📜

16. සොළසමො පරිච්ඡෙදො

අභිඤ්ඤානිද්දෙසවණ්ණනා

1043-7. පරන්ති විසිට්ඨං කත්වා, විසෙසතොති අත්ථො. චතුත්ථජ්ඣානමත්තෙපීති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානමත්තෙපි, නාවස්සං අරූපජ්ඣානෙහීති අධිප්පායො. අරූපාවචරජ්ඣානං අප්පටිලද්ධොපි හි කතාධිකාරො භික්ඛු අභිඤ්ඤා සම්පාදෙතුං සමත්ථො හොති. එත්ථ චතුත්ථජ්ඣානග්ගහණෙනෙව හෙට්ඨා තීණි ඣානානි ගහිතානි. තෙසු හි අචිණ්ණවසී චතුත්ථජ්ඣානං උප්පාදෙතුම්පි න සක්කොති. අභිඤ්ඤාසු අනුයොගං කාතුං වට්ටතීති වත්වා තත්ථ පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤානාමා’’තිආදි වුත්තං. නිට්ඨඞ්ගතාති අධිගතානිසංසතාය චෙව භාවනාසුඛතාය ච නිට්ඨං නිප්ඵත්තිං ගතා. සමාධිභාවනාය හි ලොකියාභිඤ්ඤා උදයඵලභාවෙන පාකටා. සො අභිඤ්ඤාය ච සමාධිනා ච සමන්නාගතො සුඛෙනෙව පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙස්සති.

1048-9. දිබ්බානීතිආදි ලොකියාභිඤ්ඤානං සරූපතො උද්දිසනං. දිබ්බානි චක්ඛුසොතානීති දිබ්බචක්ඛුඤාණං, දිබ්බසොතඤාණඤ්චාති දස්සෙති. ඉද්ධීති ඉද්ධිවිධඤාණං. ඉමා පන අභිඤ්ඤායො පත්තුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන යොගිනා යස්මා ඔදාතකසිණපරියන්තෙසු අට්ඨසු කසිණෙසු චතුත්ථජ්ඣානං, තබ්බසෙන ච අරූපසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා වා න වා කසිණානුලොමතාදීහි චුද්දසහි ආකාරෙහි චිත්තං දමෙතබ්බං. න හි එවං අදමෙත්වා පුබ්බෙ අභාවිතභාවනො ආදිකම්මිකො යොගාවචරො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො නිප්ඵාදෙස්සතීති තස්මා තං චිත්තපරිදමනං අවස්සං කාතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘කසිණානුලොමතාදීහී’’තිආදි වුත්තං. කසිණානුලොමතාදීහීති කසිණානුලොමතා කසිණපටිලොමතා කසිණානුලොමපටිලොමතා ඣානානුලොමතා ඣානපටිලොමතා ඣානානුලොමපටිලොමතා ඣානුක්කන්තිකතා කසිණුක්කන්තිකතා ඣානකසිණුක්කන්තිකතා අඞ්ගසඞ්කන්තිකතා ආරම්මණසඞ්කන්තිකතා අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිකතා අඞ්ගවවත්ථාපනතා ආරම්මණවවත්ථාපනතාති ඉමෙහි චුද්දසහි ආකාරෙහි.

තත්ථ අට්ඨසු කසිණෙසු පටිපාටියා සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තුම්පි සමාපජ්ජනං, තථෙව උප්පටිපාටියා, පටිපාටිඋප්පටිපාටිවසෙන ච සමාපජ්ජනන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන කසිණානුලොමතාදයො වුත්තා. පඨමජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, අයං ඣානානුලොමතා නාම. තෙසං පටිලොමතො ඣානපටිලොමතා නාම. අනුලොමපටිලොමතො ඣානඅනුලොමපටිලොමතා නාම.

පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථෙව තතියං සමාපජ්ජති, තතො තදෙව උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, තතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති එවං කසිණං අනොක්කමිත්වා ඣානස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං ඣානුක්කන්තිකතා නාම. එවං ආපොකසිණාදිමූලිකාපි යොජනා කාතබ්බා. පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පුන තදෙව තෙජොකසිණෙ, තතො නීලකසිණෙ, තතො ලොහිතකසිණෙති ඣානං අනුක්කමිත්වා කසිණස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං කසිණුක්කන්තිකතා නාම. පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා, තෙජොකසිණෙ තතියං , නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමිනා නයෙන ඣානස්ස චෙව කසිණස්ස ච උක්කමනං ඣානකසිණුක්කන්තිකතා නාම.

පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථෙව ඉතරෙසම්පි සමාපජ්ජනං අඞ්ගසඞ්කන්තිකතා නාම. සබ්බකසිණෙසු එකෙකස්සෙව සමාපජ්ජනං ආරම්මණසඞ්කන්තිකතා නාම. පථවීකසිණෙ පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා, ආපොකසිණෙ දුතියං, තෙජොකසිණෙ තතියං, වායොකසිණෙ චතුත්ථං, නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, පීතකසිණතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, ඔදාතකසිණතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එවං අඞ්ගානං, ආරම්මණානඤ්ච සමතික්කමනං අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිකතා නාම.

පඨමජ්ඣානං නාම පඤ්චඞ්ගිකන්ති වවත්ථපෙත්වා දුතියං චතුරඞ්ගිකං, තතියං තිවඞ්ගිකං, චතුත්ථං දුවඞ්ගිකං, ආකාසානඤ්චායතනං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එවං ඣානඞ්ගමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං අඞ්ගවවත්ථාපනං නාම. තථා ‘‘ඉදං පථවීකසිණං, ඉදං ආපොකසිණ’’න්තිආදිනා ආරම්මණමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං ආරම්මණවවත්ථාපනං නාම. අඞ්ගාරම්මණවවත්ථාපනම්පි එකෙ ඉච්ඡන්තීති. අට්ඨකථාසු පන අනාගතත්තා අද්ධා තං භාවනාසුඛං න හොති. ඉමෙහි පන චුද්දසහි ආකාරෙහි චිත්තපරිදමනං කාතුං අට්ඨසමාපත්තිලාභීනං සතෙසු, සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති.

1050-1. දන්තෙති චුද්දසහි ආකාරෙහි දන්තෙ. සමාහිතෙති චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. සුද්ධෙති නීවරණදූරීභාවෙන, පච්චනීකසමනෙපි අබ්යාවටාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය සම්පාදිතසතිපාරිසුද්ධියා සබ්භාවෙන වා සුපරිසුද්ධෙ. පරියොදාතෙති සුධන්තසුවණ්ණස්ස නිඝංසනෙන විය පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොති. අථ වා විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහවසෙන පරියොදාතෙති වුත්තං හොති. අනඞ්ගණෙති ‘‘මාදිසස්ස සමාධිසම්පන්නස්ස ඊදිසෙන භවිතබ්බ’’න්ති එවං ඣානපටිලාභපච්චයානං ‘‘අහො වත මමෙව සත්ථා පටිපුච්ඡිත්වා පටිපුච්ඡිත්වා භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙය්යා’’තිආදිනයප්පවත්තානං පාපකානං ඉච්ඡාවචරානං අභාවෙන අනඞ්ගණෙ. අනුපක්කිලෙසෙති උපගන්ත්වා කිලිස්සනට්ඨෙන උපක්කිලෙසසඞ්ඛාතානං රාගාදීනං, ‘‘අභිජ්ඣා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො, බ්යාපාදො, කොධො’’තිආදිනා ආගතානං චිත්තුපක්කිලෙසානං වා විගතත්තා විගතුපක්කිලෙසෙ. මුදුභූතෙති පගුණභාවාපාදනෙන සුභාවිතත්තා මුදුභූතෙ, වසිභාවප්පත්තෙති වුත්තං හොති. වසිභාවප්පත්තඤ්හි චිත්තං සුපරිමද්දිතං විය චම්මං සුපරිකම්මකතා විය ච ලාඛා මුදූති වුච්චති. කම්මනීයෙති මුදුත්තායෙව ඉද්ධිපාදභාවූපගමනෙන කම්මක්ඛමෙ, විකුබ්බනාදිඉද්ධිකම්මයොග්යෙති වුත්තං හොති. මුදුජාතඤ්හි චිත්තං කම්මක්ඛමං හොති, සුධන්තමිව සුවණ්ණං, උභයම්පි චෙතං සුභාවිතත්තායෙව හොති. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං භාවිතං බහුලීකතං මුදුඤ්ච හොති කම්මනියඤ්ච, යථයිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.47). ඨිතෙති එතෙසු පරිසුද්ධභාවාදීසු නිච්චලං අවට්ඨිතෙ, භාවනාපාරිපූරියා වා පණීතභාවං සම්මසිත්වා ඨිතෙ. අචලෙති ඨිතත්තායෙව අකම්පෙ, ආනෙඤ්ජප්පත්තෙති වුත්තං හොති. මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙහි වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ඨිතෙ, සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා අස්සද්ධියාදීහි අකම්පනතො අචලෙ.

අට්ඨඞ්ගසම්පන්නෙති ඨිතිඅචලතානං විසුං විසුං අග්ගහණෙන සමාහිතෙති විසුං එකඞ්ගං කත්වා. තාසං පන විසුං විසුං ගහණෙ සුවිසුද්ධතාදීනං සමාහිතචිත්තස්ස අඞ්ගභූතත්තා සමාහිතෙති ඉමං අඞ්ගභාවෙන අග්ගහෙත්වා සුවිසුද්ධතාදීහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සම්පන්නතා වෙදිතබ්බා. ඉද්ධිවිධායාති ඉද්ධිකොට්ඨාසත්ථාය, ඉද්ධිප්පභෙදාය වා. අත්ථතො පන ඉද්ධිවිධා නාම එකස්ස බහුභාවාදිඅනෙකවිධානපච්චයභූතං අභිඤ්ඤාඤාණං. අභිනීහරතීති අභිඤ්ඤාධිගමත්ථාය පරිකම්මචිත්තං කසිණාරම්මණතො අපනෙත්වා අභිඤ්ඤාභිමුඛං පෙසෙති. ඉද්ධිවිකුබ්බනන්ති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, නිප්ඵජ්ජති පටිලබ්භතීති වුත්තං හොති. යඤ්හි නිප්ඵජ්ජති, පටිලබ්භති ච, තං ඉජ්ඣතීති වුච්චති. යථාහ –

‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතී’’තිආදි; (සු. නි. 772; මහානි. 1; නෙත්ති. 5,44);

ඉද්ධියෙව විකුබ්බනං පකතිවණ්ණවිජහනකිරියන්ති ඉද්ධිවිකුබ්බනං, ඉදං ඉද්ධීසු විකුබ්බනිද්ධියා පධානභාවතො වුත්තං, ඉද්ධි ච විකුබ්බනඤ්චාති වා ඉද්ධිවිකුබ්බනං. විසුං ගහණම්පි වුත්තකාරණෙනෙව දට්ඨබ්බං.

1052-4. යථා පන තං නිප්ඵාදෙතබ්බං, තං විධිං දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣාන’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘අනුපුබ්බෙන චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා චතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨායා’’ති කෙචි, තං අයුත්තං. යදිච්ඡකං සමාපජ්ජනත්ථඤ්හි චිත්තපරිදමනං, චතුත්ථජ්ඣානමෙව ච අභිඤ්ඤාපාදකං, න ඉතරානි. සතං…පෙ… මානසන්ති සචෙ සතං ඉච්ඡති, ‘‘සතං හොමි, සතං හොමී’’ති, සචෙ සහස්සං ඉච්ඡති, ‘‘සහස්සං හොමි, සහස්සං හොමී’’ති එවං පරිකම්මමානසං කත්වා. ‘‘පරිකම්මමානස’’න්ති ච පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා පවත්තිතකාමාවචරචිත්තං, පාදකජ්ඣානඤ්ච. අභි…පෙ… පුනාති එත්ථ පුබ්බෙ අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනං පරිකම්මචිත්තස්ස සමාධානත්ථං, පුන සමාපජ්ජනං අධිට්ඨානචිත්තස්ස බලග්ගාහත්ථං. අධිට්ඨාතීති සතං ආවජ්ජෙත්වා තතො පරං පවත්තානං තිණ්ණං, චතුන්නං වා පුබ්බභාගචිත්තානං අනන්තරා උප්පන්නෙන සන්නිට්ඨාපනවසෙන අධිට්ඨානන්ති ලද්ධනාමෙන අභිඤ්ඤාඤාණෙන සන්නිට්ඨානං කරොති, සතං නිප්ඵාදෙතීති අත්ථො. ‘‘අධිට්ඨාන’’න්ති හි සබ්බත්ථ අභිඤ්ඤාඤාණං වුච්චති.

1055-7. නිමිත්තාරම්මණන්ති පටිභාගනිමිත්තාරම්මණං. පරිකම්මමනානෙත්ථ සතාරම්මණිකානීති එත්ථ එතෙසු පරිකම්මාධිට්ඨානෙසු පරිකම්මමානසානි ‘‘සතං හොමී’’ති පවත්තානි කාමාවචරමානසානි සතාරම්මණිකානි එකෙකස්ස චිත්තස්ස වසෙන සතාරම්මණිකානි හොන්ති පච්චෙකං ‘‘සතං හොමී’’ති පවත්තනතො. සහස්සාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො. තදාධිට්ඨානචිත්තම්පීති තස්ස සතාදිකස්ස අධිට්ඨානචිත්තම්පි. සතාරම්මණිකතා ච පන නෙසං වණ්ණවසෙන, නො සත්තපඤ්ඤත්තිවසෙන. රූපඤ්හි සතං වා සහස්සං වා කත්වා දස්සෙතබ්බං, න පඤ්ඤත්ති. එත්ථ ච යදි නීලවණ්ණමෙව සතං අභිනිප්ඵාදෙති, වණ්ණස්ස තංතංසන්තානවසෙන නානත්තෙපි නීලවසෙන එකත්තා එකමෙකං පරිකම්මචිත්තං සබ්බං නීලජාතං ආලම්බති.

යදි පන නානාවණ්ණනානාකිරියපරිකම්මචිත්තානම්පි බහුභාවො හොති, එකමෙකං එකෙකවණ්ණං, එකෙකවණ්ණෙසු ච නානාකිරියං ආරම්මණං කරොති. අධිට්ඨානචිත්තං පන වණ්ණසාමඤ්ඤං ගහෙත්වාපි පරිකම්මාරම්මණං නානාවණ්ණවන්තං අභිනිප්ඵාදෙති අචින්තෙය්යානුභාවත්තා ඉද්ධිවිසයස්ස. අප්පනාචිත්තං වියාති විය-ග්ගහණං අභිඤ්ඤාචිත්තස්ස, ඣානචිත්තස්ස ච පඨමුප්පත්තියං සදිසභාවතො වුත්තං, න තස්ස අප්පනාභාවතො. තෙනෙව හි පුබ්බෙ වුත්තග්ගහණෙන විසෙසිතන්ති. චතුත්ථජ්ඣානිකන්ති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානවන්තං, තෙන සම්පයුත්තං. යදි එවං චතුත්ථජ්ඣානස්ස, ඉමස්ස ච කො විසෙසොති ආහ ‘‘පරිකම්මවිසෙසොවා’’ති. න හෙත්ථ පරිකම්මවිසෙසං විනා අඤ්ඤො විසෙසො අත්ථි. අප්පනාය පුබ්බභාගප්පවත්තානිපි තීණි චත්තාරි ජවනානි ගහිතග්ගහණෙන, අග්ගහිතග්ගහණෙන වා පරිකම්මොපචාරානුලොමානි සබ්බපච්ඡිමං ගොත්රභුනාමකන්තිආදි සෙසං සමානමෙව. තෙනාහ ‘‘සෙසං පුබ්බසමං ඉධා’’ති. ඉද්ධිවිධඤාණවණ්ණනා.

1058. දිබ්බසොතන්ති දෙවතානං පිත්තසෙම්හාදීහි අපලිබුද්ධෙහි දූරෙපි ආරම්මණග්ගහණසමත්ථෙහි දිබ්බසොතපසාදෙහි සමානත්තා, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා, අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තා දිබ්බං, සවනට්ඨෙන සොතකිච්චකරණතො, තංසදිසතාය ච සොතං. ඉදන්ති යං උද්දෙසෙ ‘‘දිබ්බානි චක්ඛුසොතානී’’ති (අභිධ. 1048) දිබ්බසොතං උද්දිට්ඨං, තං ඉදන්ති අත්ථො.

1059-64. පඨමං ඔළාරිකසද්දං ආවජ්ජෙත්වා පච්ඡා සුඛුමසද්දස්ස ආවජ්ජිතබ්බතො ආහ ‘‘මහන්තො සුඛුමොපි චා’’ති. පරිචයකරණත්ථඤ්හි පඨමං අරඤ්ඤෙ සීහාදීනං සද්දෙ ආදිං කත්වා සබ්බෙ ඔළාරිකතො පට්ඨාය යථානුක්කමෙන සුඛුමසද්දා ආවජ්ජිතබ්බා, තථා පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු ඔළාරිකානම්පි සුඛුමානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කාතබ්බං. තස්ස තෙ සද්දා පකතිචිත්තස්සපි පාකටා හොන්ති, පරිකම්මචිත්තස්ස පන අතිවිය පාකටා. තස්සාති තස්ස යොගිනො. සද්දස්ස නිමිත්තන්ති ඔළාරිකස්ස, සුඛුමස්ස වා සද්දස්ස යථාවුත්තං උපාදායුපාදාය ලබ්භමානඔළාරිකසුඛුමාකාරං. මනසි කුබ්බතොති ‘‘ඉමිස්සා දිසාය අයං සද්දො ඔළාරිකො, සුඛුමො වා’’ති එවං පරිකම්මචිත්තෙන මනසි කරොන්තස්ස. සද්දෙසූති යෙ පරිකම්මචිත්තස්ස විසයභූතා ඔළාරිකා, සුඛුමා වා සද්දා, තෙසු. අඤ්ඤතරන්ති යත්ථ පරිකම්මකරණවසෙන අභිණ්හං මනසිකාරො පවත්තො, තං එකං සද්දං. යදි අභිඤ්ඤාචිත්තම්පි පරිකම්මෙන ගහිතමෙව ආරම්මණං කරොති, කො පන තස්ස, ඉමස්ස වා විසෙසොති? වුච්චතෙ – පරිකම්මචිත්තං අසුතස්ස ගහණතො සද්දමත්තං ගණ්හාති, අභිඤ්ඤාචිත්තං පන අසුතම්පි ගණ්හන්තං සවනාකාරෙන ගහණතො අත්ථාවබොධස්ස පච්චයභාවෙනෙව ගණ්හාතීති අයමෙතෙසං විසෙසො. සුතකොවිදාති පරියත්තියං ඡෙකා.

1065-6. ථාමජාතන්ති ජාතථාමං, දළ්හභාවප්පත්තන්ති අත්ථො. වඩ්ඪෙතබ්බං පාදකජ්ඣානාරම්මණං කිත්තකන්ති ආහ ‘‘එත්ථන්තරගත’’න්තිආදි. පාදකජ්ඣානස්ස හි ආරම්මණභූතං කසිණනිමිත්තං ‘‘එත්තකං ඨානං ඵරතූ’’ති මනසි කරිත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජන්තස්ස කසිණනිමිත්තං තත්තකං ඨානං ඵරිත්වා තිට්ඨති. සො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය පුන පාදකජ්ඣානං අසමාපජ්ජිත්වාපි අනෙකප්පභෙදෙපි සද්දෙ ආවජ්ජති සුභාවිතභාවනත්තා. තත්ථ අඤ්ඤතරං සද්දං ආරබ්භ උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි උප්පජ්ජන්ති, තෙසු පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං හොති. එවං යත්තකං සද්දං ඉච්ඡති, තත්තකං තත්ථ ගතං ආවජ්ජිත්වා අභිඤ්ඤාඤාණෙන ජානාති. යෙන පන එවං කසිණනිමිත්තං අවඩ්ඪිතං, තෙන පුනපි පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිතබ්බමෙව. සො හි තං ඨානගතසද්දං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වාව තතො වුට්ඨාය අභිඤ්ඤාචිත්තෙන සුණාති. තතො එව හි ‘‘පාදකාරම්මණෙන…පෙ… සුණාතීති සාසඞ්කං වදතී’’ති (විසුද්ධි. මහා. 2.400) වුත්තං. ඉද්ධිවිධලාභී පන සෙසාභිඤ්ඤලාභිනො විය විජ්ජමානසද්දාදිආරම්මණමත්තමෙව අකත්වා ආගන්තුකරූපනිම්මාපනතො සබ්බථාපි ද්වික්ඛත්තුං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වාව තං නිප්ඵාදෙති. එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුල-ග්ගහණඤ්චෙත්ථ සුඛුමසද්දාපෙක්ඛාය කතං.

1068. සුණන්තොති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා සවනෙන වසිකතාභිඤ්ඤො හුත්වා යථාවජ්ජිතෙ සුණන්තො. පාටියෙක්කම්පීති එකජ්ඣං පවත්තමානෙපි යාව බ්රහ්මලොකා එකකොලාහලං කත්වා උට්ඨිතෙ සඞ්ඛභෙරීපණවාදිසද්දෙ පච්චෙකං වත්ථුභෙදෙන වවත්ථාපෙතුකාමතාය සති ‘‘අයං සඞ්ඛසද්දො, අයං භෙරීසද්දො, අයං පණවසද්දො’’තිආදිනා පච්චෙකංයෙව වවත්ථාපෙතුං සක්කොතියෙවාති. දිබ්බසොතඤාණවණ්ණනා.

1069-73. චෙතොපරියමානසන්ති පරියාතීති පරියං, සරාගාදිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ ජානාතීති අත්ථො. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගති අත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො හොතීති. චෙතසො පරියං චෙතොපරියං, මනසි භවන්ති මානසං, ඤාණං, චෙතොපරියඤ්ච තං මානසඤ්චාති චෙතොපරියමානසං. දිබ්බචක්ඛුවසෙනෙවාති දිබ්බචක්ඛුඋපනිස්සයෙනෙව. තඤ්හි එතස්ස උප්පාදනෙ පරිකම්මං. තස්මාති යස්මා ඉදං දිබ්බචක්ඛුවසෙනෙව පවත්තති, තස්මා. දිබ්බෙන චක්ඛුනාති දිබ්බසදිසතාදීහි ‘‘දිබ්බචක්ඛූ’’ති ලද්ධවොහාරෙන දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන දිස්වාති සම්බන්ධො. හදයන්ති න හදයවත්ථු, අථ ඛො හදයමංසපෙසි. යං බහි කමලමකුළසණ්ඨානං අන්තො කොසාතකීඵලසදිසන්ති වුච්චති. තඤ්හි නිස්සාය ඉදානි වුච්චමානං ලොහිතං තිට්ඨති. හදයවත්ථු පන ඉමං ලොහිතං නිස්සාය පවත්තති. ලොහිතං දිස්වාති ලොහිතස්ස වණ්ණං දිස්වා. දිබ්බචක්ඛුනොපි හි වණ්ණමෙව දිස්සති. තෙනෙව හි තං චක්ඛුසදිසත්තා ‘‘චක්ඛූ’’ති වුච්චති. පරස්සාති අඤ්ඤස්ස. යථා හි යො පරො න හොති, සො අත්තා, එවං යො අත්තා න හොති, සො පරො. කථං පන දිබ්බචක්ඛුනා ලොහිතස්ස වණ්ණදස්සනෙන පරචිත්තං විඤ්ඤෙය්යන්ති ආහ ‘‘සොමනස්සයුතෙ’’තිආදි. ලොහිතන්ති රත්තං නිග්රොධඵලසමානවණ්ණං. කාළකන්ති ජම්බුසදිසවණ්ණං. තිලතෙලූපමන්ති අනෙන පසන්නභාවමාහ.

කථං පන චිත්තෙ සොමනස්ස සහගතාදිම්හි සති කම්මජස්ස ලොහිතස්ස විවිධවණ්ණභාවාපත්තීති? කිඤ්චාපි හදයවත්ථුසන්නිස්සිතභූතානි කම්මජානෙව, තං පන ලොහිතං කම්මජමෙවාති නත්ථි චතුසන්තතිරූපස්සපි තත්ථ ලබ්භමානත්තා. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨානං, ඉදං දොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨානං, ඉදං උපෙක්ඛින්ද්රියසමුට්ඨානන්ති පරස්ස හදයලොහිතවණ්ණං පස්සිත්වා’’ති (විසුද්ධි. 2.401) වුත්තං. එවම්පි යං තත්ථ අචිත්තජං, තස්ස යථාවුත්තවණ්ණභෙදෙන න භවිතබ්බන්ති? භවිතබ්බං සෙසසන්තතිරූපානං තදනුවත්තනතො. යථා හි ගමනාදීසු චිත්තජරූපානි උතුජකම්මජාහාරජරූපෙහි අනුවත්තීයන්ති, අඤ්ඤථා කායස්ස දෙසන්තරප්පත්තියෙව න සියාති, එවමිධාපි චිත්තජරූපං සෙසසන්තතිරූපෙහි අනුවත්තීයති, පසාදකොධවෙලාසු ච චක්ඛුස්ස වණ්ණභෙදාපත්තියෙව තස්සත්ථස්ස නිදස්සනං දට්ඨබ්බං, තස්මා සොමනස්සාදියුත්තචිත්තානුරූපං උප්පන්නචිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන සෙසතිසමුට්ඨානරූපානම්පි නානාවණ්ණතා හොතියෙවාති සුට්ඨු වුත්තං ‘‘ලොහිතං ලොහිතං සියා’’තිආදි. දිස්වා හදයලොහිතන්ති පඨමං තාව අනුමානඤාණෙන ලොහිතං දිස්වා. කාතබ්බං ථාමතං ගතන්ති උප්පාදෙත්වා ථාමභාවං ගතං කාතබ්බං.

චෙතොපරියඤාණඤ්හි උප්පාදෙතුකාමෙන යොගිනා දිබ්බචක්ඛුලාභිනා එව සතා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං අභිනීහාරක්ඛමං කත්වා ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා පරස්ස හදයමංසපෙසිං නිස්සාය වත්තමානස්ස ලොහිතස්ස වණ්ණදස්සනෙන ඉදානි ඉමස්ස චිත්තං ‘‘සොමනස්සසහගත’’න්ති වා ‘‘දොමනස්සසහගත’’න්ති වා ‘‘උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති වා නයග්ගාහවසෙන වවත්ථාපෙත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉමස්ස චිත්තං ජානාමී’’ති පරිකම්මං කාතබ්බං. කාලසතම්පි කාලසහස්සම්පි පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තථෙව පටිපජ්ජිතබ්බං. තස්සෙවං දිබ්බෙන චක්ඛුනා හදයලොහිතවණ්ණදස්සනාදිවිධිනා පටිපජ්ජන්තස්ස ‘‘ඉදානි චෙතොපරියඤාණං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති යං තදා පවත්තතීති වවත්ථාපිතං චිත්තං, තං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං තීණි චත්තාරි වා ජවනානි කාමාවචරානි ජවන්ති. චතුත්ථං, පඤ්චමං වා අභිඤ්ඤාචිත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකං . තත්ථ යං තෙන අප්පනාචිත්තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං, ඉදං චෙතොපරියඤාණං. තඤ්හි යත්ථ අනෙන පරිකම්මං කතං, තං පරස්ස චිත්තං පච්චක්ඛතො පටිවිජ්ඣන්තං විභාවෙන්තමෙව හුත්වා පවත්තති, රූපං විය ච දිබ්බචක්ඛුඤාණං, සද්දං විය ච දිබ්බසොතඤාණං. තතො පරං පන කාමාවචරචිත්තෙහි සරාගාදිවවත්ථාපනං හොති නීලාදිවවත්ථාපනං විය.

1074-5. එවමධිගතස්ස පන චෙතොපරියඤාණස්ස ථාමගමනවිධානම්පි අධිගමවිධානසදිසමෙව, තදෙවෙත්ථ ආචරියෙන දස්සිතං. එවං ථාමගතෙතිආදි ථාමගමනානිසංසදස්සනං. සබ්බමෙවාති ඉදං ‘‘කාමාවචරචිත්තං, රූපාරූපෙසු මානස’’න්ති උභයපදෙනපි සම්බන්ධිතබ්බං, චතුපණ්ණාසවිධං කාමාවචරචිත්තං, පඤ්චදසරූපාවචරචිත්තං, ද්වාදසඅරූපාවචරචිත්තන්ති සබ්බමෙව, පච්චෙකං සරාගාදිප්පභෙදකං විජානාතීති අත්ථො. පුථුජ්ජනස්ස වසෙනායං අභිඤ්ඤාකථාති ලොකුත්තරචිත්තං ඉධ අනුද්ධටං. තම්පි හි උපරිමො, සදිසො වා අරියො හෙට්ඨිමස්ස, සදිසස්ස ච චිත්තං ජානාති, හෙට්ඨිමො පන උපරිමස්ස චිත්තං න ජානාති. යථා චෙතං, එවං අරූපාවචරජ්ඣානෙ අකතාභිනිවෙසො පුථුජ්ජනො, සෙඛොපි වා අරූපාවචරචිත්තං න ජානාති. අට්ඨසමාපත්තිකස්ස පන වසෙන ඉධාරූපාවචරචිත්තස්සාපි ජානනං වුත්තං. අරහා පන ආරුප්පෙ අකතාභිනිවෙසොපි තප්පටිච්ඡාදකඅවිජ්ජාය විහතත්තා තම්පි ජානාතියෙව. චෙතොපරියඤාණවණ්ණනා.

1076-7. පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවාසා නිවුත්ථා අත්තනො සන්තානෙ පවත්තා, සපරවිඤ්ඤාණෙහි ගොචරාසෙවනාය ආසෙවිතා ච ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසා. පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි හි පුබ්බෙ නිවසිංසු එත්ථාති පුබ්බෙනිවාසාති වුච්චන්ති, තෙ පන ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු බුද්ධානංයෙව විසයා, පුබ්බෙ නිවාසෙසු සරූපවිභාවකං ඤාණං පුබ්බෙනිවාසඤාණං. තෙන. තදනුස්සතීති තෙසං පුබ්බෙනිවාසානං අනුස්සති. හෙට්ඨා තීසු ඣානෙසු යථාරහං පීතිසුඛෙහි කායචිත්තානං සම්පීණනාය චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිතබ්බානීති ආහ ‘‘ඣානානි පනා’’තිආදි. අඤ්ඤථා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වායෙවාති වුත්තං සියා. යාය නිසජ්ජාය නිසින්නස්ස අනුස්සරණාරම්භො, සා ඉධ සබ්බපච්ඡිමා නිසජ්ජා.

1078-80. තතො පභුති…පෙ… ක්කමාති තස්මිං භවෙ පුරිමභවාදීසු කතං සබ්බම්පි සඞ්ගහෙත්වා සබ්බමාවජ්ජිතබ්බන්තිආදිනා විසුං විසුං රත්තින්දිවාදිවසෙන දස්සෙති. දිවසෙරත්තියං කතන්ති සබ්බපච්ඡිමනිසජ්ජාතො පට්ඨාය ආසනපඤ්ඤාපනං සෙනාසනප්පවෙසනන්ති පටිලොමෙන සකලං රත්තින්දිවං කතකිච්චං ආවජ්ජිතබ්බං. කතමාවජ්ජිතබ්බන්ති යං එත්ථන්තරෙ කතකිච්චං, සබ්බං තං පටිලොමක්කමෙනෙව ආවජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. එත්තකං පන පකතිචිත්තස්සපි පාකටං, පරිකම්මචිත්තස්ස පන අතිපාකටමෙව. සචෙ පනෙත්ථ කිඤ්චි න පාකටං හොති, පුන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ආවජ්ජිතබ්බං, එත්තකෙන දීපෙ ජලිතෙ විය පාකටං හොති. පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනඤ්හි සත්ථකස්ස විය නිසානසිලා සතිපඤ්ඤානං නිසිතභාවාවහං, තස්මා තා තංසමාපජ්ජනෙන පරමනෙපක්කප්පත්තා හොන්ති. පුරිමස්මිං භවෙති ඉමම්හා භවා අනන්තරෙ පුරිමස්මිං භවෙ.

1081. නිබ්බත්තං නාමරූපඤ්චාති අත්තනො පච්චයෙහි නිබ්බත්තනාමරූපං. සාධුකන්ති සුට්ඨු අපරිහාපෙත්වා ආවජ්ජිතබ්බං. පහොති හි ඉමිස්සා අභිඤ්ඤාය කතාධිකාරො භික්ඛු පඨමවාරෙනෙව පටිසන්ධිං උග්ඝාටෙත්වා චුතික්ඛණෙ නාමරූපං ආරම්මණං කාතුං, තථා අසක්කොන්තෙනාපි ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා පාදකජ්ඣානමෙව පුනප්පුනං සමාපජ්ජිතබ්බං, තතො ච වුට්ඨාය පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බං. ආවජ්ජන්තෙන ච පන පඨමං රූපං ආවජ්ජිත්වා පච්ඡා නාමං ආවජ්ජිතබ්බන්ති ආචරියා. අපරෙ පන විපරියායෙන වදන්ති.

තත්ථ පච්ඡිමනිසජ්ජාතො පභුති යාව පටිසන්ධිතො ආරම්මණං කත්වා පවත්තඤාණං අතීතජාතීසු නිවුත්ථධම්මාරම්මණාභාවතො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාම න හොති, තං පන පරිකම්මඤාණමෙව. යදා පනස්ස පටිසන්ධිං අතික්කම්ම චුතික්ඛණෙ උප්පන්නං නාමරූපං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ වුත්තනයෙන අප්පනාචිත්තං උප්පජ්ජති, තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාම. තෙනාහ ‘‘යදා පනා’’තිආදි.

එත්ථාහ – කිං එකෙනෙව අභිඤ්ඤාචිත්තෙන චුතික්ඛණෙ පවත්තනාමරූපං සබ්බම්පි ආරම්මණං කරොති, උදාහු අඤ්ඤෙන අඤ්ඤෙනාති. කිඤ්චෙත්ථ යදි එකෙනෙව, දූරතො චිත්තපටං පෙක්ඛන්තස්ස විය අනිරූපිතරූපෙන වවත්ථානං හොති. යදි ච අඤ්ඤෙන අඤ්ඤෙන, විසුං විසුං පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනාදිනා භවිතබ්බන්ති? උභයථාපි න දොසො. ඉද්ධිවිසයස්ස හි අචින්තෙය්යත්තා එකෙනපි අභිඤ්ඤාචිත්තෙන නාමරූපෙ පස්සන්තො නිරූපිතරූපෙනෙව පස්සති, න අනිරූපිතරූපෙනෙව පස්සති, අඤ්ඤෙනපි වා පඨමමෙව පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සමාහිතචිත්තෙන කතපරිකම්මස්ස පවත්තිතත්තා පුන සමාපජ්ජනං විනා ආවජ්ජිත්වා ආරම්මණං කරොතියෙවාති. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණවණ්ණනා.

1086-8. දිබ්බචක්ඛුනාති දිබ්බසදිසත්තා, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලභිතබ්බත්තා, අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තා මහාජුතිකතාදීහි වා දිබ්බං, රූපදස්සනට්ඨෙන චක්ඛුමිවාති චක්ඛු. යථා හි මංසචක්ඛු විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය පවත්තති, ඉදං පන තතො සාතිසයං චක්ඛුකිච්චකාරීති දිබ්බඤ්ච තං චක්ඛු චාති දිබ්බචක්ඛු, තෙන දිබ්බචක්ඛුනා. කසිණාරම්මණන්ති අට්ඨන්නම්පි කසිණානං වසෙන කසිණාරම්මණං. අභිනීහාරක්ඛමං කත්වාති චුද්දසවිධෙන චිත්තපරිදමනෙන අට්ඨඞ්ගසම්පන්නතාකරණෙන අභිනීහාරක්ඛමං දිබ්බචක්ඛුඤාණාභිමුඛං පෙසනාරහං පෙසනයොග්යං කත්වා. ‘‘තෙජො…පෙ… කසිණම්පි වා ආසන්නං කාතබ්බ’’න්ති පාඨසෙසො. ආසන්නං කාතබ්බන්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණුප්පත්තියා සමීපභූතං කාරණභූතං කාතබ්බං, තත්ථ උපචාරජ්ඣානං පගුණතරං කත්වා තං වඩ්ඪෙත්වා ඉච්ඡිතක්ඛණෙ උපට්ඨානයොග්යං කත්වා ඨපෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති. එත්ථාති ඉමස්මිං දිබ්බචක්ඛුනා රූපදස්සනවිසයෙ. සෙට්ඨන්ති පරිදීපිතන්ති ආලොකකසිණස්සෙව පභාවිස්සජ්ජනසභාවෙන ආලොකකරණෙන ඉතරෙහි විසිට්ඨත්තා විසිට්ඨන්ති පරිදීපිතං.

1089-90. උප්පාදෙත්වාති පඨමජ්ඣානනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන උපචාරජ්ඣානුප්පාදනෙන උප්පාදෙත්වා. උපචාරජ්ඣානුප්පත්තියා හි සද්ධිං පටිභාගනිමිත්තුප්පත්ති. යස්මා පාදකජ්ඣානං විජ්ජමානෙයෙව ආලොකෙ අප්පනාවසෙන පවත්තිමත්තං විනා අත්තනො බලෙන ආලොකං ඵරිතුං න සක්කොති, නාපි යථාපත්ථටං ථාවරං කාතුං, පරිකම්මං පන තදුභයම්පි කාතුං සමත්ථං, තස්මා උපචාරභූමියංයෙව තං වඩ්ඪෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘උපචාරභූමිය’’න්තිආදි. උපචාරභූමීති චෙත්ථ ආලොකස්ස ථාවරකරණවසප්පවත්තං පරිකම්මචිත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. අප්පනන්ති ඣානවසෙන අප්පනං. න හි අකතපරිකම්මස්ස අභිඤ්ඤාවසෙන අප්පනා සිජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘පාදකජ්ඣානනිස්සිත’’න්ති. පාදකජ්ඣානනිස්සිතන්ති පාදකජ්ඣානාරම්මණං හොති, න දිබ්බචක්ඛුස්ස පරිකම්මනිස්සිතං පරිකම්මාරම්මණං හොති, තථා ච සති ආලොකවඩ්ඪනාභාවතො රූපදස්සනං න සියාති අධිප්පායො.

1091-3. අන්තො…පෙ… භවෙති අන්තොගතමෙව රූපගතං පස්සිතබ්බං භවෙ, න බහිද්ධා වික්ඛෙපුප්පත්තිහෙතුභාවතො පස්සිතබ්බං දිබ්බචක්ඛුනාති අධිප්පායො. න හි ආලොකෙ ඵරිතෙපි මංසචක්ඛුස්ස ආපාථං හොති. පරිකම්මස්ස වාරො හි අතික්කමති තාවදෙති ඉධ පරිකම්මං නාම යථාවුත්තකසිණාරම්මණං උපචාරජ්ඣානං, තං රූපගතං පස්සතො න පවත්තති, කසිණාලොකවසෙන ච රූපගතදස්සනං කසිණාලොකො ච පරිකම්මවසෙනාති තදුභයම්පි පරිකම්මස්ස අප්පවත්තියා න හොති. තෙනාහ ‘‘ආලොකොපී’’තිආදි. තස්මිං අන්තරහිතෙ රූපගතම්පි න ච දිස්සති, රූපගතං පස්සතො පරිකම්මස්ස වාරො අතික්කමති, පරිකම්මපසුතස්ස කසිණාරම්මණඤාණං හොතීති රූපගතං දිස්සති, කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි.

1094-9. එවං අනුක්කමෙනාති පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය අභිණ්හං ආලොකඵරණෙන. ආලොකො ථාමවාති ආලොකගතො චිරට්ඨායී සියා, තථා ච සති තත්ථ සුචිරම්පි රූපගතං පස්සතෙව. තෙන වුත්තං ‘‘ආලොකො එත්ථා’’තිආදි. ස්වායමත්ථො තිණුක්කූපමාය විභාවෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිණුක්කායා’’තිආදි. එකො කිර රත්තියං තිණුක්කාය මග්ගං පටිපජ්ජි, තස්ස සා තිණුක්කා විජ්ඣායි, අථස්ස සමවිසමානි න පඤ්ඤායිංසු, සො තං තිණුක්කං භූමියං ඝංසිත්වා පුන උජ්ජාලෙසි, සා පජ්ජලිත්වා පුරිමාලොකතො මහන්තරමාලොකං අකාසි, එවං පුනප්පුනං විජ්ඣාතං උජ්ජාලයතො කමෙන සූරියො උට්ඨාසි, සූරියෙ උට්ඨිතෙ ‘‘උක්කාය කම්මං නත්ථී’’ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා දිවසම්පි අගමාසි. තත්ථ උක්කාලොකො විය පරිකම්මකාලෙ කසිණාලොකො, උක්කාය විජ්ඣාතාය සමවිසමානං අදස්සනං විය රූපගතං පස්සතො පරිකම්මස්ස වාරාතික්කමෙන ආලොකෙ අන්තරහිතෙ රූපගතානං අදස්සනං, උක්කාය ඝංසනං විය පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනං, උක්කාය පුරිමාලොකතො මහන්තතරාලොකකරණං විය පුන පරිකම්මං කරොතො බලවතරාලොකඵරණං, සූරියුට්ඨානං විය ථාමගතාලොකස්ස යථාවඩ්ඪිතපරිච්ඡෙදං ඵරිත්වා අවට්ඨානං, තිණුක්කං ඡඩ්ඩෙත්වා දිවසම්පි ගමනං විය පදිත්තාලොකං වඩ්ඪෙත්වා ථාමගතෙනාලොකෙන දිවසම්පි රූපදස්සනං. එත්තාවතා ච දිබ්බචක්ඛුස්ස නානාවජ්ජනපරිකම්මඤ්චෙව දිබ්බචක්ඛුඤාණඤ්ච දස්සිතං, න තස්ස උප්පත්තික්කමොති තං දස්සෙතුං ‘‘උප්පාදනක්කමොපී’’තිආදි වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තානි චත්තාරි පඤ්ච වාති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති. ‘‘තීණි චත්තාරි වා පනා’’ති පාඨො.

1100. තත්ථ අත්ථසාධකචිත්තන්ති යදත්ථායෙස පටිපන්නො, තස්ස තදත්ථසාධනතො අත්ථසාධකභූතං චිත්තං. තස්මිඤ්හි උප්පන්නෙ මංසචක්ඛුස්ස අනාපාථයොග්යං අන්තොකුච්ඡිගතං හදයවත්ථුනිස්සිතං හෙට්ඨාපථවීතලනිස්සිතං තිරොකුට්ටපබ්බතපාකාරගතං පරචක්කවාළගතන්ති ඉදං රූපං ආපාථං ආගච්ඡති, මංසචක්ඛුනා දිස්සමානං විය හොති. තදෙව චෙත්ථ රූපං සරූපතො විභාවනසමත්ථං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය. න පන ආවජ්ජනපරිකම්මවසෙන පවත්තානි පුබ්බභාගචිත්තානි. තානි හි ආරම්මණං කරොන්තානිපි න යාථාවතො තං විභාවෙත්වා පවත්තන්ති ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනාදිචිත්තානි වියාති.

1101-2. නනු ච අනාගතංසඤාණං යථාකම්මූපගඤාණන්ති ද්වෙ අභිඤ්ඤාඤාණානි අත්ථි, කස්මා තානි ඉධ න දස්සිතානීති ආහ ‘‘අනාගතංසඤාණස්සා’’තිආදි. ඉජ්ඣන්ති දිබ්බචක්ඛුනාති විසුං පරිකම්මස්ස අභාවතො දිබ්බචක්ඛුඤාණපටිලාභෙනෙව තස්ස පරිවාරානි හුත්වා පටිලද්ධානි හොන්ති. තතොයෙව හි තානි තස්ස පරිභණ්ඩඤාණානීති වුච්චන්ති. යථා හි සිනෙරුස්ස පරිවාරට්ඨානියානි තංසිද්ධියා සිද්ධානි මෙඛලට්ඨානානි පරිභණ්ඩානීති වුච්චන්ති, එවං ඉමානිපි දිබ්බචක්ඛුසිද්ධියා සිද්ධානි තස්ස පරිභණ්ඩානීති වෙදිතබ්බානි.

හොතු තාව එවමෙතං, චුතූපපාතඤාණං පන කිං න දස්සිතන්ති ආහ ‘‘චුතූපපාතඤාණම්පී’’තිආදි. දිබ්බචක්ඛුඤාණමෙව හි චුතියං, උපපත්තියඤ්ච රූපං විභාවෙන්තං චුතූපපාතෙ පවත්තත්තා ‘‘චුතූපපාතඤාණ’’න්ති වුච්චති, අවසෙසරූපවිභාවනකාලෙ ‘‘දිබ්බචක්ඛූ’’ති වුච්චති, තස්මා පරමත්ථතො නාමද්වයෙන ආගතං එකමෙව ඤාණං, දිබ්බචක්ඛුඤාණං චුතූපපාතඤාණන්ති පන බ්යඤ්ජනතොයෙව නානන්ති. කත්ථචි මනොමයඤාණන්තිපි විසුං අභිඤ්ඤාඤාණං ආගතං, තං අත්ථතො ඉද්ධිවිධඤාණමෙව. දිබ්බචක්ඛුඤාණවණ්ණනා.

1103. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. අනෙන තරෙනාති අනෙන අභිධම්මාවතාරනාමකෙන තරෙන.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

අභිඤ්ඤානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.