📜

15. පන්නරසමො පරිච්ඡෙදො

අරූපාවචරසමාධිභාවනානිද්දෙසවණ්ණනා

980. එවං පථවීකසිණවසෙන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි දස්සෙත්වා යස්මා සෙසකසිණවසෙන නිද්දිසියමානෙ ගන්ථගාරවො හොති, තස්මා තං සබ්බං ඨපෙත්වා අරූපාවචරං විභාවෙතුං ‘‘රූපාරූප’’න්තිආදි ආරද්ධං. රූපාරූපමතීතෙනාති රූපාරූපභවං අතික්කන්තෙන, පුනානූපපත්තිවසෙන රූපාරූපභවං අතික්කන්තෙන, පගෙව කාමාවචරභවං. රූපාරූපාදිවෙදිනාති රූපාරූපාදිභූමන්තරවෙදිනා.

982-4. යස්මා අයං අරූපාවචරසමාධි නාම රූපවිරාගභාවනා රූපවිරාගවසෙනෙව අභිනිප්ඵාදෙතබ්බාව, තස්මා තං උප්පාදෙතුකාමස්ස රූපෙ විරජ්ජනාකාරං, විරත්තමානසෙන ච තදත්ථාය පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘රූපෙ ඛො’’තිආදි ආරද්ධං. දණ්ඩනට්ඨෙන දණ්ඩො, මුග්ගරාදි, පරපීළනාධිප්පායෙන තස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. ආදි-සද්දෙන සත්ථාදානකලහවිග්ගහවිවාදතුවංතුවංපෙසුඤ්ඤාදීනං, අදින්නාදානාදීනඤ්ච ගහණං. චක්ඛුරොගාදයොති ආදි-සද්දෙන සොතරොගාදීනං. රූපෙ ආදීනවං දිස්වාති කරජරූපාදිඔළාරිකරූපෙ තන්නිදානං දොසං දිස්වා. නිබ්බින්දමානසොති විරත්තමානසො. අරූපන්ති අරූපාවචරභාවනං. තම්හා කසිණරූපාති තම්හා පටිභාගනිමිත්තසඞ්ඛාතා කසිණරූපා. නනු චායං රූපෙ ආදීනවං දිස්වා තං සමතික්කමත්ථාය පටිපජ්ජති , පටිභාගනිමිත්තඤ්ච අරූපං පණ්ණත්තිමත්තත්තාති කථං තස්මා නිබ්බිජ්ජතීති අනුයොගං සන්ධාය ඔපම්මවසෙන තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සූකරාභිහතොව සා’’ති. යථා හි වනෙ සූකරෙන පහතමත්තො සුනඛො තතො භීතො රූපදස්සනවෙලායං භත්තපචනඋක්ඛලිං දූරතො දිස්වා සූකරපටිභාගතාය තස්සං සූකරාසඞ්කං උප්පාදෙත්වා උත්රස්තො පලායතෙව, එවමෙව රූපෙ නිබ්බින්දමානසො තං අතික්කමිතුකාමො තප්පටිභාගෙ කසිණරූපෙපි නිබ්බිජ්ජති, සමතික්කමිතුකාමොති අධිප්පායො.

985-6. චතුත්ථෙ පන ඣානස්මින්ති ඨපෙත්වා පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං නවසු පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං පටිලද්ධචතුත්ථජ්ඣානෙ. කෙචි පන ආලොකකසිණම්පි ඨපෙත්වා අට්ඨසූති වදන්ති. තස්ස පන ඨපනෙ කාරණං න දිස්සති. සුට්ඨු චිණ්ණො චරිතො අතිප්පගුණිකතො ආවජ්ජනාදිලක්ඛණො වසීභාවො එතෙනාති සුචිණ්ණවසී. කරොති…පෙ… යතොති යස්මා ඉදං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං මයා නිබ්බින්දකසිණරූපං ආරම්මණං කරොති. ආසන්නසොමනස්සඤ්චාති යතො තතියජ්ඣානස්ස ආසන්නතාය ආසන්නසොමනස්සපච්චත්ථිකඤ්ච. ථූලසන්තවිමොක්ඛතොති සන්තවිමොක්ඛසඞ්ඛාතඅරූපජ්ඣානතො එතං යතො ථූලං ඔළාරිකං. අරූපජ්ඣානඤ්හි යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පන්තිආදීසු ‘‘සන්තවිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති, සන්තතාසිද්ධි චස්ස අනුස්සතිතො දට්ඨබ්බා.

987-91. චතුත්ථෙති චතුත්ථජ්ඣානෙ. පඨමාරුප්පඤ්ච සන්තතො දිස්වාති සම්බන්ධො, සන්තවසෙන මනසි කරිත්වාති අත්ථො. සන්තතො මනසිකරණෙනෙව චෙත්ථ පණීතතො, සුඛුමතො ච මනසිකාරො සිද්ධොව හොතීති න තෙ විසුං ගහිතා. පත්ථරිත්වානාති පගෙව වඩ්ඪිතං, තදා වඩ්ඪනවසෙන වා පත්ථරිත්වා. පුබ්බකාලවසෙන චෙතං වුත්තං. තෙන නං උග්ඝාටෙත්වා පච්ඡා න වඩ්ඪිතබ්බන්ති දස්සෙති. න හි තං පච්ඡා වඩ්ඪනත්ථාය වායමියමානම්පි වඩ්ඪතීති. තෙනාති කසිණරූපෙන.

ඉදානිස්ස උග්ඝාටනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘ආකාසො ඉති වා’’තිආදිං වත්වා පුන තං සමත්ථෙතුං ‘‘උග්ඝාටෙන්තො හී’’තිආදි වුත්තං. උදයවසෙන, පරිච්ඡෙදඵරණවසෙන ච අන්තාභාවතො අනන්තො. න සංවෙල්ලෙතීති කටසාරකකිලඤ්ජාදයො විය න පටිසංහරති. නාවජ්ජන්තො න පෙක්ඛන්තොති අනාවජ්ජන්තො අනපෙක්ඛන්තො. අඤ්ඤදත්ථු තෙන ඵුට්ඨොකාසං වුත්තනයෙන මනසිකරොන්තොයෙවාති අධිප්පායො . ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස ආරම්මණභූතං කසිණරූපං සබ්බෙන සබ්බං අමනසිකරොතො, තෙන ච ඵුට්ඨොකාසං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති මනසිකරොතො යදා තං භාවනානුභාවෙන ආකාසං හුත්වා උපට්ඨාති, තදා සො කසිණං උග්ඝාටෙති නාමාති.

992-5. එවං කසිණුග්ඝාටනවසෙන පටිලද්ධෙ ආකාසනිමිත්තෙ පුන පටිපජ්ජනවිධිං, යස්සත්ථාය යෙසං පටිපජ්ජති, තදත්ථසිද්ධඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘කසිණුග්ඝාටිමාකාසං නිමිත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. ආකාසස්ස අනිමිත්තභාවෙපි නිමිත්තෙන ඵුට්ඨොකාසභාවතො ‘‘නිමිත්ත’’න්ති වුත්තං. පඤ්ච…පෙ… වික්ඛම්භන්තීති නනු රූපාවචරපඨමජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව නීවරණානි වික්ඛම්භිතානි, තතො පට්ඨාය ච න තෙසං පරියුට්ඨානං අත්ථි. යදි සියා, ඣානතො පරිහායෙය්යාති? සච්චමෙතං, ඉමස්ස පන ඣානස්ස වණ්ණභණනවසෙනෙතං වුත්තං යථා අඤ්ඤත්ථාපි හෙට්ඨා පහීනානං උපරි පහානවචනන්ති. යෙ පන ‘‘සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සබ්බෙසං අකුසලානං පටිපක්ඛාති කත්වා එවං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තෙහි දුතියජ්ඣානූපචාරාදීසු නීවරණවික්ඛම්භනාවචනස්ස කාරණං වත්තබ්බං හොති. යම්පි චෙකෙ වදන්ති ‘‘සන්තෙව සුඛුමානි රූපාවචරඅවික්ඛම්භනීයානි, තානි සන්ධායෙතං වුත්ත’’න්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි මහග්ගතකුසලෙසු ලොකුත්තරකුසලං විය ඔධිසො පහානං නාම අත්ථි. යො පන රූපාවචරෙහි අරූපානං උළාරඵලතාදිවිසෙසො, සො භාවනාවිසෙසෙන සන්තතරප්පණීතතරභාවෙන තෙසුයෙව පුරිමපුරිමෙහි පච්ඡිමපච්ඡිමානං වියාති දට්ඨබ්බං. ඉධාපීති න කෙවලං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ, ‘‘සෙසානි කාමාවචරානී’’තිආදීසු පන ඉධ යං වත්තබ්බං අවුත්තං, තං රූපාවචරජ්ඣානනිද්දෙසෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

997-1001. ‘‘පුන භාවෙතුකාමෙනා’’ති වුත්තෙ පඨමමෙව පඨමාරුප්පස්ස භාවිතත්තා කිං භාවෙතුකාමෙනාති අනුයොගෙ ‘‘දුතියාරුප්පමානස’’න්ති වුත්තං, න පන ‘‘දුතියාරුප්පමානසං භාවෙතුකාමෙනා’’ති ඉමිනා අජ්ඣාසයෙන. න හි පඨමං දුතියාරුප්පං භාවිතන්ති. රූපාවචරජ්ඣානං අනතික්කමිත්වා අනධිගන්තබ්බතො තං මනසිකාරසමුදාචාරස්ස හානභාගියභාවාවහනතො රූපාවචරජ්ඣානමෙතස්ස පච්චත්ථිකන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ආසන්න…පෙ… පච්චත්ථිකන්ති චා’’ති. වීථිපටිපන්නාය භාවනාය උපරූපරිවිසෙසාවහභාවතො, පණීතභාවසිද්ධිතො ච පඨමාරුප්පතො දුතියාරුප්පං සන්තතරසභාවන්ති ආහ ‘‘දුතියාරුප්ප…පෙ… පනා’’ති. වක්ඛති හි ‘‘සුපණීතතරා හොන්ති, පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධා’’ති (අභිධ. 1040). විඤ්ඤාණමිච්චෙවං මනසා කාතබ්බන්ති විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණං ඉච්චෙවං මනසා කාතබ්බං, කෙවලං අනන්තං අනන්තන්ති න මනසි කාතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අනන්තන්ති…පෙ… මනසා නිධා’’ති. අනන්තං විඤ්ඤාණං අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති පන මනසි කාතුං වට්ටති.

1002-6. තස්මිංපන නිමිත්තස්මින්ති තස්මිං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙ විඤ්ඤාණනිමිත්තෙ. විචාරෙන්තස්ස මානසන්ති භාවනාචිත්තං පවත්තෙන්තස්ස. ආකාසඵුටවිඤ්ඤාණෙති කසිණුග්ඝාටිමාකාසං ඵරිත්වා පවත්තෙ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ ආරම්මණභූතෙ. අප්පෙතීති අප්පනාවසෙන පවත්තති. සභාවධම්මෙපි ආරම්මණසමතික්කමභාවනාවිසෙසභාවතො ඉදං අප්පනාපත්තං හොති චතුත්ථාරුප්පං විය. අප්පනා…පෙ… නයොවාති දුතියාරුප්පජ්ඣානෙ පුරිමභාගෙ තීණි, චත්තාරි වා ජවනානි කාමාවචරානි උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති. චතුත්ථං, පඤ්චමං වා ආරුප්පමානසන්තිආදිනා අප්පනානයො පඨමාරුප්පජ්ඣානෙ වුත්තනයොව. ඵරිත්වා පවත්තවිඤ්ඤාණන්ති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඤ්චන්ති වුච්චතීති රුළ්හීසද්දවසෙන වුත්තභාවමෙව පකාසෙතුං ‘‘විඤ්ඤාණා…පෙ… සියා’’ති වුත්තං. පුබ්බෙ අනන්තස්ස ආකාසස්ස ආරම්මණකරණවසෙන අනන්තතාය ‘‘විඤ්ඤාණඤ්ච’’න්ති වුත්තන්ති. පුන මනසිකාරවසෙන වා අනන්තතාය තථා වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘මනක්කාරවසෙනාපී’’තිආදි වුත්තං. දුතියාරුප්පං භාවෙන්තො හි පඨමාරුප්පං අනන්තතො අනවසෙසතො මනසි කරොන්තො අනන්තන්ති මනසි කරොති.

1010. පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවොති කසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසො විය ආකාසානඤ්චායතනං පහාය තස්ස අභාවො මනසි කාතබ්බො. කස්මා පනෙත්ථ දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවං අමනසිකත්වා පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවො මනසි කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – තයිදං ආරම්මණාතික්කමනවසෙන පත්තබ්බං, න පන අඞ්ගාතික්කමනවසෙන. තථා ච සති ආරම්මණෙයෙව සාතිසයං දොසදස්සනෙන තං සමතික්කමිතබ්බං, ආරම්මණඤ්ච දුතියාරුප්පස්ස පඨමාරුප්පමෙව, තස්මා කසිණෙ ආදීනවං දිස්වා තං උග්ඝාටෙත්වා තබ්බිවිත්තාකාසස්ස විය පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ ආදීනවං දිස්වා තං පහාය තදභාවස්සෙව මනසිකරණං යුත්තන්ති. අභයගිරිවාසිනො පන ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනාභාවොයෙව මනසි කාතබ්බො’’ති වදන්ති, තෙ පන ඉමෙසං ආරම්මණාතික්කමනවසෙන පත්තබ්බභාවං අසල්ලක්ඛෙත්වා කථෙන්ති. යදි සල්ලක්ඛෙන්ති, අඤ්ඤත්ථ දොසං දිස්වා අඤ්ඤස්ස සමතික්කමෙ අතිප්පසඞ්ගදොසතො න මුච්චන්ති.

අථාපි වදෙය්යුං – ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සතො සමාපජ්ජති, සතො සමාපජ්ජිත්වා සතො වුට්ඨාති, සතො වුට්ඨහිත්වා තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණං භාවෙතී’ති වචනතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනාභාවොයෙව මනසි කාතබ්බො’’ති, තයිදං පාළිඅත්ථං විරුජ්ඣිත්වා ගහණවසෙන චින්තිතං. න හෙත්ථ තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අධිප්පෙතං. යදි හි තං අධිප්පෙතං සියා, විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති තස්ස පධානභාවෙන නිද්දිට්ඨත්තා තඤ්ඤෙවාති වචනෙනෙව පරියත්තං, කිං විඤ්ඤාණන්ති වචනෙන. අථ සරූපනිද්දෙසත්ථං විඤ්ඤාණවචනං, එවං සති තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති වුත්තං සියා, තස්මා විඤ්ඤාණන්ති වචනෙන යං ආරබ්භ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං පවත්තං, තස්සෙව ආකාසානඤ්චායතනස්ස ගහණං, න ඉතරස්සාති සුට්ඨු වුත්තං.

1011-2. පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවොමනසිකාතබ්බොති වත්වා මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘තං පනා’’තිආදි වුත්තං. අකත්වා මනසාති මනසා ආරම්මණං අකත්වා සබ්බෙන සබ්බං තං අචින්තෙත්වා. ‘‘ආකාසං ආකාස’’න්ති මනසි කරොන්තස්ස කසිණවිවිත්තාකාසං විය ‘‘නත්ථි නත්ථී’’ති, ‘‘සුඤ්ඤං සුඤ්ඤ’’න්ති වා මනසි කරොන්තස්ස විඤ්ඤාණවිවිත්තං අභාවමත්තමෙව උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘නත්ථී’’තිආදි. වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන ද්වීසු පකාරෙසු එකෙනපි අත්ථසිද්ධි හොතීති දස්සෙති. අවුත්තවිකප්පනත්ථො වා වා-සද්දො, තෙන ‘‘විවිත්තං විවිත්ත’’න්ති ඉමස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අනියමො පනෙත්ථ තිණ්ණම්පි විසුං විසුං පරියායභාවතොව සිද්ධො. පරියායසද්දා හි විසුං විසුංයෙව අත්ථං සාධෙන්තා පරියායාති ලොකෙ නිරුළ්හා. යථාහු –

‘‘පරියායෙනෙව තෙ යස්මා, වදන්තත්ථං න සංහතා;

පරියායත්ථං තතො සබ්බං, පරියායෙසු වවත්ථිත’’න්ති.

1013-6. තස්මිං නිමිත්තෙති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස අභාවසඞ්ඛාතෙ ඣානුප්පත්තිකාරණභූතෙ නිමිත්තෙ. සති සන්තිට්ඨතීති අභාවනිමිත්තාරම්මණා සති සම්මා සුප්පතිට්ඨිතා හුත්වා තිට්ඨති. සතිසීසෙන චෙත්ථ උපචාරජ්ඣානානුගුණානං සද්ධාපඤ්චමානං ඉන්ද්රියානං සකිච්චයොගං දස්සෙති. උපචාරජ්ඣානං පන ‘‘භිය්යොපි සමාධියති මානස’’න්ති ඉමිනා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කසිණුග්ඝාටිමා…පෙ… අභාවකෙති එවං පවත්තවිඤ්ඤාණස්ස නත්ථිභාවසඞ්ඛාතෙ විනාසාභාවකෙ න පුරෙ අභාවාදිකෙ. අප්පනානයො පනෙත්ථ පථවීකසිණෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘අප්පනාය නයො’’තිආදි.

1017-9. එවං යං තත්ථ අවසිට්ඨං, තං අතිදිසිත්වා ඉදානි විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘ආකාසගතවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. පරිකම්මමනක්කාරෙ තස්මිං අන්තරහිතෙති ‘‘නත්ථි නත්ථී’’ති පවත්තපරිකම්මමනසිකාරෙ අමනසිකරණෙන අස්මිං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ අන්තරහිතෙ, න පන ඛණභඞ්ගවසෙන, ඣානපරිහානිවසෙන වා අන්තරහිතෙ. ඛණභඞ්ගවසෙන හි අන්තරධානං ඛණෙ ඛණෙ උපලබ්භති. පරිහානිවසෙන ච අන්තරධානෙ පුන තං අනුප්පාදෙත්වා උත්තරි ඤාණාධිගමොයෙව නත්ථීති. තස්සාපගමමත්තංව පස්සන්තො වසතීති තස්ස පඨමාරුප්පස්ස අභාවමත්තං පස්සන්තො සො යොගාවචරො විහරති. යථා කථං වියාති ආහ ‘‘සන්නිපාත’’න්තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම කොචි පුරිසො මණ්ඩලමාළාදීසු කත්ථචි කෙනචිදෙව කරණීයෙන සන්නිපතිතං භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා කත්ථචි ගන්ත්වා සන්නිපාතකිච්චාවසානෙ උට්ඨාය පක්කන්තෙසු භික්ඛූසු පුන තං ඨානං ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො සුඤ්ඤමෙව පස්සති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බන්ති. තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා සො පුරිසො සන්නිපතිතං භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා ගතො, තතො සබ්බෙසු භික්ඛූසු අපගතෙසු තං ඨානං තෙහි සුඤ්ඤමෙව පස්සති, න පන තෙසං කුතොචි අපගතකාරණං, එවමයං යොගාවචරො පුබ්බෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනජ්ඣානචක්ඛුනා පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං දිස්වා නත්ථීති මනසිකාරෙන තස්මිං අපගතෙ තතියාරුප්පචක්ඛුනා තස්ස නත්ථිභාවමෙව පස්සති, න තස්ස අපගතකාරණං වීමංසති ඣානස්ස තාදිසාභොගාභාවතොති.

1020-4. චතුත්ථා…පෙ… න ච සන්තන්ති යථා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචිත්තං සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා සවිසෙසං සන්තං, එවමයං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති න ච සන්තා තදභාවතොති අධිප්පායො. ච-සද්දො පනෙත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථො. තෙන ‘‘සඤ්ඤා රොගො, සඤ්ඤා ගණ්ඩො, සඤ්ඤා සල්ලං, එතං සන්තං, එතං පණීතං, යදිදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති ඉමස්සපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. චතුත්ථං සන්තතොති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙනෙව සවිසෙසං සන්තතාය, අසන්තභාවකරරොගාදිසරික්ඛකසඤ්ඤාවිරහතො ච සන්තතො දිස්වා. ‘‘සන්තං සන්තමිදං චිත්ත’’න්ති ඉමිනා භාවනාකාරං දස්සෙති. විභඞ්ගෙපි හි තංයෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොතීති අයමෙව භාවනාකාරො ගහිතො. අපරෙ පන ‘‘පාළියං ඉමස්ස භාවනාකාරො න ගහිතො’’ති වත්වා තත්ථ කාරණං වදන්ති, තත්ථ වත්තබ්බං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාදිතො ගහෙතබ්බං.

1027. තතියාරුප්පසඞ්ඛාතක්ඛන්ධෙසු ච චතූසුපි ආරම්මණභූතෙසූති අධිප්පායො.

1029-31. අභාවමත්තම්පීති සුඤ්ඤතමත්තම්පි එවං සුඛුමම්පීති අධිප්පායො. සන්තාරම්මණතායාති සන්තං ආරම්මණං එතස්සාති සන්තාරම්මණා, තබ්භාවො සන්තාරම්මණතා, තාය, න ඣානසන්තතාය. න හි තතියාරුප්පසමාපත්ති චතුත්ථාරුප්පතො සන්තතරා. චොදකො යං සන්තතො මනසි කරොති, න තත්ථ ආදීනවදස්සනං භවෙය්ය. අසති ච ආදීනවදස්සනෙ න සමතික්කමො එව සියාති ‘‘සන්තතො චෙ මනක්කාරො කථඤ්ච සමතික්කමො’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘අනාපජ්ජිතුකාමත්තා’’තිආදිනා පරිහාරමාහ. තෙන ආදීනවදස්සනම්පි අත්ථෙවාති දස්සෙති. යස්මිඤ්හි ඣානෙ අභිරති, තත්ථ ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාදිපටිපත්තියා භවිතබ්බං. සා පනස්ස තතියාරුප්පෙ සබ්බසොව නත්ථි, කෙවලං සුඤ්ඤභාවතො ආරම්මණකරණමත්තමෙව. තථා හෙස කිඤ්චාපි තං සන්තතො මනසි කරොති, අථ ඛ්වස්ස ‘‘අහමෙතං ආවජ්ජිස්සාමි, සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති ආභොගො සමන්නාහාරො න හොති. කස්මා? ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පණීතතරතාය. යථා හි රාජා මහතා රාජානුභාවෙන නගරවීථියං චරන්තො දන්තකාරාදයො කම්මකාරෙ ඡෙකෙ අනෙකානි දන්තවිකතිආදීනි සිප්පානි කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘අහො වත රෙ ඡෙකා ආචරියා, ඊදිසානි සිප්පානි කරිස්සන්තී’’ති එවං තෙසං ඡෙකතාය තුස්සති, න චස්ස එවං හොති ‘‘අහො වතාහම්පි රජ්ජං පහාය එවරූපො සිප්පිකො භවෙය්ය’’න්ති. තං කිස්ස හෙතු? රජ්ජසිරියා මහානිසංසතාය, සො තෙසං ජීවිතං තිණායපි අමඤ්ඤමානො තෙ සමතික්කමිත්වා ගච්ඡති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

1032. සුඛුමං පරන්ති උක්කංසතො සුඛුමං, පඨමජ්ඣානූපචාරතො පට්ඨාය හි තච්ඡෙන්තියා විය පවත්තමානාය භාවනාය අනුක්කමෙන සඞ්ඛාරා තත්ථ අන්තිමකොට්ඨාසතං පාපිතාති. යදි එවං කථං භාවනා අත්තනො කිච්චං සාධෙති, නනු චෙසා තදවත්ථං පාපිතා ආරම්මණං න සම්මා උපනිජ්ඣායතීති? නයිදමෙව දට්ඨබ්බං. භාවනාබලෙන සුඛුමභාවං පාපිතාපි චෙසා අත්තනො කිච්චෙ දුබ්බලත්තං න පාපිතා, අථ ඛො විප්ඵාරිකතාභාවං ගමිතා, තෙන තථා සුඛුමාපි අත්තනො කිච්චෙ න දුබ්බලා එවාති න තත්ථ තස්සා අසාමත්ථියං හොති.

1033-4. යාය සඤ්ඤායාති යාදිසාය සඤ්ඤාය සද්දප්පවත්තිහෙතුභූතාය. සො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමඞ්ගී පුග්ගලො. නෙවසඤ්ඤී ච නාසඤ්ඤී හොති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාසමඞ්ගී හොති. න කෙවලං තු සඤ්ඤාව එදිසී සුඛුමා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා හොති, අථ ඛො පන වෙදනාදයොපි සුඛුමා, වෙදනාපි නෙවවෙදනානාවෙදනා, චිත්තම්පි නෙවචිත්තංනාචිත්තං, ඵස්සොපි නෙවඵස්සොනාඵස්සො . එස නයො සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු. සඤ්ඤාසීසෙන පන ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වුත්තං ‘‘නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.332, 341, 357, 359; අ. නි. 7.44; 9.24) විය. නනු චෙත්ථ යදි සඤ්ඤා අත්ථි, කථං නෙවසඤ්ඤාති වත්තුං වට්ටති. යදි නත්ථි, කථං නාසඤ්ඤාති අනුයොගං සන්ධාය ඉමමත්ථං උපමාහි සාධෙතුං ‘‘පත්තමක්ඛනතෙලෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පත්තමක්ඛණතෙලෙනාති අන්තොවුත්ථතාය යාගුයා සද්ධිං අකප්පියට්ඨෙන තෙලං අත්ථීති, නාළිපූරාදීනං වසෙන නත්ථීති ච වත්තබ්බෙන පත්තෙ මක්ඛිතතෙලෙන. මග්ගස්මිං උදකෙන චාති උපාහනතෙමනමත්තට්ඨෙන උදකං අත්ථීති, නහානවසෙන නත්ථීති ච වත්තබ්බෙන මග්ගස්මිං උදකෙන.

1035-7. අයං අත්ථොති කිඤ්චි විසෙසං උපාදාය සභාවතො අත්ථීති වත්තබ්බස්සෙව ධම්මස්ස කිඤ්චි විසෙසං උපාදාය නත්ථීති වත්තබ්බතාසඞ්ඛාතො අයමත්ථො. පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය හි නෙවසඤ්ඤතා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන නාසඤ්ඤතා ච හොති. තෙනාහ ‘‘පටුසඤ්ඤාය කිච්චස්සා’’තිආදි. ආරම්මණසඤ්ජානනඤ්චෙව විපස්සනාය විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනඤ්ච පටුසඤ්ඤාකිච්චං කථමයං සඤ්ඤාව සමානා සඤ්ඤාකිච්චං කාතුං න සක්කොතීති ආහ ‘‘යථා දහනකිච්ච’’න්තිආදි. න්හාතුකාමස්ස උණ්හසීතභාවං අකත්වා සුඛජනනතාය සුඛොදකං, තස්මිං. තෙජොධාතු යථා දහනකිච්චං කාතුං න සක්කොති, එවමෙසා අතිසන්තාරම්මණෙ පවත්තත්තා ආරම්මණසඤ්ජානනං කාතුං න සක්කොති, පරමසුඛුමත්තං ගතාව. තෙනෙව හෙසා අකතාභිනිවෙසස්ස විපස්සනාඤාණෙන සුඛග්ගය්හා න හොතීති සෙසසමාපත්තීසු සඤ්ඤා විය විපස්සනාය විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනම්පි කාතුං න සක්කොති, අඤ්ඤෙසු හි ඛන්ධෙසු අකතවිපස්සනාභිනිවෙසො භික්ඛු නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනක්ඛන්ධෙ සම්මසිත්වා නිබ්බිදං පත්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි, අපි ආයස්මා සාරිපුත්තො. පකතිවිපස්සකො පන සාරිපුත්තසදිසො භික්ඛු ඛන්ධාදිමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මානං විපස්සනං ආරභිත්වා ඨිතො සක්කුණෙය්ය තබ්බිසයං උදයබ්බයඤාණං උප්පාදෙතුං, සොපි කලාපසම්මසනවසෙනෙව, නො අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන. න හි සාරිපුත්තසදිසො භික්ඛු චතුත්ථාරුප්පපරියාපන්නෙසු ඵස්සාදිධම්මෙසු විනිබ්භුජිත්වා විසුං විසුං සරූපතො ගහෙත්වා අනිච්චාදිවසෙන සම්මසිතුං සක්කොති. කෙවලං පන අවිනිබ්භුජ්ජ එකතො ගහෙත්වා කලාපතො සමූහතොයෙව සම්මසිතුං සමත්ථො හොති, එවං සුඛුමත්තෙනෙසා විජ්ජති.

1038-40. රූපන්ති කසිණරූපසඞ්ඛාතං පටිභාගනිමිත්තං. ආකාසන්ති කසිණුග්ඝාටිමාකාසං. විඤ්ඤාණන්ති ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණං . තදභාවකන්ති තස්ස ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණස්ස අභාවකං. කමතොති පඨමාරුප්පං සමතික්කමිත්වා හොතීතිආදිනා අනුක්කමතො. අත්තනා වුත්තමත්ථං අට්ඨකථාවචනං ආහරිත්වා සාධෙන්තො ‘‘ආහ චා’’තිආදිමාහ. ඉධාති ඉමාසු චතූසු අරූපසමාපත්තීසු. පච්ඡිමා පච්ඡිමා සමාපත්තියො හි පුරිමාපුරිමාහි සමාපත්තීහි සුපණීතතරා සුට්ඨු පණීතතරා, සුන්දරපණීතතරාති වා අත්ථො. පාසාදතලසාටිකාති චතුභූමකපාසාදස්ස හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමතො උපරූපරි සවිසෙසා පඤ්ච කාමගුණා, චත්තාරො පාසාදතලා ච ථූලසණ්හසණ්හතරසණ්හතමසුත්තෙහි විහිතා ආයාමවිත්ථාරතො සමප්පමාණා සාටිකා ච.

1042. රූපාරූපභවං අභිභුය්ය නිබ්බානං යාති, අථ වා නීවරණෙ අභිභුය්ය රූපාරූපභවං යාතීති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

අරූපාවචරසමාධිභාවනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.