📜

11. එකාදසමො පරිච්ඡෙදො

නිබ්බානනිද්දෙසවණ්ණනා

768-9. ආදිතො රූපානන්තරමුද්දිට්ඨං යං නිබ්බානන්ති සම්බන්ධො. තස්ස විභාවනං යථාබලං පවක්ඛාමීති සම්බන්ධො.

භවාභවන්ති භවතො භවං, ඛුද්දකං, මහන්තං වා භවං. විනනතොති සංසිබ්බනතො. තණ්හා හි සංසාරනායිකභාවෙන භවතො භවං, සුගතිදුග්ගතිවසෙන ඛුද්දකමහන්තං භවං වා අපරාපරභාවාය සංසිබ්බති, තුන්නකරණං විය කරොති. නික්ඛන්තත්තාති විසංයොගවසෙන නිස්සටත්තා. මරණපටිපක්ඛතාය, අමතසදිසතාය වා අමතං. සබ්බදුක්ඛනිස්සටත්තා පරමං සුඛං. සබ්බෙපි සඞ්ඛාරා සමන්ති උපසමන්ති අනුප්පත්තිධම්මතං ආපජ්ජන්ති එතෙනාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථො. ඛන්ධූපධිආදයො සබ්බෙපි උපධී උපද්දවා පටිනිස්සජ්ජීයන්ති එතෙනාති සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො. යස්මා තං ආගම්ම කාමතණ්හාදිභෙදා තණ්හා සබ්බසො ඛයං ගච්ඡති, විරජ්ජති, නිරුජ්ඣති ච, තස්මා තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධොති ච වුච්චති. අපිච රුජ්ඣන්ති එත්ථ සත්තා කිලෙසනිගළබන්ධාති රොධො, සංසාරස්සෙතං අධිවචනං, තතො නික්ඛන්තොති නිරොධො.

770. අධිගමාති තදනුරූපාය පටිපත්තියා අරියමග්ගෙන පටිවිජ්ඣනෙන.

රාගක්ඛයාදිභාවෙන සබ්බදුක්ඛසන්තියා පච්චයතාය, කිලෙසසන්තාපාභාවෙන ච සන්තිලක්ඛණං. අච්චුතිරසන්ති සභාවාපරිච්චජනතො අචවනසම්පත්තිකං. අස්සාසකරණරසන්ති අස්සාසකරණකිච්චං. තඤ්හි පානභොජනාදිසුඤ්ඤෙ සභයකන්තාරෙ පරිබ්භමනෙන පරිස්සන්තස්ස අද්ධිකපුරිසස්ස අස්සාසජනකභාවෙන උපට්ඨිතං වනන්තොදකං විය සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානම්පි වචනපථාතික්කන්තමහාදුක්ඛභෙරවෙ සංසාරකන්තාරෙ පරිබ්භමනෙන පරිස්සන්තස්ස යථානුරූපං පටිපත්තිමග්ගං පටිපන්නස්ස යොගාවචරස්ස අනාදිමති සංසාරෙ සුපිනන්තෙනපි අදිට්ඨපුබ්බතාය දස්සනසමකාලමෙව පරමස්සාසං ජනෙති. ඛන්ධනිමිත්තවිචිත්තතාය අවිග්ගහං හුත්වා ගය්හතීති අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. සබ්බසඞ්ඛතනිස්සරණුපායභාවතො නිස්සරණං පච්චුපට්ඨාපෙතීති නිස්සරණපච්චුපට්ඨානං.

එවං නිබ්බානස්ස ලක්ඛණාදිකං දස්සෙත්වා ඉදානි විතණ්ඩවාදිපක්ඛං දස්සෙත්වා පරිහරන්තො ආහ ‘‘එත්ථාහා’’තිආදි, න පරමත්ථතො අත්ථි අඤ්ඤත්ර පඤ්ඤත්තිමත්තතොති අධිප්පායො. කුතො පනායමභිනිවෙසොති ආහ ‘‘තිත්ථියානං…පෙ… නීයතො’’ති. යථානුරූපාය පටිපත්තියාති සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං සම්මාපටිපත්තියා. යථා හි චෙතොඤාණලාභිනො එව අරියා පරෙසං ලොකුත්තරචිත්තං ජානන්ති, තත්ථාපි ච අරහා එව සබ්බෙසං චිත්තං ජානාති, එවං නිබ්බානම්පි සීලාදිසම්මාපටිපත්තිභූතෙන උපායෙනෙව උපලබ්භතීති ‘‘නත්ථී’’ති න වත්තබ්බං අරියෙහි උපලබ්භනීයතො. යථා හි ජච්චන්ධතෙමිරිකාදීනං අදස්සනෙන ‘‘සූරියාදයො නත්ථී’’ති න වත්තබ්බා චක්ඛුමන්තානං ගොචරභාවෙන අත්ථෙවාති සිද්ධත්තා, එවමෙතම්පි බාලපුථුජ්ජනස්ස අදස්සනමත්තෙන ‘‘නත්ථී’’ති න වත්තබ්බං. අරියානං පන පඤ්ඤාචක්ඛුනො පදෙසෙනෙව උපට්ඨානතො එකන්තෙන සම්පටිච්ඡිතබ්බං ‘‘අත්ථි නිබ්බාන’’න්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො. අථ රාගාදීනං ඛයමත්තමෙව නිබ්බානන්ති චෙති සම්බන්ධො. ආයස්මතා…පෙ… ථෙරෙන දස්සිතොති සම්බන්ධො. රාගක්ඛයාදිදීපකං සුත්තං නෙය්යත්ථන්ති අධිප්පායෙන ‘‘තං න’’ඉති පටික්ඛෙපං කත්වා එකංසෙන චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා යථාරුතවසෙන පාළියා අත්ථෙ ගය්හමානෙ බහුදොසා ආපජ්ජන්තීති තෙ දස්සෙතුං ‘‘අරහත්තස්සාපී’’තිආදි වුත්තං. අරහත්තං පුට්ඨෙන තෙනෙවායස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනාති අධිප්පායො. තව මතෙනාති සාසනයුත්තිං අවිචාරෙත්වා පාළිදස්සනමත්තෙනෙව විප්පලපතො තවජ්ඣාසයෙන. න ච පනෙතං යුත්තං, තථාපීති අධිප්පායො. ලොකුත්තරඵලචිත්තස්ස රාගාදීනං ඛයමත්තතාපජ්ජනං න යුත්තං තස්ස අග්ගඵලස්ස චතුක්ඛන්ධභාවෙන පාළියං ආගතත්තා. තස්මාති යුත්තිං අවිචාරෙත්වා පාළිදස්සනමත්තෙනෙව වොහරන්තස්ස අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. බ්යඤ්ජනච්ඡායායාති විමද්දාසහභූතාය සද්දත්ථමත්තච්ඡායාය. උභින්නන්ති නිබ්බානවසෙන, අරහත්තවසෙන ච ආගතානං උභින්නං සුත්තානං. අත්ථොති අධිප්පායත්ථො.

කො පන සො අත්ථොති ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. රාගාදීනං ඛයොති රාගාදීනං අනුප්පාදනිරොධො. සො ධම්මො අක්ඛයොපි සමානො රාගාදීනං ඛයස්ස උපනිස්සයත්තා ඛයොපචාරෙන ‘‘රාගාදීනං ඛයො නිබ්බාන’’න්ති වුත්තො ‘‘තිපුසං ජරො, ගුළො සෙම්හො’’තිආදීසු ඵලූපචාරෙන වුත්තං වියාති සම්බන්ධො. කිලෙසානං අනුප්පත්තිනිරොධක්ඛයස්ස මග්ගස්ස ආරම්මණභූතං නිබ්බානං අත්ථතො ‘‘ඛයස්ස උපනිස්සයො’’ති වත්තබ්බතං ලබ්භතීති ආහ ‘‘ඛයස්ස උපනිස්සයත්තා’’ති. ඛයොපචාරෙනාති අත්තනො කාරියභූතස්ස ඛයස්ස අත්තනි උපචාරෙන තස්ස නාමවසෙනාති වුත්තං හොති. ජරකාරණං තිපුසං ජරොති වුත්තො, සෙම්හකාරණං ගුළො සෙම්හොති වුත්තො. ඛයන්තෙති රාගාදීනං පරික්ඛයාවසානෙ. ඛයොති වා මග්ගො වුච්චති ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 142) විය, තස්ස අන්තෙ නිරොධාවසානෙ උප්පන්නත්තා ඛයොති වුත්තං ඵලූපචාරෙන, සමීපූපචාරෙන වා.

සබ්බෙ බාලපුථුජ්ජනාපීති සොණසිගාලාදයො සබ්බෙපි බාලපුථුජ්ජනා සමධිගත…පෙ… භවෙය්යුං ඛණවසෙන රාගාදීනං ඛයස්ස තෙසම්පි අත්ථිතාය. තථා ච සති පටිපත්තියා නිරත්ථකභාවො ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. රාගාදික්ඛයානං බහුභාවතොති රාගාදීනං විය තෙසං ඛයානම්පි තබ්බිකාරභාවෙන බහුභාවතො. එවඤ්හි සති රාගස්ස ඛයො රාගක්ඛයො, න දොසාදීනං, තථා දොසක්ඛයොපීති අඤ්ඤො රාගක්ඛයො, අඤ්ඤො දොසක්ඛයො, අඤ්ඤො මොහක්ඛයොති තිණ්ණං අකුසලමූලානං ඛයභූතානි තීණි නිබ්බානානි, චතුන්නං උපාදානානං ඛයභූතානි චත්තාරීතිආදිනා බහූනි නිබ්බානානි නාම හොන්ති. ඉදානි ආදි-සද්දසඞ්ගහිතෙ දොසෙ දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි, උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති (අ. නි. 3.47) වචනතො වයසඞ්ඛාතො ඛයො සඞ්ඛතලක්ඛණං හොතීති වුත්තං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච නිබ්බානං භවෙය්යා’’ති. ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) වචනතො ආහ ‘‘සඞ්ඛතපරියාපන්න’’න්ති . යං පන සඞ්ඛතපරියාපන්නං, තං ඉතරසඞ්ඛතධම්මො විය අනිච්චං හොති පච්චයාධීනවුත්තිතොති ආහ ‘‘සඞ්ඛතපරියාපන්නත්තා අනිච්ච’’න්ති. ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති (දී. නි. 2.221) හි වුත්තං. එත්තාවතා ච කිං වුත්තං හොති? යදි භවතො මනොරථපරිපූරණත්ථං ඛයං නිබ්බානන්ති වදාම, අසඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණත්තා, සඞ්ඛතපටිපක්ඛස්ස සඞ්ඛතපරියාපන්නත්තා සබ්බකාලිකභාවෙන නිච්චස්ස අනිච්චතා, තතො ච පරමසුඛස්ස දුක්ඛතා ච ආපජ්ජෙය්යාති වුත්තං හොති.

එත්තාවතා භඞ්ගක්ඛයස්ස නිබ්බානදොසං දස්සෙත්වා ඉදානි අනුප්පාදක්ඛයස්ස තබ්භාවං නිසෙධෙතුං ‘‘යදි ඛයො නිබ්බානං භවෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. පඨමමග්ගස්ස අනන්තරපච්චයභූතං ඤාණං ගොත්රභු නාම. සෙසමග්ගපුරෙචරං වොදානං නාම. ඵලසමාපත්තිපුරෙචරං අනුලොමං නාම. තං පන සඞ්ඛාරාරම්මණමෙවාති ඉධ න ගහිතං. භද්රමුඛාති පරස්ස අනුනයවචනං. ‘‘ඛීයන්තී’’ති වත්තමානනිද්දෙසෙන ඉදානි ඛීයමානතං පුච්ඡති. එස නයො සෙසෙසුපි. උපධාරෙත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. ‘‘ගොත්රභු…පෙ… මුඛා’’ති පුච්ඡාය ‘‘රාගාදීනං ඛයමෙව වදාමී’’ති තයා දින්නපටිවචනස්ස අවිරුජ්ඣනවසෙන සතිපුරෙක්ඛාරං කථෙහීති අධිප්පායො. ගොත්රභුචිත්තාදීනං ගොත්රභුවොදානමග්ගානං. ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසානං අනුප්පාදනිරොධස්ස අභාවතො ආහ ‘‘රාගාදයො ඛීයිස්සන්තී’’ති. ඵලමෙවාති කිලෙසානං ඛීණකාලෙ උප්පජ්ජමානං ඵලචිත්තමෙව. ආරම්මණං අපස්සන්තොති ගොත්රභුආදීනං වත්තබ්බාරම්මණං අපස්සන්තො. අථ වා ඉතරෙසං ආරම්මණභාවෙ සති ගහෙතබ්බපච්චයං අපස්සන්තො.

‘‘අපිචා’’තිආදි පරියායන්තරෙනපි අනුප්පාදනිරොධස්ස නිබ්බානභාවනිසෙධනං. ‘‘උප්පාදීයතීති අත්ථො’’ති පන මග්ගස්ස උප්පත්තියා කිලෙසක්ඛයොපි උප්පාදිතො නාම හොතීති කත්වා වුත්තං. න හි ඉතරථා ඛයස්ස උප්පාදො නාම අත්ථි. අථ වා ‘‘අද්ධා සො…පෙ… නිරුත්තරො භවිස්සතී’’ති එත්තකෙන ගන්ථෙන ඛණනිරොධස්ස චෙව අනුප්පාදනිරොධස්ස ච නිබ්බානභාවෙ දොසං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 142) විය මග්ගස්සාපි ඛයපරියායත්තා ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිවචනමත්තෙයෙව සමානභාවෙන ගහිතෙ මග්ගස්සාපි නිබ්බානභාවප්පසඞ්ගං, තථා ච සති අනිට්ඨාපත්තිං සම්භාවෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. එවඤ්හි සති ‘‘උප්පාදීයතී’’ති මග්ගමෙව සන්ධාය තිට්ඨති. යදි මග්ගස්ස නිබ්බානභාවප්පසඞ්ගො ඉධ සම්භාවිතො, එවං සති ගොත්රභුස්ස මග්ගාරම්මණතාදිදොසා වත්තබ්බාති? සච්චං වත්තබ්බා, එත්තකෙනාපි පන පරස්ස වචනපටිබාහනං සක්කා කාතුන්ති පරිහාරන්තරදස්සනෙ බ්යාපාරො කතොති. යථානුරූපාය පටිපත්තියාති ඡවිසුද්ධිපරම්පරාසඞ්ඛාතාය යථානුලොමපටිපත්තියා.

771. අස්සද්ධොති පබුද්ධසද්ධො, මග්ගාගතාය අචලසද්ධාය සමන්නාගතො, මග්ගාගතසද්ධාය හි සමන්නාගතො ආකාසෙ බුද්ධවෙසං මාපෙත්වාපි ‘‘නිච්චං සුඛං අත්තා’’ති වදන්තස්ස න සද්දහති සෙය්යථාපි සූරම්බට්ඨොති (අ. නි. 1.255). අකතඤ්ඤූති අකතං නිබ්බානං ජානාතීති අකතඤ්ඤූ. සන්ධිච්ඡෙදොති භවසන්ධානකරස්ස තණ්හාපාපස්ස ඡින්දනෙන පුන භවපටිසන්ධියාපි ඡින්නතාය පටිසන්ධිං ඛෙපෙත්වා ඨිතො. හතාවකාසොති ඛීණපටිසන්ධිකත්තායෙව ආයතිං කත්ථචි ඔකාසලොකෙ අදිස්සමානත්තා විහතාවකාසො. වන්තාසොති කත්ථචි අභිසඞ්ගාභාවතො ඡඩ්ඩිතතණ්හොති අත්ථො. උත්තමපොරිසොති සදෙවලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යතාය විසිට්ඨො පොරිසො.

දුප්පටිවිද්ධාති පටිවිජ්ඣිතුං, පටිලභිතුඤ්ච දුක්කරා. කාමාදීනං නිස්සරණීයතාය නිස්සරණීයා, යදිදං නෙක්ඛම්මං, එතං කාමානං නිස්සරණන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ කාමානං නිස්සරණන්ති කාමෙහි නිග්ගමනං, අථ වා නිස්සරන්ති නිග්ගච්ඡන්ති එත්ථ එතෙනාති වා නිස්සරණං, කාමානං නිස්සරණට්ඨානං, නිස්සරණුපායන්ති අත්ථො. නෙක්ඛම්මන්ති පඨමජ්ඣානං. තඤ්හි කාමෙහි නික්ඛන්තන්ති ‘‘නෙක්ඛම්ම’’න්ති ඉධ ගහිතං, අඤ්ඤත්ථ පන පබ්බජ්ජාදයොපි ‘‘නෙක්ඛම්ම’’න්ති පවුච්චන්ති. වුත්තඤ්හි –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානඤ්ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, ‘නෙක්ඛම්ම’න්ති පවුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 109; දී. නි. ටී. 2.360; අ. නි. ටී. 2.3.66; විසුද්ධි. මහා. 1.56; නෙත්ති. ටී. 76 මිස්සකහාරසම්පාතවණ්ණනා);

අරූපං ආකාසානඤ්චායතනං. භූතන්ති විජ්ජමානං, ඛන්ධපඤ්චකන්ති අත්ථො. ‘‘භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, සමනුපස්සාමී’’තිආදීසු ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘භූත’’න්ති වුච්චති. අත්තනො කාරණං පටිච්ච සමං, සම්මා ච උප්පන්නන්ති පටිච්චසමුප්පන්නං. පඨම…පෙ… භවෙය්යාති සඞ්ඛතනිස්සරණභාවෙන වුත්තස්ස නිබ්බානස්ස අභාවප්පත්තියා ච තදෙකයොගනිද්දිට්ඨානං යථාක්කමං කාමරූපනිස්සරණානං පඨමජ්ඣානාකාසානඤ්චායතනානම්පි අභාවොයෙව ආපජ්ජෙය්ය. ඉදානි යථාධිප්පෙතමත්ථං ආගමෙන දස්සෙතුං ‘‘න තු ඛයො’’තිආදි වුත්තං.

‘‘අත්ථි…පෙ… සුඵුසිතන්ති චා’’ති නත්ථි නිස්සරණං ලොකෙ, කිං විවෙකෙන කාමාපීති එවං මාරෙන පටිබාහිතෙ. ‘‘අත්ථි…පෙ… සුඵුසිත’’න්ති නිබ්බානං පතිට්ඨපෙන්තෙන ආළවකත්ථෙරෙන වුත්තං. සුඵුසිතන්ති සුට්ඨු ඵුසිතං, සච්ඡිකතන්ති වුත්තං හොති. අජාතන්තිආදීනි චත්තාරි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අථ වා වෙදනාදයො විය හෙතුපච්චයසමවායසඞ්ඛාතාය කාරණසාමග්ගියා න ජාතං න නිබ්බත්තන්ති අජාතං. කාරණෙන විනා සයමෙව ච න භූතං න පාතුභූතං න උප්පන්නන්ති අභූතං. එවං අජාතත්තා අභූතත්තා යෙන කෙනචි කාරණෙන න කතන්ති අකතං. ජාතභූතකතභාවො ච නාම රූපාදීනං සඞ්ඛතධම්මානං හොති, න අසඞ්ඛතසභාවස්ස නිබ්බානස්සාති දස්සනත්ථං අසඞ්ඛතන්ති වුත්තං. පටිලොමතො වා සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතන්ති සඞ්ඛතං, න තථා සඞ්ඛතං, සඞ්ඛතලක්ඛණරහිතන්ති ච අසඞ්ඛතන්ති. එවං අනෙකෙහි කාරණෙහි නිබ්බත්තිතභාවෙ පටිසිද්ධෙ පකතිවාදීනං පකති විය සියා නු ඛො, එකෙනෙව කාරණෙන එතං කතන්ති ආසඞ්කාය න කෙනචි කතන්ති දස්සනත්ථං ‘‘අකත’’න්ති වුත්තං. එවං අපච්චයම්පි සමානං සයමෙව නු ඛො ඉදං භූතං පාතුභූතන්ති ආසඞ්කාය තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘අභූත’’න්ති වුත්තං. අයඤ්චෙතස්ස අසඞ්ඛතාකතාභූතභාවො සබ්බෙන සබ්බං අජාතධම්මත්තාති දස්සෙතුං ‘‘අජාත’’න්ති වුත්තං.

අසඞ්ඛතන්තීති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන –

‘‘නො චෙතං, භික්ඛවෙ, අභවිස්ස අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං. නයිධ ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායෙථ. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අත්ථි අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං, තස්මා ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායතී’’ති (උදා. 73) –

එවමාදිසුත්තපදං සඞ්ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘අනෙකෙසු සුත්තන්තෙසූ’’ති. ධම්මෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස සාමී, ධම්මස්ස වා යථිච්ඡිතං දෙසනතො සාමී ඉස්සරොති ධම්මසාමී. තථාගත-සද්දස්ස අත්ථො හෙට්ඨා කථිතොව. සම්මා සාමං සබ්බධම්මෙ අභිසම්බුද්ධො, සම්මා සයමෙව සම්මොහනිද්දාවිගමෙන පටිබුද්ධො, බුද්ධියා විකසිතවාති වා සම්මාසම්බුද්ධො.

පරිත්තත්තිකෙති ‘‘පරිත්තා ධම්මා, මහග්ගතා ධම්මා, අප්පමාණා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 12) එවං පරිත්තාදිධම්මවසෙන ආගතෙ පරිත්තත්තිකෙ.

නවත්තබ්බාරම්මණත්තාති නවත්තබ්බාරම්මණත්තප්පසඞ්ගතො. තෙනාහ ‘‘නවත්තබ්බාරම්මණපක්ඛං භජෙය්යු’’න්ති. රූපාවචරත්තිකචතුක්කජ්ඣානාති චතුක්කනයෙන තිකජ්ඣානා, පඤ්චකනයෙන චතුක්කජ්ඣානා. කුසලකිරියානං අභිඤ්ඤාභාවප්පත්තියා පරිත්තාදිකෙපි ආරබ්භ පවත්තනතො ‘‘චතුත්ථස්ස ඣානස්ස විපාකො’’ති ආහ. තස්මාති යථාවුත්තයුත්තිතො චෙව පාළිතො ච. කිඤ්ච භිය්යො – සඞ්ඛතධම්මාරම්මණං විපස්සනාඤාණං, අපිච අනුලොමභාවප්පත්තං කිලෙසෙ තදඞ්ගවසෙන පජහති, සමුච්ඡෙදවසෙන පජහිතුං න සක්කොති, තථා සම්මුතිසච්චාරම්මණං පඨමජ්ඣානාදිකුසලඤාණං වික්ඛම්භනවසෙනෙව කිලෙසෙ පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන. ඉති සඞ්ඛතධම්මාරම්මණස්ස, සම්මුතිසච්චාරම්මණස්ස ච ඤාණස්ස කිලෙසානං සමුච්ඡෙදප්පහානෙ අසමත්ථභාවතො තෙසං සමුච්ඡෙදප්පහානකරස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස තදුභයවිපරීතභාවෙන ආරම්මණෙන භවිතබ්බං, තඤ්ච නිබ්බානමෙව. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ඤාණං යං සඞ්ඛතාලම්බං, පඤ්ඤත්තාලම්බමෙව වා;

පාපෙ හන්ති න තං වත්ථුං, තදඤ්ඤං සම්පටිච්ඡිය’’න්ති.

රූපසභාවාභාවතොති එතෙන යථා රූපධම්මානං රුප්පනසභාවො, පටිඝාතවන්තතා කලාපතො වුත්තියා පදෙසසම්බන්ධො සභාවො, එවං නිබ්බානස්ස කත්ථචි පටිඝාතො, සප්පදෙසතා ච නත්ථීති දස්සෙති. න හි නිබ්බානං ‘‘අසුකදිසාය, අසුකපදෙසෙ’’ති වා නිද්දිසීයති. පපඤ්චාභාවතොති තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චෙහි සහ අවට්ඨානවසෙන අභාවතො, තෙසං අභාවපච්චයතාය ච. තණ්හාදිට්ඨිමානා හි සංසාරෙ සත්තෙ පපඤ්චෙන්තීති පපඤ්චා නාම.

772-5. එවං නිබ්බානං යුත්තිතො, සුත්තතො ච සාධෙත්වා ඉදානි තස්ස පරියායසන්දස්සනත්ථං ‘‘අච්චන්තමනන්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සංසාරප්පවත්තියා පරියොසානභූතත්තා අන්තං. ඉමිනා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු කථිතාති වදන්ති, සොපාදිසෙසනිබ්බානධාතුපි වට්ටති, අකතන්තිපි පඨන්ති. සො හෙට්ඨා වුත්තත්ථොව. සඋප්පාදවයන්තාභාවෙන අනන්තං. කිලෙසපරිළාහාභාවෙන, කිලෙසක්ඛොභාභාවෙන ච සන්තං. පලොකිතාභාවෙන අපලොකිතං. අතිත්තිකරභාවෙන පණීතං. සබ්බදුක්ඛහනනතො සරණං. කිලෙසචොරෙහි අනුපද්දුතත්තා නිබ්භයතාය ඛෙමං. සබ්බුපද්දවනිවාරණතො තාණං. ජාතිආදිදුක්ඛෙහි අනුබන්ධස්ස අල්ලීයිතුං යුත්තට්ඨානතාය ලෙණං. යථාපටිපන්නස්ස සන්තිදායකත්තෙන පරං පතිට්ඨාභාවතො පරායණං.

සබ්බපීළාවිමුත්තතාය සිවං. උපනිස්සයහීනානං සබ්බඤ්ඤුමුඛතො සුත්වාපි ඨපෙත්වා ගුණවසෙන සභාවතො පටිවිජ්ඣිතුං දුක්කරතාය නිපුණං. අවිපරීතතාය සච්චං. සබ්බදුක්ඛපරික්ඛයකරත්තා දුක්ඛක්ඛයං. තෙජුස්සදතාය සන්තත්තඅයොගුළෙ මක්ඛිකාහි විය චතූහි ආසවෙහි ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යතාය අනාසවං. මහාකාරුණිකස්සාපි ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කභාවාපාදනෙන පටිවිජ්ඣිතුං දුක්කරතාය සුදුද්දසං. ලොකුත්තරධම්මෙසුපි අසඞ්ඛතගුණෙන විසිට්ඨතාය පරං. සංසාරමහාසමුද්දස්ස තීරභූතත්තා පාරං. මංසචක්ඛුනො, දිබ්බචක්ඛුනො වා අගොචරතාය අනිදස්සනං. නිදස්සනසඞ්ඛාතාය උපමාය අභාවතො වා අනිදස්සනං.

අවිපරිණාමධම්මත්තා ධුවං. තතොයෙව පරමපතිට්ඨාභාවතො දීපං. රොගාදිපීළාභාවතො අබ්යාපජ්ඣං. තතොයෙව අනීතිකං. තණ්හාලයාභාවතො අනාලයං. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතෙසු අසඞ්ඛතකොට්ඨාසභූතත්තා, පරමපතිට්ඨාභාවතො වා පදං. අවිනාසභාවෙන අච්චුතං. අක්ඛරණතො අවිනස්සනතො අක්ඛරං.

සඞ්ඛතනිස්සටත්තා විමුත්ති. භවබන්ධනවිමුත්තිහෙතුතාය මොක්ඛං.

776-7. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. විඤ්ඤායාති උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන ජානිත්වා. අධිගමූපායොති පටිවිජ්ඣනූපායභූතා තිස්සො සික්ඛා. කාතබ්බොති පටිපජ්ජිතබ්බො.

සද්ධං, බුද්ධිඤ්ච කරොති වඩ්ඪෙතීති සද්ධාබුද්ධිකරං. තථාගතමතෙති තිපිටකබුද්ධවචනෙ, චතූසු සච්චෙසු වා. පඤ්ඤාය සම්භූතං, පඤ්ඤාය වා සම්භවො එතස්සාති පඤ්ඤාසම්භවං, තදෙව සම්පසාදනං බුද්ධාදීසු අධිමුච්චනං, තං කරොතීති පඤ්ඤාසම්භවසම්පසාදනකරං. අත්ථබ්යඤ්ජනසාලිනන්ති අතිමධුරෙහි අත්ථබ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගතං, අත්ථබ්යඤ්ජනසාරවන්තන්ති වා අත්ථො ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා. සාරං ජානන්තීති සාරඤ්ඤූ, තෙ විම්හාපෙතීති සාරඤ්ඤුවිම්හාපනං. නිට්ඨන්ති පරියොසානං, සුතමයමූලකං අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති අධිප්පායො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

නිබ්බානනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.