📜

10. දසමො පරිච්ඡෙදො

රූපවිභාගවණ්ණනා

622. ආදිම්හීති ¶ ¶ උද්දෙසගාථායං. ඉදානීති චිත්තචෙතසිකවිභාවනානන්තරං. විභාවනන්ති නිද්දෙසපටිනිද්දෙසවසෙන සරූපතො පකාසනං.

623. රුප්පතීති සීතුණ්හාදීහි විකාරමාපජ්ජති, ආපාදීයතීති වා අත්ථො. විකාරාපත්ති ච සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිධානෙ විසදිසුප්පත්තියෙව. න හි යථාසකං පච්චයෙහි උප්පජ්ජිත්වා ඨිතධම්මානං අඤ්ඤෙන කෙනචි විකාරාපාදනං සක්කා කාතුං, තස්මා පුරිමුප්පන්නරූපසන්තති විය අහුත්වා පච්ඡා උප්පජ්ජමානානං විසභාගපච්චයසමවායෙන විසදිසුප්පත්තියෙව ඉධ ‘‘රුප්පන’’න්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා සඞ්ඝියානං විපරිණාමවාදො පච්චක්ඛතො හොති. නනු ච අරූපධම්මානම්පි විරොධිපච්චයසමවායෙ විසදිසුප්පත්ති ලබ්භතීති? සච්චං ලබ්භති, න පන විභූතතරා. විභූතතරා හෙත්ථ විසදිසුප්පත්ති අධිප්පෙතා උක්කට්ඨගතිවසෙන යථා ‘‘අභිරූපස්ස කඤ්ඤා දාතබ්බා’’ති (සං. නි. 3.78).

කුතො එතං විඤ්ඤායතීති චෙ? සීතාදිග්ගහණතො. තථා හි වුත්තං –

‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථ, රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පති, ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙනපි රුප්පති, රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.79).

එත්ථ හි සීතාදිග්ගහණං සීතාදිනා ඵුට්ඨස්ස රුප්පනං විභූතතරං, තස්මා තදෙවෙත්ථ ගහිතන්ති ඤාපනත්ථං. ඉතරථා රුප්පතීති සාමඤ්ඤවචනෙනෙව සිද්ධෙ සීතාදිග්ගහණං නිරත්ථකං සියාති.

යදි ¶ ¶ එවං, කථං බ්රහ්මලොකෙ රූපසමඤ්ඤා? න හි තත්ථ උපඝාතකො සීතාදිඵස්සවිසෙසො ලබ්භතීති? සච්චං, තත්ථාපි තංසභාවානතිවත්තනතො. අරුප්පනස්සාපි හි රුප්පනසභාවානතිවත්තනතො රූපසමඤ්ඤා හොති. යථා අදුද්ධම්පි ඛීරං තංසභාවානතිවත්තනතො ‘‘දුද්ධ’’න්ති වුච්චතීති. අථ වා කිඤ්චාපි තත්ථ උපඝාතකො සීතාදිඵස්සවිසෙසො නත්ථි, අනුග්ගාහකො පන අත්ථි. තථා හි බ්රහ්මානං උතුජරූපං අත්ථි, තස්මා අත්ථෙව තත්ථ රුප්පනන්ති න කොචි තත්ථ රූපසමඤ්ඤාය විබන්ධොති.

රූපයතීති වාති සයං විජ්ජමානමෙව අත්තනො සන්තානං විකාරමාපාදයතීති අත්ථො. ඉති පුරිමවිග්ගහෙන විකාරුප්පත්ති ‘‘රුප්පන’’න්ති දීපිතං. ඉමිනා පන විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විජ්ජමානස්සෙව යො අත්තනො සන්තානෙ විසදිසුප්පත්තිහෙතුභාවො, තං රුප්පනන්ති දීපිතං හොති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අරූපස්ස රූපසමඤ්ඤාපසඞ්ගො එව නත්ථි. නිරුද්ධමෙව හි තං අනන්තරාදිපච්චයෙහි අරූපං උප්පාදෙති, න විජ්ජමානන්ති. ඝට්ටනෙ විකාරාපත්තියං රූප-සද්දස්ස රුළ්හී, තස්මා අරූපධම්මානං ඝට්ටනාභාවතො න තෙසු රූපසමඤ්ඤාති කෙචි. පටිඝාතො රුප්පනන්ති අපරෙ, තෙසං මතෙන කිඤ්චාපි සප්පටිඝරූපානමෙව රූපසමඤ්ඤාපසඞ්ගො, අථ ඛො අවයවවොහාරෙන සමුදායොපි වොහරීයතීති සබ්බමෙව රූපං රූපසමඤ්ඤං ලභති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘රූපයතීති වණ්ණායතනවසෙන වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තඤ්හි වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං රූපයති, හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති. තයිදං උපරි වණ්ණායතනනිද්දෙසෙ විසුංයෙව වුච්චතීති න තස්ස ඉධ සංවණ්ණනෙ පයොජනං අත්ථි. සුරූපොති ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාකෙතුමාලාදීහි අලඞ්කතත්තා සොභනරූපකායො, සභාවත්ථො වා රූප-සද්දො ‘‘යං ලොකෙ ¶ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදීසු (පටි. ම. 1.114) විය, තස්මා සුරූපොති සොභනසභාවො, තෙන දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිඅසාධාරණගුණවිසෙසසමායොගදීපනතො සත්ථු ධම්මකායසම්පත්තියාපි සොභනතා දස්සිතා හොති.

624. භූතොපාදායභෙදතොති එත්ථ තදධීනවුත්තිතාය භවති එත්ථ උපාදාරූපන්ති භූතං. අථ වා මහාභූතායෙව ඉධ පුරිමපදලොපවසෙන භූත-සද්දෙන වුත්තා. තෙනාහ ‘‘චතුබ්බිධා මහාභූතා’’ති. භූතානි උපාදියතෙව, න පන සයං තෙහි අඤ්ඤෙහි වා උපාදියතීති උපාදායං. එවඤ්ච කත්වා චතුන්නං මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය පවත්තමානානම්පි උපාදායරූපතාපසඞ්ගො නත්ථි. න හි තෙ කෙවලං අඤ්ඤමඤ්ඤං උපාදියන්තෙව, අථ ඛො සයං උපාදායරූපෙහි ¶ උපාදියන්ති, තස්මා උපාදාය-සද්දග්ගහණසාමත්ථියතො න මහාභූතානං උපාදායරූපතාපසඞ්ගොති. අථ වා ‘‘චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති (ධ. ස. 584) වචනතො චතුමහාභූතසන්නිස්සිතතාව උපාදායරූපලක්ඛණං, න භූතත්තයාදිසන්නිස්සිතතාපීති න තෙසං උපාදායරූපතාති. භූතඤ්ච උපාදායඤ්ච භූතොපාදායං, තෙසං වසෙන භෙදතොති භූතොපාදායභෙදතො. භූතසද්දස්ස උභයලිඞ්ගත්තා ආහ ‘‘මහාභූතා’’ති. උපාදාති උපාදායරූපානි ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදීසු විය එත්ථ ය-කාරලොපො දට්ඨබ්බො.

625. කතමෙ පන චත්තාරො මහාභූතා, කථඤ්ච තෙ මහාභූතසඤ්ඤිතා, කානි ච උපාදායරූපානි, කථඤ්ච තානි ‘‘උපාදායරූපානී’’ති වුච්චන්තීති ඉදං චොදනං හදයෙ කත්වා කමෙන සොධෙන්තො ආහ ‘‘පථවීධාතූ’’තිආදි. චත්තාරොමෙති ¶ චත්තාරො ඉමෙ. මහා ච සො භූතො චාති මහාභූතො, තෙන මහාභූතෙන සදෙවකෙ ලොකෙ මහන්තභාවෙන පාතුභූතෙන සම්මාසම්බුද්ධෙනාති අත්ථො. අථ වා –

‘‘කාලො ඝසති භූතානි,

සබ්බානෙව සහත්තනා;

යො ච කාලඝසො භූතො,

ස භූතපචනිං පචී’’ති. (ජා. 1.2.190) –

ආදීසු විය භූත-සද්දස්ස සත්තෙසු, ඛීණාසවෙසු ච පවත්තනතො මහාභූතෙනාති මහතා සත්තෙන, මහාඛීණාසවෙනාති වා අත්ථො. ඛීණාසවොපි හි පරික්ඛීණපටිසන්ධිකත්තා භූතොයෙව න භවති, න ච භවිස්සතීති භූතොති වුච්චති.

626. මහන්තා පාතුභූතාති උපාදින්නකසන්තානෙපි අනුපාදින්නකසන්තානෙපි සසම්භාරධාතුවසෙන මහන්තා හුත්වා භූතා ජාතා නිබ්බත්තාති අත්ථො. තෙසං අනුපාදින්නකසන්තානෙ –

‘‘දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 584) –

ආදිනා ¶ නයෙන මහන්තපාතුභූතතා වුත්තා. උපාදින්නකසන්තානෙපි අනෙකයොජනසතිකමච්ඡකච්ඡපතිගාවුතප්පමාණදෙවදානවාදිසරීරවසෙන දට්ඨබ්බා. වුත්තම්පි හෙතං ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙ යොජනසතිකාපි අත්තභාවා’’තිආදි (අ. නි. 8.20; චූළව. 385; උදා. 45).

මහාභූතසමාති ¶ අනෙකබ්භුතවිසෙසදස්සනෙන, අනෙකභූතදස්සනෙන ච මහන්තා භූතා, මහන්තානි අබ්භුතානි වා එතෙසූති මහාභූතා, මායාකාරා, යක්ඛාදයො වා ජාතිවසෙනෙව මහන්තා භූතාති මහාභූතා, තෙහි එතෙ සමාති මහාභූතසමා. එතෙ හි යථා මායාකාරා අමණිං එව උදකං මණිං කත්වා දස්සෙන්ති, අසුවණ්ණංයෙව ලෙඩ්ඩුආදිකං සුවණ්ණං කත්වා දස්සෙන්ති, යථා ච සයං නෙව යක්ඛා න පක්ඛිනො සමානා යක්ඛාදිභාවම්පි දස්සෙන්ති, එවමෙවං සයං අනීලානෙව හුත්වා නීලං උපාදායරූපං දස්සෙන්ති, සයං අපීතායෙව…පෙ… සයං අනොදාතායෙව හුත්වා ඔදාතං උපාදායරූපං දස්සෙන්තීති මායාකාරමහාභූතසාමඤ්ඤතො මහාභූතා.

යථා ච යක්ඛා මහාභූතා යං ගණ්හන්ති, නෙවස්ස අන්තොසරීරෙ ඨානං උපලබ්භති, න සරීරතො බහි, න ච තස්ස අඞ්ගමඞ්ගං නිස්සාය න තිට්ඨන්ති. යදි හි සරීරස්ස අන්තො ඨිතා, සකලසරීරෙ බ්යාපනං න සියා. අථ බහි ඨිතා, යක්ඛග්ගහිතකෙන කතකුසලාකුසලං යක්ඛස්ස න සියා. යදි චස්ස අඞ්ගමඞ්ගං නිස්සාය න ඨිතා, යක්ඛග්ගහිතකෙ පහටෙ යක්ඛස්ස දුක්ඛවෙදනුප්පත්ති න සියා, න ච සරීරෙ රාජිඋට්ඨානං භවෙය්ය. යස්මා පනෙතං සබ්බං අත්ථි, තස්මා තෙ අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානා, එවමෙතෙපි න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො න බහි ඨිතා උපලබ්භන්ති, න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය න තිට්ඨන්ති. යදි හි තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො ඨිතා, න සකසකකිච්චකරා සියුං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුපවෙසනතො. අථ අඤ්ඤමඤ්ඤතො බහි ඨිතා, විනිබ්භුත්තා සියුං, තථා ච සති අවිනිබ්භුත්තවාදො පරිහායෙය්ය, තස්මා අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානාති. යක්ඛමහාභූතසමානතාය මහාභූතසමා. අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානාපි චෙතෙ පතිට්ඨානාදිනා යථාසකකිච්චවිසෙසෙන සෙසානං තිණ්ණං උපකාරකා හොන්තා සහජාතාදිනා ¶ පච්චයෙන පච්චයො හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සායෙව තිට්ඨන්ති.

වඤ්චකත්තා අභූතෙනාති යක්ඛිනීආදයො විය අභූතෙන අතච්ඡෙන මනාපවණ්ණසණ්ඨානාදිනා සත්තානං වඤ්චකත්තා මහන්තානි අභූතානි එතෙසූති මහාභූතාති සම්මතා ¶ . යථා හි යක්ඛිනීආදයො මනාපෙහි කාළසාමාදිවණ්ණෙහි, පුථුලපීවරකිසාදිසණ්ඨානෙහි, හත්ථභමුආදිවික්ඛෙපෙහි ච අත්තනො භයානකභාවං පටිච්ඡාදෙත්වා සත්තෙ වඤ්චෙන්ති, අත්තනො වසං නෙන්ති, එවමෙතෙපි ඉත්ථිපුරිසාදීසු මනාපෙන ඡවිවණ්ණෙන, මනාපෙන අඞ්ගපච්චඞ්ගසණ්ඨානෙන, මනාපෙන ච හත්ථපාදඅඞ්ගුලිභමුකවික්ඛෙපෙන අත්තනො කක්ඛළත්තාදිසරීරලක්ඛණං පටිච්ඡාදෙත්වා බාලජනං වඤ්චෙන්ති, අත්තනො සභාවං දට්ඨුං න දෙන්තා තං අත්තනො වසං නෙන්ති.

627-30. චක්ඛුසොතන්තිආදීසු රූපමෙව රූපතා. හදයඤ්ච තං වත්ථු ච මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනන්ති හදයවත්ථු, හදයස්ස වා විඤ්ඤාණස්ස වත්ථූති හදයවත්ථු, පුරිමපදලොපෙන පන ‘‘වත්ථු’’න්ති වුත්තං. කබළීකාරො ආහාරොයෙව ආහාරතා. කිඤ්චාපි ධම්මසඞ්ගණියං රූපනිද්දෙසෙ කබළීකාරො ආහාරො ඔසානෙ උද්දිට්ඨො, ඉධ පන නිප්ඵන්නරූපානං එකට්ඨානෙ දස්සනත්ථං හදයවත්ථුඅනන්තරං උද්දිට්ඨොති. ලහුතා ආදි යාසං මුදුතාකම්මඤ්ඤතානන්ති ලහුතාදයො, තාසං තයං ලහුතාදිත්තයං, තත්ථ ලහුභාවො ලහුතා, තථා මුදුතාපි. කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො කම්මඤ්ඤතා. ලහුතාදීනං සයං අනිප්ඵන්නත්තා නිප්ඵන්නරූපවිකාරභාවං දස්සෙතුං ‘‘රූපස්සා’’ති විසෙසනං කතං. චතුවීසතීති ගණනපරිච්ඡෙදො, බලවරූපාදීනං නිසෙධනත්ථො. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති ¶ . නිස්සායාති නිස්සාය එව, න පන නිස්සයවසෙනපි. චතූහි උපාදානෙහි නිමුත්තතාය නික්ඛන්තං උපාදානතො මානසං එතස්සාති නිරුපාදානමානසො.

631-2. පත්ථටත්තාති පුථුත්තා, තෙන පුථුභාවතො පුථවී, පුථවී එව පථවීති නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධි දීපිතා හොති. අයං පන සම්භාරපථවියා වසෙන යුජ්ජති. සා හි පුථුභූතා පත්ථටාති. ලක්ඛණපථවියා වසෙන පන පථනට්ඨෙන පථවී, සහජරූපානං පතිට්ඨාභාවෙන පක්ඛායති උපට්ඨාතීති අත්ථො. පුරිමොපි වා අත්ථො ලක්ඛණපථවියා වසෙන ලබ්භති. වායනතොති සමුදීරණතො, දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන භූතසඞ්ඝාටස්ස පාපනතොති අත්ථො. තෙජෙති පරිපාචෙති, නිසෙති වා, තික්ඛභාවෙන සෙසභූතත්තයං උස්මාපෙතීති අත්ථො. ගාථාබන්ධවසෙන චෙත්ථ ඉති-සද්දලොපතො ‘‘තෙජෙති’’ච්චෙව වුත්තං. එවං ‘‘ආපෙතී’’ති එත්ථාපි. තස්මා තෙජෙතීති තෙජො, ආපෙතීති ආපොති වුත්තං හොති. ආපෙති පාලනාති අනුපාලෙතබ්බරූපපරියොසානං ආපෙති පත්ථරති. තථා හෙතං ‘‘ආබන්ධනකිච්ච’’න්ති වුච්චති. ආපීයතීති ආපො. සොසීයති පිවීයතීති ¶ අත්ථොති කෙචි. අයං පනත්ථො සසම්භාරාපෙ යුජ්ජතීති වදන්ති, ලක්ඛණාපෙපි යුජ්ජතෙව. සොපි හි ඵරුසපාචනවිසොසනාකාරෙන සෙසභූතත්තයෙන පීයමානො විය පවත්තතීති. ආපායතීති වා ආපො, බ්රූහෙති වඩ්ඪෙතීති අත්ථො. තථා හෙස පරිබ්රූහනරසො. තෙසන්ති යථාවුත්තානං භූතොපාදායභෙදානං රූපානං. වක්ඛාමීති කථෙස්සාමි. කිං කාරණාති ආහ ‘‘ලක්ඛණාදීසූ’’තිආදි. හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ලක්ඛණාදීසු ඤාතෙසු ධම්මා ආවි භවිස්සන්ති, තස්මා තෙසං පරතො ආවිභාවහෙතූති අත්ථො.

633-4. කානි ¶ පන තානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි නාම, යෙසු ඤාතෙසු ධම්මා ආවි භවිස්සන්තීති ඉමං චොදනං සොධෙතුං ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි සරූපතො කථෙන්තො ආහ ‘‘සාමඤ්ඤං වා’’තිආදි. සාමඤ්ඤං සාධාරණො අනිච්චාදිකො. සභාවො කක්ඛළාදිඵුසනාදිකො අසාධාරණභාවො. කිච්චන්ති සන්ධාරණාදිකිච්චං. සම්පත්තීති සම්පන්නභාවො. ‘‘සුරසො ගන්ධබ්බො’’තිආදීසු හි ගන්ධබ්බසම්පත්තියා රස-සද්දෙන වුච්චමානත්තා සම්පත්ති රසොති. ඵලන්ති සහජාතනානක්ඛණිකවසෙන ඨිතං ඵලං. උපට්ඨානනයොති ගහෙතබ්බභාවෙන ඤාණස්ස උපට්ඨානාකාරො. ආසන්නකාරණන්ති පධානකාරණං.

ලක්ඛීයති එතෙනාති ලක්ඛණං, කක්ඛළත්තං ලක්ඛණමෙතිස්සාති කක්ඛළත්තලක්ඛණා. නනු ච කක්ඛළත්තමෙව පථවීධාතූති? සච්චමෙතං. තථා හි විඤ්ඤාතාවිඤ්ඤාතසද්දත්ථතාවසෙන අසම්භින්නෙපි ධම්මෙ කප්පනාසිද්ධෙන භෙදෙන එවං නිද්දෙසො කතො. එවඤ්හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. අථ වා ලක්ඛීයතීති ලක්ඛණං, කක්ඛළා හුත්වා ලක්ඛියමානා ධාතු කක්ඛළත්තලක්ඛණාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසාසුපි එසෙව නයො. පතිට්ඨානරසාති සහජාතධම්මානං පතිට්ඨානභාවකිච්චා. අසහජාතානම්පි සන්තතිවසෙන පතිට්ඨානභාවො හොතෙව. තතො එව නෙසං සම්පටිච්ඡනාකාරෙන ඤාණස්ස පච්චුපට්ඨාතීති සම්පටිච්ඡනපච්චුපට්ඨානා. ඉමිනා කිච්චවසෙනෙවෙත්ථ ‘‘පච්චුපට්ඨාන’’න්ති දස්සෙති. පදට්ඨානං පනෙත්ථ චතුන්නම්පි එකතො කත්වා වක්ඛති.

පග්ඝරණලක්ඛණාති ද්රවතාභාවතො විස්සන්දනලක්ඛණා. බ්රූහනරසාති සහජාතධම්මානං මිලාතභාවූපගමනං අදත්වා වඩ්ඪනකිච්චා. තථා හි සා තෙසං පීණිතභාවං දස්සෙතීති වුච්චති. සඞ්ගහපච්චුපට්ඨානාති බාහිරකඋදකං ¶ විය නහානියචුණ්ණස්ස සහජාතධම්මානං විප්පකිරිතුං ¶ අදත්වා සම්පිණ්ඩනවසෙන සඞ්ගණ්හනපච්චුපට්ඨානා. පරිපාචනරසාති පරිණතභාවකරණරසා. මද්දවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානාති බාහිරග්ගි විය ජතුලොහාදීනං සහජාතධම්මානං මුදුභාවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානා. විත්ථම්භනලක්ඛණාති පූරණලක්ඛණා. සමුදීරණරසාති කම්පනරසා. අභිනීහාරො භූතත්තයස්ස දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවො, නීහරණං වා බීජතො අඞ්කුරාදිකස්ස විය. එකෙකා…පෙ… තබ්බාති පථවීධාතු ආපාදිභූතත්තයපදට්ඨානා, ආපොධාතු පථවීතෙජාදිභූතත්තයපදට්ඨානාති එවං එකෙකා ධාතු අවසිට්ඨභූතත්තයපදට්ඨානා.

ආරොහපරිණාහවසෙන හි මජ්ඣිමෙ ඉමස්මිං සරීරෙ පරිග්ගය්හමානා පරමාණුභෙදසඤ්චුණ්ණා සුඛුමරජභූතා පථවීධාතු දොණමත්තා සියා. සා ච තතො උපඩ්ඪප්පමාණාය ආපොධාතුයා යථා න විකිරති, එවං ආබන්ධනවසෙන සඞ්ගහිතා. යථා පන පග්ඝරණසභාවාය ආපොධාතුයා වසෙන කිලින්නභාවං පිච්ඡලභාවං නාපජ්ජති, එවං තෙජොධාතුයා අනුපාලිතා. යථා පන තස්සා වසෙන න විකිරීයති, එවං වායොධාතුයා විත්ථම්භිතා සඞ්ඝාතභාවං පාපිතා. එවං සුඛුමරජභූතාපි ආබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්චාහි ආපොතෙජොවායොධාතූහි ලද්ධපච්චයා සිනෙහෙන තෙමිතා, තෙජසා පරිපක්කා, වායුනා විත්ථම්භිතා පිට්ඨචුණ්ණානි විය න ඉතො චිතො ච විකිරීයති විද්ධංසීයති, අවිකිරියමානා අවිද්ධංසියමානා නානප්පකාරකං ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගාදිභාවවිභාගං උපගච්ඡති, අණුථූලදීඝරස්සථිරකථිනාදිභාවඤ්ච පකාසෙති.

යූසගතා ආබන්ධනාකාරභූතා පනෙත්ථ ආපොධාතු පථවීපතිට්ඨිතා තෙජානුපාලිතා වායොවිත්ථම්භිතා න ගළති ¶ , න පග්ඝරති, න පරිස්සවති. එවං තීහි ධාතූහි අනුපාලිතා අපග්ඝරමානා අපරිස්සවමානා පිණ්ඩිතභාවං දස්සෙති. එසා හි අනුබ්රූහනරසා.

අසිතපීතාදිපරිපාචිතා චෙත්ථ උසුමාකාරභූතා උණ්හත්තලක්ඛණා තෙජොධාතු පථවීපතිට්ඨිතා ආපොසඞ්ගහිතා වායොවිත්ථම්භිතා ඉමං කායං පරිපාචෙති, වණ්ණසම්පත්තිඤ්චස්ස ආවහති. සා හි යථානුභුත්තස්ස ආහාරස්ස සම්මා පරිණාමනෙන රසාදිසම්පත්තියා හෙතුභාවං ගච්ඡන්තී ඉමං කායං පරිපාචෙති, වණ්ණසම්පත්තිඤ්ච ආවහති. කම්මූපනිස්සයාය හි චිත්තපසාදහෙතුකාය ච සරීරෙ වණ්ණසම්පදාය තෙජොධාතු විසෙසපච්චයො, පගෙව උතුආහාරසමුට්ඨානාය රූපසම්පත්තියාති. තාය ච පන පරිපාචිතො අයං කායො න පූතිභාවං ගච්ඡති.

අඞ්ගමඞ්ගානුසටා ¶ චෙත්ථ සමුදීරණවිත්ථම්භනලක්ඛණා වායොධාතු පථවීධාතුයා අත්තනි පතිට්ඨාපීයති. යථා සහජාතධම්මෙහි විසුං න හොති, එවං ආපොධාතුයා සඞ්ගය්හති. යථා සහජාතධම්මා න පරිස්සවන්ති, එවං තෙජොධාතුයා අනුපාලීයති. සා එවං තීහි ධාතූහි යථාරහං අනුපාලියමානා ඉමං කායං විත්ථම්භෙති. තාය පන විත්ථම්භිතො අයං කායො න පරිපතති, උජුකං තිට්ඨති, ඉච්චෙවං එකෙකාය ධාතුයා තිස්සන්නං ධාතූනං වසෙනෙව පවත්තනතො වුත්තං ‘‘එකෙකා චෙත්ථ සෙසභූතත්තයපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා’’ති.

එවං භූතරූපානං සද්ධිං වචනත්ථෙහි ලක්ඛණාදයො දස්සෙත්වා ඉදානි උපාදායරූපානි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛතී’’තිආදි. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං චක්ඛති-සද්දස්ස විභාවනත්ථතාපි සම්භවතීති කත්වා වුත්තං ‘‘විභාවෙතීති අත්ථො’’ති. චක්ඛතීති පන විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය, අභිබ්යත්තං වදන්තං විය හොතීති අත්ථො. අථ ¶ වා චක්ඛතීති විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං රූපං අස්සාදෙන්තං විය හොතීති අත්ථො. චක්ඛතීති හි අයං සද්දො ‘‘මධුං චක්ඛති, බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’තිආදීසු විය අස්සාදත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චක්ඛුං ඛො, මාගණ්ඩිය, රූපාරාමං රූපරතං රූපසමුදිත’’න්ති (ම. නි. 2.209). වක්ඛති ච ‘‘රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරස’’න්ති. යදි එවං ‘‘සොතං ඛො, මාගණ්ඩිය, සද්දාරාම’’න්තිආදිවචනතො (ම. නි. 2.209) සොතාදීනම්පි සද්දාදිඅස්සාදකභාවො අත්ථීති තෙසම්පි චක්ඛුසද්දාභිධෙය්යතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි එස චක්ඛු-සද්දො ලොචනෙයෙව පදුමාදීසු පඞ්කජාදිසද්දා වියාති.

635-6. චක්ඛුරූපස්ස නිද්දෙසප්පකරණෙපි චක්ඛු-සද්දසාමඤ්ඤතො ආගතං සබ්බම්පි චක්ඛුං පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ චක්ඛූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං චක්ඛුනිද්දෙසෙ. පඤ්ඤාමංසප්පභෙදතොති පඤ්ඤාචක්ඛු මංසචක්ඛූති එවං පඤ්ඤාමංසානං වසෙන පභෙදතො. තත්ථාති තස්මිං දුවිධෙ චක්ඛුම්හි. පඤ්ඤායෙව පඤ්ඤාමයං. නාමතොති නාමෙහි පඤ්චවිධන්ති සම්බන්ධො. කතමෙහි නාමෙහීති ආහ ‘‘බුද්ධධම්මා’’තිආදි. තත්ථ බුද්ධධම්මසමන්තෙහීති බුද්ධචක්ඛු ධම්මචක්ඛු සමන්තචක්ඛූති ඉමෙහි නාමෙහි. ඤාණදිබ්බෙහීති ඤාණචක්ඛු දිබ්බචක්ඛූති ච නාමෙහි. යථානුක්කමතොති යථාවුත්තඅනුක්කමතො. නානත්තන්ති භෙදං. මෙති මය්හං සන්තිකා, මය්හං වචනතොති වා අත්ථො. නිබොධථ ජානාථ.

637. තත්ථ ¶ ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සත්තෙ අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ’’තිආදිනා (ම. නි. 1.283) ආගතං බුද්ධචක්ඛු නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආසයානුසයෙ’’තිආදි. තත්ථ ආසයානුසයෙති සත්තානං ආසයෙ චෙව අනුසයෙ ච, තස්මිං පවත්තන්ති අත්ථො ¶ . තත්ථ ආගන්ත්වා සෙති චිත්තං එත්ථාති ආසයො. බ්යග්ඝාසයො විය. යථා හි බ්යග්ඝො ගොචරත්ථාය පක්කන්තොපි පුන ආගන්ත්වා වනගහනෙයෙව සයති, තෙනෙව ච තං තස්ස ආසයොති වුච්චති, එවං අඤ්ඤත්ථාපි පවත්තං චිත්තං ආගන්ත්වා යත්ථ සයති, තං තස්ස ආසයොති වෙදිතබ්බං. සො පන සස්සතදස්සනාදිවසෙන චතුබ්බිධො හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨී ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකා;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසඤ්ඤිත’’න්ති. (විසුද්ධි. මහා. 1.136; දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1. පඨමමහාසඞ්ගීතිවණ්ණනා; වි. වි. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා)

අනුසයකථා උපරි ආගමිස්සති. ඉන්ද්රියානං පරොපරෙති සද්ධාපඤ්චමකානං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවෙ. තික්ඛඤ්හි ඉන්ද්රියං උක්කට්ඨගතත්තා පරං, මුදු අපරං අනුක්කට්ඨගතත්තා. ඉදං පන බුද්ධචක්ඛු ඡසු අසාධාරණඤාණෙසු පුරිමද්වයන්ති දට්ඨබ්බං.

638. හෙට්ඨා…පෙ… සඤ්ඤිතන්ති ‘‘තස්මිංයෙව ආසනෙ විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති එවං වුත්තං හෙට්ඨා තීසු මග්ගෙසු ඤාණං ධම්මචක්ඛුන්ති සඤ්ඤිතං. ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතා පනාති සබ්බඤ්ඤුභාවසඞ්ඛාතං ඤාණං. තඤ්හි සබ්බඤ්ඤූති අභිධානස්ස, බුද්ධියා ච පවත්තිනිමිත්තතාය සබ්බඤ්ඤුභාවො නාම හොති. ඤෙය්යං සමන්තචක්ඛුන්ති ඛන්ධාදිවසෙන සමන්තතො සබ්බසො දස්සනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛුන්ති ඤෙය්යං. තෙනෙවාහ –

‘‘න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි,

අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං;

සබ්බං ¶ අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි ඤෙය්යං,

තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූ’’ති. (චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85);

639. යං චක්ඛුං උදපාදීති ආගතන්ති යං ඤාණං ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං ¶ උදපාදී’’ති (මහාව. 15) එවං තත්ථ තත්ථ සුත්තෙසු ආගතං, චතූසු සච්චෙසු තෙපරිවට්ටවසෙන ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාත’’න්ති එවමාදිනා ද්වාදසවිධෙන ආකාරෙන පවත්තං, ඉදං ඤාණචක්ඛු. යා පන ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.284) ආගතා පඤ්චමජ්ඣානසඞ්ඛාතඅභිඤ්ඤාචිත්තසම්පයුත්තා පඤ්ඤා, අයං දිබ්බචක්ඛූති දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤාචිත්තජා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ ච පඨමතතියඤාණානි කාමාවචරානියෙව. චතුත්ථම්පි පන පුරිමද්වයමිව කාමාවචරන්ති ආනන්දාචරියෙන වුත්තං. ඤාණචක්ඛුං සහඅරියමග්ගවිපස්සනාඤාණන්තිපි යුජ්ජතීති අපරෙ. අග්ගමග්ගෙන සහ විපස්සනාපච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති පන යුත්තං විය දිස්සති.

640-4. එවං පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස පභෙදං දස්සෙත්වා පුන මංසචක්ඛුස්සාපි පභෙදං දස්සෙතුං ‘‘මංසචක්ඛුපී’’තිආදි වුත්තං. සසම්භාරපසාදතොති සසම්භාරචක්ඛු පසාදචක්ඛූති ඉමෙසං ද්වින්නං වසෙන සම්භරීයති එතෙහීති සම්භාරා, අවයවා. තෙ පන උපත්ථම්භකභූතා චතුසමුට්ඨානිකරූපසන්තතියො දට්ඨබ්බා. සහ සම්භාරෙහීති සසම්භාරං. සසම්භාරඤ්ච නාම මංසපිණ්ඩො පවුච්චතීති සම්බන්ධො. අක්ඛිකූපට්ඨිනා හෙට්ඨාති හෙට්ඨාගතඅක්ඛිකූපස්ස අට්ඨිනා පරිච්ඡින්නොති සම්බන්ධො. උද්ධන්ති අක්ඛිකූපතො උද්ධං. උභතො අක්ඛිකොටීහීති අක්ඛිකූපස්ස උභයභාගෙ අක්ඛිකොටීහි. මත්ථලුඞ්ගෙන අන්තතොති අක්ඛිකූපස්ස අබ්භන්තරෙ ඨිතෙන මත්ථලුඞ්ගෙන. න්හාරුසුත්තෙන ආබන්ධොති නහාරුරජ්ජූහි අන්තො මත්ථලුඞ්ගෙන සහ ආබන්ධො. සකලොපි ච ලොකොති සකලොපි බාලපුථුජ්ජනලොකො. යන්ති යං මංසපිණ්ඩං. කමලස්ස දලං වියාති පුථුලවිපුලනීලතාය නීලුප්පලදලං විය. ජානාතීති ගණ්හාති. චක්ඛු නාම න තං හොතීති තථා ගය්හමානං තං චක්ඛු නාම න හොති. කිඤ්චරහි තන්ති ආහ ¶ ‘‘වත්ථු තස්සාති වුච්චතී’’ති. තස්සාති තස්ස යථාධිප්පෙතස්ස පරමත්ථචක්ඛුනො. ඉදං පනාති නිගමනං.

645-7. තං ¶ පන සසම්භාරචක්ඛු යෙහි සම්භාරෙහි සම්භරීයති, තෙ සරූපතො, ගණනතො ච දස්සෙතුං ‘‘වණ්ණො ගන්ධො’’තිආදි වුත්තං. භාවොති ඉත්ථියා ඉත්ථිභාවො, පුරිසස්ස පුම්භාවොති ලබ්භමානකභාවො. සම්භවොති ආපොධාතුමෙව සම්භවභූතමාහ. සණ්ඨානන්ති ච තෙන තෙනාකාරෙන සන්නිවිට්ඨෙසු මහාභූතෙසු තංතංසණ්ඨානවසෙන විඤ්ඤායමානං වණ්ණායතනමාහ. ආපොධාතුවණ්ණායතනෙහි ච අනත්ථන්තරභූතානම්පි සම්භවසණ්ඨානානං විසුං වචනං තථාභූතානං, අතථාභූතානඤ්ච ආපාදීනං යථාවුත්තමංසපිණ්ඩෙ විජ්ජමානත්තා. ආපොධාතුවණ්ණායතනානඤ්හි සන්තානවසෙන පවත්තමානානං අවත්ථාවිසෙසො සම්භවො සණ්ඨානඤ්චාති. දසෙතෙති චතස්සො ධාතුයො, තන්නිස්සිතා වණ්ණාදයො චාති ඉමෙ දස. චතුසමුට්ඨානාති අන්තොගතහෙත්වත්ථමිදං විසෙසනං, චතුසමුට්ඨානිකත්තාති වුත්තං හොති.

648. චක්ඛු…පෙ… ජීවිතමෙව චාති ඉමානි එකන්තකම්මසමුට්ඨානානි, පුරිමානි ච චතුසමුට්ඨානානීති චත්තාලීසඤ්ච චත්තාරි ච රූපානි භවන්ති, චතුචත්තාලීස රූපානි හොන්තීති අත්ථො.

649-52. ඉමෙසං පන රූපානං වසෙනාති යථාවුත්තානං සඞ්ඛෙපතො චුද්දසන්නං, විත්ථාරතො චතුචත්තාලීසානඤ්ච රූපානං වසෙන. පරිපිණ්ඩිතන්ති සමන්තතො පිණ්ඩිතං. යත්ථ සෙතම්පි අත්ථි, කණ්හම්පි ලොහිතම්පි පථවීපි ආපොපි තෙජොපි වායොපි, ඉදං පන සෙම්හුස්සදත්තා සෙතං හොති, පිත්තුස්සදත්තා ¶ කණ්හං, රුහිරුස්සදත්තා ලොහිතකං, පථවුස්සදත්තා පත්ථිනං හොති, ආපුස්සදත්තා පග්ඝරති, තෙජුස්සදත්තා පරිඩය්හති, වායුස්සදත්තා සම්භමති. ඉදං සම්භාරවන්තතාය සම්භාරචක්ඛූති පණ්ඩිතෙහි බුද්ධාදීහි පකාසිතං පරිදීපිතං. එත්ථ සිතොති එතං සසම්භාරචක්ඛුං නිස්සිතො තදායත්තභූතො. තෙනාහ ‘‘එත්ථ පටිබද්ධො’’ති. චතුන්නං පන භූතානං පසාදොති චතුන්නං භූතානං පසන්නතාසභාවො පසාදො, ‘‘සෙතෙන මණ්ඩලෙනස්සා’’ති පාඨො යුජ්ජති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘සෙතෙ තු මණ්ඩලෙ තස්සා’’ති ලිඛන්ති. කණ්හමණ්ඩලමජ්ඣෙති ඉධාපි ‘‘කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘චතුත්ථදූ’’තිආදීසු විය ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං විභත්තිලොපං කත්වා ‘‘කණ්හමණ්ඩලමජ්ඣෙ’’ති වුත්තං. එවඤ්හි අත්ථො ච යොජනා ච සුට්ඨු උපපන්නා හොන්ති. අට්ඨකථායම්පි හි ‘‘සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 596) වුත්තං. අපරෙ පන යථාඨිතවසෙනෙව පාඨං ගහෙත්වා ‘‘සබ්බසො පරික්ඛිත්තස්ස තස්ස සසම්භාරස්ස ¶ චක්ඛුනො මජ්ඣෙ සෙතමණ්ඩලෙ කණ්හමණ්ඩලෙ මජ්ඣෙ’’ති යොජෙන්ති. දිට්ඨමණ්ඩලෙති අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසභූතෙ දිට්ඨමණ්ඩලෙ.

653-5. සන්ධාරණා…පෙ… හුත්වානාති සන්ධාරණනහාපනමණ්ඩනබීජනකිච්චාහි චතූහි ධාතීහි ඛත්තියකුමාරො විය සන්ධාරණාබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්චාහි අත්තනිස්සයභූතාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං හුත්වා. උතුචිත්තාදිනාති තීහි සන්තතිසමුට්ඨාපකෙහි උතුචිත්තාහාරෙහි. එත්ථ ච කලාපන්තරගතා උතුආහාරා අධිප්පෙතාති වදන්ති. ආයුනා කතපාලනන්ති චතුධාතුනිස්සිතෙනෙව ජීවිතින්ද්රියෙන රක්ඛියමානං. තථා හෙතං කම්මජරූපපරිපාලනලක්ඛණං. වණ්ණගන්ධරසාදීහීති ආදි-ග්ගහණෙන ඔජං සඞ්ගණ්හාති, ‘‘වණ්ණගන්ධරසොජාහී’’ති ¶ වා පාඨො. වත්ථුද්වාරඤ්ච සාධයන්ති යථායොගං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස හි නිස්සයභාවතො වත්ථුභාවං, පවත්තිමුඛභාවතො ද්වාරභාවඤ්ච සාධෙති. සම්පටිච්ඡනාදීනං පන තදාරම්මණාවසානානං අඤ්ඤනිස්සිතත්තා ද්වාරභාවමෙව සාධෙති, න වත්ථුභාවං. ඌකාසිරසමානෙන පමාණෙනාති ඌකාසිරසමානෙන පදෙසප්පමාණෙන ලක්ඛිතං හුත්වා ඌකාසිරසමානප්පමාණෙ ඨානෙති වා අත්ථො. තිට්ඨතීති සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා සත්තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං විය තිට්ඨති. එවඤ්ච කත්වා චක්ඛුස්ස අනෙකකලාපගතතා සිද්ධා හොති. උපද්දවානං පටලනිරාකරණෙපි හි චක්ඛු විජ්ජතෙවාති. යථා ච චක්ඛු, එවමිමස්ස නිස්සයභූතා චතස්සො ධාතුයො, ආයුවණ්ණාදීනි ච සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා ඨිතානෙව අවිනිබ්භොගවුත්තිත්තාති ගහෙතබ්බං.

656. වුත්තන්ති ධම්මසෙනාපතිනා වුත්තං. රූපානි මනුපස්සතීති ම-කාරො පදසන්ධිකරො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං සමණමචලො’’තිආදීසු විය. අථ වා මනූති මච්චොති අත්ථො. කිඤ්චාපි චක්ඛු රූපං න පස්සති, කිඤ්චරහි තන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණමෙව. තථා හි ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’තිආදීසු විය නිස්සිතකිරියං නිස්සයෙ විය කත්වා වොහාරසම්භවතො ‘‘චක්ඛුපසාදෙන පස්සතී’’ති වුත්තං. ආචරියජොතිපාලත්ථෙරෙනාපි හි ඉමිනාව අධිප්පායෙන ඉදං වුත්තං. ඉදමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං, කිං චක්ඛු රූපං පස්සති, උදාහු විඤ්ඤාණන්ති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි චක්ඛු පස්සෙය්ය, අඤ්ඤවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනොපි චක්ඛු පස්සෙය්ය. අථ විඤ්ඤාණං, කුට්ටාදිඅන්තරිතම්පි පස්සෙය්ය තස්ස අප්පටිඝාතත්තා? නායං දොසො. යස්ස ‘‘චක්ඛු පස්සතී’’ති මතං, තස්සාපි න සබ්බං චක්ඛු පස්සති, අථ ඛො විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතමෙව. යස්ස පන විඤ්ඤාණං පස්සතීති ¶ මතං, තස්සාපි න සබ්බං විඤ්ඤාණං ¶ පස්සති, අථ ඛො චක්ඛුනිස්සිතමෙව, තඤ්ච අන්තරිතෙ නුප්පජ්ජති. යත්ථ ආලොකස්ස කුට්ටාදීහි විනිබන්ධො, යත්ථ පන සො නත්ථි ඵලිකඅබ්භපටලාදිම්හි, තත්ථ අන්තරිතෙපි උප්පජ්ජති එව, තස්මා තං අනුප්පන්නත්තා අන්තරිතං න පස්සති. ඉදමෙව ච සන්නිට්ඨානං, යං ඛො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පස්සතීති. තඤ්හි දස්සනකිච්චං. යදි එවං කථං චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති. තෙන ද්වාරෙන කරණභූතෙනාති අයමෙත්ථ අභිසන්ධි. අථ වා නිස්සිතකිරියා නිස්සයස්ස පවුච්චති යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. ඌකාසිරසමූපමන්ති ඌකාසිරසමානූපමං, ඌකාසිරප්පමාණන්ති වුත්තං හොති. ඉදඤ්චස්ස පතිට්ඨානොකාසවසෙන වුත්තං, න පන අත්තනො පමාණවසෙන. තඤ්හි පරමාණුපරියන්තෙන පමාණෙන අතිසුඛුමමෙවාති. ඌකාසිරප්පමාණෙ පන පදෙසෙ ඉදං පවත්තති. න කෙවලඤ්ච ඉදමෙව, සබ්බානිපි සබ්බට්ඨානිකරූපානි තත්ථ පවත්තන්තෙව. ඉදඤ්ච තත්ථ නිබ්බත්තන්තං තං පදෙසං පූරෙත්වා එව නිබ්බත්තති. එකූනපණ්ණාසකලාපවසෙන ච සහෙව පවත්තති, සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකත්තා රූපානං, එකෙකස්ස ච චිත්තස්ස තීසු තීසු ඛණෙසු කම්මජරූපානං උප්පජ්ජමානත්තා.

657. සුණාතීති සොතන්ති එත්ථ කිං සොතං සුණාති, උදාහු විඤ්ඤාණන්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. තනුතම්බලොමාචිතෙති සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො සුඛුමෙහි තම්බවණ්ණලොමෙහි සඤ්චිතෙ. අඞ්ගුලිවෙධකසණ්ඨානෙ පදෙසෙති අඞ්ගුලිමුද්දිකාසණ්ඨානමංසයුත්තෙ පදෙසෙ. වුත්තප්පකාරාහීති සන්ධාරණාදිකිච්චාහි. ආයුනා පරිපාලියමානන්ති එත්ථ වණ්ණාදීහි පරිවාරිතන්ති සම්බන්ධිතබ්බං. තිට්ඨතීති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තං පදෙසං පූරෙත්වා තිට්ඨති. සෙසං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. ඝායතීති ගන්ධොපාදානං කරොති. සායතීති රසං වින්දති. ජීවිතමව්හායතීති එත්ථ රසග්ගහණමූලකත්තා අජ්ඣොහරණස්ස ජීවිතනිමිත්තං අජ්ඣොහරණරසො ජීවිතං, තං ¶ අව්හායති තස්මිං නින්නතාය අව්හායන්තමිව හොති. උප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙති මජ්ඣෙ ඡින්නස්ස උප්පලදලස්ස අග්ගභාගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ. මලානන්ති කිලෙසාදිමලානඤ්චෙව මලවිසයානඤ්ච සාසවධම්මානං අනුත්තරියභාවං ගච්ඡන්තෙසු කාමරාගනිදානකම්මජනිතෙසු කාමරාගස්ස ච විසෙසපච්චයෙසු ඝානජිව්හාකායෙසු කායස්ස විසෙසතො සාසවපච්චයත්තා සොයෙව තෙසං ආයොති වුච්චති. තෙන හි ඵොට්ඨබ්බසුඛං අස්සාදෙන්තා සත්තා මෙථුනම්පි සෙවන්ති. අථ වා කායින්ද්රියවත්ථුකා චත්තාරො ඛන්ධා බලවකාමරාගාදිහෙතුභාවතො විසෙසතො මලා, තෙසමයං ආයො හෙතූති කායොති වුත්තො. ඉමස්මිං කායෙති ඉමස්මිං සසම්භාරකායෙ. සොපි හි කුච්ඡිතානං කෙසාදිමලානං ආයභාවතො කායොති වුච්චති. යාවතා උපාදින්නකං අත්ථීති ඉමිනා කෙසග්ගනඛග්ගාදීසු ¶ කායපසාදස්ස අභාවමාහ. කප්පාසපටලෙ ස්නෙහො වියාති ඉමිනාස්ස නිරන්තරභාවං. ඉමෙ ච පන චක්ඛාදයො රූපාදිගොචරනින්නතාය වම්මිකඋදකආකාසගාමසිවථිකාසඞ්ඛාතගොචරනින්නතාය අහිසුංසුමාරපක්ඛිකුක්කුරසිගාලා විය දට්ඨබ්බා. විසමජ්ඣාසයතාය හි චක්ඛු වම්මිකච්ඡිද්දාභිරතසප්පො විය, බිලජ්ඣාසයතාය සොතං උදකබිලාභිරතසුංසුමාරො විය, ආකාසජ්ඣාසයතාය ඝානං අජටාකාසාභිරතපක්ඛි විය, ගාමජ්ඣාසයතාය ජිව්හා ගාමාභිරතකුක්කුරො විය, උපාදින්නකජ්ඣාසයතාය කායො ආමකසුසානාභිරතසිගාලො වියාති. විසමජ්ඣාසයතායාති චක්ඛුස්ස විසමජ්ඣාසයං විය හොතීති කත්වා වුත්තා. චක්ඛුමතො වා පුග්ගලස්ස අජ්ඣාසයවසෙන චක්ඛු විසමජ්ඣාසයං. එස නයො සෙසෙසුපි.

දට්ඨු…පෙ… ලක්ඛණන්ති එත්ථ දට්ඨුං කාමෙතීති දට්ඨුකාමො තස්ස භාවො දට්ඨුකාමතා, රූපතණ්හායෙතං අධිවචනං. සා ¶ පන අනාගතෙ චක්ඛාදීසු ආදීනවපටිච්ඡාදිකාවිජ්ජාමූලපත්ථනාසභාවා පාකටා අපාකටාති දුවිධා. තත්ථ යා අයං ‘‘ඊදිසං ඊදිසඤ්ච සුඛුමතමවිසයග්ගහණසමත්ථං චක්ඛු හොතූ’’ති එවං කම්මායූහනතො පුබ්බෙ, පච්ඡා වා උප්පන්නා පාකටා. ඉන්ද්රියවිසෙසං පන අනාමසිත්වා අවිසෙසෙන පරිපුණ්ණායතනභවසම්පත්තිං පත්ථෙත්වා, අපත්ථෙත්වා වා තත්ථ අවිගතතණ්හාවසෙන කම්මං කරොන්තස්ස අප්පහීනභාවෙන අනුසයිතා අපි කම්මසාමත්ථියවිචිත්තහෙතුභූතා අපාකටා. සා දුවිධාපි නිදානං උපනිස්සයො යස්ස තං දට්ඨුකාමතානිදානං, තදෙව කම්මං, තං සමුට්ඨානමෙතෙසන්ති දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානානි, එවංවිධානං භූතානං පසාදො දට්ඨුකාමතා…පෙ… පසාදො, තං ලක්ඛණමස්ස, තථා හුත්වා ලක්ඛීයතීති වා දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතපසාදලක්ඛණං.

එත්ථ ච ගබ්භසෙය්යකානං දින්නපටිසන්ධිකං, අඤ්ඤං වා කම්මං චක්ඛාදීනි නිබ්බත්තෙති. ඔපපාතිකානං පන පටිසන්ධික්ඛණෙව පරිපුණ්ණායතනානං නිබ්බත්තමානානං පටිසන්ධිජනකමෙව කම්මං පරිපුණ්ණසකලමත්තභාවං නිබ්බත්තෙතීති ගහෙතබ්බං. කථං පන එකකම්මුනා නිබ්බත්තමානානං චක්ඛාදීනං විසෙසොති? කාරණස්ස භින්නත්තා. තංතංභවපත්ථනාභූතා හි තණ්හා තංතංභවපරියාපන්නායතනාභිලාසතාය සයං විචිත්තරූපා උපනිස්සයභාවෙන තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මස්සපි විචිත්තභෙදතං විදහති. යතො තදාහිතවිසෙසං තථාවිධසමත්ථතායොගෙන අනෙකරූපාපන්නං විය අනෙකවිසිට්ඨසභාවං ඵලං නිබ්බත්තෙති, න චෙත්ථ සමත්ථතාසමත්ථතාසභාවතො අඤ්ඤා ¶ වෙදිතබ්බා. කාරණවිසෙසෙන ආහිතවිසෙසස්ස විසිට්ඨඵලනිප්ඵාදනසමත්ථතාභාවතො එකස්සෙව කම්මස්ස සොළසාදිවිපාකනිබ්බත්තනහෙතුභාවෙන ච අයමත්ථො සම්පටිච්ඡිතබ්බො. ලොකෙපි එකස්සෙව සාලිබීජස්ස පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතණ්ඩුලඵලනිබ්බත්තිහෙතුතා ¶ දිස්සතෙව. කිං වා එතාය යුත්තිචින්තාය, න චින්තිතබ්බමෙවෙතං. යතො කම්මඵලං චක්ඛාදීනි, කම්මවිපාකො ච සබ්බසො බුද්ධානංයෙව ඤාණස්ස විසයො, න අඤ්ඤෙසං අතක්කාවචරත්තා. තෙනෙව භගවතා ‘‘කම්මවිපාකො අචින්තෙය්යො, න චින්තෙතබ්බො, යො චින්තෙය්ය, උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’තිආදීනවං (අ. නි. 4.77) දස්සෙත්වා පටික්ඛිත්තං.

රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරසන්ති ආවිඤ්ඡනං පුග්ගලස්ස, ආවජ්ජනාදිවිඤ්ඤාණස්ස වා තන්නින්නභාවප්පත්තියා හෙතුභාවො. ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානන්ති නිස්සයපච්චයභාවතො. ආලොකාදිසන්නිස්සයෙන කදාචි උප්පජ්ජමානානම්පි හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජනකාලෙ චක්ඛුං නිස්සාය එව උප්පජ්ජතීති. එත්ථාහ – චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිසමයෙ සම්භවන්තෙසු මන්දාමන්දමජ්ඣිමායුකෙසු එකූනපණ්ණාසචක්ඛූසු කතමං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවං පච්චනුභොතීති? වුච්චතෙ –

‘‘පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං ඨානප්පත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය දුතියභවඞ්ගං උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං උප්පන්නං ඨානප්පත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය තතියභවඞ්ගං උප්පජ්ජති, ඉමිනා නයෙන යාවතායුකං චිත්තප්පවත්ති වෙදිතබ්බා’’ති (විසුද්ධි. 2.700) –

මග්ගාමග්ගඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණාතීතං චක්ඛු රූපෙ ඝට්ටිත්වා විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයො හොති, තස්මා ද්වීසු භවඞ්ගචලනෙසු පුරිමස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන භවඞ්ගචිත්තෙන සහ උප්පන්නන්ති අයමත්ථො ඉධ සීහළසංවණ්ණනායං, විසුද්ධිමග්ගස්ස සීහළසංවණ්ණනායඤ්ච වුත්තො.

තළාකගාමමූලවාසිදාඨානාගත්ථෙරෙන පන ‘‘ආවජ්ජනෙන, තස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන භවඞ්ගෙන වා සහ උප්පන්නං චක්ඛු’’න්ති ¶ වුත්තං, තං දුවුත්තං. එවඤ්හි සති අඤ්ඤස්මිං ඝට්ටිතෙ අඤ්ඤං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයො හොතීති වුත්තං හොති, එවඤ්ච භවඞ්ගචලනතො හෙට්ඨා තතියචතුත්ථෙහි යාව තෙරසමචිත්තෙන සහ උප්පන්නම්පි නිස්සයො හොතීති ආපජ්ජෙය්ය, න චෙතං වත්තබ්බං, තතියචතුත්ථචිත්තතො පට්ඨාය උප්පන්නං කෙසඤ්චි වීථිචිත්තානං ද්වාරභාවං න ගච්ඡති නිරුද්ධත්තා ¶ , මනොද්වාරස්ස නිරුද්ධස්සෙව ද්වාරභාවස්ස දස්සනතො. යදි සියා ‘‘පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං වත්ථුං නිස්සාය දුතියභවඞ්ගං උප්පජ්ජතී’’තිආදිවචනතො ‘‘එකචිත්තක්ඛණාතීතමෙව නිස්සයොති අධිප්පෙත’’න්ති ඉදම්පි එකචිත්තක්ඛණාතීතං නිස්සයොති යුජ්ජතීති, එවං සති ‘‘තස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන භවඞ්ගෙන වා’’ති වචනං යුජ්ජෙය්ය, තෙන හි ‘‘චිත්තක්ඛණද්වයාතීතම්පි නිස්සයො’’ති පටිඤ්ඤාතං සියා, තස්මා නායං ථෙරස්ස අධිප්පායොති දිස්සති. ‘‘එකචිත්තක්ඛණාතික්කමො’’ති ච අනතීතෙකචිත්තක්ඛණස්ස දුබ්බලතාය එකචිත්තක්ඛණාතික්කමෙන තස්ස බලවභාවදීපනත්ථං වුච්චති, න පන ද්විතිචතුචිත්තක්ඛණාතීතානං නිස්සයභාවාභාවතො. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන ‘‘සම්පටිච්ඡනාදීනි චුතිආසන්නානි තදුද්ධං කම්මජරූපස්ස අනුප්පත්තිතො එකස්මිංයෙව හදයවත්ථුස්මිං වත්තන්තී’’ති, තස්මා තං ථෙරස්ස මනොරථමෙවාති න සාරතො පච්චෙතබ්බං.

සහජාතෙසු බහූසු පසාදෙසු කිං එකො නිස්සයො හොති, උදාහු සබ්බෙයෙවාති? නනු වුත්තං ‘‘පුබ්බෙ එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතී’’ති, කතමං පන තන්ති? යං තත්ථ විසදං හුත්වා රූපාභිඝට්ටනාරහං. විසුද්ධිමග්ගසීහළසංවණ්ණනායං පන ‘‘සබ්බෙයෙව නිස්සයා හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘යදි එවං ‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’න්ති එත්ථ ‘රූපෙ චා’ති වචනං විය ‘චක්ඛූනී’තිපි බහුවචනං කත්තබ්බන්ති ¶ අනුයොගං කත්වා තංවිසොධනත්ථං ‘සසම්භාරචක්ඛුද්වයනිස්සිතං පසාදද්වයං නිස්සාය එකමෙව විඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතීති ගණ්හෙය්යු’න්ති ඉමං විප්පටිපත්තිං නිරාකරොන්තෙන භගවතා බහුවචනමකත්වා ‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.2) විය සාමඤ්ඤවසෙන එකවචනං කත’’න්ති වුත්තං. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන තදෙව සීහළසංවණ්ණනාවචනං අනිච්ඡන්තෙන ‘‘එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙව පච්චයභාවවිසෙසතො’’ති වුත්තං. තථා චෙව අම්හෙහිපි හෙට්ඨා විභාවිතන්ති. යෙසං භූතානමයං පසාදො, තෙයෙව ඉමස්ස ආසන්නකාරණන්ති වුත්තං ‘‘දට්ඨු…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. සොතපසාදාදීනම්පි ලක්ඛණාදිනිද්දෙසෙ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො යොජෙතබ්බො.

658. කෙචීති මහාසඞ්ඝියෙසු එකච්චෙ. චක්ඛාදීසු තෙජාදිඅධිකතා නාම තන්නිස්සයභූතානං තදධිකතායාති දස්සෙන්තො ‘‘තෙජාධිකාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තෙජාධිකානන්ති පමාණවසෙන චතුන්නං ධාතූනං සමානභාවෙපි කිච්චවසෙන තෙජොධාතුඅධිකානං. එවං සෙසෙසුපි. ආකාස ¶ …පෙ… සෙසකාති ආකාසාධිකානං භූතානං පසාදො සොතං, වායුඅධිකානං ඝානං, තොයාධිකානං ජිව්හා, ඵොට්ඨබ්බසඞ්ඛාතපථවාධිකානං කායොති අත්ථො.

659. එවං පන වදන්තානං කිං උත්තරන්ති ආහ ‘‘තෙ පනා’’තිආදි. සුත්තං ආහරථාති න තුම්හාකං වචනමත්තෙනෙව අයමත්ථො සක්කා සද්ධාතුං, තස්ස පන පරිදීපකං සුත්තමාහරථ. සුත්තෙ හි ආහටෙ තස්ස නෙය්යත්ථතං නීතත්ථතං විචාරෙත්වා යදි තස්ස වසෙන අයමත්ථො පඤ්ඤායෙථ ¶ , ගණ්හෙය්යාම නන්ති අධිප්පායො. සුත්තමෙව…පෙ… කිඤ්චිපීති ඉතො චිතො ච සුත්තං ගවෙසමානාපි අද්ධා එකන්තෙන කිඤ්චිපි එකගාථාපදමත්තම්පි තදත්ථපරිදීපකං සුත්තං න දක්ඛිස්සන්තෙව තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ තාදිසස්සෙව සුත්තන්තස්ස අභාවතො.

660. කිඤ්චාපි සුත්තන්තවසෙන අයමත්ථො න දිස්සති, යුත්තිතො පන දිස්සතීති චෙ, තම්පි නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විසෙසෙ සතී’’තිආදි. භූතානඤ්හි විසෙසෙ සති පසාදො කථං භවෙ, නෙව භවෙය්ය, න ච භවෙය්ය, කිං කාරණන්ති ආහ ‘‘සමානානඤ්හි භූතානං, පසාදො පරිදීපිතො’’ති. යස්මා සමානානමෙව භූතානං පසාදො පොරාණෙහි පරිදීපිතො, න විසමානානං. පථවීධාතුඅධිකකලාපස්ස හි කක්ඛළත්තා, ආපොධාතුඅධිකකලාපස්ස විස්සන්දනතො, තෙජොධාතුඅධිකකලාපස්ස පරිග්ගය්හමානත්තා, වායොධාතුඅධිකකලාපස්ස ච විස්සරණතො න තෙසු පසාදො පතිට්ඨාතුං සක්කොති, තස්මා තෙසං කිච්චතො සමානානංයෙව පසාදො උප්පජ්ජෙය්ය, න විසමානානන්ති.

661-2. යදි එවං කථං පසාදානං විසෙසතාති ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. යස්මා වුත්තප්පකාරෙන පසාදවත්ථුකානං භූතානං විසෙසෙන න භවිතබ්බං, තස්මා එතෙසං පසාදනිස්සයභූතානං ඉදමූනං, ඉදමධිකන්ති එතං විසෙසපරිකප්පනං සබ්බසො සබ්බාකාරෙන පහාය ඤෙය්යා කම්මවිසෙසෙන පසාදානං විසෙසතා. යථා අවිසෙසෙපි භූතානං රූපානං රසාදයො අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසා හොන්ති, එවං චක්ඛාදයොපි භූතවිසෙසාභාවෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසා හොන්ති. සො පනායං විසිට්ඨභාවො කම්මවිසෙසෙන විඤ්ඤාතබ්බො. එකම්පි හි කම්මං පඤ්චායතනිකත්තභාවපත්ථනානිප්ඵන්නං චක්ඛාදිවිසෙසහෙතුතාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අසාධාරණවිසිට්ඨං ¶ සාමත්ථියවිසෙසතො. න හි යෙන විසෙසෙන චක්ඛුස්ස පච්චයො, තෙනෙව සොතස්ස හොති ඉන්ද්රියන්තරභාවප්පත්තිතො. ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ මහග්ගතා චෙතනා කටත්තාරූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති වචනතො පටිසන්ධික්ඛණෙ විජ්ජමානානං ¶ සබ්බෙසංයෙව කටත්තාරූපානං එකා චෙතනා කම්මපච්චයො හොතීති විඤ්ඤායති. නානාචෙතනාය හි තදා ඉන්ද්රියුප්පත්තියං සති පරිත්තෙන ච මහග්ගතෙන ච කම්මෙන කටත්තාරූපං ආපජ්ජෙය්ය, න චෙකා පටිසන්ධි අනෙකකම්මනිබ්බත්තා හොතීති සිද්ධමෙකෙන කම්මෙන අනෙකින්ද්රියුප්පත්ති හොතීති. ‘‘න හි භූතවිසෙසෙන, හොති තෙසං විසෙසතා’’ති ඉදං නිගමනවසෙන වුත්තං.

663. එවං කම්මවිසෙසතො විසිට්ඨෙසු ච එතෙසු ආරම්මණග්ගහණෙපි අයං විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘එවමෙතෙසූ’’තිආදි වුත්තං. අප්පත්තගාහකන්ති අසම්පත්තග්ගාහකං අත්තනො නිස්සයෙන සහ අනල්ලීයනනිස්සයෙ එව රූපාදිවිසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො. කෙචි පන තම්පි ‘‘සම්පත්තග්ගාහකමෙවා’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං සාන්තරෙ අධිකෙ ච විසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො. යදි හි චක්ඛුසොතානි සම්පත්තවිසයමෙව ගණ්හන්ති, චක්ඛුපසාදතො විච්ඡින්නදෙසෙ ඨිතෙසු තාරකාදීසු නිස්සයවසෙන ච පමාණතො අධිකෙසු චන්දමණ්ඩලාදීසු රූපායතනෙසු සොතපසාදතො ච විච්ඡින්නදෙසසම්භූතෙසු උදරචම්මසන්ධිචම්මාදිඅන්තරිතෙසු කුච්ඡිසද්දසන්ධිසද්දාදීසු පුථුලෙසු ච සමුද්දසද්දාදීසු සද්දායතනෙසු විඤ්ඤාණුප්පත්ති න සියා සම්පත්තග්ගාහකානං කායින්ද්රියාදීනං තථා අදස්සනතො.

එත්ථ ච වදෙය්ය – අධිට්ඨානතො බහින්ද්රියස්ස පවත්ති හොතීති සම්පත්තවිසයමෙව යත්තකං විසයං, තත්තකං විසයං ගහණාකාරං ඵරිත්වා ගණ්හාති, තස්මා අසිද්ධමෙතං ‘‘සාන්තරෙ ¶ අධිකෙ ච විසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො’’ති? තං න, අධිට්ඨානතො බහි ඉන්ද්රියුප්පත්තියා එව අභාවා. අධිට්ඨානදෙසෙ එව හි ඉන්ද්රියං පවත්තති තත්ථ කිච්චාදිප්පයොගදස්සනතො. සති ච එතස්ස බහි පවත්තියං අධිට්ඨානෙ පිහිතෙපි විසයග්ගහණං සියා, තස්මා අධිට්ඨානදෙසෙ ඨිතානංයෙව චක්ඛුසොතානං අසම්පත්තවිසයස්සෙව ගහණතො නාසිද්ධමෙතං ‘‘සාන්තරෙ අධිකෙ ච විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො’’ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සබ්බගොචරයොගෙපි, දිට්ඨං රූපරවෙසු යං;

විච්ඡින්නපුථුවිඤ්ඤාණං, සම්පත්තග්ගාහබාධක’’න්ති.

තස්සත්ථො – සබ්බෙසං චක්ඛාදීනං ගොචරෙන රූපාදිනා යොගෙ එකකාරියසාධකත්තා සම්බන්ධෙ ඝට්ටනෙ ¶ වා සමානෙ සති රූපරවෙසු රූපසද්දායතනෙසු විසයභූතෙසු චක්ඛාදිතො දූරභාවෙන චෙව කෙනචි අනන්තරිතභාවෙන ච විච්ඡින්නෙසු පමාණතො පුථුලෙසු ච විසයෙසු උප්පජ්ජමානං යං විඤ්ඤාණං, තං චක්ඛුසොතානං සම්පත්තග්ගාහස්ස සම්පත්තග්ගහණස්ස බාධකන්ති.

අපිච යදි චක්ඛු සම්පත්තග්ගාහකං සියා, අත්තනො මණ්ඩලෙ ඨිතං වණ්ණම්පි පස්සෙය්ය. තථා අක්ඛිපුටෙ අඤ්ජනං පඛුමමූලෙ අක්ඛිවණ්ණං පඛුමමූලෙ ඝට්ටියමානං අඤ්ජනසලාකම්පි පස්සෙය්ය, න ච පනෙතං දිස්සති, තස්මා තන්නිස්සයෙ දෙසෙ ඨිතමෙව විසයං ගණ්හාති. සොතායතනම්පි යදි සම්පත්තග්ගාහකං අභවිස්ස, චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස කදාචිපි ආරම්මණපච්චයො න සියා. න හි බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං උප්පත්ති අත්ථි. පට්ඨානෙ ච ‘‘සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.2) අවිසෙසෙනෙව සද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණාරම්මණභාවො වුත්තො ¶ . කිඤ්ච යදි සොතං සම්පත්තග්ගාහකං සියා, අත්තනො විසයපදෙසෙයෙව ගහෙතබ්බතො ගන්ධස්ස විය සද්දස්සාපි දිසාදෙසවවත්ථානං න සියා. එවඤ්ච සද්දානුසාරෙන කණ්ඩං පාතෙන්තස්ස සද්දවෙධිනො අත්තනො කණ්ණබිලෙයෙව සරපාතනං සියා, තස්මා යත්ථ උප්පන්නො සද්දො, තත්ථෙව ඨිතො සොතපථෙ ආපාථමාගච්ඡති.

යදි එවං කථං දූරෙ ඨිතෙහි රජකාදිසද්දා චිරෙන සුය්යන්ති. අසම්පත්තග්ගාහකත්තෙ හි දූරාසන්නදෙසවත්තීනං සමකමෙව සවනෙන භවිතබ්බන්ති? නයිදමෙවං දූරාසන්නානං යථාපාකටෙ සද්දෙ ගහණවිසෙසතො. යථා හි දූරාසන්නානං වචනසද්දෙ යථාපාකටෙව ගහණවිසෙසතො අක්ඛරවිසෙසනං ගහණං, අග්ගහණඤ්ච හොති, එවං රජකාදිසද්දෙපි ආසන්නස්ස ආදිතො පභුති යාව අවසානා කමෙන පාකටීභූතෙ, දූරස්ස ච අවසානෙ, මජ්ඣෙ වා පිණ්ඩවසෙන පවත්තිපාකටීභූතෙ යථාපාකටං නිච්ඡයග්ගාහකානං සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො පවත්තානං මනොද්වාරිකජවනානං ගහණවිසෙසතො ලහුකං සුතො, චිරෙන සුතොති අභිමානො හොති. සොතවිඤ්ඤාණප්පවත්ති පන උභයත්ථ සමානා සද්දස්ස උප්පන්නදෙසෙ ඨිතස්ස අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙයෙව සොතාපාථගමනතො. යදි සද්දස්ස භූතපරම්පරාය සමන්තතො පවත්ති නත්ථි, කථං පටිඝොසුප්පත්තීති? දූරෙ ඨිතොපි සද්දො අඤ්ඤත්ථ පටිඝොසුප්පත්තියා, භාජනාදිචලනස්ස ච පච්චයො හොති අයොකන්තො විය අයොචලනස්සාති දට්ඨබ්බං.

සෙසං…පෙ… ගාහකන්ති යං පන අවසෙසං ඝානජිව්හාකායසඞ්ඛාතං පසාදත්තයං, තං සම්පත්තග්ගාහකං ¶ හොති නිස්සයවසෙන චෙව සයඤ්ච අත්තනො නිස්සයෙ අල්ලීනෙයෙව විසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො. ගන්ධරසානං නිස්සයෙසු ඝානජිව්හානිස්සයෙහි සහ අල්ලීනායෙව ගන්ධරසා විඤ්ඤායන්ති ¶ . ඵොට්ඨබ්බඤ්ච භූතත්තයරූපං කායනිස්සයෙන අල්ලීනමෙව විඤ්ඤායතීති.

වණ්ණවිකාරමාපජ්ජමානන්ති දොසාදීහි කාරණෙහි අමනාපවණ්ණස්ස උප්පත්තිවසෙන වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං. හදයඞ්ගතභාවන්ති චිත්තගතං අජ්ඣාසයං. පකාසෙතීති රූපමිව පකාසං කරොති, සවිග්ගහමිව දස්සෙතීති අත්ථො. අනෙකත්ථත්තා හි ධාතූනං පකාසනත්ථො එව රූප-සද්දො දට්ඨබ්බො. තං පන රූපන්ති සම්බන්ධො. චක්ඛුම්හි, චක්ඛුස්ස වා පටිහනනං ලක්ඛණමෙතස්සාති චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණං. එවං සොතපටිහනනලක්ඛණන්තිආදීසුපි. පටිහනනඤ්චෙත්ථ විසයවිසයීනං අඤ්ඤමඤ්ඤාභිමුඛභාවො යොග්යදෙසාවට්ඨානං පටිඝාතො වියාති කත්වා. යථා පටිඝාතෙ සති දුබ්බලස්ස චලනං හොති, එවං විසයාභිමුඛභාවෙ සති විසයිනො තංසම්බන්ධස්ස ච වත්ථුරූපස්ස, තන්නිස්සිතස්ස ච භවඞ්ගස්ස චලනං හොති. සො රූපස්ස චක්ඛුම්හි, චක්ඛුස්ස වා රූපෙ හොති. තෙනාහ ‘‘යම්හි චක්ඛුම්හි අනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි රූපං සනිදස්සනං සප්පටිඝං පටිහඤ්ඤි වා, යං චක්ඛු අනිදස්සනං සප්පටිඝං රූපම්හි සනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි පටිහඤ්ඤි වා’’ති (ධ. ස. 597) ච ආදි. විසයභාවො ආරම්මණපච්චයතා. ගොචරභාවපච්චුපට්ඨානන්ති එත්ථ අනඤ්ඤථාභාවො විසයතා, තබ්බහුලතා ගොචරභාවොති අයං විසයගොචරානං විසෙසො. සද්දායතීති උදාහරීයති, සකෙහි වා පච්චයෙහි සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං උපනීයතීති අත්ථො. අත්තානං ගන්ධයතීති සුගන්ධං, දුග්ගන්ධන්ති වා අත්තානං පකාසෙති. තෙනාහ ‘‘සූචයතී’’ති.

664. ඉත්ථියා එව ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං. යථා චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි පුරිසස්සපි හොන්ති, නයිදං තථා. ඉදං පන නියමෙන ඉත්ථියා එව හොති, තස්මා ‘‘ඉත්ථින්ද්රිය’’න්ති වුච්චති. එවං පුරිසින්ද්රියෙපි. ඉත්ථියා භාවො, ඉත්ථීති භවති එතෙන චිත්තං ¶ , අභිධානං වාති ඉත්ථිභාවො. පටිසන්ධිසමුට්ඨිතොති පටිසන්ධියංයෙව සමුට්ඨිතො, පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ එකක්ඛණෙ සමුට්ඨිතො. එතෙන ඨපෙත්වා ලිඞ්ගපරිවත්තනං චක්ඛුන්ද්රියාදීනි විය ඉමස්ස අපාතුභාවමාහ. යඤ්චෙතං ඉත්ථිලිඞ්ගාදීති යං පනෙතං ඉන්ද්රියඵලභූතං ඉත්ථිලිඞ්ගාදි. ආදි-ග්ගහණෙන ඉත්ථිනිමිත්තඉත්ථිකුත්තඉත්ථාකප්පානං සඞ්ගහො. තත්ථ විසදඅවිසදහත්ථපාදාදිතා සණ්ඨානං ඉත්ථිලිඞ්ගං. ඉත්ථීනඤ්හි හත්ථපාදගීවාඋරආදිසණ්ඨානං න පුරිසානං විය හොති. තථා හි ¶ තාසං හෙට්ඨිමකායො විසදො, උපරිමකායො අවිසදො, හත්ථපාදා ඛුද්දකා, මුඛං ඛුද්දකං, ථනමංසා අවිසදා, තා නිම්මස්සුදාඨිකා. කෙසබන්ධවත්ථග්ගහණඤ්ච ඉත්ථිනිමිත්තං. දහරකාලෙපි සුප්පකමුසලකාදීහි කීළා මකචිවාකෙන සුත්තකන්තනන්ති ච එවමාදි ඉත්ථිකුත්තං, ඉත්ථිකිරියාති අත්ථො. අවිසදට්ඨානගමනාදිආකාරො ඉත්ථාකප්පො. පුරිසම්පි හි අවිසදං දිස්වා මාතුගාමො විය තිට්ඨති නිපජ්ජති නිසීදති ඛාදති භුඤ්ජතීති වදන්ති. ඉදං පන ඉත්ථිලිඞ්ගාදිපරිදීපනං අකුසලන්ති වත්වා අඤ්ඤථාපි වණ්ණෙන්ති ආචරියා. කථං? යොනිපදෙසො ඉත්ථිලිඞ්ගං, සරාධිප්පායා ඉත්ථිනිමිත්තං, අවිසදට්ඨානගමනාදයො ඉත්ථිකුත්තං, ඉත්ථිසණ්ඨානං ඉත්ථාකප්පොති. එත්ථ ච අධිප්පායො නාම පුරිසස්මිං මෙථුනතණ්හා. සා හි තාසං නිච්චං බලවතරා පවත්තති, අතො සාපි ඉත්ථීති සඤ්ජානනස්ස නිමිත්තතාය ‘‘ඉත්ථිනිමිත්ත’’න්ති වුච්චති. කිඤ්චාපි ඉත්ථීති සඤ්ඤාණස්ස නිමිත්තතාය කුත්තාකප්පානම්පි නිමිත්තෙයෙව අන්තොගධතා, තථාපි තෙසං විසුං ගහණතො සරාධිප්පායා එව නිමිත්තභාවෙන අධිප්පෙතා.

665. කිං පනෙතං ඉත්ථිලිඞ්ගාදි ඉත්ථින්ද්රියං විය පටිසන්ධිසමුට්ඨිතං හොතීති ආහ ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්චෙවා’’තිආදි. කිඤ්චාපි හි ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි යථාසකං කම්මාදිනා පච්චයෙන සමුට්ඨහන්ති ¶ , යෙභුය්යෙන පන ඉත්ථින්ද්රියසහිතෙයෙව සන්තානෙ තංතදාකාරා හුත්වා සම්භවන්ති, ඉතරත්ථ ච න භවන්තීති තෙසං තබ්භාවභාවිතං උපාදාය ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්චෙව ජායන්තී’’ති වුත්තානි. එවඤ්ච කත්වා වක්ඛති ‘‘ඉත්ථි…පෙ… කාරණභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. ඊදිසෙනෙව කාරණභාවසඞ්ඛාතෙන අධිපතිභාවෙන තස්ස ඉන්ද්රියතා වුත්තා ඉන්ද්රියසහිතෙ සන්තානෙ ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරරූපපච්චයානං අඤ්ඤථා අනුප්පාදනතො, න පන ඉන්ද්රියාදිපච්චයසම්භවතො. තථා හෙතං ජීවිතින්ද්රියං විය එකකලාපගතානං ආහාරො විය කලාපන්තරරූපානං උපත්ථම්භකමනුපාලකං වා න හොති. එවඤ්ච කත්වා ජීවිතින්ද්රියආහාරානං විය ඉමස්ස ඉන්ද්රියපච්චයතා, අත්ථිඅවිගතපච්චයතා ච පාළියං න වුත්තා. යස්මා පච්චයන්තරාධීනානි ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි, තස්මා යත්ථස්ස ආධිපච්චං, තංසදිසෙසු මතචිත්තකතරූපෙසුපි තංසණ්ඨානතා දිස්සති. යස්මා පනෙතෙ ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ජායන්තාපි ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධියං න සමුට්ඨහන්ති, පවත්තෙයෙව සමුට්ඨහන්ති, තස්මා ආහ ‘‘පවත්තෙ…පෙ… පටිසන්ධිය’’න්ති.

666-7. සංසෙදජඔපපාතිකානං පන කිඤ්චි ඉත්ථින්ද්රියෙන සහ පටිසන්ධියමෙව නිබ්බත්තති. න චාති ච-කාරො වචනීයන්තරසමුච්චයෙ. ‘‘කිඤ්චා’’ති ඉමස්ස අත්ථෙ දට්ඨබ්බො. යස්මා ¶ ලිඞ්ගාදිආකාරෙසු රූපෙසු රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං, තස්මා ආහ ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොන්තී’’ති. යස්මා පන තතො අඤ්ඤානි යථායොගං සොතවිඤ්ඤෙය්යානි චෙව මනොවිඤ්ඤෙය්යානි ච, තස්මා වුත්තං ‘‘න වා’’ති. යථාවුත්තො පපඤ්චො පුරිසින්ද්රියෙපි යථාසම්භවං යොජෙතබ්බොති අතිදෙසං කරොන්තො ආහ ‘‘එසෙවා’’තිආදි. සෙසෙපීති එත්තකෙයෙව වුත්තෙ ඉතො සෙසෙසු සබ්බෙසුපීති කදාචි කොචි චින්තෙය්යාති ආහ ‘‘පුරිසින්ද්රියෙ’’ති ¶ . පඨමකප්පානන්ති පඨමකප්පිකනරානං. තෙසඤ්හි ආභස්සරලොකතො චවිත්වා ඉධූපපන්නානං දීඝස්ස කාලස්ස අච්චයෙන ඔළාරිකං ආහාරං ආහරතං මුත්තකරීසෙසු සඤ්ජාතෙසු තෙසං නික්ඛමනත්ථාය වණමුඛානි භිජ්ජන්ති, පුරිසස්ස පුරිසභාවො, ඉත්ථියා ච ඉත්ථිභාවො පාතුරහොසි. තථා හි පුරිමත්තභාවෙසු පවත්තඋපචාරඣානානුභාවෙන යාව සත්තසන්තානෙ කාමරාගවික්ඛම්භනවෙගො න පටිපස්සම්භති, න තාව බලවකාමරාගූපනිස්සයානි ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි පාතුරහෙසුං. යදා පනස්ස විච්ඡින්නතාය බලවකාමරාගො ලද්ධාවසරො අහොසි, තදා තදූපනිස්සයානි තානි සත්තානං සන්තානෙ සඤ්ජායන්ති.

668. පරතොති පඨමකප්පතො අපරභාගෙ. පවත්තෙ…පෙ… පරිවත්තතීති යථා තං සොරෙය්යකසෙට්ඨිපුත්තස්ස වියාති අධිප්පායො. අපි-සද්දෙන පඨමපාරාජිකායං විනීතවත්ථුපාළියං ආගතභික්ඛුස්ස, භික්ඛුනියා විය ච පටිසන්ධියං සමුට්ඨිතස්සපි පවත්තෙ පරිවත්තනං දීපෙති. යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභූතං හොති. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරිස්සා භික්ඛුනියා පුරිසලිඞ්ගං පාතුභූතං හොතී’’ති (පාරා. 69).

යස්ස පන පටිසන්ධියං ද්වීසු එකම්පි න සමුට්ඨිතං, සො අභාවකො නාම, තස්ස පවත්තියම්පි ඉන්ද්රියුප්පත්ති න හොතීති දට්ඨබ්බං.

669. කිං පනෙතස්ස උභයස්සපි නිබ්බත්තියා, විනාසනස්ස ච කාරණං, යතො ඉදං සමුට්ඨාති, පරිවත්තතීති ච වුච්චතීති ඉමං අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘මහතා පාපකම්මෙනා’’තිආදි. තත්ථ මහතාති පරදාරිකකම්මාදිනා මහාබලෙන. පාපකම්මෙන ¶ උපනිස්සයභූතෙන ¶ . මහතා කුසලෙනෙවාති ඉදං සුගතිං සන්ධාය වුත්තං. දුග්ගතියං පන උභයම්පි අකුසලකම්මෙනෙව ජායති.

670. ඉන්ද්රියෙ විනට්ඨෙ එකන්තෙනෙව ලිඞ්ගම්පි විනස්සතෙවාති ආහ ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගං විනස්සතී’’ති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො – ඉමෙසු ද්වීසු පුරිසින්ද්රියං උත්තමං, ඉත්ථින්ද්රියං හීනං, පුරිසින්ද්රියස්ස අන්තරධානං මහන්තෙන අකුසලෙන කම්මෙන හොති, සමුට්ඨානං මහන්තෙන කුසලකම්මෙන, ඉත්ථින්ද්රියස්ස අන්තරධානං දුබ්බලාකුසලෙන, සමුට්ඨානම්පි දුබ්බලකුසලෙන, දුග්ගතියං පන උභයස්සාපි අන්තරධානං, සමුට්ඨානඤ්ච අකුසලෙනෙව හොතීති. යදි සුගතියං ඉත්ථින්ද්රියම්පි කුසලෙනෙව නිබ්බත්තති, කථඤ්චරහි ‘‘පරදාරිකකම්මං කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා තෙනෙව පාපකම්මෙන පඤ්චසතක්ඛත්තුං මනුස්සලොකෙ ඉත්ථී හුත්වා නිබ්බත්තතී’’තිආදිවචනන්ති? නායං විරොධො නිස්සන්දඵලවසෙන වුත්තත්තා. තථා හි පටිසන්ධියං තාව පුරිසින්ද්රියනිබ්බත්තනාරහම්පි කම්මං කදාචි පරදාරිකාදිනා බලවපාපකම්මෙන පටිබාහිතසාමත්ථියං අස්ස, තදා අත්තනො පුරිසින්ද්රියනිබ්බත්තනෙ අසමත්ථතාය ඉත්ථින්ද්රියමෙව නිබ්බත්තෙති. පවත්තියං පන අත්තනො බලවභාවෙන ඉත්ථින්ද්රියූපනිස්සයං පරදාරිකමකුසලකම්මං පටිබාහිත්වා පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පුරිසින්ද්රියං සමුට්ඨාපෙන්තං කදාචි ලද්ධසාමග්ගිතාසඤ්ජාතබලවිසෙසෙන පරදාරිකාදිනා කම්මෙන පටිබාහිතසාමත්ථියං භවෙය්ය, තදා අත්තනො දුබ්බලතාය පුරිසින්ද්රියං න නිබ්බත්තෙති ¶ , ඉත්ථින්ද්රියමෙව නිබ්බත්තෙති. එවං පරදාරිකාදිකම්මූපනිස්සයෙන ඉත්ථින්ද්රියස්ස නිබ්බත්තනතො තං තෙන නිබ්බත්තිතං කත්වා වුච්චති.

671-2. යදා පන තං කම්මං පුන සාමග්ගිපටිලාභතො, පරික්ඛීණපාපකම්මතාය වා බලවප්පත්තං අභවිස්ස, තදා දින්නවෙධං විය රුක්ඛං තදපගමෙ අත්තනො බලානුරූපං පුරිසින්ද්රියං නිබ්බත්තෙති, ඉත්ථින්ද්රියං පන අත්තනො කාරණාභාවතො නුප්පජ්ජති. උභයස්ස පන නිබ්බත්තියම්පි විසදිසින්ද්රියනිබ්බත්තනතො පුරෙ සත්තරසමචිත්තස්ස ඨිතිකාලමුපාදාය තංතංසමුට්ඨාපකකම්මං තං තං ඉන්ද්රියං න ජනෙති. සත්තරසමචිත්තෙන සහ උප්පන්නං විසදිසින්ද්රියුප්පත්තිතො පුරිමචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣති. යදි හි සත්තරසමචිත්තුප්පාදතො පරම්පි උප්පජ්ජෙය්ය, ඉතරං නුප්පජ්ජති එකස්මිං සන්තානෙ ද්වින්නං සහුප්පත්තියා අනිච්ඡිතත්තා. තෙනෙව හි ‘‘යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතී’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) ඉමස්මිං පඤ්හෙ ‘‘නො’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) පටික්ඛෙපො කතොති. එවඤ්ච කත්වා වක්ඛති ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනස්සාපී’’තිආදි ¶ . එකස්මිඤ්ච නිරුද්ධෙ තප්පටිබද්ධානි ලිඞ්ගාදීනි කතිපයදිවසෙහි නිරුජ්ඣන්ති, තෙසු නිරුද්ධෙසු ඉතරානි අනුක්කමෙන ජායන්තීති ආචරියා. ඉත්ථිනිමිත්තුප්පාදකකම්මතො, පුරිසනිමිත්තුප්පාදකකම්මතො වාති උභතො දුවිධං බ්යඤ්ජනමස්සාති උභතොබ්යඤ්ජනො. තස්සාපීති යස්ස දුවිධං බ්යඤ්ජනමත්ථි, තස්සාපි එකමෙව ඉන්ද්රියං සියා, කිං පන ඉතරස්සාති දස්සෙති.

නනු ච දුවිධෙ බ්යඤ්ජනෙ සති ඉන්ද්රියද්වයෙනාපි භවිතබ්බං, බ්යඤ්ජනඤ්හි තං තං ඉන්ද්රියං පටිච්ච ජායතීති? සච්චං ජායති, එත්ථාපි ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනස්ස ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිනිමිත්තමෙව යාවජීවං පවත්තති, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනස්ස පුරිසින්ද්රියං පටිච්ච පුරිසනිමිත්තමෙව, ඉතරං පන න තස්ස ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියහෙතුතො ජායති. තං පන යෙන කාරණෙන හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘එවං සන්තෙ’’ති අනුයොගං කත්වා ‘‘න චාභාවො’’තිආදිනා සොධනං තු වුත්තං. එවං සන්තෙති එකස්මිංයෙව ඉන්ද්රියෙ සති. අභාවො චාති යං පටිච්ච ජායති, තස්ස අභාවතො පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනස්ස ඉත්ථිබ්යඤ්ජනාභාවො, ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනස්ස පුරිසබ්යඤ්ජනාභාවොති අත්ථො ¶ . න චාභාවො සියාති නෙව දුතියබ්යඤ්ජනස්ස අභාවො සියා. න තං බ්යඤ්ජනකාරණන්ති තං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං න හොති. කස්මා? සදා අභාවතො. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනස්ස හි යදා ඉත්ථියා රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං ගුළ්හං හොති, තථා ඉතරස්ස ඉතරං. යදි ච තෙසං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං භවෙය්ය, සදාපි බ්යඤ්ජනද්වයං තිට්ඨෙය්ය, න පන තිට්ඨති, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘න තස්ස තං බ්යඤ්ජනකාරණ’’න්ති. කිඤ්චරහි කාරණන්ති චෙ? ආහ ‘‘තස්සා…පෙ… කාරණ’’න්ති. තත්ථ කම්මසහායන්ති පුරිමභවසිද්ධස්ස ඉන්ද්රියනිබ්බත්තකකම්මස්ස සහායං. රාගචිත්තන්ති ඉත්ථියා පුරිසස්මිං, පුරිසස්ස ඉත්ථියං වා උප්පන්නං මෙථුනරාගචිත්තං. තස්මිඤ්හි උප්පන්නෙ තං පාකටං හොති, තස්මිං පටිප්පස්සද්ධෙ පටිච්ඡන්නං හොති. යස්මා පනිමස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි පරං උද්දිස්ස ගබ්භං ගණ්හාති, අත්තානං උද්දිස්ස පරම්පි ගණ්හාපෙති. සො හි ඉත්ථින්ද්රියවන්තතාය සයං ගණ්හාති, පරෙසු උපක්කමකරණතො පරං ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරෙසු උපක්කමකරණතො පරං ගබ්භං ගණ්හාපෙති, සයං පන පුරිසින්ද්රියවන්තතාය ගබ්භං න ගණ්හාති.

යස්මා ඉත්ථින්ද්රියෙ සති ඉත්ථිලිඞ්ගාදයො හොන්ති, තෙසු ච සන්තෙසු ඉත්ථීති පකාසො හොති, තස්මා ¶ තං තස්ස පකාසනකාරණන්ති ආහ ‘‘ඉත්ථීති පකාසනරස’’න්ති. දුවිධම්පි පනෙතං ඉන්ද්රියං කායපසාදො විය සකලසරීරබ්යාපකමෙව, න චස්ස කායපසාදෙන සඞ්කරො ලක්ඛණභෙදතො, නිස්සයභෙදතො ච.

673. සහජරූපපරිපාලනලක්ඛණන්ති යථා අත්තනා සහජාතරූපානි තීසු ඛණෙසු පවත්තන්ති, එවං අනුපාලනලක්ඛණං. ජීවිතින්ද්රියස්ස එකන්තකම්මජත්තා සහජග්ගහණෙනෙව අනුපාලෙතබ්බානම්පි ¶ කම්මජභාවොව සිද්ධොති කම්මජග්ගහණං න කතං. යථාසකං ඛණත්තයමත්තට්ඨායීනම්පි කම්මජරූපානං පවත්තිහෙතුභාවෙනෙව තං අනුපාලකං. තෙනාහ ‘‘තෙසං පවත්තනරස’’න්ති. පවත්තනඤ්චෙත්ථ වුත්තනයෙන තෙසං යාපනං ඨපනං ඨිතිහෙතුකතා. න හි කම්මජානං කම්මමෙව ඨිතිහෙතු භවිතුං සක්කොති ආහාරජාදීනං ආහාරාදි විය. කිං කාරණං? තඞ්ඛණාභාවතො. කම්මඤ්හි නිරුද්ධං රූපස්ස පච්චයො හොති, තතො තංසමුට්ඨානරූපානි මතපිතිකා විය පුත්තා චූළපිතුආදිනිස්සයෙන අඤ්ඤනිස්සයෙනෙව පවත්තන්ති, අඤ්ඤඤ්ච තෙසං යාපනසමත්ථං නත්ථි අඤ්ඤත්ර ජීවිතින්ද්රියෙනාති තදෙව තෙසං පවත්තනරසං. ආහාරජාදයො පන ධරමානකපිතිකා විය පුත්තා අඤ්ඤනිරපෙක්ඛා සකසකපච්චයවසෙනෙව පවත්තන්ති. ආහාරාදයො හි අත්තනො අත්ථික්ඛණෙයෙව රූපානි සමුට්ඨාපෙත්වා තෙසං ඨිතිපවත්තියාව තිට්ඨන්ති, තතො තංසමුට්ඨානානි ජීවිතින්ද්රියනිරපෙක්ඛානි. සෙසානිපි තංතංපච්චයවසෙනෙව තිට්ඨන්තීති න අඤ්ඤං ඨපනකාරණං පච්චාසීසන්ති. කම්මසමුට්ඨානම්පි චෙතං උප්පාදතො පට්ඨායෙව අනුපාලකං. යාපෙතබ්බානි පවත්තෙතබ්බානි සහජාතභූතානි පදට්ඨානමෙතස්සාති යාපෙතබ්බභූතපදට්ඨානං.

674. මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඨපෙත්වා අරූපාවචරවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුං අවසෙසා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. තෙනාහ ‘‘පඤ්චවොකාරෙ’’ති. පඤ්චවොකාරෙ මනොධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො ච යං රූපං නිස්සාය පවත්තන්ති, තං ‘‘වත්ථූ’’ති පවුච්චතීති සම්බන්ධො. පඤ්චවොකාරෙති ච විසෙසනං මනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන කතං, මනොධාතු පන චතුවොකාරභවෙ නත්ථෙව. පාළියං අනාගතස්සාපි හදයවත්ථුනො ආගමතො, යුත්තිතො ච අත්ථිභාවො විඤ්ඤාතබ්බො. තත්ථ ආගමො තාව –

‘‘යං ¶ රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච පවත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.8) –

එවමාදි ¶ පට්ඨානවචනං. යුත්ති පන එවං වෙදිතබ්බා – නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං ධාතුද්වයං පඤ්චවොකාරභවෙ රූපපටිබද්ධවුත්තිත්තා. යං යඤ්හි රූපපටිබද්ධවුත්ති, තං තං නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං දිස්සති යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තත්ථ න තාව රූපායතනාදීනං, ඔජාය ච තන්නිස්සයතා යුජ්ජති ඉන්ද්රියපටිබද්ධතො බහිපි තෙසං පවත්තිදස්සනතො, නාපි ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානං තදුභයවිරහිතෙ අභාවකසන්තානෙපි ධාතුද්වයදස්සනතො. ජීවිතින්ද්රියස්සාපි සහජපරිපාලනලක්ඛණකිච්චන්තරං විජ්ජතීති න තන්නිස්සයතා යුජ්ජති. තඤ්හි කිච්චන්තරෙ පසුතං න ඉමාසං නිස්සයො භවිතුං සක්කොති, තස්මා පාරිසෙසතො තෙසං නිස්සයො හදයවත්ථු නාම අත්ථීති විඤ්ඤාතබ්බං. හොතු තාව ධාතුද්වයනිස්සයො වත්ථු, උපාදායරූපඤ්ච, තං පනෙතං කම්මසමුට්ඨානං පටිනියතකිච්චං හදයප්පදෙසෙ ඨිතමෙකන්ති දට්ඨබ්බං. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – වත්ථුරූපභාවතො කම්මසමුට්ඨානං චක්ඛු විය. යඤ්හි විඤ්ඤාණස්ස වත්ථුභූතං රූපං, තං කම්මසමුට්ඨානං යථා චක්ඛුපසාදො, තතො එව පටිනියතකිච්චං අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා කිඤ්චි චින්තෙන්තස්ස හදයප්පදෙසස්ස ඛිජ්ජනතො තත්ථෙදං තිට්ඨතීති විඤ්ඤායති. යථාහු ආචරියා –

‘‘කම්මජං වත්ථුභාවා තං, චක්ඛුංව නියතක්රියං;

චින්තාය ච උරොඛෙදා, තත්ර තිට්ඨන්ති විජානිය’’න්ති.

යදි ¶ මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයභූතං හදයවත්ථු නාම අත්ථි, කස්මා පනෙතං රූපකණ්ඩෙ න වුත්තං. න හි ලබ්භමානස්ස අවචනෙ කාරණං අත්ථීති? නො නත්ථි කාරණන්තරසම්භවතො. කිං පන තං කාරණං? දෙසනාභෙදො. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි එකන්තතො චක්ඛාදිනිස්සයානි, න එවං මනොවිඤ්ඤාණං එකන්තෙන හදයවත්ථුනිස්සිතං පඤ්චවොකාරභවෙයෙව තන්නිස්සයත්තා, එකන්තෙන නිස්සිතවසෙනෙව ච වත්ථුදෙසනා පවත්තා. ‘‘අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු, අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස න වත්ථූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 584) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි නිස්සිතෙහි විසෙසිතත්තා. යම්පි එකන්තෙන හදයවත්ථුනිස්සයං තස්ස වසෙන ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා දුකාදීසු වුච්චමානෙසු න තදනුගුණා ආරම්මණදුකාදයො සම්භවන්ති. න හි ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, අත්ථි රූපං න මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ’’න්ති සක්කා වත්තුන්ති වත්ථාරම්මණදුකා භින්නගතිකා සියුං, න එකරසා දෙසනා භවෙය්ය, එකරසඤ්ච දෙසනං දෙසෙතුං තත්ථ භගවතො අජ්ඣාසයො, තස්මා තත්ථ හදයවත්ථු ¶ න වුත්තං, න අලබ්භමානත්තා. එසා හි භගවතො පකති, යං එකරසෙනෙව දෙසනං දෙසෙතුං ලබ්භමානස්සාපි කස්සචි අග්ගහණං. තථා හි නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි චිත්තුප්පාදවිභාගෙන අවුච්චමානත්තා අවිතක්කාවිචාරපදවිසජ්ජනෙ විතක්කො විචාරො චාති වත්තුං න සක්කාති අවිතක්කවිචාරමත්තපදවිසජ්ජනෙ ලබ්භමානොපි විතක්කො න උද්ධටො, අඤ්ඤථා ‘‘විතක්කො චා’’ති වත්තබ්බං සියාති. නිස්සයභාවතො උපරි ආරොපෙත්වා වහන්තං විය පච්චුපට්ඨාතීති උබ්බාහනපච්චුපට්ඨානං.

675. චතූසු ආහාරෙසු ඉධ රූපාධිකාරතො කබළීකාරො ආහාරො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ආහාරතාති කබළීකාරො ආහාරො’’ති. තත්ථ කබළං කරීයතීති ¶ කබළීකාරො. ආහරීයතීති ආහාරො, කබළං කත්වා අජ්ඣොහරීයතීති අත්ථො. ඉදඤ්ච සවත්ථුකං කත්වා ආහාරං දස්සෙතුං වුත්තං. කබළීකාරාහාරස්ස පන ඔජා ඉධ ආහාරො නාම. තෙනාහ ‘‘යාය ඔජායා’’තිආදි. සො ච රූපාහරණසභාවො උපත්ථම්භනබලකරො අඞ්ගමඞ්ගානුසාරීරසාහරණභූතො භූතනිස්සිතො එකො විසෙසො. බාහිරාහාරපච්චයං පටිලභිත්වා එව අජ්ඣත්තිකාහාරො රූපං උප්පාදෙතීති අයං අජ්ඣත්තිකාහාරස්ස උපනිස්සයභාවෙනාපි රූපං ආහරතීති ආහ ‘‘ඔජට්ඨමකං රූපං ආහරතී’’ති. ඔජා අට්ඨමී යස්ස තං ඔජට්ඨමකං. යාය ඔජායාති අත්තනො උදයානන්තරං රූපජනනතො ඔජාසඞ්ඛාතාය ඔදනකුම්මාසාදිවත්ථුගතාය යාය ඵරණඔජාය. යත්ථ යත්ථාති යම්හි යම්හි ජනපදෙ, නගරාදීසු ච. ‘‘කබළීකාරො ආහාරො’’ති පවුච්චති තබ්බත්ථුකත්තාති අධිප්පායො.

676. කිං පන වත්ථුනො කිච්චං, කිං ඔජායාති චෙ? පරිස්සයහරණං වත්ථුස්ස කිච්චං, පාලනං ඔජායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්නපානාදික’’න්තිආදි. අග්ගිං හරති කම්මජන්ති කම්මජතෙජං ගණ්හාති. අන්තොකුච්ඡියඤ්හි ඔදනාදිවත්ථුස්මිං අසති කම්මජතෙජො උට්ඨහිත්වා උදරපටලසඞ්ඛාතමුපාදින්නරූපං ගණ්හාති, ‘‘ඡාතොම්හි, ආහාරං මෙ දෙථා’’ති වදාපෙති, භුත්තකාලෙ උදරපටලං මුඤ්චිත්වා අනුපාදින්නකවත්ථුං ගණ්හාති, අථ සත්තො එකග්ගො හොති. යථා හි ඡායාරක්ඛසො ඡායාපවිට්ඨං දිස්වා ගහෙත්වා දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා අත්තනො භවනෙ මොදන්තො ඡාතකාලෙ ආගන්ත්වා සීසෙ දංසති, සො දට්ඨත්තා විරවති, තං විරවං සුත්වා සචෙ අඤ්ඤෙපි මනුස්සා ආගච්ඡන්ති, සො ආගතාගතෙ ගහෙත්වා ඛාදිත්වා සකභවනෙ මොදති ¶ , එවං යං යං අන්නපානාදිකං වත්ථු, තං තං කම්මජතෙජො ගහෙත්වා ජීරාපෙත්වා පුන උදරපටලං ගණ්හාති, තස්මා අන්නපානාදිකං ¶ වත්ථු අත්තනො උදරපටලං පවිට්ඨකාලෙ උපාදින්නකායං ගහෙත්වා ඨිතං තතො මොචෙත්වා අත්තානං ගණ්හාපනවසෙන තං අත්තනො සන්තිකං හරති. කෙවලන්ති ඔජාවියුත්තං වත්ථු ජීවිතං කම්මජභූතං තං පාලෙතුං න සක්කොති.

677. ඔජා…පෙ… පාචකන්ති ඔජා ජීවිතං පාලෙතුං සක්කොති, කම්මජං තෙජං හරිතුං න සක්කොති ආමාසයස්ස අපුණ්ණතොති අධිප්පායො. උපත්ථම්භනපච්චුපට්ඨානොති ඔජට්ඨමකරූපහරණවසෙනෙව ඉමස්ස කායස්ස උපත්ථම්භනවසෙන පච්චුපට්ඨාති. කායෙනාති රූපකායෙන. අත්තනො භාවන්ති අත්තනො අධිප්පායං. විඤ්ඤාපෙන්තානන්ති පරෙසං සඤ්ඤාපෙන්තානං. කායග්ගහණානුසාරෙනාති ඵන්දමානකායගතවණ්ණස්ස ගහණභූතානං චක්ඛුද්වාරිකජවනානන්තරප්පවත්තානං නිච්ඡයග්ගහණසඞ්ඛාතානං මනොද්වාරිකජවනානං අනුස්සරණෙන තෙසං අනන්තරන්ති අත්ථො. පඤ්චද්වාරෙ හි රූපාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ යථාපච්චයං කුසලාකුසලජවනෙ උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණෙ මනොද්වාරිකජවනං තදෙවාරම්මණං කත්වා භවඞ්ගං ඔතරති, පුන තස්මිංයෙව ද්වාරෙ විසයං වවත්ථාපෙත්වා ජවනං භවඞ්ගං ඔතරති, තස්මා චක්ඛුද්වාරිකජවනානන්තරප්පවත්තානං ද්වින්නං ජවනවාරානමනන්තරං තතියවාරෙ පවත්තාය මනොද්වාරජවනවීථියා එව ගහිතාය එතාය කරණභූතාය චතුත්ථවාරෙ මනොද්වාරෙ ජවනෙනෙව භාවො විඤ්ඤායති. එතෙන විඤ්ඤත්ති-සද්දස්ස කරණසාධනතා වුත්තා. සයං වාතිආදිනා පන කම්මසාධනත්තමාහ.

එවං විඤ්ඤත්ති-සද්දස්ස කාරකද්වයෙ සම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි කාය-සද්දෙන සහ කම්මධාරයසමාසං දස්සෙතුං, ‘‘කායො’’ති වොහාරස්ස විඤ්ඤත්තියම්පි ච පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘කායෙන ¶ සංවරො’’තිආදිසුත්තමාහ. කායවිප්ඵන්දනෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තාති විප්ඵන්දමානකායෙන කරණභූතෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුභාවතො කායෙන විඤ්ඤත්තීතිපි කායවිඤ්ඤත්තීති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – විඤ්ඤත්තියා කායවිප්ඵන්දනස්ස හෙතුභාවතො තංහෙතුකං කායවිප්ඵන්දනසඞ්ඛාතං කායං ගහෙත්වා අධිප්පායජානනතො විඤ්ඤත්ති අධිප්පායවිඤ්ඤාපනස්ස කාරණභාවෙන ගය්හතීති කායෙන අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙතීති. තථා කායවිප්ඵන්දනං ගහෙත්වා තස්ස කාරණමෙත්ථ අත්ථීති විඤ්ඤත්තියා ගය්හමානත්තා සයඤ්ච කායෙන විඤ්ඤායති, තස්මා කායෙන විඤ්ඤත්තීතිපි කායවිඤ්ඤත්තීති.

678. චිත්තජානිලධාතුයාති අභික්කමාදිපවත්තකචිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුයා. ආකාරවිකාරතාති ¶ ආකාරභූතො විකාරො. කස්ස පන සා ආකාරවිකාරතාති? සාමත්ථියතො වායොධාතුඅධිකානං චිත්තජමහාභූතානං. කිං තං සාමත්ථියං? චලනහෙතුතා, චිත්තජතා, උපාදායරූපතා ච. අථ වා චිත්තජානිලධාතුයා එකා ආකාරවිකාරතාති සම්බන්ධො. න කෙවලඤ්හි සාමිවචනං චලනසම්බන්ධාපෙක්ඛාය එව, අථ ඛො ආකාරවිකාරසම්බන්ධාපෙක්ඛායපීති.

යදි එවං, කථං විඤ්ඤත්තියා උපාදායරූපත්තං. ‘‘චිත්තජානිලධාතුයා’’ති හි වචනෙන වායොධාතුයාව ආකාරවිකාරතා විඤ්ඤත්ති ආපජ්ජති, න ච එකභූතනිස්සිතං උපාදායරූපං නාම අත්ථි ‘‘චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති (ධ. ස. 584) වචනතොති? නායං දොසො, චතුන්නං විකාරතා චතූසු එකස්සපි හොති චතුසාධාරණධනං විය. අනිලධාතුඅධිකකලාපො වා ඉධ ‘‘අනිලධාතූ’’ති වුච්චති, තදධිකෙ තංවොහාරතො ¶ යථා සම්භාරධාතුයා අධිකභාවෙන පථවීවොහාරො, තස්මා වායොධාතුඅධිකානං චිත්තජමහාභූතානං එකා ආකාරවිකාරතා කායවිඤ්ඤත්තීති න කොචි විරොධො. අධිකතා චස්සා සාමත්ථියතො දට්ඨබ්බා, න පමාණතො. ඉතරථා හි තෙසං අවිනිබ්භොගවුත්තිතා න යුජ්ජෙය්ය. අධිකතා හි අත්තනො අධිකවසෙන ඉතරෙහි විනිබ්භොගප්පවත්තිතො හොති. සාමත්ථියාධිකඤ්ච කාරණානුකාරිතාය. කාරණඤ්හි අභික්කමාදිපවත්තකං චිත්තං, තං චලනාධිප්පායසභාවං තතො සමුට්ඨිතෙ කලාපෙ අනුකරොන්තෙ වායොධාතුයා එව අධිකත්තං යුත්තන්ති. කෙචි පන ‘‘වායොධාතුයා එව ආකාරවිකාරතා’’ති ගණ්හන්ති, තෙසං මතෙන උපාදාරූපත්තං දුරූපපන්නං. න හි එකස්ස විකාරො චතුන්නං උපාදාරූපන්ති සක්කා වත්තුං.

කීදිසී පනායං විකාරතාති ආහ ‘‘සහජාතස්ස රූපස්ස චලනෙ හෙතූ’’ති. තත්ථ සහජාතස්සාති අත්තනා සහජාතස්ස. යස්මා උතුචිත්තාහාරජානං චලනං චිත්තජරූපසම්බන්ධෙනෙව හොති, නදීසොතචලනෙන තත්ථ පක්ඛිත්තසුක්ඛගොමයපිණ්ඩාදීනං විය. විඤ්ඤත්තිවසෙන පන චිත්තජානමෙව චලනං, තස්මා වුත්තං ‘‘සහජාතස්සා’’ති. රූපස්සාති රූපකායස්ස. චලනෙති සන්ථම්භනසන්ධාරණචලනසඞ්ඛාතෙ චලිතභාවෙ. සන්ථම්භනාදිකම්පි හි චලනාභිමුඛතාය චලනන්ති යුජ්ජති. හෙතූති හෙතුභූතා සහකාරීකාරණභූතා. එත්තාවතා ච කිං වුත්තං හොති? කායවිඤ්ඤත්ති නාම නෙව ඵන්දමානරූපකායො, න ච ඵන්දමානා වායොධාතු, අථ ඛො මහන්තං පාසාණං උක්ඛිපන්තස්ස සබ්බථාමෙන ගහණකාලෙ සරීරස්ස උස්සාහනවිකාරො විය රූපකායස්ස පරිප්ඵන්දනපච්චයභාවෙන ලබ්භමානො එකො ආකාරවිකාරො කායවිඤ්ඤත්ති නාමාති වුත්තං හොති.

නනු ¶ ¶ ච ඵන්දමානවණ්ණාදිවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි, තස්ස වණ්ණග්ගහණානන්තරං ගහණං හොතීති කථමෙතං විඤ්ඤායතීති? අධිප්පායග්ගහණතො. න හි විඤ්ඤත්තිවිකාරරහිතෙසු රුක්ඛචලනාදීසු අධිප්පායග්ගහණං දිට්ඨං, හත්ථචලනාදීසු පන දිට්ඨං, තස්මා ඵන්දමානවණ්ණාදිවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි අධිප්පායස්ස විඤ්ඤාපකොති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං එකන්තෙන. ඤාපකො ච හෙතු සයං ගහිතොයෙව අත්තනො ඤාපෙතබ්බමත්ථං ඤාපෙති, න විජ්ජමානමත්තෙනාති. ඤාපෙතබ්බවණ්ණග්ගහණානන්තරං විකාරග්ගහණම්පි අනුමානතො සිද්ධං. තථා හි වදන්ති –

‘‘විසයත්තමනාපන්නා,

සද්දා නෙවත්ථබොධකා;

න සත්තාමත්තතො අත්ථෙ,

තෙ අඤ්ඤාතා පකාසකා’’ති.

යදි විකාරග්ගහණමෙව කාරණමධිප්පායග්ගහණස්ස, කස්මා අග්ගහිතසඞ්කෙතානං අධිප්පායග්ගහණං න හොතීති? න කෙවලං විකාරග්ගහණමෙව අධිප්පායස්ස ගහණස්ස කාරණං, අථ ඛො පුරිමසිද්ධසම්බන්ධග්ගහණඤ්ච ඉමස්ස උපනිස්සයොති දට්ඨබ්බං. යථා හි අරඤ්ඤෙ උදකතිත්ථෙ උස්සාපෙත්වා ඨපිතගොසීසාදීනි උදකනිමිත්තානි දිස්වා තදනන්තරප්පවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරජවනවීථියා ගොසීසාදීනං උදකසහචාරීපකාරසඤ්ඤාණාකාරං ගහෙත්වා ‘‘උදකමෙත්ථ අත්ථී’’ති ජානනං, එවං ඵන්දමානවණ්ණං ගහෙත්වා තදනන්තප්පවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරවීථියා පුරිමග්ගහිතසම්බන්ධූපනිස්සයසහිතාය සාධිප්පායවිකාරග්ගහණං හොතීති.

681-2. සහජරූපචලනස්ස විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාය වායොධාතුයා හෙතුභාවො යුත්තො, කිං සබ්බා එව වායොධාතු ¶ සහජරූපං චාලෙතීති ඉමං චොදනං සොධෙතුං ‘‘ලභිත්වා පනුපත්ථම්භ’’න්තිආදි වුත්තං. උපත්ථම්භෙතීති උපත්ථම්භං, උපත්ථම්භකපච්චයන්ති අත්ථො. එකාවජ්ජනවීථියන්ති මනොද්වාරිකජවනවීථිං සන්ධායාහ පඤ්චද්වාරිකවීථියා විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තාභාවතො. හෙට්ඨාහි ඡහි ච චිත්තෙහීති සත්තසු ජවනෙසු හෙට්ඨිමෙහි ඡහි ජවනෙහි සමුට්ඨිතං වායොධාතුං උපත්ථම්භං ලභිත්වාති සම්බන්ධො. කෙචි පන පොත්ථකෙසු ‘‘වායොධාතුසමුට්ඨිත’’න්ති පාඨං දිස්වා උපත්ථම්භන්ති භාවසාධනවසෙන ගහෙත්වා හෙට්ඨා ඡහි චිත්තෙහි උප්පන්නවායොධාතුසමුට්ඨිතං ¶ උපත්ථම්භං ලභිත්වාති යොජෙන්ති. විඤ්ඤත්තිසහිතත්තනාති සයං විඤ්ඤත්තිසහිතා අත්තනා සහජාතං චිත්තජරූපං දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චලයති, න ඉතරාති අත්ථො.

අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – යථා නාම සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බසකටෙ සත්තමයුගයුත්තා එව ගොණා හෙට්ඨා ඡසු යුගෙසු යුත්තගොණෙහි ලද්ධුපත්ථම්භා සකටං චාලෙන්ති, පඨමයුගාදියුත්තා පන සන්ථම්භනසන්ධාරණමත්තමෙව සාධෙන්තා තෙසං උපත්ථම්භකා හොන්ති, එවමෙවං සත්තමජවනසමුට්ඨිතා වායොධාතු හෙට්ඨා ඡහි ජවනෙහි සමුට්ඨිතවායොධාතුතො ලද්ධුපත්ථම්භා චිත්තජරූපං චාලෙති. පඨමජවනාදිසමුට්ඨිතා පන සන්ථම්භනසන්ධාරණමත්තං සාධෙන්තා තස්ස උපත්ථම්භකා හොන්ති, දෙසන්තරුප්පත්තියෙව චෙත්ථ චලනං උප්පන්නදෙසතො කෙසග්ගමත්තම්පි ධම්මානං චලනාභාවතො, ඉතරථා ධම්මානං අබ්යාපාරතා, ඛණිකතා ච න සියා. කථං පනස්ස සහජරූපානං දෙසන්තරුප්පත්තියා හෙතුභාවොති? යථා අත්තනා සහජරූපානි හෙට්ඨිමජවනාදිසමුට්ඨිතරූපෙහි පතිට්ඨිතට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ උප්පජ්ජන්ති, එවං තෙහි සහ තත්ථ උප්පත්තියෙවස්ස දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවොති දට්ඨබ්බං.

අථ ¶ ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරං විඤ්ඤත්තිග්ගහණස්ස වුත්තත්තා විඤ්ඤත්තිසහිතාති සත්තමජවනසමුට්ඨිතාය එව ච විසෙසිතත්තා චලනාකාරසහිතායෙව වායොධාතු විකාරසහිතාති? නයිදමෙවං දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චලයිතුමසක්කොන්තියොපි සන්ථම්භනසන්ධාරණමත්තකරණෙන පඨමජවනාදිසමුට්ඨානවායොධාතුයොපි විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතා එව. යෙන දිසාභාගෙන ගන්ත්වා අභික්කමාදීනි පවත්තෙතුකාමො තදභිමුඛභාවවිකාරසම්භවතො. අධිප්පායසහභාවිනඤ්හි විකාරං විඤ්ඤත්තිමාචික්ඛන්ති. තෙනෙව හි භගවතා ‘‘කතමං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්ති? යා කුසලචිත්තස්ස වා…පෙ… අබ්යාකතචිත්තස්ස වා අභික්කමන්තස්ස වා…පෙ… පසාරෙන්තස්ස වා කායස්ස ථම්භනා සන්ථම්භනා සන්ථම්භිතත්තං විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං. ඉදං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 720) සන්ථම්භනසන්ධාරණානම්පි පච්චයභාවාකාරො කායවිඤ්ඤත්තීති වුත්තො. එවඤ්ච කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකතාවචනං සුට්ඨු උපපන්නං හොති.

683-4. චිත්තජාතාය පථවීධාතුයා උපාදින්නකඝට්ටනෙ පච්චයො යො ආකාරවිකාරො, අයං වචීවිඤ්ඤත්ති විඤ්ඤෙය්යාති සම්බන්ධො. තත්ථ චිත්තජාතායාති වචීභෙදප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානාය ¶ . උපාදින්නකඝට්ටනෙති උපාදින්නකකලාපසඞ්ඛාතස්ස අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානස්ස ඝට්ටනසඤ්ඤිතෙ කිච්චෙ ඝට්ටනස්සාති අත්ථො. පච්චයොති තස්ස සහකාරීකාරණභූතො. එකො ආකාරවිකාරොති ඝට්ටියමානඋපාදින්නරූපතො, ඝට්ටන්ති යා පථවීධාතුතො ච විනිවට්ටො පථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනපච්චයසභාවරූපො එකො ආකාරවිකාරවිසෙසොති අත්ථො. පථවිධාතුයාති සාමිවචනං ‘‘උභයසම්බන්ධාපෙක්ඛ’’න්තිආදි කායවිඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරං ¶ ගය්හති, එවමිධ සුය්යමානසද්දසවනානන්තරන්ති දට්ඨබ්බං. ඉදඤ්ච සන්ථම්භනාදීනං අභාවෙන ඝට්ටනෙන සද්ධිංයෙව සද්දස්ස උප්පජ්ජනතො ‘‘ලභිත්වා පනුපත්ථම්භ’’න්තිආදිනයො න ලබ්භති. ඝට්ටනඤ්හි පඨමජවනාදීසුපි ලබ්භතෙව. තෙනාහ ‘‘සද්දවසා’’ති. අථ ඝට්ටනචලනානං කො විසෙසොති? ඝට්ටනං පච්චයවිසෙසෙන භූතකලාපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නතරුප්පාදතා, චලනං එකස්සාපි දෙසන්තරුප්පාදනපරම්පරතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ගොසීසාදිඋපමාපෙත්ථ යථාසම්භවං යොජෙතබ්බා. සාවාති සා එව සහසද්දා විඤ්ඤත්ති. සක්යකුලින්දුනාති සුපරිසුද්ධගගනතලස්ස සක්කරාජකුලස්ස අවභාසකට්ඨෙන තස්ස නිසාකරභූතෙන. අථ වා ඉන්දති පරමිස්සරියං කරොතීති ඉන්දු. ඉන්දු-සද්දස්ස උත්තමවාචකත්තා සක්කකුලුත්තමෙනාති අත්ථො.

685. අථ විඤ්ඤත්ති තාව සහසද්දාව, සද්දො පන චිත්තජො අවිඤ්ඤත්තිකො අත්ථීති චෙ? නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සද්දො න චිත්තජො’’තිආදි. විඤ්ඤත්තිඝට්ටනන්ති විඤ්ඤත්තිපච්චයං පථවීධාතුයා ඝට්ටනං. ධාතුසඞ්ඝට්ටනෙනෙවාතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. යස්මා ධාතුසඞ්ඝට්ටනෙනෙව සද්දො ජායති, න තෙන විනා, තස්මාති අත්ථො. අනෙන ච යෙ වදන්ති ‘‘විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තත්තා චිත්තසමුට්ඨානො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො විඤ්ඤත්තියා විනාපි උප්පජ්ජති. ‘යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා’ති (ධ. ස. 636) හි වචනතො අසොතවිඤ්ඤෙය්යෙන සද්දෙන සහ විඤ්ඤත්ති න උප්පජ්ජති, තතොව චිත්තජොපි සද්දනවකො අත්ථී’’ති, තෙසං වාදං පටික්ඛිපති. මහාඅට්ඨකථාවාදොපි හි සද්දොව හොති, න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති විරුද්ධමෙතන්ති මඤ්ඤමානෙහි සඞ්ගහකාරෙහි පටික්ඛිත්තොව. ආනන්දාචරියො පන මහාඅට්ඨකථාවාදං ¶ අප්පටික්ඛිපිත්වාව තත්ථ අධිප්පායං වණ්ණෙති. කථං? ‘‘ජිව්හාතාලුචලනාදිකරවිතක්කසමුට්ඨිතං විඤ්ඤත්තිසහජමෙව සුඛුමසද්දං දිබ්බසොතෙන සුත්වා ආදිසතී’’ති සුත්තෙ, පට්ඨානෙ ච ඔළාරිකං සද්දං සන්ධාය සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයභාවො ¶ වුත්තොති ඉමිනා අධිප්පායෙන විතක්කවිප්ඵාරසද්දස්ස අසොතවිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තාති.

686-7. විඤ්ඤාපනතොති වචීඝොසෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තා. සයං විඤ්ඤෙය්යතොති ගහණානුසාරෙන වචීඝොසෙන වා හෙතුනා සයං විඤ්ඤෙය්යත්තා. තස්සාති විඤ්ඤත්තිසද්දස්ස. සම්භවො කාරකද්වයෙති විඤ්ඤාපයතීති විඤ්ඤත්ති, විඤ්ඤායතීති විඤ්ඤත්තීති එවං හෙතුම්හි, කම්මනි වා තස්ස සම්භවො නිබ්බත්ති හොතීති අත්ථො. කිං පනෙතං විඤ්ඤත්තිද්වයං චිත්තසමුට්ඨානං, උදාහු කම්මාදිසමුට්ඨානන්ති ආහ ‘‘න විඤ්ඤත්තිද්වය’’න්තිආදි. අට්ඨ රූපානි වියාති සකසකකලාපගතඅට්ඨරූපානි විය, විඤ්ඤත්තිද්වයස්ස එකතො වුච්චමානත්තා කායවිඤ්ඤත්තිසහජකලාපෙ සද්දො න ලබ්භතීති වචීවිඤ්ඤත්තිකලාපෙ ලබ්භමානම්පි තං හිත්වා ‘‘අට්ඨ’’ඉච්චෙව වුත්තං.

යථාවුත්තවිකාරග්ගහණමුඛෙන ‘‘අයං ඉදං නාම කාතුකාමො’’ති තංසමඞ්ගිනො අධිප්පායො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අධිප්පායප්පකාසනරසා’’ති. කායවිප්ඵන්දනහෙතුභූතාය වායොධාතුයා විකාරත්තා තස්සා කායවිප්ඵන්දනස්ස හෙතුභාවාකාරෙන පච්චුපට්ඨානන්ති වුත්තං ‘‘කාය…පෙ… පච්චුපට්ඨානා’’ති. වායොධාතුයා කිච්චාධිකතාය ආහ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුපදට්ඨානා’’ති. වචීඝොසස්ස හෙතුභාවපච්චුපට්ඨානාති වුත්තනයෙනෙව වචීඝොසසඞ්ඛාතස්ස චිත්තජසද්දස්ස හෙතුභාවපච්චුපට්ඨානා.

කෙචි පනෙත්ථ ‘‘ඝට්ටනෙ පච්චයොති වුත්තත්තා ඝට්ටනානන්තරං සද්දස්ස උප්පත්ති හොතීති ගහෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානපථවීධාතු උපාදින්නඝට්ටනමත්තං ¶ කරොති, ඝට්ටිතක්ඛණෙ උතුසමුට්ඨානොව සද්දො උප්පජ්ජති, සො පන චිත්තපච්චයත්තා පරියායෙන චිත්තසමුට්ඨානොති වුච්චතී’’ති වදන්ති. තෙසං මතෙන චිත්තජසද්දොයෙව න ලබ්භති, තස්මා එවං අග්ගහෙත්වා උදකතාපනකාලෙ අන්තොඋදකෙයෙව උප්පජ්ජනකසද්දො විය උපාදින්නෙ ඝට්ටෙත්වා උප්පජ්ජමානචිත්තසමුට්ඨානපථවීධාතුයා උප්පත්තිසමකාලමෙව තස්මිං කලාපෙ නවමං හුත්වා අන්තොයෙව භූතිකසද්දො උප්පජ්ජතීති ගහෙතබ්බං, තස්මා චිත්තසමුට්ඨානසද්දොපි වචීවිඤ්ඤත්තිවසෙනෙව උප්පජ්ජති, අච්ඡරාපහරණාදිසද්දො පන වචීවිඤ්ඤත්තියා අභාවතො චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානොයෙවාති.

688. විග්ගහාභාවතො ¶ න කස්සති, කසිතුං ඡින්දිතුං න සක්කොතීති අකාසො, සොයෙව ආකාසොති ආහ ‘‘න කස්සතීති ආකාසො’’ති, කො පනෙසොති ආහ ‘‘රූපානං විවරො’’ති, කණ්ණච්ඡිද්දාදිරූපානං අන්තරන්ති අත්ථො. අනෙන අජටාකාසමාහ. යො…පෙ… පරිච්ඡෙදොති පන ඉමිනා ඉධාධිප්පෙතමාකාසං, සො පන රුළ්හීවසෙන ආකාසොති පවුච්චති.

රූපානි පරිච්ඡින්දති, සයං වා තෙහි පරිච්ඡිජ්ජති, තෙසං වා පරිච්ඡෙදමත්තන්ති රූපපරිච්ඡෙදො, තං ලක්ඛණමෙතස්සාති රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණො. අයඤ්හි තං තං රූපකලාපං පරිච්ඡින්දන්තො විය හොති. තෙනාහ ‘‘රූපපරියන්තප්පකාසනරසො’’ති. ‘‘අයං රූපානං හෙට්ඨිමො පරියන්තො, අයං උපරිමො’’ති එවං විභාවනකිච්චොති අත්ථො. අත්ථතො පන යස්මා රූපානං පරිච්ඡෙදමත්තං හුත්වා ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘රූපමරියාදපච්චුපට්ඨානො’’ති. එත්ථාහ – කිං පනෙස රූපෙ පරිච්ඡින්දන්තො චතුසමුට්ඨානකලාපතො පරිච්ඡින්දති, අථ එකසමුට්ඨානබහුකලාපතො, උදාහු එකෙකසමුට්ඨානඑකෙකකලාපතො, එකෙකරූපතො වාති? එකෙකසමුට්ඨානඑකෙකකලාපතොති දට්ඨබ්බං.

යදි ¶ හි චතුසමුට්ඨානකලාපතො, එකසමුට්ඨානබහුකලාපතො වා පරිච්ඡින්දති, එවං සති සම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානො වා පරිච්ඡින්දෙය්ය, එකකලාපගතරූපානං විය නානාකලාපගතරූපානම්පි අවිනිබ්භොගවුත්තිතා වා ආපජ්ජෙය්ය. අථ වා එකෙකරූපතො පරිච්ඡින්දති, එවං සති එකෙකකලාපගතරූපානම්පි නානාකලාපගතරූපානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤවිනිබ්භොගවුත්තිතාපසඞ්ගො සියා, උභයම්පි පනෙතං අනිට්ඨං, තස්මා එකෙකසමුට්ඨානඑකෙකකලාපතො පරිච්ඡින්දතීති දට්ඨබ්බං.

අසම්ඵුට්ඨභාවඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානො වාති අසම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානො වා ඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානො වාති වුත්තං හොති. තත්ථ යස්මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහෙව අසම්ඵුට්ඨභාවෙන පච්චුපට්ඨානතො අසම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානො. කිඤ්චාපි හි කලාපන්තරභූතා කලාපන්තරභූතෙහි සම්ඵුට්ඨාව එකඝනපිණ්ඩභාවෙන පවත්තත්තා, තථාපි ධම්මතො අඤ්ඤමඤ්ඤං විවිත්තත්තා අසංකිණ්ණා එව. තෙසං යා විවිත්තතා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණතා, අයං පරිච්ඡෙදො. භූතන්තරෙහි විය තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව, ඉතරථා පරිච්ඡින්නතා න සියා තෙසං භූතානං බ්යාපිභාවාපත්තිතො. අබ්යාපිභාවො හි අසම්ඵුට්ඨතා. තෙනාහ භගවා ඉමස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති (ධ. ස. 637).

අථ ¶ වා කලාපන්තරභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණභාවෙන පච්චුපට්ඨානතො අසම්ඵුට්ඨතාපච්චුපට්ඨානභාවො වුත්තො, කණ්ණච්ඡිද්දමුඛවිවරාදිවසෙන ඡිද්දවිවරභාවස්ස පච්චුපට්ඨානතො ඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානතා වුත්තා. රූපපරිච්ඡෙදෙ හි සති ඡිද්දවිවරභාවො හොති. යෙසං රූපානං පරිච්ඡෙදො, තත්ථෙව තෙසං ¶ පරිච්ඡෙදභාවෙන ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘පරිච්ඡින්නරූපපදට්ඨානො’’ති.

689-91. රූපස්සලහුතාදිත්තයනිද්දෙසෙති රූපස්සලහුතා රූපස්සමුදුතා රූපස්සකම්මඤ්ඤතාති ඉමස්ස රූපලහුතාදිත්තයස්ස නිද්දෙසෙ සම්පත්තෙ ඉදං වුච්චතීති අධිප්පායො. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙවාති අරූපස්ස ලහුතාදීසු ‘‘කායලහුභාවො කායලහුතා’’තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙනෙව ‘‘රූපස්ස ලහුභාවො ලහුතා’’තිආදිනා රූපසම්බන්ධීභාවෙන රූපවිකාරාපි විඤ්ඤාතබ්බා. රූපස්ස ලහුභාවො ලහුතා, සා රූපස්ස ගරුභාවවූපසමලක්ඛණා, ගරුභාවනිම්මද්දනරසා, අදන්ධතාපච්චුපට්ඨානා, ලහුරූපපදට්ඨානා. රූපස්ස මුදුභාවො මුදුතා, සා රූපස්ස ථද්ධභාවවූපසමලක්ඛණා, ථද්ධභාවනිම්මද්දනරසා, සබ්බකිරියාසු අවිරොධිතාපච්චුපට්ඨානා, මුදුරූපපදට්ඨානා. රූපස්ස කම්මඤ්ඤභාවො කම්මඤ්ඤතා, සා රූපස්ස අකම්මඤ්ඤභාවවූපසමලක්ඛණා, අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මද්දනරසා, සරීරකිරියාසු අනුකූලභාවපච්චුපට්ඨානා, කම්මඤ්ඤරූපපදට්ඨානාති. අත්ථො පනෙත්ථ තත්ථ තත්ථ අම්හෙහි වුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. ඉමා පන තිස්සො රූපානං විකාරභාවතො ‘‘රූපවිකාරා’’ති වුච්චන්තීති දස්සෙතුං ‘‘තිස්සො…පෙ… විභාවිනා’’ති වුත්තං.

යථාක්කමං පනෙතා රූපස්ස දන්ධත්තකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානා, ථද්ධත්තකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානා, රූපානං සරීරකිරියාසු අනනුකූලභාවකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ධාතුක්ඛොභොති වාතපිත්තසෙම්හපකොපො, රසාදිධාතූනං වා විකාරාවත්ථා, ද්විධා වුත්තාපි අත්ථතො පථවීධාතුආදීනංයෙව විකාරොති දට්ඨබ්බං. පටිපක්ඛපච්චයා සප්පායඋතුආහාරාවික්ඛිත්තචිත්තතා, සා ච තංතංවිකාරස්ස විසෙසපච්චයභාවතො වුත්තා, අවිසෙසෙන පන සබ්බෙසං පච්චයා, තථා ¶ හි තෙ කදාචිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං න විජහන්ති. තථා අවිජහන්තානං පන දුබ්බිජානීයං නානත්තන්ති තංපකාසනත්ථං ‘‘එතාස’’න්තිආදි වුත්තං. කමතොව නිදස්සනන්ති සම්බන්ධො. ලහුතාය හි අරොගී නිදස්සනං, මුදුතාය මද්දිතචම්මං, කම්මඤ්ඤතාය සුධන්තසුවණ්ණං.

නනු චෙත්ථ අරොගිනො තාව නිදස්සනං යුත්තං තස්ස ඉන්ද්රියබද්ධසන්තානත්තා, සුපරිමද්දිතචම්මසුධන්තසුවණ්ණානං ¶ පන කථං. න හි අනින්ද්රියබද්ධරූපසන්තානෙ ලහුතාදීනි සම්භවන්ති තථා ධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයාභාවතො? සච්චං, මුදුකම්මඤ්ඤසදිසරූපනිදස්සනමත්තමෙතං, න පන තත්ථ ඉධාධිප්පෙතමුදුතාකම්මඤ්ඤතාසභාවතො. යදි එවං, කථං තූලපිචුආදීසු ලහුභාවාදිකන්ති? න තත්ථ පරමත්ථතො ලහුභාවාදිකං අත්ථි, ගරුභාවාදිහෙතූනං පන අභාවතො තත්ථ ලහුභාවාදිවොහාරො.

කම්මං කාතුං න සක්කොති එකන්තෙන තාසං පච්චුප්පන්නපච්චයාපෙක්ඛත්තා, ඉතරථා සබ්බදාභාවිනීහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බං සියාති. අදන්ධතාලක්ඛණාති අගරුභාවලක්ඛණා. ගරුභාවස්ස විනොදනං ඛිපනං අපනයනං කිච්චමෙතිස්සාති ගරුභාවවිනොදනරසා. කිඤ්චාපි හි අයං රූපානං ගරුභාවං විනොදෙතුං න සක්කොති, ගරුරූපපටිපක්ඛානං පන අදන්ධරූපානං විකාරත්තා ‘‘ජාති නං උප්පාදෙතී’’තිආදීසු විය පරියායෙන ගරුභාවං විනොදෙති නාම. තස්සඤ්හි විජ්ජමානායං උප්පන්නරූපානං අගරුභාවොයෙවාති. එස නයො මුදුතාකම්මඤ්ඤතාසු. චෙතසිකලහුතාදයො පන අත්තනො අත්තනො පච්චනීකානං තංතංඅකුසලධම්මානං විද්ධංසකභාවෙන පවත්තන්තීති විකාරමත්තභාවතො නිප්පරියායෙනෙව තාසං තංකිච්චතා ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. ලහුපරිවත්තිතපච්චුපට්ඨානාති අදන්ධස්ස අරොගීපුරිසස්ස අපරාපරං සඞ්කන්ති පරිවත්තනං විය අදන්ධපරිවත්තනං හුත්වා පච්චුපට්ඨානාති අත්ථො. යස්ස රූපස්ස ලහුතා, තත්ථෙව ¶ විකාරභාවෙන උපලබ්භනතො ලහුරූපපදට්ඨානා. එවමිතරාසුපි. අථද්ධතාති අකථිනතා. අත්තනො මුදුභාවෙනෙව සබ්බකිරියාසු අවිරුද්ධා හුත්වා පච්චුපට්ඨාතීති අවිරොධිතාපච්චුපට්ඨානා. මුදු හි කත්ථචි න විරුජ්ඣති. තීසුපි ඨානෙසු පටිපක්ඛත්ථෙ අ-කාරො. දන්ධතාදිහෙතූනං පටිපක්ඛසමුට්ඨානත්තා ලහුතාදීනන්ති කෙචි. අපරෙ පන සත්තාපටිසෙධෙති වදන්ති. සරීරෙන කත්තබ්බකිරියානං අනුකූලතාසඞ්ඛාතො කම්මඤ්ඤභාවො ලක්ඛණමෙතිස්සාති සරීරකිරියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා. අකම්මඤ්ඤං දුබ්බලං නාම හොතීති කම්මඤ්ඤතා අදුබ්බලභාවපච්චුපට්ඨානා වුත්තා.

692. රූපානමාචයො යොතිආදීසු යො නිප්ඵන්නරූපානං ආදිතො චයො, යථාපච්චයං තතො තතො ආගතස්ස විය චයොති වා ආචයසඞ්ඛාතො රූපානං පඨමුප්පාදො වඩ්ඪි ච, සො උපචයොති උද්දෙසෙ වුත්තො ‘‘උපඤ්ඤත්තං උපසිත්ත’’න්තිආදීසු විය උප-සද්දස්ස පඨමූපරිඅත්ථදස්සනතො. යා පන තෙසංයෙව රූපානං අනුප්පබන්ධතා අනුප්පබන්ධවසෙන පවත්ති, සා සන්තතීති පවුච්චති. පටිසන්ධික්ඛණෙ හි රූපුප්පත්තිආදිචයභාවතො ආචයො නාම, තතො පරං යාව ¶ සත්තරසමචිත්තුප්පාදා වඩ්ඪිභාවතො උපචයො නාම. තදා හි රූපස්ස කම්මචිත්තඋතූහි චයොයෙව, න හානි. අථ වා යාව ආහාරසමුට්ඨාන රූපුප්පාදො, චක්ඛාදිඋප්පාදො වා, තාව උපචයො නාම, තතො පරං පන චුතිපරියොසානං සන්තති නාම. එවඤ්ච කත්වා –

‘‘යො ආයතනානං ආචයො, සො රූපස්ස උපචයො. යො රූපස්ස උපචයො, සා රූපස්ස සන්තතී’’ති (ධ. ස. 641-642) –

එවං ¶ උපචයසන්තතීනං අත්ථතො නානත්තාභාවදීපනත්ථං වුත්තාය පාළියා අට්ඨකථායං –

‘‘ආචයො නාම නිබ්බත්ති, උපචයො නාම වඩ්ඪි, සන්තති නාම පවත්තී’’ති වත්වා ‘‘නදීතීරෙ ඛතකූපස්මිඤ්හි උදකුග්ගමනකාලො විය ආචයො නිබ්බත්ති, පරිපුණ්ණකාලො විය උපචයො වඩ්ඪි, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගමනකාලො විය සන්තති පවත්තී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 641; විසුද්ධි. 2.444) –

උපමා වුත්තා. ‘‘රූපානමාචයො’’ති චෙත්ථ බහුවචනනිද්දෙසෙන උප්පාදො නාම උප්පජ්ජමානානං විකාරො. විකාරත්තෙ ච සති අත්තනො විකාරවන්තධම්මභෙදභින්නත්තා එකක්ඛණෙපි උප්පජ්ජමානානං බහූනම්පි රූපානං විසුං විසුංයෙව උප්පාදවිකාරභාවො, න පිණ්ඩස්සෙවාති දීපිතං හොති. න කෙවලඤ්ච රූපානමෙව උප්පත්ති ඊදිසී, අථ ඛො අරූපධම්මානම්පි උප්පාදො රූපාරූපධම්මානං ජරතා, අනිච්චතා, රූපස්ස ලහුමුදුකම්මඤ්ඤතා චාති දට්ඨබ්බං.

693. ජාතිරූපන්ති දීපිතං අට්ඨකථාසු උභයස්සපි රූපුප්පාදසභාවත්තාති අධිප්පායො. යදි එවං, කස්මා විභජ්ජ වුත්තං? භගවතා තථෙව දෙසිතත්තා. භගවතාපි කස්මා තථා දෙසිතන්ති ආහ ‘‘වුත්තමාකාරනානත්තා’’තිආදි. ආකාරනානත්තං හෙට්ඨා විභාවිතමෙව. අක්ඛරස්ස පඨමුප්පත්ති උපචයො, පුනප්පුනං උප්පත්ති සන්තති. එවං තිසමුට්ඨානරූපානම්පි දට්ඨබ්බන්ති එවං තෙසං ආකාරනානත්තං වණ්ණෙන්ති. වෙනෙය්යානං වසෙන වාති තදා කිර සොතූනං එවං චිත්තං උප්පන්නං, අයං ජාති සබ්බෙසං ධම්මානං පභවො, සයං පන න කුතොචි ජායති, යථා තං ‘‘පකතිවාදීනං පකතී’’ති. තෙසං මිච්ඡාගාහං විධමෙන්තො ‘‘ජාති නාම න අඤ්ඤා, උපචයසන්තතිවසෙන ඨිතා රූපුප්පත්තියෙව ¶ පන තථා වුච්චති, සා ච යස්ස උප්පාදො ¶ , තස්ස පච්චයෙහෙව ජාතපරියායං ලබ්භතී’’ති දස්සනත්ථං උපචයො සන්තතීති ද්විධා භින්දිත්වා දෙසෙතීති ආචරියා.

පුබ්බන්තතො පුබ්බකොට්ඨාසතො, අනාගතභාවතොති අත්ථො. උප්පජ්ජමානෙ රූපධම්මෙ උප්පාදො අනාගතක්ඛණතො උම්මුජ්ජාපෙන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘උම්මුජ්ජාපනරසො’’ති. ‘‘ඉමෙ රූපධම්මා සම්පටිච්ඡථ නෙ’’ති නිය්යාතෙන්තො විය ගය්හතීති වුත්තං ‘‘නිය්යාතනපච්චුපට්ඨානො’’ති. පරිපුණ්ණභාවපච්චුපට්ඨානතා උපරි චයො උපචයොති ඉමස්ස අත්ථස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා. යථා උප්පාදක්ඛණප්පත්තං උප්පන්නං නාම හොති ආදිකම්මෙ තප්පච්චයවසෙන, එවං උප්පාදක්ඛණගතං උපචිතං නාම හොතීති වුත්තං ‘‘උපචිතරූපපදට්ඨානො’’ති.

පවත්තිලක්ඛණාති අනුප්පබන්ධතො උප්පත්තිවසෙන පවත්තමානරූපානං පවත්තනන්ති ලක්ඛිතබ්බා. අනුප්පබන්ධනරසාති පුබ්බාපරවසෙන අනුප්පබන්ධනකිච්චා. අසති හි උප්පාදෙ පුබ්බාපරවසෙන අනුප්පබන්ධො න සියා. අනුප්පබන්ධරසත්තායෙව අනුපච්ඡෙදවසෙන ගහෙතබ්බතො ආහ ‘‘අනුපච්ඡෙදපච්චුපට්ඨානා’’ති. පුබ්බාපරවසෙන ඝටිතරූපෙසු උපලබ්භනතො වුත්තං ‘‘අනුප්පබන්ධරූපපදට්ඨානා’’ති.

694. ජීරණන්ති ජිණ්ණභාවො, අභිනවභාවහානීති අත්ථො.

පාකටා රූපධම්මෙසු ඛණ්ඩිච්චාදිභාවෙන දන්තාදීසු විකාරදස්සනතො, ඉතරා තදභාවතො අපාකටා. කාමං රූපධම්මානම්පි ඛණිකජරා පටිච්ඡන්නා එව, යා ‘‘අවීචිජරා’’ති වා වුච්චති. අරූපධම්මානං පන ජරාය සුට්ඨු පටිච්ඡන්නභාවදස්සනත්ථං ‘‘පාකටා රූපධම්මෙසූ’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. ඛණ්ඩිච්චාදිවිකාරො පන ඛණිකජරාය නත්ථි. රූපපරිපාකො රූපධම්මානං ජිණ්ණතා, ජරං පත්තස්ස භඞ්ගො අවස්සංභාවීති වුත්තං ¶ ‘‘උපනයනරසා’’ති, භඞ්ගූපනයනකිච්චාති අත්ථො. සභාවානපගමෙපීතිකක්ඛළත්තාදිසභාවානපගමෙපි, ඨිතික්ඛණෙ හි ජරා නාම, න ච තදා ධම්මසභාවං විජහති. නවභාවො උප්පාදාවත්ථා, තස්සා අපගමභාවෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘නවභාවාපගමපච්චුපට්ඨානා’’ති. වීහිපුරාණභාවො වියාති වීහිභාවානපගමෙපි අභිනවභාවාපගමනකරො වීහිපුරාණභාවො විය. වීහිපුරාණභාවො සබ්බාවත්ථානි අපනෙති, අයං පන කෙවලං උප්පාදාවත්ථමෙව අපනෙති. පරිතො සබ්බතො භිජ්ජනන්ති ලක්ඛිතබ්බාති පරිභෙදලක්ඛණා ¶ . නිච්චං නාම ධුවං, රූපං පන ඛණභඞ්ගිතාය න නිච්චන්ති අනිච්චං, තස්ස භාවො අනිච්චතා. සා පන ඨිතිප්පත්තරූපං ඨිතියමෙව විනාසනභාවෙන සංසීදෙන්තී විය හොතීති සංසීදනරසා. යස්මා ච සා භඞ්ගභාවතො ඛයවයාකාරෙනෙව ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඛයවයභාවපච්චුපට්ඨානා’’ති. අනුක්කමෙන විනාසො ඛයො නාම, දීපවට්ටිකාය සහ තෙලස්ස විය සහ නිරොධො වයොති වදන්ති.

696-7. සමොධානතොති රාසිතො. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. මිද්ධරූපස්ස වදනසීලා, මිද්ධවාදො වා එතෙසන්ති මිද්ධවාදිනො. මිද්ධරූපං නාමාති උතුචිත්තාහාරවසෙන තිසමුට්ඨානං මිද්ධං නාම රූපං. තෙ පටික්ඛිපිතබ්බාති සම්බන්ධො. කථං පටික්ඛිපිතබ්බාති ආහ ‘‘මුනීසී’’තිආදි. නත්ථි නීවරණාති සොතාපත්තිමග්ගෙන විචිකිච්ඡානීවරණස්ස, අනාගාමිමග්ගෙන කාමච්ඡන්දබ්යාපාදකුක්කුච්චනීවරණානං, අරහත්තමග්ගෙන ථිනමිද්ධනීවරණානඤ්ච පහීනත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යදි මිද්ධං රූපං සියා, අප්පහාතබ්බං භවෙය්ය. රූපක්ඛන්ධො අභිඤ්ඤෙය්යො පරිඤ්ඤෙය්යො න පහාතබ්බො න භාවෙතබ්බො න සච්ඡිකාතබ්බො. ‘‘කතමෙ ධම්මා නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බා. චතූසු භූමීසු කුසලං, චතූසු භූමීසු ¶ විපාකො, තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකතං, රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච, ඉමෙ ධම්මා නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බා’’ති (ධ. ස. 1407) වචනෙන රූපධම්මානං පහානාභාවතො. එවඤ්ච සති තස්ස නීවරණභාවො විරුජ්ඣෙය්ය නීවරණානං පහාතබ්බත්තා. න හි නීවරණානං අප්පහාතබ්බත්තෙ –

‘‘යා මෙ කඞ්ඛා පුරෙ ආසි, තං මෙ අක්ඛාසි චක්ඛුමා;

අද්ධා මුනීසි සම්බුද්ධො, නත්ථි නීවරණා තවා’’ති. (සු. නි. 546) –

නීවරණප්පහානෙන භගවතො ථොමනං යුජ්ජෙය්ය. යදි සියා, ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථාතිආදිවචනතො (ම. නි. 1.247; සං. නි. 3.33-34) රූපස්ස පහාතබ්බතාපි පඤ්ඤායතීති? තං න, තබ්බිසයඡන්දරාගප්පහානස්ස තත්ථ අධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ භගවා ‘‘යො, භික්ඛවෙ, රූපෙ ඡන්දරාගවිනයො, තං තත්ථ පහාන’’න්ති. න ච පනෙතං න සක්කා වත්තුං එත්ථාපි ‘‘තබ්බිසයඡන්දරාගප්පහානවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති සාධකවචනභාවතො, කාමච්ඡන්දාදීනං තත්ථ පහානස්ස අනධිප්පෙතත්තා ච, තස්මා ‘‘නත්ථි නීවරණා තවා’’තිආදිවචනෙහි විරුජ්ඣනතො න මිද්ධං රූපන්ති.

යදි ¶ පන පරො දළ්හමූළ්හග්ගාහිතාය තංවිසයඡන්දරාගප්පහානවසෙනෙව නීවරණප්පහානං අධිප්පෙතන්ති සකවාදං ඔඩ්ඩෙය්ය, තස්ස තන්නිසෙධනත්ථං පුන ථිනමිද්ධනීවරණස්ස අවිජ්ජානීවරණෙන සහ සම්පයොගවචනඤ්ච ආහරන්තො ආහ ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණ’’න්තිආදි. ථිනමිද්ධනීවරණඤ්චෙව අවිජ්ජානීවරණඤ්ච නීවරණෙන සම්පයුත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘චතූහි සම්පයොගො’’ති (ධාතු. 3) වචනතො අරූපධම්මානමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සම්පයොගො ලබ්භති, න රූපධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අරූපෙන වා, තස්මා යදි මිද්ධං රූපං සියා, න තං සම්පයොගවචනමරහතීති. අථ සියා – යථාලාභවචනමෙත්ථ සක්කා ¶ විඤ්ඤාතුං, ‘‘සක්ඛරකථලම්පි මච්ඡගුම්බම්පි චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.249) විය. යථා හි ‘‘සක්ඛරකථලිකං මච්ඡගුම්බම්පි චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පී’’තිආදීසු සක්ඛරකථලිකස්ස චරණායොගතො මච්ඡගුම්බාපෙක්ඛාය චරණං, උභයාපෙක්ඛාය ඨානන්ති එවං යථාලාභො යොජීයති, එවමිධාපි ථිනාපෙක්ඛාය සම්පයොගවචනං, උභයාපෙක්ඛාය නීවරණවචනන්ති? තම්පි න, රූපභාවස්සෙව අසිද්ධත්තා. සිද්ධෙ හි රූපභාවෙ අසම්භවතො යථාලාභයොජනා යුජ්ජෙය්යාති. එත්තකෙනෙව මිද්ධස්ස අරූපභාවෙ සිද්ධෙපි යථා ද්වික්ඛත්තුං බන්ධං සුබන්ධං හොති, එවමනෙකසුත්තසාධිතං අප්පධංසියං හොතීති පට්ඨානප්පකරණෙ ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච…පෙ… පච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘අරූපෙ…පෙ… උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) වුත්තං අරූපභවුප්පත්තිම්පි ආහරන්තො ආහ ‘‘මහාපකරණපට්ඨානෙ’’තිආදි. ඣානනිකන්තිආදීනම්පි ධම්මතො ලොභාදිභාවතො කාමච්ඡන්දනීවරණාදීහි අභින්නත්තා වුත්තං ‘‘කාමච්ඡන්දනීවරණ’’න්තිආදි.

එත්ථ සියා – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආවරණා නීවරණා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.51) ථිනමිද්ධස්ස නීවරණභාවෙන එකතො ආගතත්තා ඉධාපි ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණ’’න්ති එකතො වුත්තං, ථිනමෙව ච පන අරූපභවෙ උප්පජ්ජති ථිනමිද්ධන්ති? තයිදමසාරං, කුක්කුච්චස්ස න ගහිතත්තා. යදි හි එකතො ගහිතමත්තෙනෙව ඉධාපි එකතො ගහණං සියා, කුක්කුච්චස්සපි තත්ථ එකතො වුත්තස්ස ඉධ ගහණං සම්භවෙය්ය, න ච පනෙවං අත්ථි උද්ධච්චනීවරණන්ත්වෙව වුත්තත්තා, තස්මා න තස්ස අරූපභවුප්පත්තිං සක්කා පටිබාහිතුන්ති. ආදි-සද්දෙන ‘‘කෙවලො හායං, භික්ඛවෙ, අකුසලරාසි, යදිදං පඤ්ච නීවරණා (අ. නි. 5.52), ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය, විගතථිනමිද්ධොති තස්ස ථිනමිද්ධස්ස චත්තත්තා ¶ වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා, තෙන වුච්චති විගතථිනමිද්ධොති, ඉදං චිත්තං ඉමම්හා ථිනමිද්ධම්හා ¶ සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති වා’’ති (විභ. 551) එවමාදිං පාළිං සඞ්ගණ්හාති.

යදිපි සියා දුවිධං මිද්ධං රූපං, අරූපඤ්ච. තත්ථ යං අරූපං, තං නීවරණෙසු දෙසිතං, න රූපන්ති? තම්පි න, විසෙසවචනාභාවතො. න හි විසෙසෙත්වා මිද්ධං නීවරණෙසු දෙසිතං ‘‘යදපි, භික්ඛවෙ, ථිනං, තදපි නීවරණං, යදපි මිද්ධං, තදපි නීවරණං, ථිනමිද්ධං නීවරණන්ති ඉති හිදං උද්දෙසං ආගච්ඡතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා, තස්මා මිද්ධස්ස දුවිධතං පරිකප්පෙත්වාපි න සක්කා නීවරණභාවං නිවත්තෙතුං. සක්කා හි වත්තුං යං තං අරූපතො අඤ්ඤං මිද්ධං පරිකප්පිතං, තම්පි නීවරණං මිද්ධසභාවත්තා ඉතරං නීවරණං වියාති. යදි මිද්ධස්ස රූපභාවං න සම්පටිච්ඡථ, කථං භගවතො නිද්දා හොති, නනු මිද්ධස්ස ‘‘නිද්දා පචලායිකා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ වුත්තත්තා නිද්දාභාවො සිද්ධොති? නයිදමෙවං, ඉත්ථිලිඞ්ගාදීසු විය නිද්දාහෙතුනො මිද්ධස්ස නිද්දාභාවෙන විභත්තත්තා. එවම්පි නිද්දාහෙතුනො මිද්ධස්ස අභාවතො කථං භගවතො නිද්දාති චෙ? සා භගවතො නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං අග්ගිවෙස්සන…පෙ… දිවා සුපිතා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.387) න නිද්දා භගවතො මිද්ධෙන, අථ ඛො සරීරගෙලඤ්ඤෙන, තඤ්ච භගවතො නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායති, තමහං ආයමිස්සාමී’’ති (ම. නි. 2.22; සං. නි. 4.243) වචනතො. න චෙත්ථ එවමවධාරණං දට්ඨබ්බං ‘‘මිද්ධමෙව නිද්දාහෙතූ’’ති, තස්මා අඤ්ඤොපි අත්ථි නිද්දාහෙතු. කො පන සොති? සරීරගෙලඤ්ඤං, තස්මා න භගවතො නිද්දා මිද්ධහෙතුකාති දට්ඨබ්බං.

698. විසුං විසුං අභාවං දස්සෙත්වාති වායොධාතුආදිතො විසුං විසුං නත්ථිභාවං දස්සෙත්වා. කථං පන සො දස්සිතබ්බොති ¶ ආහ ‘‘වායොධාතුයා’’තිආදි. තත්ථ කායබලං නාම අත්ථතො වායොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසො තස්සා විප්ඵාරභාවතො. යතො බාලානං බලන්ති වදන්තීති වුත්තං ‘‘වායොධාතුයා ගහිතාය බලරූපං ගහිතමෙවා’’ති. සම්භවො කාමධාතුයං එකච්චසත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකපච්චයො ආපොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසොති ආහ ‘‘ආපොධාතුයා සම්භවරූප’’න්ති. ගහිතාය ගහිතමෙවාති සම්බන්ධො. උපචයසන්තතිවිනිමුත්තො රූපුප්පාදො නත්ථි, උප්පාදාවත්ථාය ච අඤ්ඤා ජාති නාම නත්ථෙවාති වුත්තං ‘‘උපචයසන්තතීහි ජාතිරූප’’න්ති. කම්මසමුට්ඨානස්සපි රොගස්ස විසභාගපච්චයසමුප්පන්නො ධාතුක්ඛොභො ආසන්නකාරණං ¶ , පගෙව ඉතරස්ස. සො අත්ථතො රූපධම්මානං පාකාවත්ථා ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු එව සියාති වුත්තං ‘‘ජරතාඅනිච්චතාදීහි රොගරූපං ගහිත’’න්ති.

699-704. රූපානි සමුට්ඨහන්ති ජායන්ති එතෙහීති රූපසමුට්ඨානානි. කානි පන තානීති ආහ ‘‘උතුචිත්තාහාරකම්මානී’’ති.

ආහාරො රූපහෙතුයොති එත්ථ ඉති-සද්දො පක්ඛිපිතබ්බො, කම්මං, උතු ච චිත්තඤ්ච ආහාරොති ඉමෙ රූපහෙතුයොති. රූපහෙතුයොති ච රූපස්ස ජනකපච්චයාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එතෙහෙවා’’තිආදි. එකමෙකංයෙව සමුට්ඨානං එතෙසන්ති එකසමුට්ඨානා. නනු එකතො එව පච්චයතො පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, රූපජනකපච්චයෙසු එකතොති අයමෙත්ථ අභිසන්ධි. අට්ඨින්ද්රියානීති චක්ඛාදීනි පඤ්ච, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයං, ජීවිතඤ්චාති අට්ඨින්ද්රියානි. කායවචීවිඤ්ඤත්තිවසෙන විඤ්ඤත්තිද්වයං.

ද්වීහීති ¶ කොචි චිත්තෙන, කොචි උතුනා චාති එවං ද්වීහි. න හි එකස්සෙව ද්වෙ එකක්ඛණෙ පච්චයා හොන්ති. එවං සෙසෙසුපි. උතුආහාර…පෙ… කතන්ති එකෙකං උතුනා, ආහාරෙන, චිත්තෙන චාති තීහි කතං. චතස්සො චාපි ධාතුයොති චත්තාරි මහාභූතානි. තානි හි නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතූති වුච්චන්ති. කම්මාදීහි චතූහි භවන්තීති චතුබ්භවා. ද්වෙති ජරතා අනිච්චතා.

705-6. ඉදානි මිස්සකසමුට්ඨානානිපි ගහෙත්වා තංතංපච්චයජාතානං ගණනපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං ‘‘කම්මෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අට්ඨින්ද්රියානි වත්ථු සුද්ධට්ඨකං සන්තත්යූපචයාකාසාති වීසති කම්මජා. විඤ්ඤත්තිද්වයං සද්දො ලහුතාදිත්තයං සුද්ධට්ඨකාදයො එකාදසාති සත්තරස චෙතසා ජායරෙ, චිත්තජාති අත්ථො. සද්දො ලහුතාදිත්තයං සුද්ධට්ඨකාදයො එකාදසාති දසපඤ්චෙව පන්නරස උතුනා ජායරෙ. ලහුතාදිත්තයං සුද්ධට්ඨකාදයො එකාදසාති චුද්දස ආහාරතො. ජරතාඅනිච්චතාහි තෙ අට්ඨසට්ඨි ච හොන්තෙවාති සම්බන්ධො.

707-8. ‘‘ජරතා…පෙ… සමුට්ඨිතා’’ති වත්වා පුන තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘ජාතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජාතස්ස පාකභෙදත්තාති ජරතාය ජාතධම්මස්ස පාකත්තා, අනිච්චතාය ¶ ච භෙදත්තාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ජරතාඅනිච්චතා නාම උප්පන්නධම්මස්ස හොන්ති, නො උප්පජ්ජමානස්ස. යදි හි උප්පජ්ජමානස්ස සියුං, තදා තාසම්පි ජායමානත්තපරියායො යුජ්ජෙය්ය. උප්පන්නධම්මස්ස පන ජාතිතො පරං ඉමාසං සම්භවතො න ජායන්තීති වත්තුං වට්ටතීති. යදි පන කොචි තෙසම්පි ජාතභාවෙ කො විරොධොති පටිපජ්ජෙය්ය, තස්ස තං දුග්ගාහං විධමෙන්තො ආහ ‘‘ජායෙය්යු’’න්තිආදි. හොන්තු නාම තෙසම්පි පාකභෙදා ¶ , තදාපි කො විරොධොති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. පාකො න පරිපච්චතීති සම්බන්ධො, එතෙන න භිජ්ජතීති දීපිතං හොති. පක්කස්ස හි භඞ්ගො නියතො. භෙදො වා න ච භිජ්ජතීති එත්ථාපි පාකභාවොපි වුත්තොව. න හි අපක්කං භිජ්ජතීති, අඤ්ඤථා උප්පාදභඞ්ගානං අනඤ්ඤත්තප්පසඞ්ගතො. නත්ථි තන්ති පාකභෙදානං පච්චනං භිජ්ජනං නත්ථීති වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ඛිපිත්වා ආහ.

එත්තාවතා ච කිං වුත්තං හොති? යදි ජරතාඅනිච්චතා කෙනචි පච්චයෙන ජායෙය්යුං, තදා උප්පන්නස්ස නාම ජරාය, භඞ්ගෙන ච භවිතබ්බන්ති තෙසං ජරතාඅනිච්චතාපි සියුං, න ච පනෙතා උපලබ්භන්ති. කස්මා? යස්මා න ජරතා අඤ්ඤජරාය ජීරති, භිජ්ජති වා, න ච භඞ්ගො අඤ්ඤෙන භඞ්ගෙන භිජ්ජති, ජීරති වා, ඉතරථා සාපි ජරා අපරාය ජරාය, භඞ්ගෙන ච ජීරති, භිජ්ජති, සො ච භඞ්ගො අඤ්ඤාය ජරාය, අඤ්ඤෙන භඞ්ගෙන ජීරති, භිජ්ජතීති අනවට්ඨානප්පසඞ්ගතොති වුත්තං හොති.

709-10. ‘‘ජාතස්සා’’තිආදි නිගමනං. අථ වා උත්තරි වත්තබ්බචොදනාය ඵලඨපනං. ‘‘සියා කත්ථචී’’තිආදි පරමතාසඞ්කනං. එත්ථාති එතස්මිං ‘‘ජරතාඅනිච්චතාද්වයං න පච්චති, න භිජ්ජති වා’’ති අධිකාරෙ. රූපස්සූපචයොතීති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන ‘‘රූපස්ස උපචයො සන්තතී’’ති වචනෙනාති අත්ථො. එවං පාකොපි පච්චතු, භෙදොපි පරිභිජ්ජතූති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා කම්මාදීහි උප්පජ්ජනකරූපනිද්දෙසෙ ‘‘කතමං තං රූපං උපාදින්නං? චක්ඛායතනං…පෙ… කායායතනං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං, යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි රූපං කම්මස්ස කතත්තා රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං ආකාසධාතු රූපස්ස උපචයො රූපස්ස සන්තති කබළීකාරො ආහාරො’’තිආදිනා (ධ. ස. 652) උපචයසන්තතීනං නිද්දිට්ඨත්තා ජාති ¶ ජායතීති දීපිතං හොති තස්සා අපරජාතියා අභාවෙපි. එවං ජරාභඞ්ගානං අපරජරාභඞ්ගාභාවෙපි ජීරණං, භිජ්ජනඤ්ච සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා ජාතියාපි භෙදනා තදවත්ථායෙවාති.

711. ‘‘න ¶ චෙවා’’තිආදි යථාසඞ්කිතපරමතස්ස පටික්ඛිපනං. යදි ජායතීති න විඤ්ඤාතබ්බං, එවඤ්ච සති නිද්දෙසෙ කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ජායමානස්සා’’තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති – අසතිපි ජාතියා ජායමානත්තෙ ජායමානානං ධම්මානං අභිනිබ්බත්තිභාවතො තස්සා තප්පච්චයභාවවොහාරො අනුමතොති තත්ථ වුත්තා, න පන පරමත්ථතො ජායමානත්තා. ජායමානස්ස හි අභිනිබ්බත්තිමත්තං ජාති, තස්මා අසිද්ධෙන අසිද්ධසාධනමෙතන්ති.

712-7. ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා පුනපි පරමතාසඞ්කං කත්වා පටික්ඛිපති. තත්ථ යෙසං ධම්මානං යා ජාති, සා තප්පච්චයත්තවොහාරං, අභිනිබ්බත්තිසම්මුතිඤ්ච ලභතෙවාති සම්බන්ධො. තථාති යථා ලභතෙව, තථා. යංතං-සද්දා හි අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධා. තෙසං ධම්මානං පච්චයා එතිස්සාති තප්පච්චයා, තස්සා භාවො තප්පච්චයත්තං, තප්පච්චයත්තෙන පවත්තො වොහාරො තප්පච්චයත්තවොහාරො, තං කම්මපච්චයභාවාදිවොහාරන්ති අත්ථො. අභිනිබ්බත්තිසම්මුතින්ති අභිනිබ්බත්තති ජායතීති එවං අභිනිබ්බත්තිවසෙන පවත්තසම්මුතිං. කම්මාදිසම්භවන්ති කම්මාදිචතුපච්චයසමුට්ඨානං. ජනකානං පච්චයානං ආනුභාවක්ඛණුප්පාදෙ අභාවතොති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යෙ තෙ රූපානං ජනකපච්චයා, තෙසං තදුප්පාදනං පති අනුපරතබ්යාපාරානං යො සො පච්චයූපලක්ඛණියො කිච්චානුභාවක්ඛණො, තදා ජායමානානං ධම්මානං විකාරභාවෙන ලබ්භමානතං සන්ධාය විනෙය්යපුග්ගලවසෙන ජාතියා පච්චයතො ජාතත්තං අනුඤ්ඤාතං තතො පුරෙ ¶ , පච්ඡා ච අනුපලබ්භමානත්තා, එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ‘‘ජාතියා පන ලබ්භතී’’ති. ජරාභඞ්ගානං පන පච්චයානුභාවක්ඛණතො උත්තරි ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු ලබ්භමානත්තා න එවං අනුඤ්ඤාතුං සක්කාති, ජාතියා පන ලබ්භති සො වොහාරොති අධිප්පායො. තප්පච්චයත්තවොහාරන්තිආදිගාථාද්වයං නිගමනවසෙන වුත්තං.

718-9. අථ කිං ඉමාය ගීවාකණ්ඩූයාය, නනු වුත්තං භගවතා සුත්තන්තෙ ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20), තස්මා කථමෙතං වුච්චති, ජරතා අනිච්චතා චෙව න කෙහිචි සමුට්ඨිතාති යො වදෙය්ය, තස්ස විතක්කං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතුං ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදි වුත්තං. කස්මා න වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සා හි පරියායදෙසනා’’ති. පරියායදෙසනත්තමෙව විභාවෙතුං ‘‘අනිච්චාන’’න්තිආදි වුත්තං. තථා-සද්දෙන ‘‘සඞ්ඛතාන’’න්ති සඞ්ගණ්හාති.

720-3. අනිච්චං ¶ සඞ්ඛතඤ්චාති ච-සද්දෙන ‘‘පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති සඞ්ගණ්හාති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අනිච්චසඞ්ඛතධම්මානං ජරාමරණත්තා තෙසු සන්තෙසු හොති, අසන්තෙසු න හොති. න හි අජාතං පරිපච්චති, භිජ්ජති වා, තස්මා තං ජාතිපච්චයතං සන්ධාය ‘‘ජරාමරණං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, තතොයෙව ච අනිච්ච’’න්ති පරියායෙන සුත්තෙ ආගතං. යථා විඤ්ඤත්තිආදීනං නිප්පරියායතො චිත්තසමුට්ඨානතාභාවෙපි චිත්තජානං විකාරත්තා චිත්තසමුට්ඨානභාවොති. විඤ්ඤත්තියො වියාති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං ලහුතාදීනම්පි චිත්තජාදිභාවස්ස පරියායෙනෙව ඉච්ඡිතත්තා. නිප්පරියායෙන අට්ඨාරසෙව නිප්ඵන්නරූපානි කම්මාදිසමුට්ඨානානීති. තයන්ති ජාතිජරාභඞ්ගසඞ්ඛාතානං ලක්ඛණරූපත්තයං.

ඛංපුප්ඵංවාති ¶ ආකාසකුසුමං විය. යථා ආකාසකුසුමං සබ්බසො අජාතත්තා නත්ථි, එවමිදම්පි නත්ථීති අත්ථො. නිච්චං වාසඞ්ඛතං වියාති යථා අසඞ්ඛතං නිබ්බානං කෙනචි අසඞ්ඛතත්තා නිච්චං ධුවං, එවමිදම්පි කෙනචි අසඞ්ඛතත්තා නිච්චං සස්සතං වාති අත්ථො. නොභයං පනිදන්ති ඉදං පන උභයම්පි ඛංපුප්ඵං විය නො නත්ථි, න ච නිබ්බානං විය අසඞ්ඛතං වාති අත්ථො. නිස්සයායත්තවුත්තිතොති ජායමානපරිපච්චමානභිජ්ජමානානං ජාතිආදිමත්තභාවෙන ජායමානාදිනිස්සයපටිබද්ධවුත්තිත්තා. තමෙව නිස්සයායත්තවුත්තිතං සමත්ථෙතුං ‘‘භාවෙ පථවියාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – පථවීආදීනං නිස්සයානං භාවෙ ජාතිආදිත්තයං පඤ්ඤායති, තස්මා නො නත්ථි, යස්මා ච තෙසං අභාවෙ න පඤ්ඤායති, තස්මා න නිච්චන්ති ඉමමෙව ච අභිනිවෙසං නිසෙධෙතුං භගවතා ජාතියා චතුජත්තං, ජරාමරණස්ස ච අනිච්චාදිපරියායො වුත්තොති දට්ඨබ්බං.

724-5. නිප්ඵන්නානි නාමාති ‘‘රූපස්ස පරිච්ඡෙදො, රූපස්ස විකාරො, රූපස්ස ලක්ඛණ’’න්තිආදිනා පරිච්ඡෙදාදිභාවං අතික්කමිත්වා අත්තනො කක්ඛළත්තාදිනා සභාවෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතබ්බත්තා, අපරියායෙනෙව කම්මාදිපච්චයෙහි නිප්ඵන්නත්තා වා නිප්ඵන්නානි නාම. තබ්බිපරීතතො අනිප්ඵන්නා.

සෙසකා අනිප්ඵන්නාති සුත්වා පරො අනිට්ඨං ආපාදෙන්තො ආහ ‘‘යදි හොන්තී’’තිආදි. ‘‘තෙසමෙවා’’තිආදිනා පන තං පටික්ඛිපති. කායවිකාරො කායවිඤ්ඤත්ති නාම, වචීවිකාරො වචීවිඤ්ඤත්ති නාම, ඡිද්දං විවරං ආකාසධාතු නාම, ලහුභාවො ලහුතා නාම, මුදුභාවො මුදුතා නාම ¶ , කම්මඤ්ඤභාවො කම්මඤ්ඤතා නාම, නිබ්බත්ති උපචයො නාම, පවත්ති සන්තති නාම, ජීරණාකාරො ජරතා නාම, හුත්වා අභාවාකාරො අනිච්චතා නාමාති එවං තෙසංයෙව අට්ඨාරසන්නං නිප්ඵන්නරූපානං ¶ විකාරභූතත්තා නිප්ඵන්නා චෙව සඞ්ඛතා ච, තෙසංයෙව ච රූපානං විකාරත්තා තෙ අසඞ්ඛතා නාම කථං භවෙය්යුං, නිප්ඵන්නා චෙව සඞ්ඛතාති සම්බන්ධං කත්වා යදි අනිප්ඵන්නරූපානං නිස්සයභූතා නිප්ඵන්නරූපා සඞ්ඛතා, තෙසං පන විකාරභූතා කථං අසඞ්ඛතා නාම හොන්තීති අත්ථං වණ්ණෙන්ති. තෙසං අධිප්පායෙන නිප්ඵන්නා චෙවාති ව-කාරො ආගමසිද්ධොති දට්ඨබ්බං.

726-7. ඉත්ථිභාවො…පෙ… වණ්ණිතාති ඵලඨපනං. ‘‘එවං සන්තෙ’’තිආදි චොදනා. ‘‘අඤ්ඤං පනා’’තිආදි පරිහාරො. තත්ථ චක්ඛුකායපසාදානං, එකත්තං උපපජ්ජතීති චක්ඛුපසාදෙ කායපසාදභාවස්ස, කායපසාදෙ චක්ඛුපසාදභාවස්ස සබ්භාවතො පුරිමස්ස ඵොට්ඨබ්බාවභාසනං, ඉතරස්ස ච රූපාවභාසනං හොතීති චක්ඛුකායපසාදානං එකීභාවො භවෙය්යාති අත්ථො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. සොතකායපසාදාදීනම්පි හි වුත්තනයෙන එකත්තංයෙවාති.

728-30. අඤ්ඤං පන අඤ්ඤස්මිං න චත්ථීති ඨපෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤාවිනිබ්භොගවසෙන පවත්තිං අඤ්ඤං රූපං අඤ්ඤස්මිං රූපෙ පරමත්ථතො නෙවත්ථි භින්නනිස්සයභාවෙන කලාපන්තරගතත්තා. චක්ඛුපසාදො හි දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨිතභූතනිස්සිතො, කායපසාදො ඵුසිතුකාමතානිදානකම්මජභූතනිස්සිතො. අසඞ්කරන්ති අසංකිණ්ණං. යදි එවං, න සබ්බත්ථ කායායතනාදිකන්ති? තම්පි නත්ථි පරමත්ථතො. විනිබ්භුජිත්වා හි නෙසං නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා, තං දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤාවිනිබ්භොගවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤා…පෙ… පවත්තිතොති අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්තානතො අවිනිබ්භුජ්ජනවසෙන අවිසංසට්ඨවසෙන පවත්තනතො. අවිනිබ්භොගරූපවසෙනාති පන අත්ථො න හොති. න හි චක්ඛුකායපසාදානං එකකලාපගතඅවිනිබ්භොගරූපා ඨානන්තරං වත්තුං සක්කාති ¶ . යථා රූපරසාදීනං විවෙචෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අඤ්ඤමඤ්ඤබ්යාපිතා වුච්චති, න ච පරමත්ථතො රූපෙ රසො අත්ථි. යදි සියා, රූපග්ගහණෙනෙව රසග්ගහණං ගච්ඡෙය්ය. එවං කායායතනාදීනම්පි පරමත්ථතො න සබ්බත්ථ අත්ථිතා, ‘‘ඉදං එත්ථ, ඉදං එත්ථා’’ති ඨානන්තරං පන සමයඤ්ඤුනා කෙනචි න සක්කා වත්තුන්ති. අත්ථි කායපසාදොතීති ඉතිසද්දො ‘‘තස්මා’’ති ඉමස්ස අත්ථෙ. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’ති. එවමුදීරිතන්ති සබ්බට්ඨානිකන්ති එවමුදීරිතං.

731-2. ලක්ඛණාදිවසෙනාපීති යථාවුත්තලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙනාපි. ධජානං ¶ …පෙ… ගතාති පඤ්චවණ්ණානං නීලාදිපඤ්චවණ්ණසුත්තමයානං එකමෙකස්ස වා එකෙකවණ්ණවසෙන ධජානං ඡායා තෙසං උපමතං උපමාභාවං ගතා සම්පත්තාති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘ඡායා උපමා එතෙසන්ති ඡායාඋපමා, ඡායාඋපමානං භාවො ඡායාඋපමතා, තං ගතා එතෙ ධම්මා’’ති වදන්ති. තං පන තෙහි ‘‘ඡායාඋපමතං ගතා’’ති එත්ථ බහුබ්බීහිවසෙනෙව රස්සත්තන්ති මඤ්ඤමානෙහි වුත්තං භවෙය්ය. ගාථාබන්ධත්ථං පන රස්සත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘චතුත්ථදූ’’තිආදීසු හි විභත්තිලොපම්පි කත්වා දස්සෙන්තො ආචරියො න ඊදිසෙසු ඨානෙසු බ්යඤ්ජනෙ ආදරං ජනෙති. යං පන ‘‘තෙස’’න්ති හෙට්ඨාපදං, ‘‘ධම්මාන’’න්ති උපරිපදං වා සම්බන්ධිතුං අනිච්ඡන්තෙහි වුච්චති තත්ථ ‘‘නානත්තං සමුපාගත’’න්ති. තං එත්ථ අකාමාපි සම්බන්ධිතබ්බමෙව. න හි නානත්තං සමුපාගතං තෙසන්ති නාපෙක්ඛතීති. අථාපි තත්ථ ‘‘නානත්තං සමුපාගතා’’ති පාඨං පරිකප්පෙය්යුං, හොතු තාව පොත්ථකෙසු අදිස්සමානම්පි පාඨං පරිකප්පෙත්වා තෙසං තුට්ඨි. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා පඤ්චවණ්ණානං ධජානං එකතො කත්වා උස්සාපිතානං කිඤ්චාපි ඡායා එකාබද්ධා විය හොති, අඤ්ඤමඤ්ඤං පන අසම්මිස්සාව, එවමෙව ඉමෙ සබ්බට්ඨානිකරූපා ¶ කිඤ්චාපි එකාබද්ධා විය හොන්ති, ලක්ඛණතො පන අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්නසභාවා අසම්මිස්සායෙව. එකකලාපට්ඨාපි හි ලක්ඛණතො භින්නසභාවා, කිං පන නානාකලාපට්ඨාති.

733. අත්තනො පච්චයෙහි ලොකෙ නියුත්තං, විදිතන්ති වා ලොකිකං, තස්ස භාවො ලොකිකත්තං. හිනොති පතිට්ඨහති සම්පයුත්තධම්මරාසි එතෙනාති හෙතු, මූලට්ඨෙන උපකාරකො ලොභාදිකො ච අලොභාදිකො ච, තාදිසො හෙතු න හොතීති නහෙතු. අත්තනො පච්චයෙහි සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛතන්ති සඞ්ඛතං. ආභවග්ගා, ආගොත්රභු වා සවන්තීති ආසවා, සහ ආසවෙහීති සාසවං, ආසවෙහි ආලම්බිතබ්බන්ති අත්ථො. පච්චයායත්තවුත්තිතොති අත්තනො අත්තනො පච්චයාධීනප්පවත්තිතාය සප්පච්චයත්තාති වුත්තං හොති. නිදස්සනමත්තමෙතං. කාමාවචරත්තා අහෙතුකත්තා හෙතුවිප්පයුත්තත්තා සංයොජනියත්තා ගන්ථනියත්තා උපාදානියත්තා ඔඝනියත්තා යොගනියත්තා නීවරණියත්තා සංකිලෙසිකත්තා පරාමට්ඨත්තා අචෙතසිකත්තා චිත්තවිප්පයුත්තත්තා න රූපාවචරත්තා න අරූපාවචරත්තා න අපරියාපන්නත්තා අනිය්යානිකත්තා අනිච්චත්තාති එවමාදිනාපි කාරණෙන එකවිධමෙවාති.

734-8. එවං එකවිධනයං දස්සෙත්වා ඉදානි ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතදුවිධතාදිනයං දස්සෙතුං ‘‘අජ්ඣත්තිකබහිද්ධා’’තිආදිනා අජ්ඣත්තිකදුකාදයො ආරද්ධා. තත්ථ අජ්ඣත්තිකදුකෙ තාව ආහිතො ¶ අහං මානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො, තං අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තත්තා අජ්ඣත්තා, ඉන්ද්රියබද්ධධම්මා, තෙසු භවානි, අත්තනි වා භවානි අජ්ඣත්තිකානි. කාමං අඤ්ඤෙපි අජ්ඣත්තසම්භූතා අත්ථි, රුළ්හීවසෙන පන චක්ඛාදීනෙව ‘‘අජ්ඣත්තිකානී’’ති වුච්චන්ති. අථ වා ‘‘යදි මයං න හොම, ත්වං කට්ඨකලිඞ්ගරූපමො භවිස්සසී’’ති වදන්තා ¶ විය අත්තභාවස්ස සාතිසයං උපකාරකානීති තානෙව විසෙසතො අජ්ඣත්තිකනාමං ලභන්ති. ඉන්ද්රියානින්ද්රියාති ආධිපච්චට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි, සෙසං තදභාවතො අනින්ද්රියං. තත්ථ චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු අධිපතෙය්යං තෙසං පටුමන්දභාවාදිඅනුවත්තනතො, ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියද්වයස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගාදිහෙතුභාවෙ, ජීවිතින්ද්රියස්ස ච සහජරූපානුපාලනෙති දට්ඨබ්බං. විසයවිසයීභාවතො ඝට්ටනවසෙන ගහෙතබ්බත්තා ඔළාරිකං, තබ්බිපරීතත්තා සුඛුමං. උපාදින්නන්ති කම්මුනා ගහිතං. කම්මනිබ්බත්තඤ්හි ‘‘මමෙතං ඵල’’න්ති තෙන කම්මුනා ගහිතං විය හොති.

එකාදස…පෙ… සප්පටිඝන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාවිඤ්ඤෙය්යත්තා සනිදස්සනත්තාභාවතො අනිදස්සනං, අඤ්ඤමඤ්ඤං පතනවසෙන පන පටිඝසබ්භාවතො සප්පටිඝං, උභයපටික්ඛෙපෙන අනිදස්සනඅප්පටිඝං. කම්මතො ජාතන්ති එත්ථ යං එකන්තතො කම්මසමුට්ඨානං අට්ඨින්ද්රියානි, වත්ථු චාති නවවිධං රූපං. යඤ්ච එකාදසවිධෙ චතුසමුට්ඨානෙ කම්මසමුට්ඨානං එකාදසවිධමෙව රූපන්ති එවං වීසතිවිධම්පි කම්මතො උප්පජ්ජනතො කම්මජං. යඤ්හි ජාතං, යඤ්ච ජායති, යඤ්ච ජායිස්සති, තං සබ්බම්පි ‘‘කම්මජ’’න්ති වුච්චති යථා ‘‘දුද්ධ’’න්ති. කම්මතො අඤ්ඤං අකම්මං, අකම්මතො ජාතං අකම්මජං. අඤ්ඤත්ථෙ හි අයං අ-කාරො. තෙනාහ ‘‘තදඤ්ඤපච්චයාජාත’’න්ති. කම්මතො අඤ්ඤපච්චයතො ජාතං, උතුචිත්තාහාරජන්ති අත්ථො. චිත්තජත්තිකාදීනි වුත්තානුසාරෙන යොජෙතුං සක්කාති න දස්සිතානි.

දිට්ඨචතුක්කෙ දට්ඨබ්බන්ති දිට්ඨං. යං රූපායතනං අදක්ඛි, යඤ්ච දක්ඛිස්සති, යඤ්ච දක්ඛති, යඤ්ච පස්සෙය්ය, තං සබ්බං දිට්ඨං නාම තංසභාවානතිවත්තනතො යථා ‘‘ඉට්ඨ’’න්ති. එස නයො සුතාදීසුපි. දිට්ඨං නාම රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. සුතං නාම සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. මුතං නාම ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනත්තයං මුත්වා පත්වා ගහෙතබ්බතො ¶ , පසාදෙන සහ සම්බන්ධනතො වා. තථා හෙතං සම්පත්තග්ගාහකවිසයං වුත්තං. විඤ්ඤාතං නාම අවසෙසං කෙවලං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා.

ද්වාරඤ්චෙව ¶ වත්ථු චාති අත්තනිස්සිතානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං, අඤ්ඤනිස්සිතානං සම්පටිච්ඡනාදීනඤ්ච පවත්තිමුඛභාවතො ද්වාරඤ්චෙව අත්තනිස්සිතානං ආධාරභාවතො වත්ථු ච. ද්වාරමෙව හුත්වා න වත්ථූති කෙවලං කම්මද්වාරභාවතො ද්වාරමෙව, තන්නිස්සිතස්ස චිත්තුප්පාදස්ස අභාවතො න වත්ථු. වත්ථුමෙව හුත්වා න ද්වාරන්ති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයභාවතො වත්ථුමෙව, චක්ඛාදයො විය සපරනිස්සිතානං පවත්තිද්වාරාභාවතො න ද්වාරං. සෙසං එකවීසතිවිධං රූපං වුත්තවිපරියායතො නෙව ද්වාරං න වත්ථු ච. චතුත්ථචතුක්කෙති වත්ථුචතුක්කෙ. තතියපදන්ති ‘‘වත්ථුමෙව හුත්වා නෙවින්ද්රිය’’න්ති පදං.

739-40. පුන පඤ්චවිධන්ති සම්බන්ධො. චතුජන්ති පකාසිතං චතූහියෙව සමුට්ඨානතො.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යං රූපායතනං තෙන ගහෙතබ්බතො, න පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙනෙව විඤ්ඤෙය්යතො. තථා හෙතං ආවජ්ජනාදීහි චෙව මනොද්වාරිකජවනෙහි ච විඤ්ඤායතීති. එස නයො සොතවිඤ්ඤෙය්යාදීසුපි. මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යං පන කෙවලං මනොවිඤ්ඤාණෙනෙව විඤ්ඤාතබ්බං. න හි රූපාදිතො අඤ්ඤත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පවත්තන්ති.

ඡවත්ථුඅවත්ථුභෙදතොති ඡන්නං වත්ථූනං, අවත්ථුස්ස ච භෙදතො. මනොධාතුවිඤ්ඤෙය්යං රූපාදිපඤ්චකං.

මනායතනස්ස අරූපත්තා, ධම්මායතනස්ස ච එකදෙසතො රූපත්තා ආහ ‘‘ආයතනභෙදතො එකාදසවිධ’’න්ති.

743-5. අරූපභවෙ ¶ රූපුප්පත්තියා අභාවතො, අසඤ්ඤීභවස්ස ච රූපභවපරියාපන්නත්තා වුත්තං ‘‘කාමරූපභවද්වයෙ’’ති. භුම්මවජ්ජෙසූති භුම්මදෙවානං වජ්ජනං යොනිවිභාගං පත්වා තෙසං මනුස්සසදිසත්තා. පුරිමා තිස්සොති අණ්ඩජජලාබුජසංසෙදජයොනියො. තා හි යථාවුත්තප්පභෙදෙසු න ලබ්භන්ති, තාසඤ්ච පටික්ඛෙපෙන පච්ඡිමා ඔපපාතිකයොනි අනුඤ්ඤාතාති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොතීති. තත්ථ නිරයෙති උස්සදානම්පි ගහණතො අවීචිමහානිරයෙ කීටපාණකානම්පි සරීරං පච්ඡා වඩ්ඪනකං හුත්වාව නිබ්බත්තති, නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතානං නිච්චාතුරතාය කාමස්ස අභාවතො ගබ්භග්ගහණං න හොති, තස්මා අණ්ඩජජලාබුජයොනියො තත්ථ න ¶ සන්ති, ආදිත්තත්තා කුච්ඡියං ගබ්භං න පතිට්ඨාතීති කෙචි. නිබ්බත්තමානානඤ්ච පාපකම්මානුභාවෙන මහාදුක්ඛස්ස පත්තබ්බතාය මහන්තෙනෙව සරීරෙන භවිතබ්බන්ති සංසෙදජයොනිපි තෙසං න හොති, අග්ගිජාලාය සන්තප්පමානසරීරත්තා තෙසං නිබ්බත්තකාලෙ අල්ලට්ඨානෙ පුප්ඵාදීසු සම්භවාභාවතො සංසෙදජතා නත්ථෙවාතිපි වදන්ති. තෙන තෙසං ඔපපාතිකාව යොනීති ආහ ‘‘නිජ්ඣාමතණ්හිකෙ’’ති. අථ සංසෙදජඔපපාතිකයොනීනං කො විසෙසොති? සංසෙදජො තාව ඛුද්දකසරීරො හුත්වා පදුමගබ්භාදිං නිස්සාය නිබ්බත්තො කමෙන වඩ්ඪති. ඉතරො පන යත්ථ යත්ථ නිබ්බත්තති, තත්ථ තත්ථ පරිච්ඡින්නප්පමාණසරීරොව සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගො පාතුරහොසි.

සෙසෙ ගතිත්තයෙති ඨපෙත්වා දෙවගතිං, නිරයගතිඤ්ච අවසෙසමනුස්සපෙතතිරච්ඡානසඤ්ඤිතෙ ගතිත්තයෙ. මනුස්සෙසු හි කෙචි අණ්ඩජාපි හොන්ති කුන්තපුත්තද්වෙභාතිකත්ථෙරා විය, කෙචි සංසෙදජාපි හොන්ති පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තපොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණාදයො විය, කෙචි ඔපපාතිකාපි ¶ හොන්ති අම්බපාලිගණිකාදයො විය. නිජ්ඣාමතණ්හිකාවසෙසපෙතා පන සබ්බචතුප්පදපක්ඛිජාතිදීඝජාතිආදයො සබ්බෙපි තිරච්ඡානා ච චතුයොනිකාවාති.

746-7. ගබ්භෙ මාතුකුච්ඡියං සෙතීති ගබ්භසෙය්යකො, සොයෙව රූපාදීසු සත්තතාය ගබ්භසෙය්යකසත්තො. තස්ස ගබ්භසෙය්යකසත්තස්ස. තිංස රූපානීති කායභාවවත්ථුදසකවසෙන සමතිංස කම්මජරූපානියෙව. තදා හි නෙව චිත්තජරූපමත්ථි පටිසන්ධිචිත්තස්ස රූපසමුට්ඨාපකත්තාභාවතො, නාපි උතුජං පුරිමුප්පන්නඋතුනො අභාවා. උතු හි ඨානප්පත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙති, න ච ආහාරජං තස්මිං කායෙ අජ්ඣොහටස්ස අභාවතො, තස්මා කම්මසමුට්ඨානානියෙව තිංස රූපානි පටිසන්ධික්ඛණෙ නිබ්බත්තන්ති, යානී ‘‘කලලරූප’’න්ති පවුච්චන්ති, පරිපිණ්ඩිතානි ච තානි ජාතිඋණ්ණාය එකස්ස අංසුනො පසන්නතිලතෙලෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටස්ස පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්තානි අච්ඡානි විප්පසන්නානි පසන්නතෙලබින්දුසමානානි හොන්ති. යථාහු –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු,

සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණපටිභාගං,

කලලන්ති පවුච්චතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 26);

සභාවස්සෙවාති ¶ අවධාරණෙන අභාවකස්ස භාවදසකාභාවතො තිංසරූපානං අසම්භවං දීපෙති. තෙනාහ ‘‘අභාව…පෙ… කායවත්ථුවසෙන තූ’’ති. අභාවගබ්භසෙය්යානන්ති ඉමිනා අභාවඔපපාතිකානං න එවන්ති දස්සෙතීති කෙචි. පුබ්බෙ සභාවකගබ්භසෙය්යකස්ස පන වත්වා තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘අභාවගබ්භසෙය්යකසත්තාන’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පුබ්බෙ ගබ්භසෙය්යක-ග්ගහණෙන අණ්ඩජානම්පි ගහණෙ ඉධ ¶ විසුං වචනං ගොබලීබද්දඤායවසෙනාති දට්ඨබ්බං, න පන තෙසං අභාවකභාවනිවත්තනත්ථන්ති. ඉතරථා හි වීසතිරූපානං වචනං විරුජ්ඣති. අභාවකභාවො පනෙත්ථ අණ්ඩජානං පකරණතො දට්ඨබ්බො. න හි ගබ්භසෙය්යක-සද්දෙන සමාසභූතං අභාව-සද්දං ඉධ ආනෙතුං සක්කාති.

748. ගහිතාගහණෙනෙත්ථ, එකාදස භවන්ති තෙති එකස්මිං කලාපෙ ගහිතරූපානං අපරකලාපෙ අග්ගහණවසෙන සුද්ධට්ඨකං, ජීවිතං, කායපසාදො, වත්ථුරූපන්ති අභාවකස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ එකාදස රූපානි භවන්ති, සභාවකස්ස පන ද්වීසු භාවෙසු එකෙන සහ ද්වාදස රූපානි හොන්ති. එසෙව ච නයොති වුත්තෙසු, වක්ඛමානෙසු ච පටිසන්ධික්ඛණිකකලාපෙසු අග්ගහිතග්ගහණෙන රූපග්ගහණෙ නයො එසෙව ඤෙය්යො.

749. නනු ච ‘‘සබ්බෙසු දසකෙසූ’’ති වුත්තං, කථං පන තෙ දසකා ජානිතබ්බාති ආහ ‘‘ජීවිතෙනා’’තිආදි. සුද්ධකමට්ඨකන්ති චත්තාරි මහාභූතානි, තන්නිස්සිතා ච වණ්ණගන්ධරසඔජාති ඉදං ජීවිතාදිනා අසම්මිස්සං සුද්ධට්ඨකං. ඉමානියෙව හි අට්ඨ කත්ථචි අවිනිබ්භොගවසෙනපි පවත්තිතො අවිනිබ්භොගරූපානි අවකංසතො එකො කලාපොති ච වුච්චති. ආචරියජොතිපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘නිප්ඵන්නානිප්ඵන්නවසෙන දස රූපානි අවිනිබ්භොගවුත්තිකානි එකො කලාපො’’ති වත්වා පුන තංසමත්ථනත්ථං ඉදං වුත්තං –

‘‘අවිනිබ්භොගවුත්තීනි, චතුජානෙකලක්ඛණා;

නිප්ඵන්නානට්ඨ වා තෙසු, හිත්වාන කායලක්ඛණෙ’’ති.

750. කායදසකන්ති කායො දසමො එත්ථාති කායදසකං, අසාධාරණෙන වා කායෙන ලක්ඛිතං දසකං කායදසකං. එස නයො චක්ඛුදසකාදීසු. පරියාපුටං ඤාතං, කථිතන්ති වා අත්ථො.

752-3. කාමාවචරදෙවෙසු ¶ ¶ සබ්බකාලං පටිසන්ධිපවත්තීසු සත්තතියා රූපානං ලබ්භනතො වුත්තං ‘‘නිච්චං රූපානි සත්තතී’’ති. න හි තෙ කදාචිපි විකලින්ද්රියා, අභාවකා වා හොන්ති. ‘‘මනුස්සෙසු ඔපපාතිකසත්තාන’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තෙපි ආදිකප්පිකානං භාවදසකස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ අභාවතො තෙසං සට්ඨි රූපානීති වෙදිතබ්බං. ජීවිතනවකම්පි ඔපපාතිකානං, සංසෙදජානඤ්ච කාමාවචරසත්තානං පවත්තෙයෙව හොති තස්ස පාචකග්ගිනා සහවුත්තිත්තා, තස්ස ච අජ්ඣොහටාහාරසන්නිස්සයෙන සම්භවතො. සංසෙදජානම්පි පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගානං නිබ්බත්තනතො ඔපපාතිකෙහි විසෙසො නත්ථීති තෙසං විසුං අග්ගහණං. විභඞ්ගෙපි හි –

‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි දසායතනානි, කස්සචි අපරානි දසායතනානි, කස්සචි නවායතනානි, කස්සචි සත්තායතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1009) –

ඉමස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘ඔපපාතිකසත්තාන’’න්තිආදිනා ඔපපාතික-ග්ගහණමෙව කතං, න සංසෙදජ-ග්ගහණං. තඤ්ච පරිපුණ්ණායතනානං සංසෙදජානං ඔපපාතිකෙසු සඞ්ගණ්හනතො. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සංසෙදජයොනිකා පරිපුණ්ණායතනභාවෙන ඔපපාතිකසඞ්ගහං කත්වා වුත්තා’’ති. පධානාය වා යොනියා සබ්බපරිපුණ්ණායතනයොනිං දස්සෙතුං ‘‘ඔපපාතිකසත්තාන’’න්ති වුත්තං.

754-5. චක්ඛුසොතවත්ථුවසාති චක්ඛුදසකසොතදසකවත්ථුදසකවසා. ආනන්දාචරියො පනෙත්ථ ‘‘රූපධාතුයං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහ චක්ඛුසොතවත්ථුසත්තකානං ජීවිතඡක්කස්සාති චතුන්නං කලාපානං වසෙන සත්තවීසති ¶ රූපානි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ ගන්ධරසාහාරානං පටික්ඛිත්තත්තා’’ති වත්වා පුන තං සමත්ථෙන්තො ‘‘පාළියඤ්හි ‘රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ ඨපෙත්වා අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති, පඤ්ච ධාතුයො පාතුභවන්තී’ති (විභ. 1015) වුත්තං. තථා ‘රූපධාතුයා ඡ ආයතනානි නව ධාතුයො’ති (විභ. 994) සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන තත්ථ විජ්ජමානායතනධාතුයො දස්සෙතුං වුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච ඝානායතනාදීනං විය ගන්ධායතනාදීනඤ්ච තත්ථ භාවො පටික්ඛිත්තො ‘අත්ථි තත්ථ ඝානායතනන්ති? ආමන්තා. අත්ථි තත්ථ ගන්ධායතනන්ති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’තිආදිනා (කථා. 520). න ච අඵොට්ඨබ්බායතනානං පථවීධාතුආදීනං විය අගන්ධරසායතනානං ගන්ධරසානං තත්ථ භාවො සක්කා වත්තුං ඵුසිතුං සක්කුණෙය්යතාවිනිමුත්තස්ස පථවීආදිසභාවස්ස විය ගන්ධරසායතනභාවවිනිමුත්තස්ස ගන්ධරසභාවස්ස ¶ අභාවා. යදි ච ඝානසම්ඵස්සාදීනං කාරණභාවො නත්ථීති තානි ආයතනානීති න වුච්චෙය්යුං, ධාතුසද්දො පන නිස්සත්තනිජ්ජීවවිභාවකොති ගන්ධධාතුරසධාතූති අවචනෙ කාරණං නත්ථි. ධම්මසභාවො ච නෙසං එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බො සභාවධාරණාදිලක්ඛණතො අඤ්ඤස්ස අභාවා. ධම්මානඤ්ච ආයතනභාවො එකන්තතො යමකෙ වුත්තො ‘ධම්මො ආයතනන්ති? ආමන්තා’ති (යම. 1.ආයතනයමක.13), තස්මා තෙසං ගන්ධරසායතනභාවාභාවෙපි කොචි ආයතනභාවො වත්තබ්බො. යදි ච ඵොට්ඨබ්බභාවතො අඤ්ඤො පථවීආදිභාවො විය ගන්ධරසභාවතො අඤ්ඤො තෙසං කොචි සභාවො සියා, තෙසං ධම්මායතනසඞ්ගහො. ගන්ධරසභාවෙ, පන ආයතනභාවෙ ච සති ගන්ධො ච සො ආයතනඤ්ච ගන්ධායතනං, රසො ච සො ආයතනඤ්ච රසායතනන්ති ඉදමාපන්නමෙවාති ගන්ධරසායතනභාවො ච න සක්කා නිවාරෙතුං, ‘තයො ආහාරා’ති ¶ (විභ. 1015) වචනතො කබළීකාරාහාරස්ස තත්ථ අභාවො විඤ්ඤායති, තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා ගන්ධරසොජා හිත්වා රූපගණනා කාතබ්බා. එවඤ්හි ධම්මතා න විලොමතා හොතී’’ති වදති.

ආචරියජොතිපාලධම්මපාලත්ථෙරා පන තං පටික්ඛිපන්ති. තථා ච වුත්තං තෙහි ‘‘රූපාවචරසත්තානං ඝානජිව්හායතනාභාවතො විජ්ජමානාපි ගන්ධරසා ආයතනකිච්චං න කරොන්තී’’ති, තෙ අනාමසිත්වා පාළියං ‘‘පඤ්චායතනානි පාතුභවන්තී’’ති ‘‘ඡ ආයතනානී’’ති (විභ. 993-994) ච ආදි වුත්තං. ‘‘තයො ආහාරා’’ති ච අජ්ඣොහරිතබ්බස්ස ආහාරස්ස අභාවෙන ඔජට්ඨමකරූපසමුට්ඨාපනසඞ්ඛාතස්ස ආහාරකිච්චස්ස අකරණතො, න සබ්බෙන සබ්බං ගන්ධරසානං, ඔජාය ච අභාවතො. ඉති විසයිනො කිච්චස්ස අභාවෙන විසයො කිච්චභාවධම්මො න වුත්තො. යස්මිඤ්හි භවෙ විසයී නත්ථි, තස්මිං තංහෙතුකො නිප්පරියායෙන විසයස්ස ආයතනභාවො නත්ථීති විජ්ජමානස්සාපි අවචනං, යථා තත්ථෙව රූපභවෙ පථවීතෙජොවායොධාතූනං ඵොට්ඨබ්බායතනභාවෙන. යස්ස පන යත්ථ වචනං, තස්ස තත්ථ විසයීසබ්භාවහෙතුකො නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො වුත්තො, යථා තත්ථෙව රූපායතනස්ස. යදි විසයීසබ්භාවහෙතුකො විසයස්ස නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො, කථමසඤ්ඤසත්තානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්ති. අසඤ්ඤසත්තානඤ්හි චක්ඛායතනං නත්ථි. අථ තදභාවෙන රූපායතනං අඤ්ඤෙසං අවිසයොති? නායං විරොධො. යෙන අධිප්පායෙන රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධායතනාදීනං අවචනං, තෙන න රූපායතනස්සාපි අවචනන්ති අසඤ්ඤීනං එකං ආයතනං න වත්තබ්බං. යථාසකඤ්හි ඉන්ද්රියගොචරභාවාපෙක්ඛාය යෙසං නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො අත්ථි, තෙසු ¶ නිද්දිසියමානෙසු ¶ තදභාවතො රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධාදිකෙ විසුං ආයතනභාවෙන අවත්වා ධම්මසභාවානතිවත්තනතො, මනොවිඤ්ඤාණස්ස ච විසයභාවූපගමනතො ධම්මායතනන්තොගධෙ කත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති පාළියං වුත්තං. එතදත්ථඤ්හි ධම්මායතනන්ති සාමඤ්ඤතො නාමකරණං පිට්ඨිවට්ටකානි වා තානි කත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති වුත්තං. යෙන ච පන අධිප්පායෙන අසඤ්ඤීනං රූපායතනං වුත්තං, තෙන සඤ්ඤීනං, අසඤ්ඤීනම්පි ගන්ධායතනාදීනං විසුං ගහණං කාතබ්බන්ති ඉමස්ස නයස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1017) වුත්තං.

අසතිපි හි තත්ථ අත්තනො ඉන්ද්රියෙසු රූපස්ස වණ්ණායතනසභාවාතික්කමො නත්ථෙවාති තං රූපායතනන්ත්වෙව වුච්චති. ඉමිනා ච නයදස්සනෙන ගන්ධාදීනි තීණි පක්ඛිපිත්වා සඤ්ඤීනං අට්ඨ ආයතනානි, අසඤ්ඤීනං පඤ්චාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා රූපලොකෙ ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යතාය පථවීආදීනං බ්රහ්මූනං වචීඝොසො එව ච න සියා. න හි පටිඝට්ටනනිඝංසනමන්තරෙන සද්දප්පවත්ති අත්ථි, න ච ඵුසනසභාවානං කත්ථචි අඵුසනසභාවතා සක්කා විඤ්ඤාතුං, ඵොට්ඨබ්බායතනස්ස ච භූතත්තයස්ස අභාවෙ රූපභවෙ රූපායතනාදීනම්පි සම්භවො එව න සියා, තස්මා ඵුසිතුං සක්කුණෙය්යතායපි පථවීආදීනං තත්ථ කායින්ද්රියාභාවෙන තෙසං ඵොට්ඨබ්බභාවො න වුත්තො. එවඤ්ච කත්වා රූපධාතුයං තෙසං සප්පටිඝතාවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනසප්පටිඝං එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… ද්වෙ මහාභූතා’’තිආදි.

පටිඝො ච නාම භූතත්තයස්ස කායපසාදං පති තන්නිස්සයභූතඝට්ටනං ද්වාරෙන අභිමුඛභාවො, ඉධ පන තංසභාවතා, සො ච ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යභාවො ඝට්ටනාය ¶ අභාවතො නත්ථි. යදි තත්ථ අසතිපි විසයිම්හි රූපායතනම්පි ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙ ආයතනානී’’ති වුත්තං, අථ කස්මා ගන්ධායතනාදීනි ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති න වුත්තන්ති? නයදස්සනවසෙන දෙසනා පවත්තාති වුත්තොවායමත්ථො. අථ වා තත්ථ රූපායතනස්සෙව වචනං කදාචි අඤ්ඤභූමිකානං පසාදස්ස විසයභාවං සන්ධාය, න පන ඉතරෙසං අභාවතො, නාපි පරියායෙන ගන්ධායතනාදීනං ආයතනභාවාභාවතො.

අසඤ්ඤීනඤ්හි රූපායතනං සමානතලවාසීනං වෙහප්ඵලානං, උපරිභූමිකානඤ්ච සුද්ධාවාසානං පසාදස්ස ¶ විසයභාවං ගච්ඡති, න පන ගන්ධරසාති තෙසංයෙව තත්ථ අවචනං යුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච නිප්පරියායෙන ගන්ධායතනාදීනං අත්ථිභාවං පරිජානන්තං සන්ධාය පටිසෙධො කතො. යදිපි චෙතං වචනං තත්ථ ගන්ධායතනාදීනං අභාවවිභාවනං න හොති, අත්ථිභාවදීපනම්පි පන අඤ්ඤවචනං නත්ථෙවාති? නයිදමෙවං අට්ඨකථාසු තත්ථ තෙසං අත්ථිභාවස්ස නිද්ධාරෙත්වා වුත්තත්තා. යඤ්හි අට්ඨකථාවචනං පාළියා න විරුජ්ඣති, තං පාළි විය පමාණභූතං අවිගරහිතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනා ආගතත්තා. තත්ථ සියා ‘‘යං පාළියා න විරුජ්ඣති අට්ඨකථාවචනං, තං පමාණං, ඉදං පන විරුජ්ඣතී’’ති? නයිදමෙවං, යථා න විරුජ්ඣති, තථා පටිපාදිතත්තා. චක්ඛාදීනං ආයතනානං, තන්නිස්සයානඤ්ච විඤ්ඤාණානං සත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනත්ථං භගවතො ධාතුදෙසනාති ආයතනභාවෙන වුත්තානංයෙව ධාතුභාවදීපනතො ධාතුභාවස්සාපි තෙසං අවචනං යුජ්ජති එව, තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා චක්ඛුදසකාදිවසෙන ඉධ රූපගණනා කතාති න එත්ථ ධම්මතාවිලොමනාසඞ්කාය ඔකාසොති වෙදිතබ්බන්ති.

756. ජච්චන්ධබධිරාති ¶ ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං දීඝකරණං. න හි ජච්චන්ධබධිරඅඝානරහිතෙ නපුංසකෙ වත්ථුකායජිව්හාදසකවසෙන ඉධ තිංසාති යුජ්ජති, ඉදඤ්ච ‘‘ඔපපාතිකස්ස ජච්චන්ධබධිරඝානරහිතෙ නපුංසකෙ ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්තී’’ති අට්ඨකථාවාදං ගහෙත්වා වුත්තං. ආනන්දාචරියො පන තං ‘‘පාළියා න සමෙතී’’ති වත්වා පටික්ඛිපති. තථා චාහ ‘‘නෙතං පාළියා සමෙතී’’ති. න හි පාළියං කාමාවචරානං සංසෙදජොපපාතිකානං අඝානකානං උප්පත්ති වුත්තා.

ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ හි –

‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි දසායතනානි, කස්සචි අපරානි දසායතනානි, කස්සචි නවායතනානි, කස්සචි සත්තායතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1009) –

වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති. යදි හි අඝානකස්සාපි උපපත්ති සියා, තික්ඛත්තුං ‘‘දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා, තික්ඛත්තුඤ්ච ‘‘නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති, න චෙතං වුත්තං. යමකෙ ච ඝානජිව්හානං සහප්පවත්ති වුත්තාති තං උපපරික්ඛිත්වා ¶ ගහෙතබ්බන්ති. අයඤ්හෙත්ථ ආචරියස්ස අධිප්පායො – ධම්මහදයවිභඞ්ගපාළියඤ්හි ‘‘එකාදසා’’ති පරිපුණ්ණායතනස්ස සද්දායතනවජ්ජානි එකාදසායතනානි වුත්තානි, ‘‘කස්සචි දසායතනානී’’ති අන්ධස්ස චක්ඛායතනවජ්ජානි, ‘‘අපරානි දසායතනානී’’ති බධිරස්ස සොතායතනවජ්ජානි, ‘‘නවායතනානී’’ති අන්ධබධිරස්ස චක්ඛුසොතවජ්ජානි, ‘‘සත්තායතනානී’’ති ගබ්භසෙය්යකස්ස රූපගන්ධරසකායඵොට්ඨබ්බමනධම්මායතනවසෙන වුත්තං. යදි චක්ඛුසොතඝානවිකලොපි උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස අට්ඨෙවායතනානි ¶ වත්තබ්බානි සියුං, න ච වුත්තං ‘‘අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති, තස්මා නත්ථෙව චක්ඛුසොතඝානවිකලො. සති අඝානකඋපපත්තියං පුනපි ‘‘කස්සචි අපරානි දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා. තථා ච සති යථා අන්ධබධිරස්ස වසෙන ‘‘කස්සචි නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති එකවාරං වුත්තං, එවං අන්ධාඝානකස්ස, බධිරාඝානකස්ස ච වසෙන ‘‘කස්සචි අපරානි නවායතනානි, කස්සචි අපරානි නවායතනානී’’ති වත්තබ්බං සියා. කාමභවෙ අජිව්හස්ස සත්තස්සාභාවතො, ඝානජිව්හායතනානං සහප්පවත්තිවචනතො ච තත්ථෙව කාමධාතුයං අඝානකස්සාසම්භවොති.

ජොතිපාලත්ථෙරාදයො පන ‘‘සංසෙදජස්ස ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංසරූපානි උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං, න ඔපපාතිකස්ස. ධම්මහදයවිභඞ්ගපාළියඤ්ච ‘උපපත්තික්ඛණෙ’ති වුත්තත්තා ඔපපාතිකස්සෙව වසෙන නයො නීතො. යමකට්ඨකථායඤ්ච වුත්තං ‘කාමධාතුයං අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථි. යදි භවෙය්ය, කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තීති වදෙය්යා’ති, යම්පි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ ‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්තී’තිආදීනං නිද්දෙසෙ ‘ඔපපාතිකානං පෙතාන’න්තිආදිනා ඔපපාතික-ග්ගහණමෙව කතං, න පන සංසෙදජ-ග්ගහණං, තං පරිපුණ්ණායතනානංයෙව සංසෙදජානං ඔපපාතිකෙසු සඞ්ගහවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘සංසෙදජයොනිකා පරිපුණ්ණායතනභාවෙන ඔපපාතිකසඞ්ගහං කත්වා වුත්තා’ති, පධානාය වා යොනියා සබ්බං පරිපුණ්ණායතනං යොනිං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘ඔපපාතිකාන’න්ති වුත්තන්ති ච, තස්මා න කොචි පාළිවිරොධො’’ති වදන්ති.

අපරෙ පනාහු – ‘‘කාමධාතුයං අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථි. යදි භවෙය්ය, කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තීති ¶ වදෙය්යාති ඉදං මනුස්සෙසු සංසෙදජොපපාතිකානං වසෙන වුත්තං, තෙ පරිපුණ්ණායතනාව ¶ . කෙසඤ්චි පන අඝානකකීටානං අත්ථිභාවතො අපායෙසු සංසෙදජොපපාතිකෙ සන්ධායෙතං වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තං ආනන්දාචරියාදීනං මතෙන පටික්ඛෙපාරහමෙවාති.

757-8. උක්කංසස්සාවකංසස්ස අන්තරෙති ‘‘සත්තතී’’ති වුත්තඋක්කංසපරිච්ඡෙදස්ස, ‘‘තිංසා’’ති වුත්තඅවකංසපරිච්ඡෙදස්ස ච මජ්ඣෙ. අනුරූපතො…පෙ… විභාවිනාති ජාතිඅන්ධස්ස සට්ඨි රූපානි චක්ඛුදසකාභාවතො, තථා බධිරස්ස සොතදසකාභාවතො, අන්ධබධිරස්ස පන පණ්ණාස චක්ඛුසොතදසකාභාවතොතිආදිනා නයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාය පරිපුණ්ණා පරිපුණ්ණානං රූපානං පාණීනං වසෙන රූපානං සමුප්පත්ති විඤ්ඤාතබ්බාති අත්ථො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙවාති.

759-60. එවං තීසු භවෙසු පටිසන්ධියං රූපප්පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පවත්තියං දස්සෙතුං ‘‘සත්තවීසති රූපානී’’තිආදි වුත්තං. කාමාවචරසත්තස්ස හි පරිපුණ්ණායතනස්ස අසති අන්ධබධිරාදිපසාදවිඝාතෙ යාව මරණචිත්තස්ස හෙට්ඨා සත්තරසමචිත්තං, තාව සත්තවීසති රූපානි පවත්තන්ති. අපරිපුණ්ණායතනස්ස පන ජච්චන්ධාදිකස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙන රූපානං හායනවඩ්ඪනානි වෙදිතබ්බානි. නනු අට්ඨවීසතියෙව රූපානි කාමභවෙ පවත්තන්තීති ආහ ‘‘අප්පවත්තනතො’’තිආදි.

ඝානං…පෙ… න විජ්ජරෙති කාමවිරාගභාවනාවසෙන ගන්ධාදිග්ගාහකෙසු පසාදෙසු විරත්තා හොන්තීති ඝානාදිත්තයං නත්ථි. චක්ඛුසොතෙසු පන අනුත්තරදස්සනාදිඅත්ථං විරත්තා න හොන්තීති තානි තෙසං උප්පජ්ජන්ති. භාවද්වයං කාමරාගූපනිස්සයත්තා න උප්පජ්ජති. කෙචි පන ‘‘ලහුතාදිත්තයම්පි රූපභවෙ ¶ නත්ථි දන්ධත්තකරාදිධාතුක්ඛොභාභාවතො. සති හි තාදිසෙ ධාතුක්ඛොභෙ තප්පටිපක්ඛෙහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බ’’න්ති වදන්ති, තං අකාරණං. න හි වූපසමෙතබ්බපච්චනීකාපෙක්ඛො තබ්බිරොධිධම්මුප්පාදො. තථා සති සහෙතුකකිරියචිත්තුප්පාදෙසු කායලහුතාදීනං අභාවො එව සියා, තස්මා පඤ්චෙව රූපානි සඤ්ඤීබ්රහ්මානං න උප්පජ්ජන්ති, අවසෙසානි තෙවීසති රූපානි උප්පජ්ජන්ති. අසඤ්ඤීබ්රහ්මානං පන පඤ්ච පසාදරූපානි, භාවද්වයං, හදයවත්ථු, විඤ්ඤත්තිද්වයං, ලහුතාදිත්තයන්ති තෙරස රූපානි වජ්ජෙත්වා අවසෙසානි පන්නරස උප්පජ්ජන්ති.

761. චතුසන්තතීති ¶ චතුන්නං පච්චයානං වසෙන චතුසන්තතිරූපානි. රූපෙ හොන්ති තිසන්තතීති බ්රහ්මානං අනාහාරභාවෙන ආහාරජරූපානං අභාවතො තිස්සො සන්තතියො. ද්විසන්තතීති චිත්තජාහාරජානං අභාවතො ද්වෙ සන්තතියො. බහිද්ධා එකසන්තතීති කම්මජාදීනං තිස්සන්නම්පි අභාවතො උතුජසන්තතියෙව.

762-4. එවං පටිසන්ධිපවත්තීසු රූපානං ගණනපරිච්ඡෙදං වත්වා ඉදානි තත්ථ නෙසං උප්පත්තික්කමං දස්සෙතුං ‘‘රූපං නිබ්බත්තමාන’’න්තිආදි වුත්තං. සබ්බෙසන්ති කාමරූපභවිකානං සබ්බසත්තානං. පටිසන්ධික්ඛණෙ පනාති එත්ථ දසකත්තයං හොතීති පාඨසෙසො. තෙනාහ ‘‘යථෙවා’’තිආදි. පටිසන්ධික්ඛණෙ දසකත්තයං හෙට්ඨා වුත්තම්පි ‘‘තඤ්ච ඛො සන්ධිචිත්තස්සා’’තිආදිකං විසෙසං දස්සෙතුං පුන වුත්තං. චිත්තස්ස තීසු ඛණෙසු කම්මජරූපානං සමුප්පත්තිතො ආහ ‘‘තථෙවා’’තිආදි. තිංස තිංසෙවාති තිංස තිංසෙව කම්මජරූපානි.

ආනන්දාචරියො පන ‘‘චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණමෙව නත්ථි, භඞ්ගක්ඛණෙ ච රූපුප්පාදො නත්ථීති චතුසමුට්ඨානිකානිපි රූපානි චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව හොන්තී’’ති ආහ. වුත්තඤ්හි තෙන ¶ – යො චෙත්ථ චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණො වුත්තො, සො ච අත්ථි නත්ථීති විචාරෙතබ්බො. චිත්තයමකෙ හි ‘‘උප්පන්නං උප්පජ්ජමාන’’න්ති (යම. 2.චිත්තයමක.81) එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං නො ච උප්පජ්ජමාන’’න්ති (යම. 2.චිත්තයමක.81) එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ චා’’ති. තථා’’න උප්පජ්ජමානං න උප්පන්න’’න්ති එත්ථ ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ න උප්පජ්ජමානං නො ච න උප්පන්න’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ චා’’ති. එවං ‘‘න නිරුද්ධං න නිරුජ්ඣමාන’’න්ති එතෙසං පරිපුණ්ණවිස්සජ්ජනෙ ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ අනාගතඤ්චා’’ති වත්වා ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං, අතික්කන්තකාලවාරෙ ච ‘‘භඞ්ගක්ඛණෙ චිත්තං උප්පාදක්ඛණං වීතික්කන්ත’’න්ති (යම. 2.චිත්තයමක.83) වත්වා ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං ඨිතික්ඛණාභාවං චිත්තස්ස දීපෙති. සුත්තෙපි හි ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති (අ. නි. 3.47) තස්සෙව එකස්ස අඤ්ඤථත්තාභාවතො යස්සා අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති, සා සන්තතිට්ඨිතීති න න සක්කා වත්තුං. විජ්ජමානං තංඛණද්වයසමඞ්ගී ඨිතන්ති. යො චෙත්ථ චිත්තස්ස නිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදො වුත්තො, සො ච විචාරෙතබ්බො. කස්මා? ‘‘යස්ස වා පන සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති? නො’’ති (යම. 1.සච්චයමක.136) වුත්තන්ති, න ¶ ච චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව සන්ධාය පටික්ඛෙපො කතොති සක්කා විඤ්ඤාතුං චිත්තසමුට්ඨානරූපාධිකාරස්ස අභාවාති.

ආචරියස්ස හි අයමධිප්පායො – උප්පන්නඋප්පජ්ජමානවාරාදීසු ‘‘ඨිතික්ඛණෙ’’ති අවචනං ‘‘චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණං නාම නත්ථී’’ති ඉමමත්ථං දීපෙති. න හි යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මෙ ලබ්භමානස්ස අවචනෙ කාරණං දිස්සති. න කෙවලං අභිධම්මෙ අවචනමෙව චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණභාවජොතකං, අපිච ඛො ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති එවමාගතා සුත්තන්තපාළිපි. අඤ්ඤථත්තං නාම පුබ්බාපරවිසෙසො. අපිච යථා භූතො ධම්මො උප්පජ්ජති, කිං තථා භූතොව භිජ්ජති, උදාහු ¶ අඤ්ඤථා භූතො. යදි තථා භූතොව භිජ්ජති, න ජරතාය සම්භවො. අඤ්ඤථා භූතො, අඤ්ඤො එව සොති සබ්බථාපි ඨිතික්ඛණස්ස අභාවොයෙව. යදි ච චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ රූපං උප්පජ්ජෙය්ය, තං දුක්ඛසච්චන්ති කත්වා ‘‘නො’’ති වත්තුං න සක්කා, වුත්තඤ්ච, තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘චිත්තස්ස නිරොධක්ඛණෙ රූපුප්පාදො නත්ථී’’ති.

ආචරියජොතිපාලධම්මපාලත්ථෙරානං පනෙතං නක්ඛමති. තෙහි ‘‘එකධම්මාධාරභාවෙපි උප්පාදනිරොධානං අඤ්ඤො උප්පාදක්ඛණො, අඤ්ඤො නිරොධක්ඛණො. උප්පාදාවත්ථඤ්හි උපාදාය උප්පාදක්ඛණො, නිරොධාවත්ථං උපාදාය නිරොධක්ඛණො. උප්පාදාවත්ථාය ච භින්නා නිරොධාවත්ථාති එකස්මිංයෙව ච සභාවධම්මෙ යථා ඉච්ඡිතබ්බා, අඤ්ඤථා අඤ්ඤොයෙව ධම්මො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො නිරුජ්ඣතීති ආපජ්ජෙය්ය, එවං නිරොධාවත්ථාය විය නිරොධාභිමුඛාවත්ථායපි භවිතබ්බං, සා ඨිති ජරතා චා’’ති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං.

යදි එවං, කස්මා පාළියං ඨිතික්ඛණො න වුත්තොති? විනෙය්යජ්ඣාසයානුරොධෙන නයදස්සනවසෙන පාළිගතීති වෙදිතබ්බාති. අභිධම්මදෙසනාපි හි කදාචි විනෙය්යජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තති, යථා රූපස්ස උප්පාදො ‘‘උපචයො සන්තතී’’ති භින්දිත්වා දෙසිතො. හෙතුසම්පයුත්තදුකාදිදෙසනා චෙත්ථ නිදස්සිතබ්බා. ‘‘යස්ස වා පනා’’තිආදිපුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ ච අරූපලොකං චිත්තසමුට්ඨානරූපං වා සන්ධාය ‘‘නො’’ති සක්කා වත්තුං. අයඤ්හි යමකදෙසනාය පකති, යදිදං යථාසම්භවයොජනාති. අථ වා පච්චාසත්තිඤායෙන යං සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තෙන යං දුක්ඛසච්චං උප්පාදෙතබ්බං චිත්තචෙතසිකතප්පටිබද්ධරූපසඞ්ඛාතං, තස්ස ¶ තදා උප්පත්ති නත්ථීති ‘‘නො’’ති විස්සජ්ජනං, න සබ්බස්ස වචනතො, තස්මා න ¶ සක්කා චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ ච රූපුප්පාදනං පටික්ඛිපිතුන්ති වදන්ති.

උතුජරූපානි පන පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය අට්ඨකනවකවසෙන උප්පජ්ජන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ හි උප්පන්නානං කම්මජරූපානං අබ්භන්තරෙ සහුප්පාදඑකනිරොධතෙජොධාතු ඨානං පත්වා තස්ස ඨිතික්ඛණෙ අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති, තත්ථ උප්පන්නා තෙජොධාතු පටිසන්ධිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ, තත්ථ උප්පන්නා පඨමභවඞ්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙති එවමාදිනා අට්ඨකං, කදාචි සද්දපාතුභාවකාලෙ තෙන සහ සද්දනවකඤ්ච උප්පජ්ජති. චිත්තජරූපානි ච පටිසන්ධිතො අනන්තරං පඨමභවඞ්ගතො පට්ඨාය රූපජනකචිත්තානං උප්පාදක්ඛණෙ අට්ඨකවසෙන, සද්දපාතුභාවාදිකාලෙ සද්දනවකාදිවසෙන ච පවත්තන්ති. ආහාරජානි පන එකස්ස, ද්වින්නං වා සත්තාහානං අතික්කමෙන නිබ්බත්තන්ති. නනු ච අජ්ඣොහටාහාරපච්චයෙන ආහාරො රූපං සමුට්ඨාපෙති, ගබ්භෙ සයන්තස්ස ච කුතො අජ්ඣොහරණාහාරොති? සමාතිතො. මාතරා හි භුත්තං කුච්ඡිගතස්ස සරීරෙ අබ්භඤ්ජනං විය ආහාරකිච්චං කරොති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යඤ්චස්ස භුඤ්ජතී මාතා,

අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති,

මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. (සං. නි. 1.235);

තස්මා මාතරා අජ්ඣොහටාහාරෙන අනුග්ගහිතෙ සරීරෙ අබ්භන්තරිකා ඔජා ලද්ධප්පච්චයා රූපං සමුට්ඨාපෙති, චක්ඛුසොතඝානජිව්හාදසකා පන පඤ්චපසාදාවත්ථං අතික්කම්ම පච්ඡා සත්තමෙ සත්තාහෙ උප්පජ්ජන්ති, ‘‘එකාදසමෙ සත්තාහෙ’’ති (යම. මූලටී. ආයතනයමක 22-254) ආනන්දාචරියො අවොච. අයමෙත්ථ ගබ්භසෙය්යකානං රූපප්පවත්තිනයො.

ඔපපාතිකානම්පි ¶ පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානානි සත්තති රූපානි උප්පජ්ජන්ති, තථෙවස්ස ඨිතික්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ ච සත්තති සත්තතීතිආදිනා වුත්තනයෙන උක්කංසාවකංසතො කාමභවිකසත්තානං, රූපීබ්රහ්මානඤ්ච යථාවුත්තනයෙනෙව යථානුරූපං කම්මසමුට්ඨානානං, උතුසමුට්ඨානානඤ්ච පවත්ති වෙදිතබ්බා. ආහාරජරූපං පන කාමාවචරානං සබ්බපඨමං ¶ අත්තනො මුඛගතඛෙළං අජ්ඣොහරණකාලෙ උප්පජ්ජති. සඤ්ඤීබ්රහ්මානං තං සබ්බෙන සබ්බං නත්ථි. අසඤ්ඤීනඤ්ච චිත්තජාහාරජානි නත්ථෙවාති අයං විසෙසො. එවං උප්පජ්ජමානෙසු ච පනෙතෙසු රූපෙසු යං චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං, තං අත්තනා සහුප්පන්නචිත්තං ආදිං කත්වා සත්තරසමචිත්තස්ස නිරොධක්ඛණෙ නිරුජ්ඣති, ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං අට්ඨාරසමස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣති, භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං ඉමස්ස ඨිතික්ඛණෙ නිරුජ්ඣතීති එවං උප්පජ්ජන්තං, නිරුජ්ඣන්තඤ්ච යාව මරණචිත්තස්ස හෙට්ඨා සත්තරසමචිත්තං, තාව යථාරහං චතුසන්තතිආදිවසෙන පවත්තතීති. ආසන්නමරණස්ස පන චුතිතො සත්තරසමචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණමාදිං කත්වා කම්මජරූපං න සමුට්ඨාති. යදි සමුට්ඨාති, මරණං න සියා අනුපච්ඡින්නත්තා කම්මජරූපානං. කම්මජරූපසමුච්ඡෙදෙ හි ‘‘මතො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්හි –

‘‘ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිමං;

අපවිද්ධො තදා සෙති, නිරත්ථංව කලිඞ්ගර’’න්ති. (සං. නි. 3.95);

සත්තරසමෙන සහ උප්පන්නඤ්ච තං චුතිචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣති, අපරඤ්ච න උප්පජ්ජති. ආයුක්ඛයා, කම්මක්ඛයා, උභයක්ඛයා, උපක්කමෙන වා කස්සචීති එවං කම්මජරූපස්සෙව හි මරණං හොති සතිපි ආහාරජෙ, අට්ඨකථාමතෙන චිත්තජෙ ච. තම්පි අපගතජීවස්ස න උප්පජ්ජති. උතුජරූපං පන පවත්තති එව. තථා සංසෙදජානං, ඔපපාතිකානං පන සරීරනික්ඛෙපාභාවතො තම්පි න පවත්තති.

765-6. උප්පාදවයවන්තතාය ¶ නිච්චො ධුවො න හොතීති අනිච්චො, නිච්චඛණිකතාය වා න ඉච්චො සස්සතාදිවසෙන අනුපගන්තබ්බොති අනිච්චො. අයඤ්හි විනාසො ජනකපච්චයතො අඤ්ඤහෙතුනිරපෙක්ඛතාය නිච්චඛණිකොව හොති. ධුවසාරවිරහිතත්තා අද්ධුවො. අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා. උදයවයපටිපීළනෙන, දුක්ඛවත්ථුතාය ච දුක්ඛානං ඛන්ධො සමූහොති දුක්ඛක්ඛන්ධො. එවංවිධො පන සුඛෙහි අසම්මිස්සොයෙවාති ආහ ‘‘කෙවලො’’ති. කස්සචිපි වා රූපස්ස සුඛසභාවස්ස අභාවතො සකලොපි දුක්ඛක්ඛන්ධොති වුත්තං ‘‘දුක්ඛක්ඛන්ධො ච කෙවලො’’ති. පච්චයයාපනියතාය ච රොගමූලතාය ච රොගතො. සො හි යථාරහං පච්චයෙහි යාපෙතබ්බතාය යාප්යරොගො වියාති රොගතො දට්ඨබ්බො. යාප්යබ්යාධි හි රොගො, ඉතරො ආබාධො, මූලබ්යාධි විය චෙස අනුබද්ධබ්යාධීනං කිලෙසරොගාදීනං මූලභාවතො රොගතො දට්ඨබ්බො. දුක්ඛතාසූලයොගිතාය, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතාය ¶ , උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපභින්නතාය ච ගණ්ඩතො. සො හි දුක්ඛදුක්ඛතා සඞ්ඛාරදුක්ඛතා විපරිණාමදුක්ඛතාති තිවිධදුක්ඛතාසඞ්ඛාතෙන රුජ්ජනෙන යුත්තතාය, යථාරහමාරම්මණවසෙන ච සමන්නාගමවසෙන ච රාගාදිකිලෙසාසුචිවිස්සන්දනතො, අහුත්වා සම්භවනතො, උප්පත්තියා උද්ධුමාතත්තා ජරාභඞ්ගෙහි ච යථාක්කමං පරිපක්කපභින්නභාවතො ගණ්ඩසදිසොති ගණ්ඩතො දට්ඨබ්බො. අවසවත්තනතාය, අවිධෙය්යතාය ච පරතො. යථා හි පරො පතන්තො පරස්ස වසං න ගච්ඡති, එවමෙතං සුභසුඛාදිභාවෙන වසෙ වත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අවසවත්තනතො ‘‘මා ජීරථ, මා මරථා’’තිආදිනා විධාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අවිධෙය්යභාවතො පරතො දට්ඨබ්බං. බ්යාධිජරාමරණෙහි පලුජ්ජනතො, ආබ්යාසනතො ච පලොකතො. ඉදං බ්යාධිආදීහි පකාරෙහි ¶ භිජ්ජනතො, විනස්සනතො, එතෙහි එව වා ආබ්යාසනතො බ්යසනත්ථස්ස ලොක-සද්දස්ස පවිසිට්ඨස්ස ආබ්යාසනත්ථතාය පලොකතො දට්ඨබ්බං. ඡන්දන්ති රජ්ජනවසෙන පවත්තං ඡන්දං.

767. ධම්මසෙනාපතිනාති ධම්මසෙනාය පති නායකොති ධම්මසෙනාපති, සාරිපුත්තත්ථෙරො, තෙන. හිතසඞ්ඛාතො අත්ථො එතස්සාති හිතත්ථි, තෙන. සක්කච්චාති උග්ගහණධාරණාදීසු අතන්දිතො හුත්වා.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

රූපවිභාගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.