ඡද්වාරෙසු ලබ්භතීති වණ්ණෙන්ති. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං සච්චසඞ්ඛෙපෙ –

‘‘පඤ්චද්වාරෙ සියා සන්ධි, විනා කම්මං ද්විගොචරෙ’’ති. (ස. ස. 173).

අට්ඨකථායං පන ‘‘ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා, තදාරම්මණාය ච පඤ්චද්වාරිකපටිසන්ධියා අදස්සිතත්තා, මූලටීකාදීසු ච ‘‘කම්මබලෙන උපට්ඨාපිතං වණ්ණායතනං සුපිනං පස්සන්තස්ස විය, දිබ්බචක්ඛුකස්ස විය ච මනොද්වාරෙ එව ගොචරභාවං ගච්ඡතී’’ති නියමෙත්වා වුත්තත්තා තෙසං වචනං න සම්පටිච්ඡන්ති ආචරියා. කම්මනිමිත්තඤ්ච පනෙත්ථ පච්චුප්පන්නං පඤ්චද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තං චුතිකාලාසන්නෙ කතකම්මස්ස ආරම්මණසන්තානෙ උප්පන්නං තංසදිසන්ති දට්ඨබ්බං, ඉතරථා තදෙව පටිසන්ධියා ආරම්මණුපට්ඨාපකං තදෙව පටිසන්ධිජනකං භවෙය්ය, න ච පටිසන්ධියා උපචාරභූතානි විය, ‘‘එතස්මිං තයා පවත්තිතබ්බ’’න්ති පටිසන්ධියා ආරම්මණං අනුප්පදෙන්තානි විය ච පවත්තානි චුතිආසන්නජවනානි පටිසන්ධිජනකානි භවෙය්යුං. ‘‘කතත්තා උපචිතත්තා’’ති හි වුත්තං. තදා ච පටිසන්ධියා එකවීථියං විය පවත්තමානානි කථං කතූපචිතානි සියුං, අස්සාදනභූතාය තණ්හාය අපරාමට්ඨානි කථං පටිසන්ධිනිබ්බත්තකානි, න ච ලොකියානි ලොකුත්තරානි විය සමානවීථිඵලානි හොන්තීති. තං විඤ්ඤාණන්ති තං ජවනවිඤ්ඤාණං. එකත්තනයෙන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. චුතිපටිසන්ධිතදාසන්නවිඤ්ඤාණානඤ්හි සන්තතිවසෙන විඤ්ඤාණන්ති උපනීතෙකත්තං ඉධ තං විඤ්ඤාණන්ති අධිප්පෙතං.

අවිජ්ජාය පටිච්ඡන්නාදීනවෙති අනුසයවසෙන පවත්තාය භවතණ්හාය, චිත්තසම්පයුත්තාය වා අවිජ්ජාය ඡාදිතදුක්ඛාදීනවෙ. තථාභූතෙ පන කම්මාදිවිසයෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවෙන උප්පත්තිට්ඨානභූතෙ. තණ්හාය අප්පහීනත්තා එව පුරිමුප්පන්නාය ච සන්තතියා තථාපරිණතත්තා පටිසන්ධිට්ඨානාභිමුඛං විඤ්ඤාණං නින්නපොණපබ්භාරං හුත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘තණ්හා නමෙතී’’ති. සහජා පන සඞ්ඛාරාති චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහජාතචෙතනා, සබ්බෙපි වා ඵස්සාදයො. ඛිපන්තීති ඛිපන්තා විය තස්මිං විසයෙ පටිසන්ධිවසෙන විඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්ස හෙතුභාවෙන පවත්තන්ති. තන්ති තං විඤ්ඤාණං. ‘‘සන්තතිවසා’’ති වදන්තො තදෙව විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති, න අඤ්ඤන්ති ඉමඤ්ච මිච්ඡාවාදං පටික්ඛිපති. සති හි නානත්තනයෙ සන්තතිවසෙන එකත්තනයො හොතීති.

599. ආරම්මණාදීහි…පෙ… පවත්තතීති ආරම්මණනිස්සයපච්චයාදීහි පවත්තති. කථං ? ආසන්නමරණස්ස හි කම්මබලෙන මනොද්වාරෙ උපට්ඨාපිතං අවිජ්ජාය පටිච්ඡන්නාදීනවං කම්මාදිවිසයං ආරබ්භ මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තතො මරණාසන්නවීථියා වත්ථුදුබ්බලභාවෙන මන්දප්පවත්තියා චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි පවත්තන්ති, තදනන්තරං තදාරම්මණෙ සති, අසති වා භවඞ්ගවිසයමාලම්බිත්වා චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. භවඞ්ගානන්තරම්පි චුති හොතීති වදන්ති. චුතිචිත්තෙ පන නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මකම්මනිමිත්තාදිං ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවනිමිත්තං සහජාතසඞ්ඛාරෙහි කම්මාදිආරම්මණෙ ඛිපියමානං ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබන්ධං රජ්ජුං ආලම්බිත්වා මාතිකාතික්කාමකො විය පුරිමඤ්ච නිස්සයං ජහති, අපරඤ්ච කම්මසමුට්ඨිතං නිස්සයං අස්සාදයමානං වා අනස්සාදයමානං වා ආරම්මණාදීහි පච්චයෙහි පවත්තති. එත්ථ ච ඔරිමතීරං විය පුරිමභවො දට්ඨබ්බො, තත්ථ ඨිතරුක්ඛො විය පුරිමභවෙ පවත්තමානක්ඛන්ධා, රජ්ජු විය කම්මාදිආරම්මණං. කෙචි පන ‘‘රජ්ජු විය හදයවත්ථූ’’ති වදන්ති, ‘‘රජ්ජු විය තණ්හා’’තිපි අපරෙ. පුරිසො විය විඤ්ඤාණං, තස්ස රජ්ජුග්ගහණං විය තණ්හාය ආරම්මණාභිමුඛනමනං, පයොගො විය ඛිපනකසඞ්ඛාරා, මාතිකා විය චුතිචිත්තං, පරතීරං විය පරලොකො.

600. යථා පුරිසො පරතීරෙ පතිට්ඨහමානො පරතීරරුක්ඛවිනිබන්ධං කිඤ්චි අස්සාදයමානො වා අනස්සාදයමානො වා කෙවලං පථවියං සකබලප්පයොගෙහෙව පතිට්ඨාති , එවමිදම්පි භවන්තරත්තභාවවිනිබන්ධහදයවත්ථුසඞ්ඛාතං නිස්සයං පඤ්චවොකාරභවෙ අස්සාදයමානං වා චතුවොකාරභවෙ අනස්සාදයමානං වා කෙවලං ආරම්මණනිස්සයසම්පයුත්තධම්මෙහෙව පවත්තතීති තං විඤ්ඤාණං නාපි ඉධාගතං ඉමස්මිංයෙව භවෙ නිබ්බත්තත්තා. කම්මාදින්ති අතීතභවනිබ්බත්තකම්මාදිං. ආදි-සද්දෙන ඛිපනකසඞ්ඛාරානං, නමනවසෙන පවත්තතණ්හාය, කම්මාදිවිසයාය ආදීනවපටිච්ඡාදිකාය ච අවිජ්ජාය, දළ්හග්ගාහාදිකරානං උපාදානාදීනඤ්ච ගහණං දට්ඨබ්බං. තත්ථ කම්මං නාම උපපජ්ජවෙදනීයභූතං, අපරාපරියවෙදනීයභූතං වා පටිසන්ධිනිබ්බත්තකකම්මං. ඛිපනකසඞ්ඛාරා නාම චුතිආසන්නජවනසහජාතසඞ්ඛාරා, පටිසන්ධිජනකකම්මසහගතසඞ්ඛාරා වා, තතො පුරිමජවනසහගතසඞ්ඛාරාති වා කෙචි. නමනවසෙන පවත්තතණ්හා නාම අනුසයාවත්ථාය පවත්තතණ්හා. එස නයො ආදීනවපටිච්ඡාදකඅවිජ්ජායපි. කම්මාදිවිසයා පුබ්බෙ වුත්තායෙව. දළ්හග්ගාහකරඋපාදානා නාම මණ්ඩූකං පන්නගො විය උපපත්තිභවස්ස දළ්හග්ගහණවසෙන පවත්තා කාමුපාදානාදයො.

601-5. සද්දපටිඝොසාදීනං සතිපි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ සන්තානබන්ධො න පාකටොති තෙසං එකත්තනානත්තභාවං අනාමසිත්වා අනාගතමතීතහෙතුසමුප්පාදමෙව දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති ඉමස්මිං චුතිපටිසන්ධාධිකාරෙ. පටිඝොසදීපමුද්දාදීති ආදි-සද්දෙන ආදාසතලගතමුඛනිමිත්තාදීනං ගහණං. අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වාති සද්දාදිපච්චයදෙසං අනුපගන්ත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා සද්දාදීනං උප්පත්තිපදෙසං අනුපගන්ත්වා පටිඝොසො සද්දහෙතුකො, පදීපො පදීපන්තරාදිහෙතුකො, මුද්දා ලඤ්ඡනහෙතුකො, මුඛනිමිත්තාදිකං ආදාසාදිඅභිමුඛාදිහෙතුකං හොති තතො පුබ්බෙ අභාවා, එවමිදම්පි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං න හෙතුදෙසං ගන්ත්වා තංහෙතුකං හොති තතො පුබ්බෙ අභාවා, තස්මා න ඉදං හෙතුදෙසතො පුරිමභවතො ඉධාගතං පටිඝොසාදයො විය සද්දාදිදෙසතො, නාපි තතො හෙතුං විනා උප්පන්නං සද්දාදීහි විනා පටිඝොසාදයො වියාති. අථ වා අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වාති පුබ්බෙ පච්චයපදෙසෙ සන්නිහිතා හුත්වා තතො අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා තප්පච්චයා න හොන්ති උප්පත්තිතො පුබ්බෙ අභාවා, නාපි සද්දාදිපච්චයා න හොන්ති, එවං ඉදම්පීති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. සන්තානබන්ධතො නත්ථීති සන්තානප්පබන්ධතො නත්ථි එකතා සන්තානෙකත්තෙපි අඤ්ඤස්සෙව විඤ්ඤාණස්ස පාතුභවනතො, නාපි නානතා අපුබ්බානං අපුබ්බානං උප්පාදෙපි පඨමුප්පන්නං ධම්මං විනා පච්ඡිමස්ස අනුප්පජ්ජනතො, පදීපස්ස විය නානතා න සියා. ඛණිකාපි හි පදීපජාලා සන්තානෙකත්තං උපාදාය සා එවාති වුච්චති, අත්තකිච්චඤ්ච සාධෙති. ‘‘සති සන්තානබන්ධෙ’’තිආදිනා සන්තානබන්ධෙ එකන්තං එකත්තාය ච නානත්තාය ච අග්ගහෙතබ්බතං, ගහණෙ ච දොසං දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – සන්තානබන්ධෙ සති යදි එකන්තෙන එකතා සියා, ඛීරදධීනම්පි අනඤ්ඤභාවතො, අත්තතොයෙව ච සයං අනුප්පජ්ජනතො ඛීරතො දධිසම්භූතං න භවෙය්ය. අථාපි සන්තානබන්ධෙ සති එකන්තං නානතා භවෙය්ය, ඛීරදධීනම්පි නානත්තා, අඤ්ඤස්ස ච සාමිභාවමත්තෙන අපරස්ස සාමිභාවායොගතො ඛීරසාමි නරො දධිසාමි න භවෙය්ය, න ච පනෙවං ලොකෙ දිස්සතීති.

606. තස්මාති යස්මා එවං ලොකවොහාරපරිච්ඡෙදො හොති, තස්මා එකන්තං එකතා, නානතාපි වා න චෙව උපගන්තබ්බා. එකත්තෙ පන අධිප්පෙතෙ ධම්මතො අග්ගහෙත්වා සන්තානතොව ගහෙතබ්බං, නානත්තෙ අධිප්පෙතෙ සන්තානවසෙන අග්ගහෙත්වා ධම්මතොව ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘දිට්ඨසන්තානබන්ධස්මිං , එකඤ්ඤත්තවිචාරණෙ;

සභාගුප්පත්තියෙකත්ත-මඤ්ඤත්තං ඛණභෙදතො’’ති.

එත්ථ ච එකන්තං එකතාපටිසෙධෙන ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙති, එකන්තං නානතාපටිසෙධෙන ‘‘පරංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති.

607-9. නනු න සුන්දරං, නනු සියාති වා සම්බන්ධො. අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙති සඞ්කන්තිපාතුභාවරහිතෙ, අසඞ්කන්තිවසෙන වා පාතුභාවෙ, අසඞ්කමිත්වාව පාතුභාවෙති අත්ථො. ඛන්ධාභිසම්භවාති අභිසම්භූතක්ඛන්ධා, අථ වා අභිසම්භවති කම්මං එතෙසූති අභිසම්භවා, ඛන්ධා, එවං අභිසම්භවා කම්මාධිට්ඨානභූතා ඛන්ධාති අත්ථො. ඉධ නිරුද්ධත්තාති ඵලාධිට්ඨානභූතං පරලොකං අගන්ත්වා ඉධෙව නිරුද්ධත්තා. පරත්ථාගමතොති පරලොකං අගමනතො. තස්සාති කම්මස්ස. අඤ්ඤස්සාති යෙන තං කම්මං කතං, තතො අඤ්ඤස්ස. අඤ්ඤතොති යං තං කම්මං නිබ්බත්තං, තතො අඤ්ඤතො. එතං විධානන්ති ඉධලොකතො පරලොකං ගන්ත්වා නත්ථි, තත්ථ ‘‘අඤ්ඤෙව ඛන්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති ඉදං සබ්බං යථාවුත්තවිධානං.

611-4. ‘‘සන්තානෙ…පෙ… සාධකො’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං පකාසෙතුං ‘‘එකස්මිං පනා’’තිආදි වුත්තං. එකස්මිං සන්තානෙති යස්මිං ධම්මපුඤ්ජෙ කම්මං නිබ්බත්තං, තස්සෙව සන්තානෙති අත්ථො. අඤ්ඤස්සාතිපි වා…පෙ… හොති. තත්ථ එකන්තං එකත්තනානත්තානං පටිසිද්ධත්තාති අධිප්පායො. එතස්සත්ථස්සාති හෙතුඵලානං අත්ථතො අඤ්ඤත්තෙපි තෙනෙව හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධත්තා තං ඵලං අඤ්ඤස්ස, අඤ්ඤතොති වා න වත්තබ්බන්ති එතස්ස අත්ථස්ස. බීජානන්ති අම්බමාතුලුඞ්ගබීජානං. අභිසඞ්ඛාරොති මධුආදිපරිභාවනං. මධුආදිනාති මධුචතුමධුරඅලත්තකරසාදිනා. තස්සාති තස්ස පරිභාවිතබීජස්ස. පඨමං ලද්ධපච්චයොති මධුරභාවූපගමනතො පඨමමෙව ලද්ධපච්චයො. කාලන්තරෙති ඵලකාලෙ. එවං ඤෙය්යමිදම්පි චාති යථා එතං, එවං ඉදම්පි ඤාතබ්බං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා හි අම්බබීජාදීසු මධුනා, චතුමධුරෙන වා යොජෙත්වා රොපිතෙසු ඵලරසො මධුරො හොති, මාතුලුඞ්ගබීජෙ ච අලත්තකරසෙන රජිත්වා රොපිතෙ අම්බිලභණ්ඩො රත්තො හොති, න ච තං බීජං අභිසඞ්ඛරණං වා ඵලට්ඨානං පාපුණාති, එවං සන්තෙපි කාලන්තරෙ ඵලවිසෙසො න අඤ්ඤබීජසන්තානෙ හොති, න ච අඤ්ඤස්මිං බීජෙ අභිසඞ්ඛාරපච්චයතො හොති, එවමෙව යෙ ඉධ ලොකෙ නිබ්බත්තක්ඛන්ධා, තෙසු නිප්ඵන්නං කම්මං වා පරලොකං න ගච්ඡන්ති. එවම්පි කාලන්තරෙ විපාකක්ඛන්ධා අඤ්ඤස්මිං සන්තානෙ න නිබ්බත්තන්ති, න ච අඤ්ඤකම්මපච්චයතො හොන්තීති.

එත්ථ හි අභිසඞ්ඛතං බීජං විය කම්මං වා සත්තො, අභිසඞ්ඛාරො විය කම්මං, බීජස්ස අඞ්කුරාදිප්පබන්ධො විය සත්තස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදිප්පබන්ධො. තත්ථුප්පන්නස්ස මධුරරසස්ස අම්බිලභණ්ඩෙ රත්තස්ස ච තස්සෙව බීජස්ස තතො එව ච අභිසඞ්ඛාරතො භාවො විය කම්මකාරකස්සෙව සත්තස්ස තතො එව ච අභිසඞ්ඛරණතො භාවො වෙදිතබ්බො.

615. බාලකාලෙ…පෙ… ඵලදායිනාති බාලසරීරෙ කතං විජ්ජාපරියාපුණනං, සිප්පසික්ඛනං, ඔසධූපයොගො ච න වුඩ්ඪසරීරං ගච්ඡති, අථ ච තන්නිමිත්තං විජ්ජාපාටවං, සිප්පජානනං, අනාමයතාදි ච වුඩ්ඪසරීරෙ හොන්ති, න ච තානි අඤ්ඤස්ස හොන්ති තංසන්තතිපරියාපන්නෙ එව සදිසෙ උප්පජ්ජනතො. න ච යථා පයුත්තෙන විජ්ජාපරියාපුණනාදිනා විනා තානි අඤ්ඤතො හොන්ති තදභාවෙ අභාවතො, එවං ඉධාපි සන්තානෙ යං ඵලං, එතං නාඤ්ඤස්ස, න ච අඤ්ඤතොති යොජෙතබ්බං. එතෙන ච සඞ්ඛාරාභාවෙ ඵලාභාවමෙව දස්සෙති, න අඤ්ඤපච්චයනිවාරණං කරොති.

616-8. එවං සන්තෙපීති අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ. තත්ථ ච යථාවුත්තදොසපරිහරණෙ සති සිද්ධෙපීති අත්ථො. විජ්ජමානන්ති පදීපස්ස වට්ටිකාස්නෙහො විය විජ්ජමානං අනිරුද්ධන්ති අත්ථො. අවිජ්ජමානන්ති වට්ටදුක්ඛාභාවස්ස අරහතො චුතිචිත්තං විය අවිජ්ජමානං නිරුද්ධන්ති අත්ථො. තප්පවත්තික්ඛණෙති කම්මස්ස පවත්තමානක්ඛණෙයෙව. තෙනාහ ‘‘සද්ධිමෙව ච හෙතුනා’’ති. අවිජ්ජමානන්ති පවත්තික්ඛණතො පුබ්බෙ විජ්ජමානතං අසම්පත්තං. නිරුද්ධන්ති ඛණත්තයං පත්වා නිරුද්ධං. තෙනාහ –

‘‘පවත්තික්ඛණතො පුබ්බෙ, පච්ඡා නිච්චඵලං සියා’’ති.

පුබ්බෙති කම්මායූහනතො පුබ්බෙ. අවිජ්ජමානතාසාමඤ්ඤෙන හෙතං වුත්තං. පච්ඡාති විපාකප්පවත්තිතො පච්ඡා ච.

619-20. කටත්තාපච්චයොති කටත්තා එව පච්චයො, න විජ්ජමානතාය අවිජ්ජමානතාය වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදි (ධ. ස. 431). යදි එවං අරහතා කතකම්මම්පි කටත්තාපච්චයො සියාති? නයිදමෙවං. යථා හි අච්ඡින්නමූලස්මිං රුක්ඛෙ පුප්ඵිතං බීජසමත්ථම්පි කුසුමං මූලෙ ඡින්නමත්තෙ ඵලදායකං න හොති, එවං අරහතොපි කිලෙසමූලස්ස අබ්බොච්ඡින්නකාලෙ සන්තානෙ පවත්තම්පි කම්මං කිලෙසමූලච්ඡින්නමත්තෙයෙව ඵලදානෙ අසමත්ථභාවං ආපන්නන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘බාලජනජ්ඣාරුළ්හො ,

ජාතිරථො කම්මකිලෙසචක්කොයං;

කිලෙසචක්කවිධමනො,

න යාති කම්මෙකචක්කෙපී’’ති.

කටත්තා චෙ පච්චයො, නිච්චඵලදායකො විබන්ධොති ආහ ‘‘පාටිභොගාදික’’න්තිආදි. පාටිභොගාදිකන්ති මූලභාවූපගමනාදිකං. ආදි-ග්ගහණෙන ‘‘පච්ඡා මූලං දස්සාමී’’ති භණ්ඩග්ගහණං, ඉණග්ගහණඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – පාටිභොගකිරියාදීනං විජ්ජමානතා, අවිජ්ජමානතා වා නිය්යාතනෙ, පටිභණ්ඩදානෙ, ඉණදානෙ ච පච්චයො න හොති, අථ ඛො කරණමත්තං, න ච තං නිය්යාතනාදීනං නිච්චමෙව පච්චයො හොති නිය්යාතනාදිම්හි කතෙ පච්චයත්තාභාවතො, එවමෙව විපාකුප්පාදනෙපි කම්මස්ස විජ්ජමානතා, අවිජ්ජමානතා වා පච්චයො න හොති, අථ ඛො කරණමත්තමෙව, කරණමත්තෙ ච සති විපක්කවිපාකානං පච්චයො න හොතීති.

621. පරමස්ස උත්තමස්ස අත්ථස්ස පකාසනතො පරමත්ථප්පකාසනො. පීතිබුද්ධිවිවඩ්ඪනොති පීතියා, ඤාණස්ස ච, පීතිසහගතස්ස වා ඤාණස්ස විවඩ්ඪනො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

පුඤ්ඤවිපාකපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.