📜
14. චුද්දසමො පරිච්ඡෙදො
රූපාවචරසමාධිභාවනානිද්දෙසවණ්ණනා
789. එවං ¶ පරමත්ථසම්මුතිවසෙන උභයථාපි සබ්බධම්මෙ සඞ්ඛෙපතො දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා තෙසු උග්ගහණපරිච්ඡෙදාදිවසෙන කතපරිචයෙන අත්ථකාමෙන කුලපුත්තෙන එකංසතො භාවනාය අභියොගො කාතබ්බො, තස්මා භාවනානයං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුමාරභන්තො ආහ ‘‘භාවනානය’’න්තිආදි. තත්ථ භාවනානයන්ති ¶ ලොකියලොකුත්තරභාවනානයං, කුසලධම්මානං වඩ්ඪනක්කමන්ති අත්ථො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං හිතං ආනයති උපනෙතීති හිතානයො, තං හිතානයං. මානයන්ති මානෙන්තො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙහි අනුසාසනතො සත්තානං සුඛං ආනෙතීති සුඛානයො, තං සුඛානයං. පරමං බ්යාකරොමි, පරමං භාවනානයන්ති වා යොජනා.
790. මනුස්සානං ධම්මතො උත්තරං ඤාණදස්සනන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ මනුස්සානං ධම්මා නාම මනුස්සානං පකතිධම්මභූතා දස කුසලකම්මපථා, තතො උත්තරං ඤාණදස්සනං නාම මහග්ගතලොකුත්තරධම්මා. තෙ හි ජානනට්ඨෙන ඤාණං, පච්චක්ඛතො විය දස්සනට්ඨෙන ච දස්සනන්ති අධිප්පෙතා. ‘‘උත්තරිමනුස්සාන’’න්ති වා යථාඨිතවසෙනෙව සම්බන්ධො. බාලමනුස්සාදිතො උත්තරිමනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්චාති අත්ථො.
791. සඞ්කස්සරසමාචාරෙතිආදීහි සීලවිසුද්ධියා පයොජනදස්සනං. තත්ථ සඞ්කාය සරිතබ්බො සමාචාරො අස්සාති සඞ්කස්සරසමාචාරො. යං කිඤ්චි ලාමකකම්මං දිස්වා ‘‘ඉදං අසුකෙන කතං භවිස්සතී’’ති එවං පවත්තෙතබ්බාය සඞ්කාය අත්තනො වා පරෙ යංකිඤ්චි මන්තෙන්තෙ දිස්වා ‘‘මම ඉදඤ්චිදඤ්ච අසාරුප්පං ජානිත්වා මන්තෙතී’’ති එවං පවත්තසඞ්කාය උපගන්තබ්බසමාචාරොති අත්ථො. දුස්සීලෙති එතදෙව විභාවෙතුං ‘‘සීලවජ්ජිතෙ’’ති වුත්තං. දුස්සීලෙති වා දූසිතසීලෙ ඛණ්ඩාදිභාවං උපගතසීලෙ. සීලවජ්ජිතෙති සබ්බෙන සබ්බං සීලවිරහිතෙ. නත්ථි ඣානන්ති ලොකියජ්ඣානම්පි තාව නත්ථි. කුතො මග්ගොති ලොකුත්තරමග්ගො කුතො, කෙන කාරණෙන ලොකුත්තරධම්මානං හෙතුයෙව විජ්ජතීති අත්ථො.
792. චරන්ති ¶ ¶ තස්මිං සීලෙ පරිපූරකාරිතාය පවත්තන්තීති චාරිත්තං. වාරිතං තායන්ති රක්ඛන්ති තෙන, වාරිතතො වා අත්තානං තායතීති වාරිත්තං. යං භගවතා ‘‘ඉදං කාතබ්බ’’න්ති පඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදපූරණං, ඉදං චාරිත්තං නාම. යං ‘‘න කාතබ්බ’’න්ති පටික්ඛිත්තං, තස්ස අකරණං වාරිත්තං නාම. අච්ඡිද්දන්තිආදීසු යස්ස සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු මජ්ඣෙ සික්ඛාපදං භින්නං, තස්ස සීලං ඡිද්දසාටකො විය ඡිද්දං නාම හොති, තබ්බිපරීතං අච්ඡිද්දං. යස්ස ආදිම්හි වා අන්තෙ වා භින්නං, තස්ස පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය ඛණ්ඩං නාම හොති, තදඤ්ඤං අක්ඛණ්ඩං. කමස්ස ආදරකරණවසෙන අක්ඛණ්ඩන්ති, කමවිලඞ්ඝනවසෙන ‘‘අක්ඛණ්ඩමච්ඡිද්ද’’න්ති වා පාඨො. අකම්මාස-ග්ගහණෙන අසබලත්තම්පි වුත්තං, සබලකම්මාසානං භෙදස්ස අප්පමත්තකභාවතො. එත්තකො හි තෙසං විසෙසො. යස්ස පටිපාටියා ද්වෙ තීණි සික්ඛාපදානි භින්නානි, තස්ස පිට්ඨියා, කුච්ඡියා වා උට්ඨිතෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරෙන සබලවණ්ණා ගාවී විය සබලං නාම හොති. යස්ස අන්තරන්තරා භින්නානි, තස්ස අන්තරන්තරා විසභාගවණ්ණබින්දුචිත්රගාවී විය කම්මාසං නාම හොති. යං පන තථාවිධං න හොති, තං ‘‘අසබලං අකම්මාස’’න්ති වුච්චති. අනින්දිතන්ති ඉමිනා භුජිස්සවිඤ්ඤුප්පසත්ථඅපරාමට්ඨසමාධිසංවත්තනිකභාවෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති එවං තණ්හාය අපරාමට්ඨං තණ්හාදාසබ්යතො මොචිතත්තා භුජිස්සං නාම. අදාසඤ්හි ලොකෙ භුජිස්සොති වදන්ති. යථාවුත්තගුණපාරිපූරියා බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි පසංසිතබ්බන්ති විඤ්ඤුප්පසත්ථං. තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨං ඨිතිභාගියං අපරාමට්ඨං නාම. ඣානාදීනං පච්චයො භවිතුං සමත්ථං විසෙසභාගියං සමාධිසංවත්තනිකං නාම.
793-7. විවෙකසුඛන්ති ¶ කායචිත්තූපධිවිවෙකසුඛං. කායවිවෙකසුඛම්පි හි සම්පන්නසීලස්සෙව දුස්සීලස්ස සුඤ්ඤාගාරාදීසු වසතොපි භෙරවාරම්මණාදිආපාථගමනෙන දුක්ඛස්සෙව විසෙසතො සම්පජ්ජනතො. අලඞ්කාරො අනුත්තරොති දෙවබ්රහ්මරාජරාජමහාමත්තාදීනං මජ්ඣෙ අනඤ්ඤසාධාරණසොභාපටිලාභහෙතුතාය නිරුත්තරො අලඞ්කාරවිසෙසො. රතනන්ති චක්කවත්තීනං චක්කරතනාදිතොපි සවිසෙසං රතිජනනතො අනුත්තරං රතනං. චක්කරතනාදිකඤ්හි වට්ටනිස්සිතමෙව රතිං ජනෙති, ඉදං පන විවට්ටනිස්සිතම්පි ජනෙතීති විසෙසතො රතිජනකං හොති. ඉච්ඡිතිච්ඡිතස්ස සම්පත්තිවිසෙසස්ස නිප්ඵාදනතො චින්තාමණිසමන්ති චින්තාමණි. යානන්ති සංසාරකන්තාරතරණෙ යානං. සීතලන්ති චිත්තසීතිභාවකරණෙන සීතලං. කිලෙසමලධොවනන්ති ගඞ්ගායමුනාදීහිපි ¶ දුබ්බිසොධනීයස්ස කිලෙසකාලුසියස්ස ධොවනං. ගුණානං මූලභූතන්ති සබ්බෙසම්පි ලොකියලොකුත්තරගුණානං මූලභූතං. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය (සං. නි. 1.23), කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධ’’න්ති (සං. නි. 5.369) ච ආදිවචනඤ්හෙත්ථ නිදස්සනං. දොසානං වීතික්කමවත්ථුභූතස්ස බලස්ස විනාසනතො දොසානං බලඝාති.
තස්මාති යස්මා එවංවිධානිසංසසම්පන්නං සීලං, තස්මා. දුවිධලක්ඛණන්ති ඔක්ඛිත්තචක්ඛුඅප්පසද්දාදිවසෙන කායකම්මාදීනං අවිප්පකිණ්ණතාසාධනතො සමාධානලක්ඛණං, කුසලධම්මානං මූලභාවතො පතිට්ඨානලක්ඛණන්ති එවං දුවිධලක්ඛණං, චාරිත්තවාරිත්තවසෙන වා දුවිධසභාවන්ති අත්ථො. අත්ථානං කාමෙති තස්ස හිතාසීසනවසෙනාති අත්ථකාමො. පියං සීලමස්සාති පියසීලො.
798-9. කාතබ්බො පලිබොධස්සුපච්ඡෙදොති සම්බන්ධො. කතිවිධො පනායං පලිබොධො, කිං සරූපො චාති ආහ ‘‘පලිබොධා ¶ දසා’’තිආදි, ‘‘ආහ මහාඅට්ඨකථාය’’න්ති අධිප්පායො. තත්ථ ආවාසොති එකම්පි ඔවරකං ආදිං කත්වා යාව සකලොපි සඞ්ඝාරාමො, සො තත්ථ පටිබද්ධචිත්තස්ස පලිබොධො, න ඉතරස්ස. කුලන්ති ඤාතිකුලං වා උපට්ඨාකකුලං වා, තං තෙහි සංසට්ඨවිහරතොව පලිබොධො. ලාභොති චත්තාරො පච්චයා, තෙපි තත්ථ සාපෙක්ඛස්සෙව පලිබොධා. ගණොති සුත්තන්තිකගණො වා ආභිධම්මිකගණො වා. සො උද්දෙසපරිපුච්ඡාදානෙන සමණධම්මස්ස ඔකාසාලාභිනො පලිබොධො. කම්මන්ති නවකම්මං, තං කරොන්තෙන වඩ්ඪකිආදීහි ලද්ධාලද්ධං ජානිතබ්බං, කතාකතෙ උස්සුක්කං ආපජ්ජිතබ්බන්ති සබ්බථාපි පලිබොධො. අද්ධානන්ති මග්ගගමනචිත්තස්ස දුබ්බිනොදනීයතාය තං සමණධම්මස්ස පලිබොධො. ඤාතීති එත්ථ කුල-ග්ගහණෙන ඤාතිකුලස්සපි ගහිතත්තා එකෙකා ඤාති ඉධ ගහිතාති දට්ඨබ්බා. යෙ පන විහාරෙ ආචරියුපජ්ඣායාදයො, ඝරෙ මාතාදයො, තෙ ගිලානා පලිබොධා. ආබාධොති යො කොචි රොගො, සො බාධයමානො පලිබොධො. ගන්ථොති පරියත්තිපරිහරණං, තං සජ්ඣායාදීහි නිච්චබ්යාවටස්සෙව පලිබොධො. ඉද්ධීති පොථුජ්ජනිකඉද්ධි. සා හි දුප්පරිහාරා අප්පමත්තකෙනෙව භිජ්ජති, අයං පන විපස්සනාය පලිබොධො, න සමාධිස්ස සමාධිං පත්වා පටිලභිතබ්බත්තා. තෙති තෙ පලිබොධා.
800-2. පලිබොධස්සුපච්ඡෙදං කත්වාති එත්ථ පඨමො තත්ථ නිරපෙක්ඛචිත්තතාය, දුතියො අසංසග්ගෙන, තතියො ලාභසක්කාරුප්පත්තිට්ඨානං පහාය අඤ්ඤත්ථ ගමනෙන, චතුත්ථො යථාරද්ධගන්ථසමාපනෙන ¶ , අඤ්ඤස්ස සඞ්ගාහණෙන වා, පඤ්චමො යථාරද්ධකම්මස්ස නිට්ඨාපනෙන, සඞ්ඝාදීනං නිය්යාතනෙන වා, ඡට්ඨො ගන්ත්වා කිච්චතීරණෙන, සත්තමො උපට්ඨහිත්වා ¶ ඤාතීනං පාකතිකකරණෙන, අට්ඨමො භෙසජ්ජකරණෙන, වීරියාධිට්ඨානෙන වා, නවමදසමා තත්ථ අබ්යාවටතාය උපච්ඡින්දිතබ්බා. උපසඞ්කමිතබ්බොති යත්ථ සො වසති, තත්ථ උපසඞ්කමනවිධිඤ්චෙව උපසඞ්කමන්තෙන පටිපජ්ජිතබ්බවිධානඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. ඉතො පරඤ්හි ගන්ථවිත්ථාරපරිහරණත්ථං විසුද්ධිමග්ගෙ ආගතවිත්ථාරං පහාය පදත්ථවණ්ණනමත්තං කරිස්සාම. කම්මට්ඨානස්සාති එත්ථ යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානතාය, උපරූපරිභාවනාකම්මස්ස කාරණභාවතො ච කම්මට්ඨානං. තං පන සබ්බත්ථකපාරිහාරියවසෙන දුවිධං. තත්ථ මෙත්තා, මරණස්සති, අසුභසඤ්ඤා ච සබ්බත්ථ අත්ථයිතබ්බතො ඉච්ඡිතබ්බතො සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං නාම. චරියානුකූලං පන යං කිඤ්චි කම්මට්ඨානං නිච්චං පරිහරිතබ්බත්තා පාරිහාරියකම්මට්ඨානං නාම. ඉමං දුවිධං කම්මට්ඨානං යො දෙති, අයං කම්මට්ඨානස්ස දායකො, සොපි ඊදිසො පරියෙසිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘පියො ගරූ’’තිආදි වුත්තං. පියොති සීලසම්පදාදීහි සත්තානං පියායිතබ්බො. ගරූති තතොයෙව ගරුකාතබ්බො පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කත්වා දට්ඨබ්බො. භාවනීයොති සම්භාවනීයො. වත්තාති කිඤ්චි ආලසියම්පි දිස්වා චොදෙත්වා ඔවාදවසෙන වදනසීලො. වචනක්ඛමොති පටිපුච්ඡක්ඛමො, පටිපුච්ඡිතො අසංහීරො හුත්වා සම්භාසනක්ඛමොති වුත්තං හොති. ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තාති තිරච්ඡානකථං අකථෙත්වා දසකථාවත්ථුපටිසංයුත්තං ගම්භීරමෙව කථං කත්තා. නො චට්ඨානෙ නියොජකොති අප්පවත්තිතබ්බට්ඨානභූතෙ අහිතෙ න නියොජකො. එවමාදිගුණොපෙතන්ති ආදි-සද්දෙන සද්ධාසම්පදාදිගුණයොගං දස්සෙති. කාලෙනාති අත්තනො, ආචරියස්ස ච සප්පායකාලෙන.
803. වත්තං කත්වාති ආචරියස්ස නවකමහල්ලකභාවානුරූපෙන ඛන්ධකෙ ආගතං ආචරියවත්තං කත්වා. ඉදානි ආචරියෙන ¶ පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙතුං ‘‘තෙනාපී’’තිආදි වුත්තං. තෙනාපීති කම්මට්ඨානදායකෙනපි. චරිතං ඤත්වා දාතබ්බන්ති චෙතොපරියඤාණලාභිනා තස්ස චිත්තාචාරං, හදයලොහිතං වා පස්සිත්වා ඉතරෙන ‘‘ත්වං කිංචරිතොසි, කෙ වා පන තෙ ධම්මා බහුලං සමුදාචරන්තී’’තිආදිනා පටිපුච්ඡිත්වා තස්ස චරිතං ජානිත්වා තදනුරූපෙන දාතබ්බං.
804. ඉරියාපථාදිතොපි කෙසඤ්චි චරිතං ජානිතුං සක්කා, තං පන න එකන්තිකං, ‘‘චරිතං ඤත්වා’’ති වුත්තං, කතමං පන තං, කතිවිධා වාති ආහ ‘‘චරිතං පනිදං රාගදොසමොහවසෙනා’’තිආදි ¶ . උස්සන්නභාවෙන සන්තානෙ චරතීති චරිතං, අසති පටිපක්ඛභාවනායං සන්තානෙ පවත්තනාරහා රාගාදයො.
805. වොමිස්සකනයාති සම්පයොගවසෙන, එකසන්තතිපරියාපන්නතාවසෙන ච නෙසං සංසග්ගභෙදා. චතුසට්ඨි භවන්තීති –
‘‘රාගාදිකෙ තිකෙ සත්ත, සත්ත සද්ධාදිකෙ තිකෙ;
එකද්විතිකමූලම්හි, මිස්සතො සත්තසත්තක’’න්ති –
එවං වුත්තෙහි නවහි සත්තකෙහි යථාරහං විභජියමානා තෙසට්ඨි දිට්ඨියා සද්ධිං චතුසට්ඨි භවන්ති. තථා හි වුත්තං උපනන්දත්ථෙරෙන –
‘‘රාගො දොසො ච මොහො ච, රාගෙන පටිඝොපි ච;
සද්ධිං රාගෙන මොහො ච, මොහොපි පටිඝෙන ච.
‘‘රාගාදිත්තයමෙකන්ති, සත්ත රාගාදිකෙ තිකෙ;
සද්ධා බුද්ධි ච තක්කො ච, සද්ධිං සද්ධාය බුද්ධි ච.
‘‘සද්ධාය තක්කනඤ්චෙව, බුද්ධියා තක්කනම්පි ච;
සද්ධාදිත්තයමෙකන්ති, සත්ත සද්ධාදිකෙ තිකෙ.
‘‘රාගාදිකං ¶ තිකඤ්චෙක-මෙකද්විතිකභෙදතො;
සද්ධාබුද්ධිවිතක්කෙහි, යථායොගං විමිස්සිය.
‘‘එකමූලෙ ද්විමූලෙ ච, පච්චෙකං සත්තකත්තයං;
තිමූලෙ සත්තකඤ්චෙකං, ඤෙය්යං තං සත්තසත්තකං.
‘‘සද්ධිං ¶ රාගෙන සද්ධා ච, සද්ධිං තෙනෙව බුද්ධි ච;
තෙනෙව තක්කනං තෙන, සද්ධාබුද්ධි ච තෙන ච.
‘‘සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙන, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච;
විමිස්සෙත්වාන තෙනෙව, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං.
‘‘රාගමූලනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ;
සද්ධිං දොසෙන සද්ධා ච, සද්ධිං තෙනෙව බුද්ධි ච.
‘‘තෙනෙව තක්කනං තෙන, සද්ධාබුද්ධි ච තෙන ච;
සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙන, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච.
‘‘විමිස්සෙත්වාන තෙනෙව, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං;
දොසමූලනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ.
‘‘සද්ධිං මොහෙන සද්ධා ච, සද්ධිං තෙනෙව බුද්ධි ච;
තෙනෙව තක්කනං තෙන, සද්ධාබුද්ධි ච තෙන ච.
‘‘සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙන, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච;
විමිස්සෙත්වාන තෙනෙව, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං.
‘‘මොහමූලනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ;
එකමූලෙ නයෙ චෙවං, ඤෙය්යං තං සත්තකත්තයං.
‘‘මිස්සෙත්වා රාගදොසෙහි, සද්ධා තෙහෙව බුද්ධි ච;
තෙහි සඞ්කප්පනං තෙහි, සද්ධාබුද්ධි ච තෙහි ච.
‘‘සද්ධාසඞ්කප්පනං ¶ තෙහි, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච;
තෙහි ද්වීහෙව මිස්සෙත්වා, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං.
‘‘රාගදොසනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ;
මිස්සෙත්වා රාගමොහෙහි, සද්ධා තෙහෙව බුද්ධි ච.
‘‘තෙහි ¶ සඞ්කප්පනං තෙහි, සද්ධාබුද්ධි ච තෙහි ච;
සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙහි, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච.
‘‘තෙහි ද්වීහෙව මිස්සෙත්වා, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං;
රාගමොහනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ.
‘‘මිස්සෙත්වා දොසමොහෙහි, සද්ධා තෙහෙව බුද්ධි ච;
තෙහි සඞ්කප්පනං තෙහි, සද්ධාබුද්ධි ච තෙහි ච.
‘‘සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙහි, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච;
තෙහි ද්වීහෙව මිස්සෙත්වා, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං.
‘‘දොසමොහනයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ;
ද්විමූලම්හි නයෙ චෙවං, ඤෙය්යං තං සත්තකත්තයං.
‘‘රාගප්පටිඝමොහෙහි, සද්ධා තෙහෙව බුද්ධි ච;
තෙහි සඞ්කප්පනං තෙහි, සද්ධාබුද්ධි ච තෙහි ච.
‘‘සද්ධාසඞ්කප්පනං තෙහි, බුද්ධිසඞ්කප්පනම්පි ච;
තෙහි තීහෙව මිස්සෙත්වා, සද්ධාබුද්ධිවිතක්කනං.
‘‘තිමූලම්හි නයෙ චෙව-මෙකං සත්තකමුද්දිසෙ;
එවං තෙසට්ඨි හොතීති, විඤ්ඤෙය්යං නවසත්තකං;
දිට්ඨියාපි ච හොතෙව, චතුසට්ඨීති කෙචනා’’ති.
806-7. නනු ච ‘‘චරිතං ඤත්වා දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, කිංචරිතස්ස පන කිං කම්මට්ඨානං අනුකූලන්ති ¶ ඉමං අනුයොගං සන්ධාය තංතංචරිතානුකූලකම්මට්ඨානං දස්සෙත්වා පුන තස්ස ගණනතො අප්පනාවහතො ඣානප්පභෙදතො සමතික්කමතො වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො ආරම්මණතො භූමිතො ගහණතො පච්චයතො භෙදං දස්සෙතුං ‘‘අසුභා චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දස අසුභාති උද්ධුමාතකං විනීලකං විපුබ්බකං විච්ඡිද්දකං වික්ඛායිතකං වික්ඛිත්තකං හතවික්ඛිත්තකං ලොහිතකං පුළවකං අට්ඨිකන්ති ඉමෙ දස. තථා කායගතාසති චාති ඉමෙ ¶ එකාදස රාගවික්ඛම්භනස්ස උපායභාවතො රාගචරිතස්ස අනුකූලා. අසුභ-ග්ගහණෙන චෙත්ථ තදාරම්මණසමාධිපුබ්බඞ්ගමං කම්මට්ඨානං ගහිතං. එවං සෙසෙසුපි යථාරහං දට්ඨබ්බං. අප්පමාණසත්තාරම්මණත්තා අප්පමඤ්ඤා, මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛාති චතුන්නං බ්රහ්මවිහාරානමෙතං අධිවචනං. තෙ පන සවණ්ණකසිණා නීලකසිණං පීතකසිණං ලොහිතකසිණං ඔදාතකසිණන්ති ඉමෙහි චතූහි වණ්ණකසිණෙහි සහිතා අට්ඨ දොසවික්ඛම්භනුපායභාවතො, අප්පටිඝාතවිසයත්තා ච දොසචරිතස්ස අනුකූලා.
808. තං…පෙ… පනෙකකන්ති එත්ථ එකකන්ති ඉදං අනුස්සතිඅපෙක්ඛං, අනුස්සතීසු එකන්ති අත්ථො, න මොහචරිතවිතක්කචරිතාපෙක්ඛං තෙසං අඤ්ඤස්සාපි අනුකූලස්ස ලබ්භනතො. තං පන මොහචරිතස්ස, විතක්කචරිතස්ස ච ගණනබලෙන චිත්තස්ස පතිට්ඨානතො අනුකූලං.
809-11. පුරිමා…පෙ… දෙහිනොති ‘‘බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති සඞ්ඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සතී’’ති ඉදං පාළික්කමෙන පුරිමං අනුස්සතිඡක්කං සද්ධාචරිතස්ස අතිසප්පායවසෙන අනුකූලං. මරණූපසමායුත්තා සතීති මරණෙ, උපසමෙ ච යුත්තා සති, මරණානුස්සති, උපසමානුස්සති චාති වුත්තං හොති. ආහාරනිස්සිතා සඤ්ඤාති ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤා. ධාතුවවත්ථානන්ති චතුධාතුවවත්ථානං. බුද්ධිප්පකතිජන්තුනොති බුද්ධිචරිතස්ස සත්තස්ස. සෙසානි කසිණානීති දොසචරිතස්ස අනුකූලෙසු වුත්තෙහි චතූහි වණ්ණකසිණෙහි අවසෙසානි පථවීආපොතෙජොවායොආලොකාකාසකසිණානි, එවං පුරිමානි චත්තාරි, ඉමානි ඡාති දස ඉමස්සෙව උජුවිපච්චනීකා, ඉමස්ස අසප්පායන්ති ගහෙතබ්බවිසෙසස්ස අභාවතො රාගාදිසබ්බචරිතානං අනුකූලාති වණ්ණිතා.
812. එකන්තවිපච්චනීකභාවතොති ¶ රාගචරිතාදීනං අසුභාදිකම්මට්ඨානස්ස උජුවිපච්චනීකතාය. අතිසප්පායතොති සද්ධාචරිතාදීනං බුද්ධානුස්සතිආදිකම්මට්ඨානස්ස අතිසප්පායතො. එවං උජුවිපච්චනීකවසෙන, අතිසප්පායවසෙන ච ඉදං සබ්බං විසුං විසුං තෙසං අනුකූලන්ති ¶ වුත්තං, න පන ඉතරස්ස අනනුකූලභාවතො. න හි රාගාදීනං අවික්ඛම්භිකා, සද්ධාදීනං වා අනුපකාරිකා කුසලභාවනා නාම අත්ථි. තථා හි මෙඝියසුත්තෙ –
‘‘චත්තාරො ධම්මා උත්තරි භාවෙතබ්බා, අසුභා භාවෙතබ්බා රාගස්ස පහානාය, මෙත්තා භාවෙතබ්බා බ්යාපාදස්ස පහානාය, ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදාය, අනිච්චසඤ්ඤා භාවෙතබ්බා අස්මිමානසමුග්ඝාතායා’’ති (අ. නි. 9.3; උදා. 31) –
එකස්සෙව චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බාති වුත්තා. තථා රාහුලොවාදසුත්තෙපි ‘‘මෙත්තං, රාහුල, භාවනං භාවෙහී’’තිආදිනා (ම. නි. 2.120) සත්ත කම්මට්ඨානානි වුත්තානි, න චායස්මතො මෙඝියස්ස චත්තාරිපි චරිතානි සන්ති, නාපි රාහුලත්ථෙරස්ස සබ්බචරිතානි, තස්මා වචනමත්තෙ අභිනිවෙසං අකත්වා සබ්බත්ථ අධිප්පායො පරියෙසිතබ්බොති වුත්තං හොති.
813-4. කිඤ්චාපි වුත්තනයෙන කම්මට්ඨානානං ගණනපරිච්ඡෙදොපි සක්කා ඤාතුං, සඞ්කරත්තා පන සුඛෙන විඤ්ඤාතුං න සක්කාති තෙසං සාමඤ්ඤතො, විසුං විසුං ජාතිතො ච ගණනපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං ‘‘කම්මට්ඨානානි සබ්බානී’’තිආදි වුත්තං. චත්තාලීසාති නිද්දිසෙති පාළිතො, අට්ඨකථාතො ච සමොධානෙත්වා ‘‘සමචත්තාලීසා’’ති නිද්දිසෙය්ය. කථං? කසිණානි දස…පෙ… සඤ්ඤා චාහාරතා ඉති. අසුභානුස්සතී දසාති දස-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘දස අසුභා ¶ , දස අනුස්සතී’’ති. දස අසුභා හෙට්ඨා කථිතාව. ‘‘පුරිමානුස්සතිඡක්ක’’න්ති එත්ථ වුත්තා ඡ, මරණානුස්සති කායගතාසති ආනාපානස්සති උපසමානුස්සතීති ඉමා දස අනුස්සතියො. චතුධාතුවවත්ථානන්ති පථවාදීනං චතුන්නං ධාතූනං වවත්ථානං. සඤ්ඤා චාහාරතාති ගාථාබන්ධවසෙන ග-කාරස්ස ලොපං කත්වා ආහාරගතා සඤ්ඤා ‘‘ආහාරතා සඤ්ඤා’’ති වුත්තා. ආහාරොයෙව වා ආහාරතා, තග්ගතා ච සඤ්ඤා උපචාරතො ‘‘ආහාරතා’’ති වුත්තා, ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤාති අත්ථො.
815-6. කිං ඉමෙසු සබ්බෙසුයෙව කම්මට්ඨානෙසු ඣානං නිබ්බත්තතීති? ආම, නිබ්බත්තති සබ්බෙස්වෙව උපචාරජ්ඣානං, අප්පනාඣානං පන කෙසුචි න නිබ්බත්තති, තස්මා කානිචි උපචාරමෙව නිබ්බත්තෙන්ති, කානිචි අප්පනම්පි. කථං පනෙතං දට්ඨබ්බන්ති ආහ ‘‘එතෙසූ’’තිආදි. උපචාරමෙව ¶ ආවහන්තීති උපචාරාවහා ‘‘අපෙක්ඛො’’තිආදීසු විය හෙත්ථ අවධාරණං දට්ඨබ්බං. තත්ථ ආනාපානස්සතිං, කායගතාසතිඤ්ච හිත්වා සෙසා බුද්ධානුස්සතිආදයො අට්ඨ අනුස්සතියො, සඤ්ඤා, වවත්ථානඤ්චාති එතෙ දස නානප්පකාරකත්තා, ගම්භීරත්තා, සභාවධම්මත්තා ච අසති භාවනාවිසෙසෙ උපචාරාවහා වුත්තා.
817-8. එවං උපචාරප්පනාවහතො දස්සෙත්වා ඉදානි ඣානප්පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘අප්පනායාවහෙසූ’’තිආදි වුත්තං. චතුක්කජ්ඣානිකාති චතුක්කනයවසෙන චතුබ්බිධරූපාවචරජ්ඣානවන්තො, තෙසං එකෙකස්සෙව ආරම්මණභූතාති අත්ථො. පඤ්චකනයවසෙන පන ‘‘පඤ්චකජ්ඣානිකා’’ති වෙදිතබ්බා. පඨමජ්ඣානිකාති පඨමජ්ඣානස්සෙව ආරම්මණභූතා, පටික්කූලභාවතො පන ඉතරෙසං ආරම්මණානි න හොන්ති. පටික්කූලෙපි හි විසයෙ විතක්කබලෙන පඨමජ්ඣානං අප්පෙති චණ්ඩසොතනදියං අරිත්තබලෙන නාවා විය. සෙසානි පන තදභාවතො න තෙසු අප්පෙන්ති.
819. තිකජ්ඣානවහාති ¶ චතුක්කනයෙන තිකජ්ඣානවහා, පඤ්චකනයෙන පන චතුක්කජ්ඣානවහා, මෙත්තාකරුණාමුදිතා හි මෙත්තාදීනං සොමනස්සසහගතානමෙව ආරම්මණත්තා පඤ්චමජ්ඣානිකා න හොන්ති. අප්පනප්පත්තා හි මෙත්තාදයො සොමනස්සෙන විනා නප්පවත්තන්ති. චතුත්ථොපි බ්රහ්මවිහාරොති සම්බන්ධො. බ්රහ්මානං උත්තමානං විහාරො, බ්රහ්මභූතො වා විහාරොති බ්රහ්මවිහාරො, සො උපෙක්ඛාභාවනාවසෙන චතුත්ථජ්ඣානිකො. තත්ථාපි මෙත්තාදිවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානචතුක්කස්සෙවෙතං අප්පෙති, නෙතරස්ස. කස්මා? මෙත්තාදීනං නිස්සන්දත්තා. යථා හි කසිණානං නිස්සන්දා ආරුප්පා, යථා ච සමථවිපස්සනානිස්සන්දා නිරොධසමාපත්ති, එවං මෙත්තාදිනිස්සන්දා උපෙක්ඛා. ආරුප්පා චතුත්ථජ්ඣානිකාති අඞ්ගසමතාවසෙන ආරුප්පාපි චතුත්ථජ්ඣානස්සෙව පභෙදාති කත්වා වුත්තං.
820. එවං ඣානභෙදතො දස්සෙත්වා පුන සමතික්කමතො දස්සෙතුං ‘‘වසෙනාරම්මණඞ්ගාන’’න්තිආදි වුත්තං. ආරම්මණසමතික්කමො අඞ්ගසමතික්කමොති අතික්කමිතබ්බානං ආරම්මණානං, අඞ්ගානඤ්ච වසෙන සමතික්කමො දුවිධො. කිං සබ්බෙස්වෙව දුවිධො ලබ්භති, නොති ආහ ‘‘ගොචරා…පෙ… තික්කමො’’ති. චතූසු හි ආරුප්පෙසු ආරම්මණසමතික්කමොව හොති ආකාසකසිණවජ්ජිතෙසු නවසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරං සමතික්කමිත්වා ¶ ආකාසානඤ්චායතනස්ස, ආකාසානඤ්චායතනාදීනි ච සමතික්කමිත්වා විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීනං පත්තබ්බත්තා, අඞ්ගාතික්කමො පන අරූපෙ නත්ථි චතුන්නඤ්චාපි අඞ්ගානං වසෙන සමානත්තා. රූපෙ ඣානඞ්ගතික්කමොති රූපාවචරිකකම්මට්ඨානෙසු විතක්කාදීනං ඣානඞ්ගානං අතික්කමො, ඉදඤ්ච ලබ්භමානකවසෙන වුත්තං. පඨමජ්ඣානිකෙසු දුවිධොපි සමතික්කමො නත්ථි, නීවරණසමතික්කමො ඉධ අට්ඨන්නම්පි සමාපත්තීනං සාධාරණත්තා න ගහිතො.
821. එවං ¶ සමතික්කමවසෙන දස්සෙත්වා පුන වඩ්ඪනාවඩ්ඪනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘දසෙව කසිණානී’’තිආදිමාහ. ඉමෙසු චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු දස කසිණානෙව වඩ්ඪෙතබ්බානි. න ච…පෙ… අසුභාදයොති සෙසා අසුභාදයො පන නෙව වඩ්ඪෙතබ්බා. කස්මා? පරිච්ඡින්නාකාරෙනෙව උපට්ඨානතො, ආනිසංසාභාවතො ච. තථා හි දස අසුභානි, කායගතාසති ච අත්තනො ඨිතොකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තා පරිච්ඡින්නාකාරෙනෙව උපට්ඨහන්ති. වඩ්ඪිතෙසුපි කුණපරාසි එව උපට්ඨාතීති න කොචි ආනිසංසො අත්ථි. අවඩ්ඪිතෙසුපි හි තෙසු කාමරාගවික්ඛම්භනා හොතියෙව. යදි එවං, අසුභජ්ඣානානං අප්පමාණාරම්මණතාවචනං විරුජ්ඣතීති? න විරුජ්ඣති. එකච්චො හි උද්ධුමාතකෙ වා අට්ඨිකෙ වා මහන්තෙ නිමිත්තං ගණ්හාති, එකච්චො අප්පකෙති ඉමිනා පරියායෙන එකච්චස්ස පරිත්තාරම්මණජ්ඣානං හොති, එකච්චස්ස අප්පමාණාරම්මණං. යො වා එතං ආනිසංසාභාවං අපස්සන්තො වඩ්ඪෙය්ය, තස්ස වසෙන අප්පමාණාරම්මණතා වුත්තා. ආනාපානනිමිත්තම්පි නාසිකග්ගමුඛනිමිත්තාදිපරිච්ඡින්නං උපට්ඨාති, වඩ්ඪයතොපි ච වාතරාසියෙව වඩ්ඪති. පිචුපිණ්ඩාදිවසෙන උපට්ඨහන්තම්පි හි නිමිත්තං වාතසඞ්ඝාටමත්තමෙව, තථා බ්රහ්මවිහාරනිමිත්තම්පි වඩ්ඪෙන්තස්ස සත්තරාසියෙව වඩ්ඪෙය්ය, න ච තෙන කොචි අත්ථො හොති, තස්මා තදුභයම්පි න වඩ්ඪෙතබ්බං. යං පන වුත්තං ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදි (විභ. 663), තම්පි පරිග්ගහවසෙන වුත්තං, න නිමිත්තවඩ්ඪනවසෙන. කිඤ්චි බ්රහ්මවිහාරෙ පටිභාගනිමිත්තමෙව නත්ථි, කිමයං වඩ්ඪෙය්ය, අප්පමාණාරම්මණතා පනෙත්ථ පරිග්ගහිතමත්තවසෙන වෙදිතබ්බා. ආරුප්පාරම්මණෙසු ආකාසං කසිණුග්ඝාටමත්තත්තා කසිණාපගමවසෙනෙව මනසි කාතබ්බං, තතො පරං වඩ්ඪයතො න කිඤ්චි හොති, විඤ්ඤාණං සභාවධම්මත්තා න සක්කා ¶ වඩ්ඪෙතුං, පරිකම්මමෙව හි වඩ්ඪෙතුං සක්කා, විඤ්ඤාණාපගමො තස්ස අභාවමත්තත්තා, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනාරම්මණම්පි සභාවධම්මත්තායෙව න සක්කා වඩ්ඪෙතුං, තස්මා තානිපි න වඩ්ඪෙතබ්බානි. අප්පමාණාරම්මණතා ආරුප්පානං විපුලකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තියා වෙදිතබ්බා. බුද්ධානුස්සතිආදයො ච අනිමිත්තත්තා න වඩ්ඪෙතබ්බා ¶ . පටිභාගනිමිත්තඤ්හි අයං වඩ්ඪෙය්ය, තඤ්ච නෙසං නත්ථි, තස්මා ඉමෙ අසුභාදයො තිංස කම්මට්ඨානානි පරිච්ඡින්නොකාසත්තා, පයොජනාභාවතො, අවඩ්ඪනතො ච න වඩ්ඪෙතබ්බානි.
822-3. එවං වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො දස්සෙත්වා පුන ආරම්මණතො දස්සෙතුං ‘‘දසෙව කසිණානී’’තිආදි ආරද්ධං. පටිභාගනිමිත්තානි හොන්ති ආරම්මණානීති ඉමානි ද්වාවීස පටිභාගනිමිත්තභූතානි ආරම්මණානි හොන්ති. සෙසාති අවසෙසා අට්ඨාරස නෙව පටිභාගනිමිත්තාරම්මණා සියුං.
824-5. ඉදානි භූමිතො දස්සෙතුං ‘‘අසුභානී’’තිආදි වුත්තං. දෙවෙසු නප්පවත්තන්ති තත්ථ අසුභානං, පටික්කූලස්ස ච ආහාරස්ස අභාවතො. තචපඤ්චකම්පි හි තත්ථ පවත්තමානං දිබ්බානුභාවෙන පටික්කූලාකාරෙන නොපට්ඨාති. අස්සාසපස්සාසානං බ්රහ්මලොකෙ අභාවතො ‘‘ආනාපානස්සති චා’’තිආදි වුත්තං. ඣානානුභාවනිබ්බත්තානඤ්හි අත්ථස්ස අභාවතො නත්ථි බ්රහ්මලොකෙ අස්සාසපස්සාසා.
827. ඉදානි ගහණතො දස්සෙතුං ‘‘චතුත්ථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ චතුත්ථං…පෙ… දිට්ඨෙනෙව ගහෙතබ්බාති වායොකසිණං වජ්ජෙත්වා සෙසා නව කසිණා, දස අසුභානීති ඉමානි ¶ එකූනවීසති දිට්ඨෙනෙව වත්ථුනා කරණභූතෙන ගහෙතබ්බානි උග්ගහෙතබ්බානි. තථා ච වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘දිට්ඨෙන ගහෙතබ්බානි, පුබ්බභාගෙ චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා නිමිත්තං නෙසං ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො’’ති (විසුද්ධි. 1.47).
828-31. සතියම්පි ච කායම්හීති කායගතාසතියම්පි. දිට්ඨෙන තචපඤ්චකන්ති තචපඤ්චකමත්තමෙව දිට්ඨෙන ගහෙතබ්බං. සෙසමෙත්ථ සුතෙනෙවාති එත්ථ කායගතාසතියං සෙසං වක්කපඤ්චකාදි සුතෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉති කායගතාසති දිට්ඨසුතෙන ගහෙතබ්බා. උත්තරොට්ඨනාසිකග්ගෙසු ඵුට්ඨස්ස අස්සාසපස්සාසස්ස ගහෙතබ්බතො වුත්තං ‘‘ආනාපානස්සති එත්ථ, ඵුට්ඨෙන පරිදීපිතා’’ති. උච්ඡුසස්සාදීනං පත්තෙසු චලමානවණ්ණග්ගහණමුඛෙන, සරීරසම්ඵස්සවසෙන ච වාතස්ස ගහෙතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘වායොකසිණමෙවෙත්ථ, දිට්ඨඵුට්ඨෙන ගය්හතී’’ති. ආදිතොව ගහෙතබ්බා න හොන්තීතිආදිකම්මිකෙන භාවනාරම්භවසෙන න පට්ඨපෙතබ්බානි, හෙට්ඨිමෙ තයො බ්රහ්මවිහාරෙ, කසිණෙසු රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානඤ්ච අනධිගන්ත්වා සම්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා.
832-5. එවං ¶ ගහණවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි පච්චයතො දස්සෙතුං ‘‘කම්මට්ඨානෙසු හෙතෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එතෙසු කම්මට්ඨානෙසූති එත්ථ යථාරහං ආරම්මණානං, ඣානානඤ්ච ගහණං වෙදිතබ්බං. ආකාසකසිණස්ස උග්ඝාටෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වුත්තං ‘‘ආකාසකසිණං විනා’’ති. මෙත්තාදිඑකෙකස්මිං බ්රහ්මවිහාරෙ තීණි තීණි ඣානානි පටිලභිත්වා ඨිතස්සෙව උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරවසෙන පඤ්චමජ්ඣානං උප්පජ්ජතීති වුත්තං ‘‘තයො බ්රහ්මවිහාරා’’තිආදි. ද්වින්නං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනජවනානං සමනන්තරා නිරොධං ඵුසතීති කත්වා වුත්තං ‘‘චතුත්ථමාරුප්ප’’න්තිආදි. විපස්සනාභවසම්පත්තිසුඛානං ¶ පච්චයාති විපස්සනාය, භවසම්පත්තියා, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස ච පච්චයා හොන්තීති අත්ථො.
836-9. එවං පසඞ්ගෙන ආගතං කම්මට්ඨානවිභාගං දස්සෙත්වා පුන ආචරියෙන පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙතුං ‘‘කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. සන්තිකෙ වසන්තස්සාති ආචරියෙන සද්ධිං එකගෙහෙ, එකවිහාරෙ වා වසන්තස්ස. කථෙතබ්බන්ති පවත්තිං සුත්වා සුත්වා කථෙතබ්බං. ආගතස්සාගතක්ඛණෙති ස-කාරො පදසන්ධිමත්තකරො, ආගතාගතක්ඛණෙති අත්ථො. අථ වා ආගතස්ස ආගතක්ඛණෙ කථෙතබ්බං. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු ආමෙඩිතසාමත්ථියතොව ලබ්භති. න හි එකවාරමෙව ආගතස්ස තස්මිං ඛණෙ කථෙතබ්බං, තතො පරං න කථෙතබ්බන්ති යුජ්ජති.
නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරන්ති අතිසංඛිත්තං, අතිවිත්ථාරඤ්ච අකත්වා තස්ස සුඛෙන උග්ගණ්හනප්පමාණං කථෙතබ්බං. සචෙ පන සො පකතියාව උග්ගහිතකම්මට්ඨානො හොති, සජ්ඣායවසෙන වා මනසිකාරවසෙන වා කතපරිචයො, තස්ස එකං, ද්වෙ වා නිසජ්ජා අත්තනො සම්මුඛාව සජ්ඣායං කාරෙත්වා දාතබ්බං. එවං ආචරියෙන පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙත්වා පුන ගහිතකම්මට්ඨානෙන තෙන යොගිනා උත්තරි කාතබ්බවිධානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙනපී’’තිආදි. සම්මට්ඨානන්ති යත්ථ පහටො සමති, තං සම්මට්ඨානං, ඉදං සම්මට්ඨානං වියාති සම්මට්ඨානං. යථා හි සම්මට්ඨානෙ ගහිතෙ පුග්ගලං අත්තනො වෙරී අභිභවිතුං න සක්කොති, එවං කම්මට්ඨානෙ ගහිතෙ මනොභුසඞ්ඛාතො කාමරාගො තංසමඞ්ගිපුග්ගලං අභිභවිත්වා අත්තනො වසෙ කාතුං න සක්කොති ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘සම්මට්ඨානං වියාති සම්මට්ඨාන’’න්ති. මනො අභිභවතීති මනොභූ, තස්ස මනොභුනො. අට්ඨාරසහි…පෙ… විවජ්ජිතෙති –
‘‘මහාවාසං ¶ නවාවාසං, ජරාවාසඤ්ච පන්ථනිං;
සොණ්ඩිං පණ්ණඤ්ච පුප්ඵඤ්ච, ඵලං පත්ථිතමෙව ච.
‘‘නගරං දාරුනා ඛෙත්තං, විසභාගෙන පට්ටනං;
පච්චන්තසීමාසප්පායං, යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති.
‘‘අට්ඨාරසෙතානි ඨානානි, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො;
ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, මග්ගං සප්පටිභයං යථා’’ති. (විසුද්ධි. 1.52) –
එවං වුත්තෙහි අට්ඨාරසහි විහාරදොසෙහි සබ්බකාලවියුත්තෙ. අනුරූපෙති ඉමෙසු අට්ඨාරසසු දොසෙසු අඤ්ඤතරෙනපි සමන්නාගතො අනනුරූපො නාම, තදභාවෙන අත්තනො යොගකම්මස්ස අනුකූලෙ. මහාවිහාරාදයො හි යොගකම්මස්ස අනුකූලා න හොන්ති, තස්මා මහාවිහාරෙ තාව වත්තකරණාදිනා පලිබොධො හොති. යත්ථ පන සබ්බං කතමෙව, අවසෙසාපි සඞ්ඝට්ටනා නත්ථි, එවරූපො මහාවිහාරොපි අනුරූපොව. නවවිහාරෙ බහුං නවකම්මං කාතබ්බං හොති, තස්මා සො අසති අඤ්ඤස්මිං අනුකූලෙ කාරණෙ අනනුරූපො හොති. තථා ජිණ්ණවිහාරොපි බහුපටිජග්ගිතබ්බතාය කම්මට්ඨානන්තරායිකො. පන්ථනිස්සිතකො ආගන්තුකෙහි රත්තින්දිවං සමොකිණ්ණතාය. යත්ථ සොණ්ඩී නාම පාසාණපොක්ඛරණී හොති, සො සොණ්ඩිවිහාරො. තත්ථ බහූ පානීයත්ථාය සමොසරන්ති, තථා පණ්ණපුප්ඵඵලවති විහාරෙ තංතදත්ථාය. පත්ථනීයෙ ලොකසම්මතෙ විහාරෙ විහරන්තං ‘‘අරහා’’ති සම්භාවෙන්තා බහූ ආගච්ඡන්ති. නගරසන්නිස්සිතෙපි විහාරෙ විසභාගාරම්මණාපාථගමනාදීනි හොන්ති. දාරුසන්නිස්සිතෙ කට්ඨහාරිකාදීහි ¶ අඵාසු හොති. ඛෙත්තසන්නිස්සිතෙ විහාරමජ්ඣෙයෙව ඛලමණ්ඩලකරණාදිනා අඵාසු හොති. විසභාගපුග්ගලාධිවුත්ථෙපි කලහනිවාරණාදීසු තෙ උපවදන්ති. පට්ටනසන්නිස්සිතෙ අභිණ්හං නාවාසත්ථෙහි ආගතමනුස්සෙහි අඵාසු හොති. පච්චන්තනිස්සිතෙ මනුස්සා බුද්ධාදීසු අප්පසන්නා හොන්ති. රජ්ජසීමසන්නිස්සිතෙ ද්වින්නං රාජූනං කලහෙ සති ද්වින්නං විජිතෙසු පිණ්ඩාය විචරන්තං භික්ඛුං ‘‘අයං චරපුරිසො’’ති ගහෙත්වා බන්ධනාදිකං පාපෙය්යුං, අසප්පායෙ අමනුස්සාදිඋපද්දවා හොන්ති. කල්යාණමිත්තානධිවුත්ථෙ උප්පන්නකඞ්ඛාය විනොදකෙ අසති මහාදොසොයෙවාති එතෙපි විහාරා අනනුරූපා, තස්මා තාදිසෙ විහාරෙ පරිවජ්ජෙත්වා වුත්තදොසවිරහිතෙ අනුරූපෙ විහාරෙ විහාතබ්බං.
තස්ස ¶ පන විහාරස්ස අනුරූපභාවො එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘ගාමතො’’තිආදි වුත්තං. ගාමතොති ගොචරගාමතො. නාතිදූරෙති ගොචරගාමස්ස අඩ්ඪගාවුතතො ඔරභාගතාය න අතිදූරෙ. නච්චාසන්නෙති පච්ඡිමෙන පමාණෙන ගොචරගාමතො පඤ්චධනුසතිකතාය න අතිසන්නෙ. ඉමිනා ගමනාගමනසම්පන්නතං දස්සෙති. ගොචරගාමස්ස පන උත්තරදිසාය වා දක්ඛිණදිසාය වා නාතිදූරං නච්චාසන්නං සෙනාසනං විසෙසෙන ගමනාගමනසම්පන්නං හොති, නාතිදූරනච්චාසන්නතා චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං. පඤ්චඞ්ගසංයුතෙති පන වුත්තත්තා නාතිදූරනච්චාසන්නතාය සහ දිවා අප්පකිණ්ණතාදීනි චත්තාරි සමොධානෙත්වා පඤ්චඞ්ගසංයුත්තතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං නාතිදූරං හොති නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං දිවා අප්පකිණ්ණං රත්තිං ¶ අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස අප්පකසිරෙනෙව උප්පජ්ජන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා, තෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡති පඤ්හං ‘ඉදං, භන්තෙ, කථං; ඉමස්ස කො අත්ථොති. තස්ස තෙ ආයස්මන්තො අවිවටඤ්චෙව විවරන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච උත්තානිං කරොන්ති, අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛාට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොතී’’ති (අ. නි. 10.11).
එත්ථ ච නාතිදූරනච්චාසන්නභාවෙන ගමනාගමනසම්පන්නතා පඨමං අඞ්ගං, දිවා මහාජනසංකිණ්ණතාභාවෙන, රත්තියං ජනාලාපසද්දාභාවෙන, සබ්බදාපි ජනසන්නිපාතනිග්ඝොසාභාවෙන අප්පකිණ්ණඅප්පසද්දඅප්පනිග්ඝොසභාවො දුතියං, ඩංසමකසාදිපරිස්සයාභාවො තතියං, අප්පකසිරෙන චීවරපිණ්ඩපාතාදිපච්චයලාභො චතුත්ථං, බහුස්සුතතාදිගුණසමන්නාගතානං ථෙරානං වසනභාවො පඤ්චමන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සංයුත්තෙ සමන්නාගතෙ විහාරස්මිං විහාතබ්බං.
840-1. පඨමං වුත්තආවාසාදිමහාපලිබොධෙ උපාදාය ඛුද්දකපලිබොධො, ඉදානි තං පලිබොධං සරූපතො දස්සෙත්වා තස්ස උපච්ඡින්දනාකාරං ආවි කාතුං ‘‘දීඝා කෙසා’’තිආදි වුත්තං. සො පත්තො සුට්ඨු පචිතබ්බොති යොජනා.
842-5. පවිවිත්තෙති ¶ ජනවිවිත්තෙ ඔකාසෙ. වජ්ජෙත්වා…පෙ… ලොහිතන්ති ඉමෙ චත්තාරො කසිණදොසා, තස්මා ¶ එවරූපා මත්තිකා වජ්ජෙත්වා. සණ්හායාති අපනීතතිණමූලසක්ඛරවාලුකාය සුමද්දිතාය සුඛුමාය. අරුණවණ්ණායාති අරුණනිභාය, අරුණවණ්ණප්පභායාති අත්ථො. බහිද්ධා වාපි තාදිසෙති බහිද්ධාපි විහාරපච්චන්තෙ පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ. සංහාරිමන්ති සංහරිතබ්බං ගහෙත්වා චරණයොග්යං. තත්රට්ඨකන්ති යත්ථ කතං, තත්ථෙව තිට්ඨනකං.
847-50. පමාණතොති වක්ඛමානප්පමාණතො. වට්ටං ආකොටෙත්වාති පරිමණ්ඩලං කත්වා ආකොටෙත්වා. තන්ති තං චම්මං වා කටසාරං වා දුස්සපට්ටං වා. කණ්ණිකන්ති කණ්ණිකාසදිසං, පරිමණ්ඩලතො පදුමකණ්ණිකාකාරන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘සම’’න්ති. ‘‘කණ්ණිකාසම’’න්ති වා පාඨො. විදත්ථිචතුරඞ්ගුලන්ති චතුරඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිප්පමාණං. එතදෙව හි පමාණං සන්ධාය අට්ඨකථායං ‘‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’’ති (විසුද්ධි. 1.55) වුත්තං. විවට්ටන්ති නිබ්බානං. කසිණපරිකම්මං කරොන්තොපි හි එත්තකෙයෙව අට්ඨත්වා නිබ්බානත්ථායෙව වායමති. භෙරීතලසමං කත්වාති පාණිකාය ඝංසෙත්වා නින්නතුන්නතට්ඨානාභාවෙන භෙරීතලං විය සමං කත්වා. සම්මජ්ජිත්වාන තං ඨානන්ති යස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා තං කසිණං ඔලොකෙති, තං ඨානං සචෙ උක්ලාපං හොති, සම්මජ්ජිත්වා. න්හත්වාති සරීරදරථවිනොදනත්ථං න්හත්වා.
851-2. තම්හා කසිණමණ්ඩලා හත්ථපාසප්පමාණස්මිං පදෙසෙති තම්හා කසිණමණ්ඩලස්ස, ඨපිතට්ඨානම්හා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථන්තරෙ පදෙසෙ, කසිණමණ්ඩලස්ස, පීඨස්ස ච මජ්ඣං හත්ථපාසප්පමාණං කත්වා පඤ්ඤත්තෙති වුත්තං හොති. විදත්ථිචතුරඞ්ගුලෙ උච්චෙති විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං හුත්වා උච්චෙ, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලපාදකෙති වුත්තං හොති. දූරෙ නිසින්නස්ස හි කසිණං න ¶ උපට්ඨාති, ආසන්නතරෙ නිසින්නස්ස හත්ථපාණිකාපදාදයො කසිණදොසා පඤ්ඤායන්ති. උච්චතරෙ නිසින්නෙන ච ගීවං පණාමෙත්වා ඔලොකෙතබ්බං හොති, නීචතරෙ ජණ්ණුකානි රුජ්ජන්ති, තස්මා හත්ථපාසප්පමාණෙ පදෙසෙ විදත්ථිචතුරඞ්ගුලපාදකෙ පීඨෙ නිසීදිතබ්බං. යස්මා චතූසු ඉරියාපථෙසු සයනං කොසජ්ජපක්ඛියං, ඨානචඞ්කමනානි උද්ධච්චපක්ඛියානි, නිසජ්ජා පන අලීනුද්ධච්චපක්ඛියා, සන්තො ඉරියාපථො, තස්මා වුත්තං ‘‘නිසීදිත්වා’’ති, සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති අත්ථො. යෙනාකාරෙන නිසීදන්තස්ස නිසජ්ජා සුඛා හොති, තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උජුං කායං පණිධායා’’ති. උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරසපිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වාති අත්ථො. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසනහාරූනි න ඔණමන්ති, අථස්ස යා තෙසං ඔණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ ¶ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පන්නාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති. තතො ච පුබ්බෙනාපරං විසෙසප්පත්තියා වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. ඉදානි ආරම්මණපරිග්ගහුපායං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කත්වා පරිමුඛං සති’’න්ති, කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපෙත්වාති අත්ථො. අභි-සද්දෙන හි සමානත්ථො ඉධ පරි-සද්දො, අථ වා සමීපත්ථෙන පරි-සද්දෙන මුඛස්ස සමීපෙ සතිං කත්වාති අත්ථො. යථාහ – ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සුපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා. තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (විභ. 537). අථ වා ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො, මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො, සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති ‘පරිමුඛං සති’’න්ති (පටි. ම. 1.164) වචනතො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු විය පරි-සද්දො පරිග්ගහට්ඨො, ‘‘සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛ’’න්තිආදීසු විය මුඛ-සද්දො නිය්යානට්ඨොති කත්වා පරිග්ගහිතනිය්යානසතිං කත්වා සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං ¶ පරිච්චත්තසම්මොසං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති.
853-5. කාමෙස්වාදීනවං දිස්වාති ‘‘කාමා නාමෙතෙ අට්ඨිකඞ්ඛලිකූපමා නිරස්සාදට්ඨෙනා’’තිආදිනා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු ආදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා. නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතොති නෙක්ඛම්මං ඛෙමතො දිස්වා කාමනිස්සරණං සබ්බදුක්ඛසමතික්කමස්ස උපායභූතං නෙක්ඛම්මන්ති එවං නෙක්ඛම්මසඞ්ඛාතං සඋපචාරජ්ඣානං, නිබ්බානං, විපස්සනං, සබ්බෙපි වා කුසලධම්මෙ ඛෙමතො නිබ්භයතො දිස්වා, තත්ථ ජාතාභිලාසො හුත්වාති වුත්තං හොති. පරමං…පෙ… රතනත්තයෙති බුද්ධාදිරතනත්තයෙ රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන බලවපීතිපාමොජ්ජං ජනයිත්වා. භාගී…පෙ… මුත්තමන්ති ‘‘අහං ඉමාය සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකෙහි පටිපන්නාය නෙක්ඛම්මපටිපත්තියා චිත්තවිවෙකාදිප්පවිවෙකජස්ස සුඛස්ස අද්ධා එකන්තෙන භාගී අස්සං, ලාභී භවෙය්ය’’න්ති එවං පටිපත්තියං ආනිසංසදස්සනෙන තබ්බිසයං උත්තමං මහන්තං උස්සාහං කත්වා. ආකාරෙන සමෙනෙවාති අතිඋම්මීලිතඅතිමන්දාලොචනානි වජ්ජෙත්වා නාතිඋම්මීලිතනාතිමන්දාලොචනසඞ්ඛාතෙන සමෙන ආලොචනාකාරෙන. අතිඋම්මීලයතො හි අතිසුඛුමං, අවිභූතඤ්ච රූපගතං උපනිජ්ඣායතො විය චක්ඛු කිලමති, අත්තනො සභාවවිභාවනතො ච මණ්ඩලං අතිවිභූතං හොති, තථා වණ්ණතො, ලක්ඛණතො වා උපතිට්ඨෙය්ය, තෙනස්ස නිමිත්තං නුප්පජ්ජති. අතිමන්දං උම්මීලයතො ච ගජනිමීලකෙන පෙක්ඛන්තස්ස විය රූපගතං මණ්ඩලං අවිභූතං හොති. දස්සනෙ මන්දබ්යාපාරතාය කොසජ්ජපාතතො චිත්තඤ්ච ලීනං හොති, එවම්පි නිමිත්තං නුප්පජ්ජති, තස්මා යථා නාම ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං ගණ්හන්තො න තත්ථ ¶ අතිගාළ්හං උම්මීලති, න අතිමන්දං, අථ ඛො සමෙන ආකාරෙන ගණ්හාති, එවමෙව නාතිඋම්මීලනාදිනා සමෙන ¶ ආකාරෙන ගණ්හන්තෙන භාවෙතබ්බන්ති. නිමිත්තං ගණ්හතාති පථවීකසිණෙ චක්ඛුනා ගහිතං නිමිත්තං මනසා ගණ්හන්තෙන.
856-7. ඉදානි නිමිත්තග්ගහණොපායං දස්සෙතුං ‘‘න වණ්ණො පෙක්ඛිතබ්බො’’තිආදි වුත්තං. න වණ්ණො පෙක්ඛිතබ්බො සොති යො තත්ථ පථවීකසිණෙ අරුණවණ්ණො, සො න චින්තෙතබ්බො වණ්ණවසෙන මනසිකරොතො වණ්ණකසිණභාවූපගමනතො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පන ගහිතග්ගහණං න සක්කා වාරෙතුං, තෙනෙවෙත්ථ ‘‘න ඔලොකෙතබ්බො’’ති අවත්වා ‘‘මනසානුපෙක්ඛිතා හොතී’’තිආදීසු විය මනසා චින්තනවසෙන පෙක්ඛනග්ගහණං කතං. දට්ඨබ්බං න ච ලක්ඛණන්ති යං තත්ථ පථවීධාතුයා ථද්ධලක්ඛණං න මනසිකාතබ්බං තස්ස මනසිකාරෙ ධාතුකම්මට්ඨානස්ස ගහිතත්තා. වණ්ණං පන අමුඤ්චිත්වාති දිස්වා ගහෙතබ්බත්තා පන වණ්ණං අමුඤ්චිත්වා. උස්සදස්ස වසෙන හි චිත්තං පණ්ණත්තිධම්මස්මින්ති පථවීධාතුයා සත්තිතො අධිකභාවෙන සසම්භාරපථවියා ‘‘පථවී’’ති වොහාරො, තස්මිං සසම්භාරපථවිං උපාදාය පඤ්ඤත්තෙ පණ්ණත්තිධම්මෙ ආදාසතලගතමුඛනිමිත්තෙ විය චිත්තං ඨපෙත්වා. එකග්ගමානසොති පුන නානාරම්මණෙ චිත්තං අවිසාරෙත්වා එකග්ගමානසො හුත්වා. පථවී පථවිච්චෙවං වත්වාති එත්ථ පඨමසමන්නාහාරෙ කස්සචි වචීභෙදොපි සියාති වුත්තන්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරො ආහ.
858. යදි වොහාරමත්තෙ චිත්තං ඨපෙතබ්බං, නාමන්තරවසෙන පථවී මනසිකාතබ්බා භවෙය්යාති හොතු, කො දොසොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පථවී මෙදනී’’තිආදි. අථ වා කිං පථවීනාමෙයෙව වුත්තෙ භාවනා හොති, උදාහු අඤ්ඤස්මිම්පීති ආහ ‘‘පථවී මෙදනී’’තිආදි. එකං වත්තුම්පි වට්ටතීති එතෙසු යං ඉච්ඡති, තං අත්තනො පගුණතාය වා පචුරතාය වා ආගච්ඡන්තං එකං වත්තුං වට්ටති. කිඤ්චාපි ¶ එවං වට්ටති, අපිච ‘‘පථවී’’ති එතදෙව නාමං පාකටං, තස්මා පාකටවසෙනෙව ‘‘පථවී පථවී’’ති භාවෙතබ්බන්ති ආචරියා.
859-60. උම්මීලිත්වා…පෙ… තාව සොති යාව වක්ඛමානාකාරෙන උග්ගහනිමිත්තං නුප්පජ්ජති, තාව කිඤ්චි කාලං චක්ඛුං උම්මීලිත්වා නිමිත්තග්ගහණවසෙන පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා පුන කිඤ්චි කාලං චක්ඛූනි නිමීලිත්වාති එවං වාරසතම්පි වාරසහස්සම්පි තතො භිය්යොපි ¶ උම්මීලිත්වා සො යොගී ආවජ්ජෙය්ය, යෙනාකාරෙන ඔලොකෙත්වා ගහිතං, තෙනාකාරෙන තං සමන්නාහරෙය්යාති අත්ථො.
861-3. ආපාථං තු යාති චෙති යදි මනොද්වාරිකජවනානං ගොචරභාවං උපගච්ඡති, තං උග්ගහනිමිත්තං තදා උප්පන්නන්ති පවුච්චතීති යොජනා. යදි උග්ගහනිමිත්තෙපි පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා භාවෙති, පටිභාගනිමිත්තුප්පත්ති න සියා. සමීපට්ඨෙන ච න සක්කා අනොලොකෙතුන්ති වුත්තං ‘‘නිසීදිතබ්බං නො චෙව’’න්තිආදි. යථාසුඛං නිසින්නෙන, යථාසුඛං වා භාවෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො.
864-5. පපඤ්ච…පෙ… ධොවනෙති පස්සාවාදිනා කෙනචි කරණීයෙන නිසින්නට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා පුන ආගම්ම නිසීදන්තෙන පාදා ධොවිතබ්බා හොන්ති. අධොතපාදෙන හි සෙනාසනං අක්කමතො ආපත්ති හොති, ඛණෙ ඛණෙ පාදධොවනෙ ච පපඤ්චො හොති, තස්මා තස්ස පරිහාරත්ථං ද්වෙ උපාහනායෙව ඉච්ඡිතබ්බා. තාව බහුතලිකා සද්දම්පි ජනෙය්යුං, සද්දො ච ඣානකණ්ටකො, තස්මා වුත්තං ‘‘එකතලිකා’’ති. තථා ‘‘පරිස්සයවිනොදනත්ථං කත්තරදණ්ඩො ච ඉච්ඡිතබ්බො’’ති (විසුද්ධි. 1.57) අට්ඨකථායං වුත්තං. අසප්පායෙන කෙනචීති වක්ඛමානෙන ආවාසාදිඅසප්පායෙසු කෙනචිදෙව අසප්පායෙන ¶ . තං ඨානන්ති කසිණමණ්ඩලස්ස ඨිතට්ඨානං. ආදාය තං පුනාති යථාජාතං උග්ගහනිමිත්තං පුන ගහෙත්වා, පුන උප්පාදෙත්වාති වුත්තං හොති.
866-7. පීඨෙ සුඛනිසින්නෙනාති පුන වසනට්ඨානං ආගන්ත්වා වුත්තනියාමෙන පීඨෙ සුඛනිසින්නෙන. භාවෙතබ්බන්ති තං නිමිත්තං මනසිකාරවසෙන වඩ්ඪෙතබ්බං. සමන්නාහරිතබ්බන්ති සම්මා ආවජ්ජිතබ්බං, සම්මා වා අනු ආහරිතබ්බං. තක්කාහතන්ති ‘‘තක්කනතො තක්කො’’ති එවං ලද්ධනාමෙන භාවනාචිත්තසම්පයුත්තෙන සම්මාසඞ්කප්පෙන ආහනනපරියාහනනකිච්චෙන අපරාපරං පවත්තනෙන කම්මට්ඨානං ආහතං, පරියාහතඤ්ච කාතබ්බං, බලප්පත්තවිතක්කො මනසිකාරො බහුලං පවත්තෙතබ්බොති අත්ථො.
868-70. තං ඉච්ඡතීති තං නිමිත්තං මනසිකාතුං ඉච්ඡති. එවං කරොන්තස්සාති එවං කම්මට්ඨානං තක්කාහතං කරොන්තස්ස. යථා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහති, එවං අනුයුඤ්ජන්තස්ස, එවං කරොතො පන යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි සුවිසදානි තික්ඛානි පවත්තන්ති ¶ , තදා අස්සද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයං ථාමප්පත්තෙහි සත්තහි බලෙහි ලද්ධුපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි කාමාවචරානෙව ඣානඞ්ගානි බහූනි හුත්වා පාතුභවන්ති. තතො ච තෙසං උජුවිපච්චනීකභූතා කාමච්ඡන්දාදයො සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි දූරීභවන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘වික්ඛම්භන්ති…පෙ… පඤ්ච නීවරණානිපී’’ති. සමාධියති…පෙ… යොගිනොති තස්ස යොගිනො පටිභාගනිමිත්තං ආරබ්භ උප්පන්නඋපචාරසමාධිනා උපචාරජ්ඣානෙන චිත්තම්පි සමාධියති, පටිභාගනිමිත්තම්පි උප්පජ්ජති උපචාරජ්ඣානස්ස තෙන විනා අභාවතො.
871-4. ඉමස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස. පුරිමස්සාති උග්ගහනිමිත්තස්ස. ථවිකාති ආදාසථවිකතො. බලාකාවිය ¶ තොයදෙති මෙඝසමීපෙ බලාකා විය. සා හි මෙඝස්ස නීලත්තා සයං අතිපරිසුද්ධා උපට්ඨාති, තදා තං උපට්ඨාතීති සම්බන්ධො. එවං ආදාසමණ්ඩලූපමාදීහි උග්ගහනිමිත්තතො පටිභාගනිමිත්තස්ස සුවිසුද්ධතං, සණ්හසුඛුමතඤ්ච දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තතොධිකතර’’න්ති. උග්ගහනිමිත්තෙ අඞ්ගුලිපදපාණිකාපදාදයො කසිණදොසා පඤ්ඤායන්ති, ඉදං පන වුත්තනයෙන තතොපි සතගුණං සහස්සගුණං සුවිසුද්ධං හුත්වා උපට්ඨාතීති අත්ථො. තනුසණ්ඨානවන්තන්තිආදි අපරමත්ථසභාවත්තා වුත්තං. යදි හි තං එදිසං භවෙය්ය, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං සියා, ඔළාරිකං සම්මසනූපගං තිලක්ඛණාහටං, න පනෙතං තාදිසන්ති. යදි පනෙතං න සණ්ඨානාදිවන්තං, කථං ඣානස්ස ආරම්මණභාවොති ආහ ‘‘උපට්ඨා…පෙ… මය’’න්ති. තත්ථ පඤ්ඤජන්ති භාවනාමයං පඤ්ඤාජනිතං, භාවනාපඤ්ඤාය සඤ්ජානනමත්තන්ති වුත්තං හොති. න හි අසභාවධම්මස්ස කුතොචිසමුට්ඨානං අත්ථි. තෙනාහ ‘‘භාවනාමයං උපට්ඨානාකාරමත්ත’’න්ති, කෙවලං සමාධිලාභිනො භාවනාවිසෙසජනිතං තම්මයං උපට්ඨානාකාරමත්තමෙව භාවනාවිසෙසානුභාවෙන උපට්ඨාතීති අත්ථො.
875-8. වික්ඛම්භිතානෙව සන්නිසින්නානෙව න පුන තදත්ථං උස්සාහො කාතබ්බොති අධිප්පායො. පටිභාගනිමිත්තෙ හි උප්පජ්ජමානෙයෙව තංවිසයං උපචාරජ්ඣානං නීවරණෙ වික්ඛම්භෙන්තමෙව උප්පජ්ජති. කිලෙසා සන්නිසින්නාවාති අවසෙසා තදෙකට්ඨකිලෙසා ච සම්මදෙව නිසින්නා, උපසන්තාති අත්ථො. ‘‘උපචාරසමාධිනා’’ති වුත්තෙ ඉතරොපි සමාධි අත්ථීති අත්ථතො ආපන්නන්ති තම්පි දස්සෙතුං ‘‘ආකාරෙහි පන ද්වීහී’’තිආදි වුත්තං. ද්වීහි ආකාරෙහීති ඣානධම්මානං පටිපක්ඛදූරීභාවො, ථිරභාවප්පත්ති චාති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ඉදානි තානි කාරණානි සමාධිඅවත්ථාමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘උපචාරක්ඛණෙ’’තිආදි වුත්තං. උපචාරක්ඛණෙති උපචාරභූමියං ¶ උපචාරාවත්ථායං ¶ . තස්ස පටිලාභෙති යදත්ථාය අයං පටිපන්නො, තස්ස අප්පනාසමාධිස්ස පටිලාභෙ අධිගමාවත්ථායං. කථං උපචාරභූමියං සමාධියති, කථඤ්ච අප්පනාභූමියන්ති ආහ ‘‘නීවාරණප්පහානෙනා’’තිආදි. උපචාරක්ඛණෙ යදිපි ඣානඞ්ගානි පටුතරානි මහග්ගතභාවප්පත්තානි න හොන්ති, තෙසං පටිපක්ඛධම්මානං වික්ඛම්භනෙන චිත්තං සමාධියති, පටිලාභභූමියම්පි අප්පනාපත්තානං ඣානඞ්ගානං පාතුභාවෙන සමාධියතීති අත්ථො.
879-80. අඞ්ගානි…පෙ… න චාති උපචාරක්ඛණෙ අඞ්ගානි න ච ථාමජාතානි නෙව භාවනාබලප්පත්තානි හොන්තීති අත්ථො. අප්පනායාති අප්පනක්ඛණෙ. තස්මාති යස්මා අඞ්ගානි ථාමජාතානි ජායරෙ, තස්මා. අප්පනාචිත්තං දිවසම්පි පවත්තතීති යථා නාම බලවා පුරිසො ආසනා වුට්ඨාය දිවසම්පි තිට්ඨෙය්ය, එවමෙවං අප්පනාසමාධිම්හි උප්පන්නෙ ඣානචිත්තං සකිං භවඞ්ගවාරං ඡින්දිත්වා උප්පන්නං කෙවලං රත්තිම්පි දිවසම්පි කුසලජවනපටිපාටිවසෙනෙව පවත්තතීති අත්ථො. ‘‘අප්පනාපත්තං දිවසම්පි පවත්තතී’’ති වදතා උපචාරක්ඛණෙ න තථාති දස්සිතං හොති. තත්ථ හි අඞ්ගානං අථාමජාතත්තා යථා නාම දහරො කුමාරො උක්ඛිපිත්වා ඨපියමානො පුනප්පුනං භූමියං පතති, එවමෙවං චිත්තං කාලෙන නිමිත්තං ආරම්මණං කරොති, කාලෙන භවඞ්ගං ඔතරති.
881-4. තෙනෙව පල්ලඞ්කෙනාති යස්මිං නිසින්නො පටිභාගනිමිත්තං අධිගච්ඡි, තෙනෙව පල්ලඞ්කෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා තං නිමිත්තං වඩ්ඪෙත්වා. උපචාරභූමියඤ්හි නිමිත්තවඩ්ඪනං යුත්තං. චක්කවත්තියගබ්භොවාති චක්කවත්ති භවිතුං පුඤ්ඤවා ගබ්භො විය. පරිහානි න විජ්ජතීති ලද්ධූපචාරජ්ඣානස්ස පරිහානි න විජ්ජති. නිමිත්තෙ හි අපරිහීනෙ තදාරම්මණං ඣානං අපරිහීනමෙව හොති, නිමිත්තෙ පන ආරක්ඛාභාවෙන විනට්ඨෙ ලද්ධජ්ඣානම්පි විනස්සති තදායත්තවුත්තිත්තා. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛණෙ’’තිආදි.
885. ආවාසොති ¶ යස්මිං ආවාසෙ වසන්තස්ස අනුප්පන්නං නිමිත්තං නුප්පජ්ජති, උප්පන්නං වා විනස්සති, අනුපට්ඨිතා ච සති න උපට්ඨාති, අසමාහිතඤ්ච චිත්තං න සමාධියති, අයං අසප්පායො ආවාසො, තස්මා යස්මිං විහාරෙ බහූ ආවාසා හොන්ති, තත්ථ එකෙකස්මිං තීණි තීණි දිවසානි වසිත්වා යත්ථ චිත්තං එකග්ගං න හොති, තං පහාය තබ්බිපරීතෙ වසිතබ්බං. ගොචරොති ගොචරගාමො, සො සෙනාසනතො අතිදූරෙ අච්චාසන්නෙ පුබ්බදිසාය වා පච්ඡිමදිසාය වා අසුලභභික්ඛො අසප්පායො. භස්සන්ති ද්වත්තිංසතිරච්ඡානකථාපරියාපන්නා අසප්පායකථා. සා හිස්ස ¶ නිමිත්තන්තරධානාය සංවත්තති. පුග්ගලොති තිරච්ඡානකථිකො, සීලාදිගුණවිරහිතො පුග්ගලො, යං නිස්සාය අසමාහිතං වා චිත්තං න සමාධියති, සමාහිතං වා ථිරං න හොති, එවරූපො. සො හි තං කද්දමොදකමිව අච්ඡං උදකං මලීනමෙව කරොති. භොජනං පන කස්සචි අම්බිලං, කස්සචි මධුරං අසප්පායං හොති. උතුපි කස්සචි සීතො, කස්සචි උණ්හො. තස්මා යං භොජනං වා උතුං වා සෙවන්තස්ස ඵාසු න හොති, තං භොජනං සො ච උතු අසප්පායො. ඉරියාපථොති ඨානචඞ්කමනාදීසු යො ඉමස්ස අසමාහිතචිත්තස්ස සමාධානාය, සමාහිතචිත්තස්ස ච ථිරභාවාය න හොති, අයං අසප්පායො ඉරියාපථො, තස්මා තම්පි ආවාසං විය තීණි දිවසානි උපපරික්ඛිත්වා වජ්ජෙතබ්බං.
886. සප්පායෙ සත්ත සෙවෙය්යාති වුත්තවිපරීතවසෙන සප්පායෙ ආවාසාදිකෙ සත්ත සෙවෙය්ය. තත්ථ භස්සසප්පායං නාම දසකථාවත්ථුසන්නිස්සිතං, තම්පි මත්තාය භාසිතබ්බං. එවඤ්හි පටිපජ්ජතොති එවං වුත්තප්පකාරෙන සත්ත අසප්පායෙ වජ්ජෙත්වා සත්ත සප්පායෙ සෙවනවසෙන පටිපජ්ජන්තස්ස නිමිත්තාසෙවනබහුලස්ස.
888-9. යෙන ¶ විනා අප්පනාය කුසලො න හොති, සො දසවිධො විධි, අප්පනාකොසල්ලං, තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං ගන්ථවිත්ථාරභයෙන ඉධ න දස්සිතං, අත්ථිකෙන පන විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 1.60) ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. පටිලද්ධෙ නිමිත්තස්මිං, එවඤ්හි සම්පාදයතො අප්පනාකොසල්ලං අප්පනා සම්පවත්තතීති සම්බන්ධො.
890-2. සාති අප්පනා. එවඤ්හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො, යස්මා ඨානමෙතං න විජ්ජති, තස්මා චිත්තප්පවත්තිආකාරං භාවනාචිත්තස්ස ලීනුද්ධතාදිවසෙන පවත්තිආකාරං සල්ලක්ඛයං උපධාරෙන්තො සමතං වීරියස්සෙව වීරියස්ස සමාධිනා සමතංයෙව යොජයෙථ, කථං පන යොජයෙථාති ආහ ‘‘ඊසකම්පී’’තිආදි. තත්ථ ලයන්ති ලීනභාවං, සඞ්කොචන්ති අත්ථො. යන්තන්ති ගච්ඡන්තං, පග්ගණ්හෙථෙව සමභාවායාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අච්චාරද්ධං නිසෙධෙත්වා සමමෙව පවත්තයෙ’’ති. තං මානසන්ති සම්බන්ධො.
894-9. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන වීරියසමතායොජනවසෙන, පටිපන්නභාවනාමානසං පටිභාගනිමිත්තෙයෙව ඨපනවසෙන නිමිත්තාභිමුඛං පටිපාදයතො තස්ස යොගිනො. සමිජ්ඣිස්සතීති උප්පජ්ජිස්සති ¶ . පථවීකසිණන්ති පථවීති භාවනාවසෙන උපට්ඨිතං තදෙව පටිභාගනිමිත්තං. ජවනානීති කාමරූපාවචරජවනානි. තෙනාහ ‘‘එකං තු රූපාවචරිකං භවෙ’’ති. අඤ්ඤෙහීති පාකතිකෙහි කාමාවචරචිත්තෙහි. බලවතරාති භාවනාබලෙන පටුතරභාවප්පත්තියා අච්චන්තබලවන්තො. පරිකම්මොපචාරතොති පරිකම්මත්තා, උපචාරත්තා ච. තත්ථ පරිකම්මත්තාති පටිසඞ්ඛරණත්තා. උපචාරත්තාති යථා ගාමාදීනං ආසන්නදෙසො ‘‘ගාමූපචාරො, නගරූපචාරො’’ති වුච්චති, එවං අප්පනාය ආසන්නත්තා සමීපචාරිත්තා. උපචාරානි ¶ අප්පනං උපෙච්ච චරන්තීති කත්වා. අප්පනායානුලොමත්තාති නානාවජ්ජනවීථියං පරිකම්මතොපි ලහුකං අප්පනානිප්ඵාදකවසෙන, ගුණවසෙන වා අප්පනාය අනුකූලත්තා. එත්ථාති එතෙසු පරිකම්මොපචාරානුලොමසඤ්ඤිතෙසු. සබ්බන්තිමං තතියං, චතුත්ථං වා ගොත්රභූති පවුච්චති පරිත්තගොත්තස්ස අභිභවනතො, මහග්ගතගොත්තස්ස භාවනතො ච.
900-3. අවිසෙසෙන සබ්බෙසං සබ්බා සමඤ්ඤාති පඨමෙ නයෙ ගහිතාගහණං හොතීති ආහ ‘‘ගහිතාගහණෙනා’’තිආදි. එකෙකස්ස ගහිතනාමං ඉතරෙසං අග්ගහණතො, එකෙකනාමවසෙන ගහිතස්ස ඉතරනාමවසෙන අග්ගහණතො වා නානාවජ්ජනපරිකම්මමෙව පරිකම්මන්ති අධිප්පායෙන ‘‘පඨමං උපචාරං වා’’තිආදි වුත්තං. චතුත්ථං පඤ්චමං වාති වා-සද්දො අනියමො, සො පන ඛිප්පාභිඤ්ඤදන්ධාභිඤ්ඤවසෙන වෙදිතබ්බො. ඛිප්පාභිඤ්ඤස්ස හි චතුත්ථං අප්පෙති, දන්ධාභිඤ්ඤස්ස පඤ්චමං. තතො පරන්ති පඤ්චමතො පරං. තෙනාහ ‘‘ඡට්ඨෙ වා’’තිආදි. කස්මා න ජායතීති ආහ ‘‘ආසන්නත්තා භවඞ්ගස්සා’’ති. චිත්තනියාමවසෙන හි උප්පජ්ජිතබ්බෙසු සත්තසු ජවනෙසු ඡට්ඨසත්තමජවනවාරගළනට්ඨානභූතත්තා භවඞ්ගස්ස ආසන්නං ජවනං පතති. තාවදෙති තාවදෙව. ඡට්ඨං, සත්තමං වා ජවනං පතන්තං විය හොති පරික්ඛීණජවනත්තාති අධිප්පායො.
904-6. අථ කිමෙතං වුච්චති ‘‘ඡට්ඨෙ සත්තමෙ වාපි අප්පනා න ජායතී’’ති? ආභිධම්මිකගොදත්තත්ථෙරො හි ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.12) ඉමං සුත්තං වත්වා යථා අලද්ධාසෙවනං පඨමජවනං ගොත්රභුං න උප්පාදෙති, ලද්ධාසෙවනං ¶ පන බලවභාවතො දුතියං, තතියං වා ගොත්රභුං උප්පාදෙති, එවං ලද්ධාසෙවනතාය බලවභාවතො ඡට්ඨං, සත්තමම්පි වා අප්පෙතීති ඡට්ඨං, සත්තමම්පි වා අප්පනා හොතීති වදතී’’ති ඉමං චොදනං මනසි නිධාය ථෙරස්ස තං මතං පටික්ඛිපිත්වා යථාවුත්තමතමෙව පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘පුරිමෙහී’’තිආදි වුත්තං.
පරියන්තෙ ¶ ඨාතුං නෙව සක්කොතීති පපාතෙ එව පතතීති අධිප්පායො. අප්පෙතුං න සක්කොතීති පතිට්ඨාතුං අප්පනාවසෙන උප්පජ්ජිතුං න සක්කොති. න චෙත්ථ ‘‘පුරිමා පුරිමා’’තිආදිසුත්තපදං සාධකං ආසෙවනපච්චයලාභස්ස බලවභාවෙ අනෙකන්තිකත්තා. තථා හි අලද්ධාසෙවනාපි පඨමචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා හොති, ලද්ධාසෙවනා දුතියචෙතනා යාව ඡට්ඨචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයා, තස්මා ලද්ධාසෙවනෙපි ඡට්ඨසත්තමෙ අප්පනා න හොති ආසන්නභවඞ්ගතාය දුබ්බලත්තාති අධිප්පායො. යදි එවං කථං සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා ආනන්තරියා හොති? නායං විසෙසො, ආසෙවනපච්චයලාභෙන බලවප්පත්තියා, කිඤ්චරහි කිරියාවත්ථාවිසෙසතො. කිරියාවත්ථා හි ආරම්භමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිවිධා. තත්ථ පරියොසානාවත්ථාය සන්නිට්ඨාපකචෙතනාභාවෙන උපපජ්ජවෙදනීයාදිතා හොති, න බලවභාවෙනාති ආචරියා.
907. එක…පෙ… පනාති අයං අප්පනා එකචිත්තක්ඛණායෙව එකවාරමෙව උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, න සමාපත්තිවීථියං විය යථිච්ඡකං පවත්තති. සත්තසු හි ඨානෙසු කාලපරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි, පඨමප්පනායං, ලොකියාභිඤ්ඤාසු, චතූසු මග්ගෙසු, මග්ගානන්තරෙ ඵලෙ, රූපාරූපභවෙසු භවඞ්ගට්ඨානෙ නිරොධස්ස පච්චයෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ඵලසමාපත්තියන්ති. එතෙසු හි කත්ථචි අතිඉත්තරා, කත්ථචි අප්පමාණා චිත්තක්ඛණා හොන්ති, කත්ථචි සම්පුණ්ණජවනවීථි ¶ අද්ධා ලබ්භති. තථා හි මග්ගානන්තරං ඵලං තිණ්ණං උපරි න හොති, නිරොධස්ස පච්චයො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ද්වින්නං උපරි න හොති, රූපාරූපභවෙසු භවඞ්ගස්ස පරිමාණං නත්ථි, සෙසෙසු පන චතූසු ඨානෙසු එකමෙව චිත්තන්ති තස්මා එකචිත්තක්ඛණිකායෙව අප්පනා හොතීති වෙදිතබ්බා.
908. පච්චවෙක්ඛණහෙතුකන්ති පච්චවෙක්ඛණහෙතුං කත්වා. නනු ච පච්චවෙක්ඛණං ආවජ්ජනාදීහි, න පන තෙන ආවජ්ජනාදි, තස්මා කථං පච්චවෙක්ඛණහෙතුකං හොතීති යුජ්ජති? නායං දොසො භවනකිරියාය පච්චවෙක්ඛණහෙතුකත්තා. න හි අසති පච්චවෙක්ඛණෙ සා හොති නිරොධස්ස පච්චයභූතඣානන්තරමිව, සති පන පච්චවෙක්ඛණෙ සා හොති, තස්මා අන්වයබ්යතිරෙකවසෙන ලබ්භති. තස්සා පච්චවෙක්ඛණහෙතුකතාති න න යුජ්ජති ‘‘පච්චවෙක්ඛණහෙතුක’’න්ති වචනං. පච්චවෙක්ඛණහෙතුකං ආවජ්ජනන්ති වා සම්බන්ධො. ආවජ්ජනඤ්හි පච්චවෙක්ඛණඤාණානං අනන්තරපච්චයභාවෙන කාරණං හොති.
911-3. නානාවිසයලුද්ධස්ස ¶ , ඉතො චිතො ච භමන්තස්ස චෙතසොති සම්බන්ධො. සමාධානෙවාති සමාධානා එව, සමාධානකරණතොති අත්ථො. පාමොජ්ජභාවතොති පාමොජ්ජෙන සමානයොගක්ඛමතාය තස්සා තබ්භාවවුත්තිත්තා. අථ වා බ්යාපාදෙන ඝට්ටියමානස්ස චිත්තස්ස පමුදිතභාවකරණතො පීතියෙව ‘‘පාමොජ්ජ’’න්ති වුච්චති, තස්ස භාවො, තස්මා පාමොජ්ජසභාවත්තාති අත්ථො. සීතලත්තසභාවතොති බ්යාපාදග්ගිනා සන්තාපියමානස්ස චිත්තස්ස නිබ්බාපනවසෙන සීතලත්තසභාවත්තා.
914-6. සවිප්ඵාරිකභාවෙනාති යොනිසො සඞ්කප්පවසෙන කාමවිතක්කාදිං මද්දිත්වා පවත්තනතො සවිප්ඵාරිකසභාවෙන. නෙක්ඛම්මාදිපවත්තිතොති එත්ථ නෙක්ඛම්ම-ග්ගහණෙන බ්රහ්මවිහාරවජ්ජං ¶ පඨමජ්ඣානං ගහිතං. ආදි-සද්දෙන තීසු බ්රහ්මවිහාරෙසු පඨමජ්ඣානං ගහිතන්ති වදන්ති. අවූපසන්තභාවස්සාති උද්ධච්චස්ස සරූපකථනෙන තංසහවත්තිනො අනුතාපසභාවස්ස කුක්කුච්චස්සාපි සරූපං කථිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. තථා සයඤ්චෙවාතිසන්තතොති උද්ධච්චපටිපක්ඛසභාවවචනෙන කුක්කුච්චපටිපක්ඛො පීතිභාවොපි. තෙනාහ ‘‘සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චද්වයස්සා’’ති. මතියා අනුරූපත්තාති පඤ්ඤාය අනුරූපත්තා. තථා ච වුත්තං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන ‘‘විචාරො විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො ආරම්මණෙ අනුමජ්ජනවසෙන පඤ්ඤාපතිරූපකසභාවත්තා’’ති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘පීතියා අනුරූපත්තා’’ති පාඨො දිස්සති, තස්ස ච විචාරො අනුමජ්ජනසභාවවන්තතාය පීති විය ආරම්මණෙ අනිවත්තන්තො ඔගාහෙත්වා පවත්තතීති පීතියා අනුරූපත්තා සන්දෙහසභාවත්තා ආරම්මණං අනජ්ඣොගාහෙත්වා පවත්තමානාය විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛොති අත්ථං වදන්ති.
917. තිවිධකල්යාණන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණතාසඞ්ඛාතාහි පටිපදාවිසුද්ධිආදීහි තිවිධකල්යාණතාහි යුත්තං. යථාහ ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති (පටි. ම. 1.158). තත්ථ පුබ්බභාගපටිපදාවසෙන ඣානස්ස පරිපන්ථතො විසුජ්ඣනං පටිපදාවිසුද්ධි නාම, සා පන යස්මා ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’ති. විසොධෙතබ්බතාදීනං අභාවතො ඣානපරියාපන්නාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තියා අනුබ්රූහනා උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම. සා පනායං විසෙසතො ඣානස්ස ඨිතික්ඛණෙ ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ’’ති. තත්ථ ¶ ධම්මානං අනතිවත්තනාදිසාධකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන පරියොදපනා සම්පහංසනා ¶ නාම. සා ඣානස්ස ඔසානක්ඛණෙ පාකටා හොතීති වුත්තං ‘‘සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති.
අභයගිරිවාසිනො ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා, සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති (විසුද්ධි. 1.75) එවං පටිපදාවිසුද්ධිආදිකෙ වණ්ණෙන්ති, තං අයුත්තං. එවඤ්හි සති අඣානධම්මෙහි ඣානධම්මස්ස ගුණසංකිත්තනං නාම කතං හොති. න හි භූමන්තරං භූමන්තරපරියාපන්නං හොති, අන්තොඅප්පනායමෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තිආදීහි උපෙක්ඛානුබ්රූහනාදයො ච වෙදිතබ්බා. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං භගවතා ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්තරඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන සම්පහංසිත’’න්ති (පටි. ම. 1.158). එත්ථ හි එකත්තගතං චිත්තන්ති ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන, එකග්ගතාය ච සිඛප්පත්තියා තදනුගුණඑකත්තගතං සසම්පයුත්තමප්පනාචිත්තං, තස්සෙව පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දනාදි පක්ඛන්තරං වුච්චති.
දසලක්ඛණසංයුතන්ති ‘‘ආදිම්හි තීණි ලක්ඛණානි, මජ්ඣෙ තීණි, පරියොසානෙ චත්තාරී’’ති එවං දසපරිමාණෙහි අප්පනාය ලක්ඛිතබ්බභාවෙන ලක්ඛණසඞ්ඛාතෙහි පරිපන්ථතො විසුද්ධිඣානාදීහි සංයුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි. යො තස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා ¶ තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති, යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති, පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති පඨමං ඣානං ආදිකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච.
‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි. විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති ¶ , එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති, පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, මජ්ඣස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති පඨමං ඣානං මජ්ඣෙකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච.
‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා, පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං, පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති පඨමං ඣානං පරියොසානකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’’ති (පටි. ම. 1.158).
එත්ථ ච ගොත්රභුචිත්තස්ස නානාවජ්ජනවීථියං උප්පජ්ජනාරහපරිපන්ථතො විසුජ්ඣනතො තදාගමනවසෙන ඣානචිත්තස්ස විසුජ්ඣනාකාරං සන්ධාය ‘‘යො තස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣතී’’ති වුත්තං. ගොත්රභුචිත්තස්සෙව තථා විසුද්ධත්තා ¶ ආවරණවිරහිතං හුත්වා එකත්තනයෙන මජ්ඣිමසමථනිමිත්තසඞ්ඛාතං සමප්පවත්තං අප්පනාසමාධිපටිපජ්ජනං සන්ධාය ‘‘විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමසමථනිමිත්තං පටිපජ්ජතී’’ති වුත්තං. තථා හි ඛීරස්සෙව දධිභාවාභාවෙපි තදෙව ඛීරං දධිසම්පන්නන්තිආදීසු විය ගොත්රභුචිත්තස්ස අප්පනාභාවාභාවෙපි එකසන්තතිපරිණාමූපගමනවසෙන තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං ලීනුද්ධච්චසඞ්ඛාතඅන්තද්වයානුපගමනෙන මජ්ඣිමං පච්චනීකවූපසමනතො යථා සමථසඞ්ඛාතං යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො නිමිත්තභූතං අප්පනාසමාධිං පටිපජ්ජති නාම, තථා පටිපන්නත්තා පන සමාහිතභාවූපගමනෙන එකත්තනයවසෙනෙව තත්ථ පක්ඛන්දනං සන්ධාය ‘‘පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දතී’’ති වුත්තං. එකත්තනයඤ්හි විනා ගොත්රභුස්ස අප්පනාපක්ඛන්දනං නත්ථි. එවං තාව පුරිමචිත්තෙ විජ්ජමානාකාරස්ස ඉධ නිබ්බත්තියා ඣානං උප්පාදක්ඛණෙ තිවිධලක්ඛණසම්පන්නං නාම. යථා හි ලොකියවිපස්සනාය කිච්චනිප්ඵත්තියා ලොකුත්තරමග්ගො ‘‘විපස්සනා’’ති වුච්චති, එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස පුන විසොධනෙ බ්යාපාරාකරණතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාකිච්චවසෙන පුග්ගලස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනතො වුත්තං ‘‘විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති. අප්පනාසමාධිභාවූපගමනෙන සමථවිප්පටිපන්නස්ස පුන සමාධානෙ බ්යාපාරාකරණතො වුත්තං ‘‘සමථපටිපන්නං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති.
එවං ¶ සමථපටිපන්නභාවතොයෙව පුබ්බෙ ‘‘කථං නු ඛො කිලෙසසංසග්ගං පජහෙය්ය’’න්ති පටිපන්නස්ස ඉදානි සමථපටිපත්තියා තස්ස පහීනත්තා පාපමිත්තසංසග්ගං පහාය එකස්ස විහරතො සප්පුරිසස්ස විය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස ඣානචිත්තස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරාකරණං සන්ධාය ‘‘එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති වුත්තං. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන ඣානං මජ්ඣෙ තිවිධලක්ඛණසම්පන්නං නාම හොති. පුබ්බභාගප්පවත්තපාරිහාරියඤාණෙන චිත්තස්ස සංකිලෙසවොදානකරධම්මෙසු ¶ ආදීනවානිසංසං දිස්වා යථා තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං හොති, තථා භාවනාය සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය වසෙන අනුබ්රූහිතෙ චිත්තෙ සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතයුගනද්ධධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තියා පවත්තනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා’’ති. සද්ධාපඤ්චමකානං ඉන්ද්රියානං නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිවසෙන එකරසතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා’’ති. තෙසං අනතිවත්තනසම්පහංසනානං අනුරූපවසෙන අලීනං අනුද්ධතං හුත්වා වීරියස්ස පවත්තිං සන්ධාය ‘‘තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා’’ති වුත්තං. යා පනස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, උප්පාදතො පට්ඨාය ඨිතිපරියොසානානං ආසෙවනපච්චයභාවවසෙන පවත්තාකාරො, තං සන්ධාය ‘‘ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා’’ති වුත්තං. එවං ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චවසෙන ඣානපරියොසානෙ චතූහි ලක්ඛණෙහි සම්පන්නං නාමාති වෙදිතබ්බං.
919-20. විසොධෙත්වාන පාපකෙති පාරිපන්ථිකෙ ධම්මෙ විසෙසෙන සොධෙත්වා සයං පහානමත්තෙ අට්ඨත්වා අතිසයප්පහානවසෙන පුන සොධෙත්වාති වුත්තං හොති. චිත්තභාවනවෙපුල්ලන්ති සමාධිභාවනාය විපුලභාවං. යථා හි භාවනාවසෙන නිමිත්තස්ස උප්පත්ති, එවමස්ස භාවනාවසෙන වඩ්ඪනම්පි, තස්මා එකඞ්ගුලාදිවසෙන නිමිත්තං වඩ්ඪයන්තස්ස පුනප්පුනං බහුලීකාරෙන ඣානභාවනාපි වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං, අභිඤ්ඤාවසෙන ච වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තභාවනවෙපුල්ලං…පෙ… වඩ්ඪෙතබ්බ’’න්ති.
921-3. වඩ්ඪනාභූමියො ද්වෙවාති වඩ්ඪනට්ඨානානි ද්වෙයෙව. ද්වීසු ඨානෙසු අවස්සං එකත්තං වඩ්ඪෙතබ්බන්ති ආචරියා. තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං, තස්සාති අත්ථො. තත්රාති ¶ වා ද්වීසු භූමීසු. කසිතබ්බං…පෙ… යථිච්ඡකන්ති යථා නාම කස්සකො කසිතබ්බට්ඨානං නඞ්ගලෙන පරිච්ඡින්දිත්වා පරිච්ඡෙදබ්භන්තරං කසිතුං තං ඨානං පරිච්ඡින්දති, එවමෙවං එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලතිවඞ්ගුලචතුරඞ්ගුලමත්තං ¶ මනසා පරිච්ඡින්දිත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා යථාපරිච්ඡෙදං වඩ්ඪෙතබ්බං. තතො විදත්ථිරතනප්පමුඛපරිවෙණවිහාරසීමානං, ගාමනිගමජනපදරජ්ජසමුද්දසීමානඤ්ච පරිච්ඡෙදවසෙන වඩ්ඪයන්තෙන චක්කවාළපරිච්ඡෙදං කත්වා වා තතො වාපි උත්තරි පරිච්ඡින්දිත්වා වඩ්ඪෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘යථිච්ඡකං වඩ්ඪෙතබ්බ’’න්ති. අපරිච්ඡින්දිත්වා පන න වඩ්ඪෙතබ්බං. න හි අපරිච්ඡෙදෙ භාවනා පවත්තති. තථා ච වුත්තං ‘‘සන්තකෙ නො අනන්තකෙ’’ති. එවං වඩ්ඪිතඤ්ච තං නිමිත්තං වඩ්ඪිතවඩ්ඪිතට්ඨානෙ පථවියා උක්කූලවිකූලනදීවිදුග්ගපබ්බතවිසමෙසු සඞ්කුසතසමබ්භාහතං උසභචම්මං විය හොති.
924-6. තස්මිං පන නිමිත්තෙ පත්තපඨමජ්ඣානෙන ආදිකම්මිකෙන ඉදානෙව දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමාය උස්සාහං අකත්වා තස්මිංයෙව පඨමජ්ඣානෙ පඤ්චහාකාරෙහි සුචිණ්ණවසිනා භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘පත්තෙපී’’තිආදි වුත්තං. සුචිණ්ණො වසො වසිභාවො එතෙනාති සුචිණ්ණවසිනා, සුට්ඨු ආසෙවිතවසිනාති අත්ථො. කතමා තා වසියො, යාසං වසෙනායං පඤ්චහාකාරෙහි සුචිණ්ණවසීති ආහ ‘‘ආවජ්ජන’’න්තිආදි. තත්ථ ආවජ්ජනන්ති න ආවජ්ජනමත්තමෙව අධිප්පෙතං ආවජ්ජනවසිතාය අධිප්පෙතත්තා. ආවජ්ජනාය පන උප්පන්නාය ජවනෙහිපි භවිතබ්බං. තානි ච ඛො ආවජ්ජනකප්පරතාය චිත්තාභිනීහාරස්ස යථාවජ්ජිතවසෙන හොන්ති. අධිගමෙන සමං, සසම්පයුත්තස්ස ඣානස්ස සම්මා ආපජ්ජනං පටිපජ්ජනං සමාපත්ති. අභිභුය්ය ඨපනං, අධිට්ඨානං වියාති වා අධිට්ඨානං. වසිතාති එතෙසු ආවජ්ජනාදීසු යථාරුචි පවත්තියො ¶ , යත්ථිච්ඡකං, යදිච්ඡකං, යාවතිච්ඡකං පවත්තිතුං සමත්ථභාවො.
තත්ථ පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨාය පඨමං විතක්කං ආවජ්ජයතො භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං විතක්කාරම්මණානෙව චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්ති, තතො ද්වෙ භවඞ්ගානි, තතො පුන විචාරාරම්මණං ආවජ්ජනං වුත්තනයෙනෙව ජවනානීති එවං පඤ්චසු ඣානඞ්ගෙසු පටිපාටියා නිරන්තරං චිත්තං පෙසෙතුං සමත්ථභාවො, තත්ථ අදන්ධායිතත්තං ආවජ්ජනවසිතා නාම. සමාපජ්ජිතුකාමතානන්තරං ද්වීසු භවඞ්ගෙසු උප්පන්නෙසු භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං සමාපජ්ජිතුං සමත්ථතා සමාපජ්ජනවසිතා නාම. අයඤ්ච මත්ථකප්පත්තා ආවජ්ජනසමාපජ්ජනා සත්ථු යමකපාටිහාරියකාලධම්මදෙසනාදීසු ලබ්භති. ධම්මසෙනාපතිස්ස යක්ඛෙන සීසෙ පහාරදානසමයෙ, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස නන්දොපනන්දදමනසමයෙ වා ලබ්භති, අඤ්ඤත්ථ පන තතො දන්ධායෙව, සෙතු විය සීඝසොතාය නදියා ඔඝං භවඞ්ගවෙගං උපච්ඡින්දිත්වා යථාපරිච්ඡින්නකාලං ¶ ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා, භවඞ්ගපාතතො රක්ඛණයොග්යතා අධිට්ඨානවසිතා නාම. යථාපරිච්ඡින්නකාලං අතික්කමිතුං අදත්වා ඣානතො වුට්ඨානසමත්ථතා වුට්ඨානවසිතා නාම.
අථ වා යථාපරිච්ඡින්නකාලතො උපරි ගන්තුං අදත්වා ඨපනසමත්ථතා අධිට්ඨානවසිතා නාම. පරිච්ඡින්නකාලතො අන්තො අවුට්ඨහිත්වා යථාකාලවසෙනෙව වුට්ඨානසමත්ථතා වුට්ඨානවසිතා නාම. අථ වා වුත්තනයෙනෙව පරිච්ඡින්නකාලතො අනූනං කත්වා සමාපත්තිං ඨපෙතුං සමත්ථතාව අධිට්ඨානවසිතා නාම. කාලපරිච්ඡෙදං අතික්කමිත්වා වුට්ඨිතස්සපි නිද්දාලුකස්ස පටිබුජ්ඣිත්වා පුනප්පුනං නිද්දොක්කමනං විය වුට්ඨිතසමාපත්තිමෙව පුනප්පුනං අසමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨානසමත්ථතා, තත්ථ ආලයාකරණයොග්යතා ච වුට්ඨානවසිතා නාම.
පච්චවෙක්ඛණවසිතා ¶ පන ආවජ්ජනවසිතාය එව සඞ්ගහිතා. පච්චවෙක්ඛණජවනානෙව හි තෙසං තෙසං ඣානඞ්ගානං ආවජ්ජනානන්තරං පවත්තානි, තස්මා යදග්ගෙන ආවජ්ජනවසියා සිද්ධි, තදග්ගෙන පච්චවෙක්ඛණවසිතා සිද්ධාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ඣානඞ්ගානං අපාකටභාවෙපි තෙසු නිරන්තරං ආවජ්ජනාය පවත්තනසමත්ථතා ආවජ්ජනවසිතා නාම, තෙසං යථාසභාවපච්චවෙක්ඛණවසෙන ජවනප්පවත්තනසමත්ථතා පච්චවෙක්ඛණවසිතා නාම. අථ වා සතිපි සත්තන්නං ජවනානං පවත්තියං නිරන්තරං ආවජ්ජනසමත්ථතා ආවජ්ජනවසිතා නාම, වසිතාබලෙන සත්තමජවනං අප්පත්වා චතුපඤ්චජවනෙහෙව පච්චවෙක්ඛණසමත්ථතා පච්චවෙක්ඛණවසිතා නාම. අථ වා ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙහි පච්චවෙක්ඛිතුං අසමත්ථභාවෙපි ‘‘පච්චවෙක්ඛිස්සාමී’’ති උප්පන්නආවජ්ජනානන්තරමෙව භවඞ්ගෙසු කාලං අවීතිනාමෙත්වා සීඝමෙව ආවජ්ජිතුං සමත්ථතා ආවජ්ජනවසිතා නාම, වසිතාබලෙන, පච්චවෙක්ඛණබලෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙහිපි පච්චවෙක්ඛිතුං සමත්ථතා පච්චවෙක්ඛණවසිතා නාමාති වදන්ති. යස්මා පනෙතා යථාවුත්තනියාමෙන පුනප්පුනං ආවජ්ජනාදිනා සාධෙතබ්බා, තස්මා වුත්තං ‘‘ආවජ්ජිත්වා’’තිආදි.
927. ඉමෙසු පන ආදිකම්මිකෙන සමාපජ්ජනබහුලෙනෙව භවිතබ්බං, න පච්චවෙක්ඛණබහුලෙන. පච්චවෙක්ඛණබහුලස්ස හි ඣානඞ්ගානි ථූලානි දුබ්බලානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති, අථස්ස තානි එව උපට්ඨිතත්තා උපරි උස්සුක්කනාය පච්චයතං නාපජ්ජන්ති, සො අප්පගුණෙ ඣානෙ උස්සුක්කමානො පඨමජ්ඣානාව පරිහායති, න ච සක්කොති දුතියං අධිගන්තුං. තෙන වුත්තං ‘‘පඨමෙ ¶ අවසිප්පත්තෙ’’තිආදි. උභතො භට්ඨොති පුන පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිතුං න සක්කොතීති අධිප්පායො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘ඉධෙකච්චො ¶ භික්ඛු බාලො අබ්යත්තො අඛෙත්තඤ්ඤූ අකුසලො විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, සො තං නිමිත්තං නාසෙවති, න භාවෙති, න බහුලිං කරොති, න ස්වාධිට්ඨිතං අධිට්ඨාති. තස්ස එවං හොති ‘යංනූනාහං විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්ය’න්ති, සො න සක්කොති විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං. තස්ස එවං හොති ‘යංනූනාහං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්ය’න්ති, සො න සක්කොති විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උභතො භට්ඨො උභතො පරිහීනො’’ති (අ. නි. 9.35).
928-31. කාමස්සහගතා…පෙ… චරන්තීති ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤා චෙව මනසිකාරා ච සමුදාචරන්ති. සඤ්ඤාසීසෙන චෙත්ථ තංසහගතො චිත්තුප්පාදො ගහිතො, මනක්කාර-ග්ගහණෙන ආවජ්ජනන්ති දට්ඨබ්බං. කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන හානං පරිහානිං භජතීති හානභාගියං. කෙචි පන ‘‘සංකිලෙසන්ති හානභාගියො ධම්මො’ති (විභ. 828) වචනතො හානභාගියා කාමසඤ්ඤාදිකාති තෙහි පරිහාපියමානං ඣානම්පි කාරණූපචාරෙන හානභාගියං නාමා’’ති වදන්ති. තදනුධම්මතා සතීති තස්සෙව ඣානස්ස අනුධම්මතා ආරම්මණවසෙන තදනුගතා සතිපතිරූපකා නිකන්ති. අතක්කසහිතාති අවිතක්කං දුතියජ්ඣානං පත්තුකාමස්ස තං සන්තතො, මනසි කරොතො ආරම්මණවසෙන තංසහගතා. විසෙසභාගියන්ති විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස පදට්ඨානතාය තං භජතීති ¶ විසෙසභාගියං. නිබ්බිදාසංයුතාති විපස්සනාරම්මණා.
932-5. පගුණතොති වසිතප්පත්තතො. ආසන්නාකුසලාරිකාති නීවරණප්පහානස්ස තංපඨමතාය ආසන්නනීවරණපච්චත්ථිකා. ථූලං නාම විපුලම්පි ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයන්ති ආහ ‘‘ථූලත්තා…පෙ… දුබ්බලා’’ති. තතොති දුතියජ්ඣානතො. දුබ්බලානි අඞ්ගානි ඉමිස්සාති අඞ්ගදුබ්බලා. සන්තතො චින්තයිත්වාති පඨමජ්ඣානෙ විය ඔළාරිකඞ්ගානං අභාවතො, සන්තධම්මසමඞ්ගිතාය ¶ ච සන්තන්ති එවං සන්තවසෙන මනසි කත්වා. කිඤ්චාපි හි යෙ ධම්මා දුතියජ්ඣානෙ පීතිසුඛාදයො, තෙ පඨමජ්ඣානෙපි සන්ති, තෙහි පන තෙ සන්තතරා, පණීතතරා ච හොන්ති. නිකන්තින්ති නිකාමනං අපෙක්ඛන්ති අත්ථො. පරියාදායාති ඛෙපෙත්වා, වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො.
943-4. සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනසඞ්ඛාතාය සද්ධාය යොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, කස්මා ඉදමෙව ‘‘සම්පසාදන’’න්ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතිපි සද්ධාය තං සම්පසාදනන්ති න වුත්තං. ඉමස්මිං පන විතක්කවිචාරක්ඛොභාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, තස්මා බලවසද්ධාය සමන්නාගතත්තා ඉදමෙව ‘‘සම්පසාදන’’න්ති වුත්තං. අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තං, අත්තනි ජාතං, අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අත්ථො. තීණි අඞ්ගානි ඉමස්සාති තිවඞ්ගිකං. සෙසන්ති පීතිආදීනං අඤ්ඤෙහි බලවභාවො, තිණ්ණං චතුන්නං වා ජවනානං පරිකම්මොපචාරානුලොමගොත්රභුභාවො, ඡට්ඨෙ සත්තමෙ වා අප්පනායානුප්පත්ති එකචිත්තක්ඛණතා, තතො භවඞ්ගපාතො, පුන භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා පච්චවෙක්ඛණත්ථාය ආවජ්ජනං, තතො ඣානපච්චවෙක්ඛණන්ති ඉදං සබ්බං ¶ වුත්තාවසෙසං හෙට්ඨා පඨමජ්ඣානෙ වුත්තනයෙනෙව සමුපලක්ඛිතබ්බං.
948-9. පියතොති කාමයතො. උප්පිලාපනන්ති කාමඤ්චායං පරිග්ගහෙසු අපරිච්චත්තපෙමස්ස අනාදීනවදස්සිනො තණ්හාසහගතාය පීතියා පවත්තිආකාරො, ඉධ ච දුතියජ්ඣානපීති අධිප්පෙතා, තථාපි සබ්බසො පීතියං අවිරත්තස්සාපි අනුබන්ධෙය්යාති උප්පිලාපනං ඉධ ආදීනවවසෙන වුත්තං. අථ වා දුතියජ්ඣානස්සෙව තතියජ්ඣානං විය අහුත්වා උප්පිලාපනාකාරෙන පවත්ති උප්පිලාපනං වියාති උප්පිලාපනන්ති වුත්තං. තතියං සන්තතො දිස්වාති සම්බන්ධො.
957-8. සතියා සම්පජඤ්ඤෙන සම්පන්නන්ති සරණලක්ඛණාය සතියා, අසම්මොහලක්ඛණෙන සම්පජඤ්ඤෙන ච සම්පන්නං. කාමං පුරිමජ්ඣානෙසුපි සතිසම්පජඤ්ඤං අත්ථි, න හි මුට්ඨස්සතිස්ස, අසම්පජානතො ච උපචාරමත්තම්පි සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා, යෙභුය්යෙන පන අවිප්පයොගීභාවෙන පවත්තමානෙසු පීතිසුඛෙසු පීතිසඞ්ඛාතස්ස ඔළාරිකඞ්ගස්ස පහානෙ සුඛුමතාය ඉධ සාතිසයො සතිසම්පජඤ්ඤබ්යාපාරොති ඉධෙව සතිසම්පජඤ්ඤසම්පන්නතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එකඞ්ගහීනන්ති ¶ පීතියා පහීනභාවෙන එකඞ්ගවිප්පහීනං. සා පනෙසා දුතියජ්ඣානස්ස විතක්කවිචාරා විය අප්පනාක්ඛණෙයෙව පහීයති. තෙනස්ස සා ‘‘පහානඞ්ග’’න්ති වුච්චති.
972. සොමනස්සස්ස පහීනත්තා ආහ ‘‘එකඞ්ගවිප්පහීන’’න්ති. තඤ්ච පන සොමනස්සං එකවීථියං පුරිමජවනෙසුයෙව පහීයති.
974. පුරිමජ්ඣානෙසු පරිකම්මාදිවසෙන පවත්තානං කාමාවචරජවනානං එකසදිසත්තා ඉධ ලබ්භමානං කඤ්චි විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා’’තිආදි වුත්තං. ආසෙවනං න හොතීති ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො න හොති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො ¶ – යස්මා පදන්තරසඞ්ගහිතස්ස අත්තනො සභාවග්ගාහාපනසඞ්ඛාතආසෙවනපච්චයත්තාභාවතො සුඛවෙදනා උපෙක්ඛාවෙදනාය ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො න හොති, චතුත්ථජ්ඣානෙව උපෙක්ඛාවෙදනාය භවිතබ්බං සාතිසයං සුඛවිරාගභාවනත්තා, තස්මා ඉධ අප්පනාවීථියං උපෙක්ඛාසම්පයුත්තජවනෙහෙව භවිතබ්බන්ති.
976. එවං චතුක්කනයවසෙන ඣානප්පභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි පඤ්චකනයම්පි දස්සෙතුං ‘‘යං චතුක්කනයෙ’’තිආදි වුත්තං. ද්විධා පන කත්වානාති විතක්කවිචාරානං විසුං විසුං පහානඞ්ගවසෙන ගණනතො ද්විධා කත්වා. දුතියං තතියං කතන්ති අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්කඅවිචාරන්ති එවං දුතියජ්ඣානඤ්චෙව තතියජ්ඣානඤ්ච කතං අභිධම්මෙති අධිප්පායො. සුත්තන්තෙසු හි පඤ්චකනයො සරූපතො න ගහිතො, කස්මා පන අභිධම්මෙ ගහිතොති? පුග්ගලජ්ඣාසයතො, සන්නිසින්නදෙවපරිසාය හි යෙසං පඨමජ්ඣානෙ විතක්කො එව ඔළාරිකතො උපට්ඨාති, ඉතරෙ සන්තතො, තෙසං චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කවිචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං කත්වා පඤ්චකනයෙන දෙසෙසි. යෙසං විතක්කවිචාරා ඔළාරිකතො උපට්ඨිතා, තතො තෙසං අවිතක්කඅවිචාරං තිවඞ්ගිකං කත්වා චතුක්කනයෙන දෙසෙසි. යෙසං විතක්කොව ඔළාරිකතො උපට්ඨාති, තෙහි තං අතික්කමිත්වා චතුරඞ්ගිකං දුතියජ්ඣානං උප්පාදෙතුං සක්කා. යෙසං විතක්කවිචාරා, තෙහි ද්වෙපි එකතො අතික්කමිත්වා තිවඞ්ගිකං දුතියජ්ඣානං උප්පාදෙතුං සක්කා.
979. අත්ථබ්යඤ්ජනවසෙන සුට්ඨු මධුරං, තතොයෙව වරතරං වචනං යස්ස සොයං සුමධුරවරතරවචනො. කං නු ජනං නෙව රඤ්ජයති, න හි එකම්පි න රඤ්ජයති. අතිනිසිත ¶ …පෙ… නීයොයන්ති ¶ අතිතිඛිණබුද්ධිප්පසාදෙහි ජනෙහි වෙදනීයො අයං ගන්ථො, පරිච්ඡෙදොති වා අධිප්පායො.
ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම
අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය
රූපාවචරසමාධිභාවනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.