📜

12. ද්වාදසමො පරිච්ඡෙදො

පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසවණ්ණනා

එත්ථාති යථාඋද්දිට්ඨධම්මානං නිද්දෙසපරියොසානෙ. එත්තකමෙවාති චිත්තචෙතසිකරූපනිබ්බානමත්තමෙව. පඤ්ඤාපෙතබ්බතොති පරමත්ථධම්මා විය සකසකසභාවවසෙන අපඤ්ඤායමානා හුත්වා ලොකසඞ්කෙතවසෙන පඤ්ඤාපියමානත්තා. පඤ්ඤාපනතොති පරමත්ථවසෙන විජ්ජමානාවිජ්ජමානධම්මානං පකාසනවසෙන පඤ්ඤාපනතො. තත්ථ ‘‘පඤ්ඤාපෙතබ්බතො’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාපීයති පකාරෙන ඤාපීයතීති පඤ්ඤත්තීති එවං කම්මසාධනවසෙන අත්ථපඤ්ඤත්තිභූතා උපාදාපඤ්ඤත්ති වුත්තා. ‘‘පඤ්ඤාපනතො’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාපෙති පකාරෙන ඤාපෙතීති පඤ්ඤත්තීති එවං කත්තුසාධනවසෙන තස්සා අභිධායකභූතා නාමපඤ්ඤත්තීති වෙදිතබ්බං. පණ්ණත්තිදුකනිද්දෙසෙ ‘‘සඞ්ඛා…පෙ… වොහාරො’’ති (ධ. ස. 1313-1314) චතූහි පදෙහි උපාදාපඤ්ඤත්ති වුත්තා. ‘‘නාමං…පෙ… අභිලාපො’’ති (ධ. ස. 1313-1314) ඡහි පදෙහි නාමපඤ්ඤත්ති කථිතාති ආචරියානං ඉච්ඡිතත්තා වුත්තං ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති හෙට්ඨා අභිධම්මමාතිකාය වුත්තානං කුසලාකුසලාදිධම්මානං. සඞ්ඛාති ‘‘අහං මමා’’තිආදිනා සඞ්ඛායමානතා. සමඤ්ඤාති සඞ්කෙතවසෙන ඤායමානතා. පඤ්ඤත්තීති අසඞ්කරවසෙන අනෙකධා විභජිත්වා පඤ්ඤාපියමානතා. වොහාරොති පාකටං කත්වා වුච්චමානතා, කථනවසෙන උපයුජ්ජමානතා වා. අත්ථාභිමුඛං නමතීති නාමං. තං පන අන්වත්ථරුළ්හීවසෙන දුවිධං, සාමඤ්ඤගුණකිත්තිමඔපපාතිකනාමවසෙන චතුබ්බිධං. නාමකම්මන්ති නාමකරණං. නාමධෙය්යන්ති නාමඨපනං, නාමධෙය්යන්ති වා සෙට්ඨානං නාමං. අක්ඛරද්වාරෙන අත්ථං නීහරිත්වා උත්ති කථනං නිරුත්ති. බ්යඤ්ජනන්ති පාකටකරණං. අභිලාපොති අභිලාපනං.

අහන්ති රූපාදිවිනිමුත්තං අහංකාරබුද්ධිවිසයභූතං අත්තනො ඛන්ධසමූහසන්තානමුපාදාය පඤ්ඤත්තං තදඤ්ඤානඤ්ඤභාවෙන අනිබ්බචනීයං උපාදාපඤ්ඤත්තිං වදති. තෙනාහ ‘‘අහන්ති හී’’තිආදි. ‘‘අහන්ති…පෙ… කත්වා’’ති උපාදාපඤ්ඤත්තියා උප්පත්තිං දස්සෙත්වා යථාතිආදිනා තං පකාසෙති.

යස්මා ‘‘සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති ‘‘එවං සඞ්ඛා’’ති ඉමස්සෙව වෙවචනං, තස්මා වුත්තං ‘‘ඉදානි පඤ්ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති’’න්තිආදි.

තදනුරූපා ජාතාති තජ්ජා, අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති විය කෙවලං ලොකසඞ්කෙතවසෙනෙව අහුත්වා ධම්මසභාවස්ස අනුරූපවසෙන පවත්තා පඤ්ඤත්තීති අත්ථො. නාමපඤ්ඤත්තිපි වචනත්ථසඞ්ඛාතකාරණං උපාදාය පටිච්ච පවත්තනතො උපාදාපඤ්ඤත්තිවොහාරං ලභතීති තස්සාපි උපාදාපඤ්ඤත්තිපරියායො වුත්තො. ගණ්ඨිපදකාරෙනාපි හි ඉමිනාව අධිප්පායෙන උපාදාපඤ්ඤත්තීති උපාදානවතී පඤ්ඤත්ති කාරණවතිං කාරණභූතමත්ථමුපාදාය ගහෙත්වා තන්නිස්සයෙන පඤ්ඤාපීයති, සබ්බොපි පඤ්ඤත්තිභෙදො අනෙන ලක්ඛණෙන උපාදාපඤ්ඤත්තිමෙව භජති. අනුපාදාය හි පඤ්ඤත්ති නත්ථීති වුත්තං. උපනිධාපඤ්ඤත්තීති පටිපක්ඛභූතං එකපඤ්ඤත්තිං උපනිධාය අපෙක්ඛිත්වා පවත්තා පඤ්ඤත්ති. චක්ඛුසොත-ග්ගහණෙන අජ්ඣත්තිකායතනානි දස්සෙති, රූපසද්ද-ග්ගහණෙන බාහිරායතනානි. පථවීතෙජොවායු-ග්ගහණෙන ඵොට්ඨබ්බායතනං පභෙදතො දස්සෙති. එතෙනෙව ධම්මායතනෙපි ලබ්භමානභෙදො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං.

යස්මා පථවාදිකා පඤ්ඤත්ති සසම්භාරපථවියං එකස්ස නාමං ගහෙත්වා සමූහමෙවොපාදාය පඤ්ඤාපීයති, ඝටාදිකා ච පඤ්ඤත්ති ධම්මසමූහෙසු සබ්බෙසමෙව නාමං ගහෙත්වා සමූහමෙවොපාදාය පඤ්ඤාපීයති, තස්මා වුත්තං ‘‘එකස්ස වා’’තිආදි . තත්ථ එකස්ස නාමං ගහෙත්වා සමූහමුපාදාය පඤ්ඤාපියමානාය පථවාදිවසෙන පාකටභාවතො තං ඨපෙත්වා ඉතරං දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. අයං සමූහපඤ්ඤත්ති නාම සමූහස්ස පඤ්ඤාපනතො. දිසාකාසාදීසු දිසා-ග්ගහණෙන චන්දසූරියාවත්තනමුපාදාය පඤ්ඤාපියමානං පුරත්ථිමාදිදිසාපඤ්ඤත්තිං දස්සෙති. ආකාස-ග්ගහණෙන අසම්ඵුට්ඨධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤාපියමානං කූපගුහාදිආකාසපඤ්ඤත්තිං දස්සෙති. කාල-ග්ගහණෙන චන්දාවත්තනාදිකමුපාදාය පඤ්ඤාපියමානං පුබ්බණ්හාදිකාලපඤ්ඤත්තිං දස්සෙති. නිමිත්ත-ග්ගහණෙන බහිද්ධා පථවීමණ්ඩලාදිකං, අජ්ඣත්තිකඤ්ච භාවනාවිසෙසං උපාදාය පඤ්ඤාපියමානං කසිණනිමිත්තාදිකං දස්සෙති. අභාව-ග්ගහණෙන භාවනාබලෙන අප්පවත්තනසභාවං ආකාසානඤ්චායතනඣානං උපාදාය පවත්තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනඣානාරම්මණං අභාවපඤ්ඤත්තිං දස්සෙති. නිරොධ-ග්ගහණෙන භාවනාබලෙන නිරුද්ධං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නිස්සාය පඤ්ඤත්තං නිරොධපඤ්ඤත්තිං දස්සෙති. ආදි-ග්ගහණෙන ඛයාදිසභාවං තං තං ධම්මමුපාදාය පඤ්ඤාපියමානං අනිච්චලක්ඛණාදිකං සඞ්ගණ්හාති. සාපි හි දිසාකාසාදිකා විය ධම්මසමූහමුපාදාය අපඤ්ඤත්තභාවතො අසමූහපඤ්ඤත්තියෙවාති.

සාති අයං ද්විධා උපාදාපඤ්ඤත්ති. තජ්ජාපඤ්ඤත්ති වචනත්ථං අමුඤ්චිත්වා පවත්තිතො උපාදාපඤ්ඤත්තියංයෙව සඞ්ගය්හතීති වුත්තං ‘‘විජ්ජමානං පරමත්ථං ජොතයතී’’ති. එවඤ්ච කත්වා උපරි ‘‘ඡ පඤ්ඤත්තියොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං. විජ්ජමානන්ති සභාවෙන උපලබ්භමානං. අවිජ්ජමානන්ති ඨපෙත්වා ලොකසඞ්කෙතං සභාවවසෙන අනුපලබ්භමානං. නාමමත්තන්ති නාමමත්තවන්තං. සොතද්වාරජවනානන්තරන්ති පච්චුප්පන්නසද්දාරම්මණාය සොතද්වාරජවනවීථියා, තදනුසාරප්පවත්තාය අතීතසද්දාරම්මණාය මනොද්වාරජවනවීථියා ච අනන්තරප්පවත්තෙන . මනොද්වාරජවනවීථිපි හි සොතද්වාරජවනානන්තරප්පවත්තා තග්ගහණෙනෙව ඉධ ගහිතා. ගහිතපුබ්බසඞ්කෙතෙනාති ‘‘අයං ඉමස්ස අත්ථො, ඉදමිමස්ස වාචක’’න්ති එවං වචනවචනත්ථසම්බන්ධග්ගහණවසෙන ගහිතපුබ්බභාවසඞ්කෙතෙන. යායාති යාය නාමපඤ්ඤත්තියා කරණභූතාය. මනොද්වාරජවනවිඤ්ඤාණෙන කත්තුභූතෙන. මනොද්වාරජවනවිඤ්ඤාණෙන වා කරණභූතෙන, යාය නාමපඤ්ඤත්තියා කත්තුභූතායාති අත්ථො. පඤ්ඤාපීයතීති සම්මුතිපරමත්ථවසෙන පන දුවිධං අත්ථජාතං පඤ්ඤාපීයති විඤ්ඤාපීයතීති වුත්තං හොති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘අත්ථා යස්සානුසාරෙන, විඤ්ඤායන්ති තතො පරං;

සායං පඤ්ඤත්ති විඤ්ඤෙය්යා, ලොකසඞ්කෙතනිම්මිතා’’ති.

කතරජවනවීථියං පනායං විඤ්ඤායතීති? ‘‘ඝටො’’තිආදිසද්දං සුණන්තස්ස එකමෙකං සද්දං ආරබ්භ පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණවසෙන ද්වෙ ද්වෙ ජවනවාරා හොන්ති, තතො සද්දසමුදායමාරබ්භ එකො, තතො නාමපඤ්ඤත්තිමාරබ්භ එකොති එවං සද්දසමුදායාරම්මණාය ජවනවීථියා අනන්තරං නාමපඤ්ඤත්ති පාකටා හොති, තතො පරං අත්ථාවබොධොති ආචරියා.

යං සන්ධාය ඡක්කනයො වුත්තොති සම්බන්ධො. තථා අවිජ්ජමානානන්ති පරමත්ථතො අවිජ්ජමානානං. කෙනචි ආකාරෙනාති පරමත්ථතො, ලොකසඞ්කෙතතො වා කෙනචි පකාරෙන. අනුපලබ්භමානානං පඤ්චමසච්චාදීනන්ති ආකාසාදිපඤ්චමසච්චාදීනං. ආදි-ග්ගහණෙන අට්ඨමබොජ්ඣඞ්ගාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. පකතිපුරිසාදීනන්ති සත්වරජතමානං සමානාවත්ථා පකතිඅඞ්ගුට්ඨාදිපරිමාණො කාරකො වෙදකො අත්තා පුරිසොතිආදිනා පරිකප්පිතානං පකතිපුරිසාදීනං. ආදි-ග්ගහණෙන ආකාසකුසුමාදිං සඞ්ගණ්හාති. විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති පරමත්ථතො විජ්ජමානාහි විජ්ජාදීහි අවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්තත්තා. සෙසෙසුපි ඉමිනාව නයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථෙවාති උපාදාපඤ්ඤත්තියමෙව.

‘‘කුසග්ගෙනුදකමාදාය, සමුද්දෙ උදකං මිනෙ;

එවං මානුසකා කාමා, දිබ්බකාමාන සන්තිකෙ’’ති. (ජා. 2.21.389) –

වචනතො මනුස්සලොකෙ චක්කවත්තිසම්පත්තිදිබ්බසම්පත්තිං උපනිධාය නිහීනායෙවාති වුත්තං ‘‘කපණං…පෙ… නිධායා’’ති. මානුසකන්ති මනුස්සලොකෙ භවං. පරමත්ථො ච විජ්ජතීති පාඨසෙසො.

778. තතියා කොටි න විජ්ජති අනුපලබ්භමානත්තා. වුත්තඤ්හෙතං මහාඅට්ඨකථායං –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නොපලබ්භතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.439-443);

පරවාදෙසු න කම්පතීති පකතිපුරිසන්තරාදිවාදීනං පරෙසං තිත්ථියානං වාදෙසු සම්පත්තෙසු, නිමිත්තභූතෙසු වා න කම්පති න පවෙධති න චලතීති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.