📜

13. තෙරසමො පරිච්ඡෙදො

කාරකපටිවෙධවණ්ණනා

නිද්දිට්ඨාති උද්දෙසනිද්දෙසාදිවසෙන දස්සිතා. කුසලාදයොති කුසලාකුසලා. එතෙසං පන න නිද්දිට්ඨොති සම්බන්ධො . පුබ්බෙ ‘‘කාරකො’’ති වචනං විය ‘‘වෙදකො’’ති අවුත්තෙපි ‘‘අත්තා කාරකො වෙදකො’’ති අත්තනො ලද්ධිතාය ‘‘තස්ස හි කාරකස්ස වෙදකස්සා’’ති වුත්තං. කුසලාකුසලානමභාවොපි සියා, ඉතරථා අහෙතුකදොසාපත්තිතොති අධිප්පායො. තෙසං කුසලාකුසලානං ආයත්තා වුත්ති එතෙසන්ති තදායත්තවුත්තිනො. තෙසන්ති කුසලාකුසලාදීනං. තස්මාති කාරකාභාවෙ කුසලාකුසලානං, තබ්බිපාකානඤ්ච අභාවතො. නිරත්ථිකාති දෙසෙත්වාපි බොධෙතබ්බාභාවතො නිරත්ථිකා. ‘‘නායං නිරත්ථිකා’’ති වත්වාපි ‘‘සාත්ථිකා’’ති වචනං පන පරස්ස දළ්හග්ගාහත්ථං. ලොකෙපි හි එවං වොහාරං වොහරන්ති, එවමෙව භවති, නාඤ්ඤථාතිආදි. තත්ථාති කාරකාභාවෙපි අත්තා අත්ථීති ගහණෙ. අනුරොධොති අනුකූලපක්ඛපාතොති අත්ථො. ඉධාති කාරකාභාවෙපි කුසලාදයො අත්ථීති ගහණෙ. විරොධොති පටිඝො.

එවං කාරකාභාවෙපි කුසලාදීනං සබ්භාවං යුත්තිතො සාධෙත්වා ඉදානි ලොකසිද්ධෙන නිදස්සනෙන සාධෙතුං ‘‘අථාපී’’තිආදි වුත්තං. අථාපීති කාරකාභාවෙපි. පථවි-ග්ගහණෙන පථවොජං දස්සෙති. තථා ආප-ග්ගහණෙන ආපොජං. තෙජොති සීතුණ්හවසෙන දුවිධා තෙජොධාතු. උතූති හෙමන්තාදිඋතු. ආදි-ග්ගහණෙන බීජාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. ජනකපච්චයො හෙතු, අනුපාලනකපච්චයො පච්චයො නාමාති ආහ ‘‘හෙතුපච්චයසාමග්ගියා’’ති. ‘‘ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, පච්චයො අනුපාලනකො’’ති හි වුත්තං.

එවං කාරකාභාවෙපි කුසලාකුසලප්පවත්තිං සාධෙත්වා ඉදානි පරපරිකප්පිතං අත්තානමෙව තාව පටික්ඛිපිතුං ‘‘අථාපි චෙත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. කාමං පඤ්ඤාපරිබාහිරදිට්ඨියා එව අත්තා පරිකප්පීයති, පරො පන ‘‘පඤ්ඤාය පරිකප්පෙමී’’ති මඤ්ඤතීති තස්ස ලද්ධිවසෙන ‘‘පඤ්ඤාය පරිකප්පිතො’’ති වුත්තං. තං උපපරික්ඛිස්සාම තාවාති තිට්ඨතු තාව චෙසා කාරකාභාවෙපි කුසලාදීනං භාවාභාවවිචාරණා පඨමං තමෙව අත්තානං උපපරික්ඛිස්සාමාති අත්ථො. දොසමෙත්ථ වත්තුකාමො පුච්ඡතීති අධිප්පායෙන පටිඤ්ඤං අදත්වාව පුච්ඡන්තො ආහ ‘‘කිඤ්චෙත්ථා’’ති. සචෙතනො වා උදාහු අචෙතනො වාති එත්ථ කො දොසොති අත්ථො. ඉතරො උභයථාපි දොසොයෙව. යඤ්හි අචෙතනං අත්තානං, න තං කාරකං, වෙදකඤ්ච, යථා තං පාකාරතරුආදයො. ‘‘අචෙතනොවායං අත්තා’’ති අනුමානෙන කාරකවෙදකත්තාභාවසිද්ධිතොති දස්සෙතුං ‘‘යදි අචෙතනො’’තිආදි වුත්තං. අනඤ්ඤොති අවිනිබ්භොගවසෙන අනඤ්ඤො. ඉතරථා ‘‘සචෙතනො’’ති වචනමෙව න උපපජ්ජෙය්ය. සහභාවී නාම අඤ්ඤො න හොතීති. අත්තනොපි නාසො සියාති අවිනිබ්භොගවුත්තිරූපෙසු එකස්ස නාසෙ ඉතරස්සාපි විනාසො විය. චෙතනායපි නාසො න භවති අවිනිබ්භොගරූපෙසු එකස්ස අවිනාසෙ ඉතරස්සාපි අවිනාසො වියාති අධිප්පායො.

‘‘චෙතනාය අනඤ්ඤත්තා’’ති කාරණං වත්වා තමෙව සමත්ථෙතුං ‘‘චෙතනත්තාන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘අත්තනො අනාසෙ සති චෙතනායපි විනාසො න භවතී’’ති සුත්වාපි පරස්ස නිරුත්තරභාවො, චෙතනාය නාසෙ විසෙසකාරණාභාවතොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘අථ චෙතනායයෙවා’’තිආදි. අත්තාව නස්සතු, තිට්ඨතු චෙතනා. කො හි විසෙසකාරණාභාවෙ අත්තනි අනුරොධො, චෙතනාය විරොධොති අධිප්පායො. පටිඤ්ඤා හීනාති පුබ්බෙ දින්නපටිඤ්ඤා පරිහීනා. අථ න භවති, ‘‘පටිඤ්ඤා හීනා’’ති යදි අත්තනො විනාසෙ චෙතනාය අවිනාසො න භවති. චෙතනත්තානං අනඤ්ඤභාවෙන චෙතනාය නාසෙ අත්තනොපි විනාසප්පසඞ්ගතො අත්තා න නස්සතීති තව පටිඤ්ඤා හීනා. වුත්තප්පකාරතො විපරීතං වාති යථාවුත්තප්පකාරතො විපරීතං. චෙතනාය විනාසෙපි අත්තා න නස්සති, අත්තනො පන අවිනාසෙපි චෙතනා නස්සතීති එවං වා තව අධිප්පායො සියාති අත්ථො. අත්තා නස්සතු, චෙතනා තිට්ඨතු අඤ්ඤභාවෙ උභින්නං සමානයොගක්ඛමතාය භවිතබ්බතොති අධිප්පායො. පටිඤ්ඤාහීනො භවසීති චෙතනායෙව නස්සති, අත්තා න නස්සති පටිඤ්ඤාය හීනො භවසි.

ඉධාති අඤ්ඤත්ථ පක්ඛෙ. ලක්ඛණකතන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසෙහි භින්නලක්ඛණෙහි කතං. දෙසන්තරකතන්ති භින්නදෙසකතං. ජාතො වෙදීයති ඤායතීති ජාතවෙදො, අග්ගිස්සෙතං අධිවචනං. ඩය්හමානෙති උද්ධනෙ පක්ඛිපිත්වා පච්චමානෙ. එකො පවත්තිපදෙසො ඉමෙසන්ති එකදෙසා, තෙසං භාවොති එකදෙසත්තං.

අවිනිබ්භොගතොති ලක්ඛණතො භෙදෙපි ඨානවසෙන අවිනිබ්භුජ්ජනතො අවිසංසට්ඨත්තා ‘‘එකදෙසත්තෙ’’තිඉමස්සෙව වෙවචනවසෙන ‘‘අවිනිබ්භොගභාවෙපී’’ති වුත්තං. තං අයුත්තන්ති තං ‘‘උභින්නං එකදෙසතා නත්ථී’’ති ඉමිනා සහ න යුජ්ජති. පටිඤ්ඤා හීනාති යදි පුබ්බපටිඤ්ඤා පමාණං, අයං පටිඤ්ඤා හීනා. යදි වා පන අයං පමාණං, ඉතරා හීනාති අත්ථො. අථ වා චෙතනාය අත්තනො පදෙසවසෙන නානත්තෙ අත්තනො අචෙතනත්තභාවප්පත්තිතො ‘‘සචෙතනො අත්තා’’ති හෙට්ඨා තයා දින්නපටිඤ්ඤා පරිහීනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අචෙතනො අත්තාති අත්තා අචෙතනොති කත්වා. පුබ්බෙ වුත්තදොසතොති ‘‘යදි අචෙතනො සියා’’තිආදිනා ආදිතො වුත්තදොසතො. තස්මාති යස්මා එවං උපපරික්ඛියමානෙ විමද්දනසහො හොති, තස්මා.

779. යදිඑවන්ති යදි පරමත්ථතො කුසලාකුසලානං කාරකො, තබ්බිපාකානඤ්ච වෙදකො නත්ථි, එවං සන්තෙ අථ කස්මා භගවතා වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

සන්ධාවතීති සංසරති. අත්තනා කතකුසලාකුසලකම්මපච්චයත්තා විපාකභූතං සුඛදුක්ඛම්පි අත්තනා කතමෙව නාම හොතීති වුත්තං ‘‘සුඛදුක්ඛං සයංකත’’න්ති.

780. සංසාරමාපන්නොති –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, ‘සංසාරො’ති පවුච්චතී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විසුද්ධි. 2.619) –

එවං වුත්තඛන්ධපටිපාටිආදිවසප්පවත්තං සංසාරං පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන පටිපන්නො. දුක්ඛමස්ස මහබ්භයන්ති අස්ස සංසාරාපන්නස්ස සත්තස්ස ජාතිආදිදුක්ඛං මහබ්භයං මහාභයසංවත්තනකන්ති අත්ථො. ඔපපාතිකොති උප්පජ්ජමානො.

781. භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධාති රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා භාරභූතා, සීසෙ නික්ඛිත්තභාරසදිසාති වුත්තං හොති. භාරහාරො ච පුග්ගලො තස්ස පඤ්චක්ඛන්ධභාරස්ස හාරකො. භාරාදානන්ති පටිසන්ධිවසෙන පඤ්චක්ඛන්ධභාරග්ගහණං. භාරනික්ඛෙපනන්ති පුන අග්ගහෙතබ්බතාපාදනෙන අනුපාදාපරිනිබ්බානවසෙන භාරස්ස නික්ඛිපනං.

782. යන්ති කුසලාකුසලකම්මං. සකන්ති ආයත්තං.

783. එකස්ස පුග්ගලස්සාති සම්බන්ධො. එකෙන කප්පෙනාති එකස්මිං කප්පෙ.

784. අස්සද්ධොතිආදි හෙට්ඨා වුත්තත්ථං.

‘‘තඤ්ච ඛො සම්මුතිවසෙන, න පරමත්ථතො’’ති වත්වා තදෙව පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘නනු භගවතා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කිං නු සත්තො’’ති ගාථා වජිරාය ථෙරියා වුත්තාපි භගවතො අධිප්පායවසෙනෙව වුත්තත්තා භගවතා වුත්තා නාම හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘භගවතා ඉදම්පි වුත්ත’’න්ති.

785. කිං නු සත්තොති පච්චෙසීති රූපවෙදනාදීසු කිං නාම සත්තො පුග්ගලොති ගණ්හාසි.

786. අඞ්ගසම්භාරාති චක්කාදිඅවයවසම්භාරෙසු, චක්කාදිඅවයවානං සමොධානෙවාති අත්ථො. සද්දොති වොහාරො.

තස්මාති යස්මා එවං පරමත්ථතො සත්තස්ස අභාවො භගවතා වුත්තො, තස්මා. න වචනමත්තමෙව ආලම්බිතබ්බං අධිප්පායං පහායාති අත්ථො. දළ්හමූළ්හොව හුත්වා ගණ්හාතීති දළ්හමූළ්හග්ගාහී, කාරණෙ දස්සිතෙපි අපරිච්චජනවසෙන ගහණං දළ්හග්ගහණං. කාරණස්සෙව දට්ඨුමසමත්ථතාවසෙන ගහණං මූළ්හග්ගහණං. තාදිසෙන න භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘න ච…පෙ… භවිතබ්බ’’න්ති. සුත්තපදානන්ති නෙය්යත්ථනීතත්ථවසෙන උභයථා ඨිතානං සුත්තන්තානං.

ද්වෙ සච්චානි වුත්තානි තථා තථා විනෙතබ්බානං පුග්ගලානං වසෙනාති අධිප්පායො. යෙසඤ්හි සම්මුතිදෙසනාය විසෙසාධිගමො හොති, තෙසං සම්මුතිසච්චවසෙන දෙසෙති. යෙසඤ්ච පරමත්ථදෙසනාය, තෙසං පරමත්ථවසෙන දෙසෙති. දෙසභාසාකුසලො විය ආචරියො තංතංදෙසවාසිමාණවානං තාය තාය භාසාය. සම්මුතිසච්චං පරමත්ථසච්චඤ්චාති එත්ථ ‘‘පුග්ගලො සත්තො ඉත්ථී පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො’’තිඑවමාදි පරමත්ථතො අවිජ්ජමානම්පි ලොකෙ කතසඞ්කෙතවසෙන තථත්තා සම්මුතිසච්චං . ඛන්ධධාතුආයතනානි සතිපට්ඨානාතිඑවමාදි පරමත්ථවසෙනෙව තථත්ථා පරමත්ථසච්චං. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා –

‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණං;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණං. (දී. නි. අට්ඨ. 1.439-443);

‘‘තස්මා වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති.

787-8. යො සො ඉමං ගන්ථං අච්චන්තං සතතම්පි චින්තෙති, තස්ස තතො සිද්ධා පරමා පඤ්ඤා වෙපුල්ලභාවං ගච්ඡති. අධිං චිත්තසන්තාපං නීහරති අපනෙතීති අධිනීහරං. විමතියා විචිකිච්ඡාය, මොහස්ස වා විනාසං කරොති උපනිස්සයභාවතොති විමතිවිනාසකරං. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පදාය මනවඩ්ඪනතො පියකරං. විකසතීති දිබ්බති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ, අභිධම්මෙ වා.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

කාරකපටිවෙධවණ්ණනා නිට්ඨිතා.