📜

18. අට්ඨාරසමො පරිච්ඡෙදො

දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

1170-2. ඉදානි යස්මා එවං අභිඤ්ඤාවසෙන අධිගතානිසංසාය ථිරතරාය සමාධිභාවනාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා පඤ්ඤා භාවෙතබ්බා හොති. එවඤ්හි සා සබ්බාකාරෙන ථිරතරා සිඛප්පත්තා ච හොති, තස්මා තස්සා භාවනානයවිභාවනත්ථමාරභන්තො ආහ ‘‘සමාධිං පනා’’තිආදි . කා පඤ්ඤාති සරූපපුච්ඡා. කො චත්ථොති ඉමිස්සා කො අත්ථො. පඤ්ඤාති පදං කං අභිධෙය්යත්ථං නිස්සාය වත්තතීති අධිප්පායො.

1173-4. පඤ්ඤා විපස්සනාපඤ්ඤාති ඉධාධිප්පෙතමෙව පඤ්ඤං දස්සෙති, අඤ්ඤත්ථ පන බහුවිධො පඤ්ඤාපභෙදො හොති. පුඤ්ඤචිත්තසමායුතාති කුසලචිත්තසම්පයුත්තා. එත්ථ ච පුඤ්ඤ-ග්ගහණෙන දුවිධම්පි අබ්යාකතං නිවත්තෙති, තථා ‘‘අත්ථි සංකිලිට්ඨා’’ති එවං පවත්තං මිච්ඡාවාදං පටිසෙධෙති. විපස්සනා-ග්ගහණෙන කම්මස්සකතාදිවසප්පවත්තං සෙසකුසලපඤ්ඤං. ජානනා වා පකාරතොති වුත්තෙ ‘‘කිමිදං පකාරතො ජානනං නාමා’’ති අනුයොගං මනසි නිධාය සඤ්ජානනවිජානනාකාරවිසිට්ඨං නානප්පකාරතො ජානනන්ති දස්සෙතුං ‘‘සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපඤ්ඤානං, කො විසෙසො කිමන්තර’’න්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනමාහ ‘‘සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපඤ්ඤාන’’න්තිආදිනා. ජානනත්තෙ සමෙපි චාති විසයවිජානනාකාරෙ සමානෙපි.

1175. සඤ්ජානනමත්තංවාති ‘‘නීලපීත’’න්තිආදිකං ආරම්මණෙ විජ්ජමානං, අවිජ්ජමානං වා සඤ්ඤානිමිත්තං කත්වා ජානනං. තථා හෙසා පුන සඤ්ජානනපච්චයකරණරසා. මත්ත-සද්දෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන විජානනප්පජානනාකාරෙ නිවත්තෙති, එව-කාරෙන කදාචිපි ඉමිස්සා තෙ විසෙසා න සන්තියෙවාති අවධාරෙති. තෙනාහ ‘‘ලක්ඛණප්පටිවෙධ’’න්තිආදි. ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති ලක්ඛණපටිවෙධං කාතුං නෙව සක්කොති, විඤ්ඤාණකිච්චම්පි කාතුං න සක්කොති, සඤ්ඤා කුතො පඤ්ඤාකිච්චං කරෙය්යාති ලක්ඛණපටිවෙධං කාතුං න සක්කොතිච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘මග්ගං පාපෙතුං න සක්කොතී’’ති.

1176. විඤ්ඤාණං පන ආරම්මණෙ පවත්තමානං න තත්ථ සඤ්ඤා විය නීලපීතාදිකස්ස සඤ්ජානනවසෙනෙව පවත්තති, අථ ඛො තං තත්ථ අනිච්චතාදිවිසෙසං, අඤ්ඤඤ්ච තාදිසං විසෙසං ජානන්තමෙව පවත්තතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණං පනා’’තිආදි. කථං පන විඤ්ඤාණං ලක්ඛණපටිවෙධං කරොතීති? පඤ්ඤාය දස්සිතමග්ගෙන. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය හි අනෙකවාරං ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තමානාය පගුණභාවතො පරිචයවසෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි විපස්සනා සම්භවති, යථා තං පගුණස්ස ගන්ථස්ස සජ්ඣායනෙ ඤායාගතාපි වාරා න විඤ්ඤායන්ති. ලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිතුන්ති ච ලක්ඛණානං ආරම්මණකරණං සන්ධාය වුත්තං, න පටිවිජ්ඣනං.

1177. උස්සක්කිත්වාති 220 උදයබ්බයාදිඤාණපටිපාටියා ආරභිත්වා මග්ගං පාපෙතුමෙව තං විඤ්ඤාණං න සක්කොති අසම්බොධසභාවත්තා. වුත්තනයන්ති විඤ්ඤාණෙ වුත්තනයං. සා හි ආරම්මණඤ්ච ජානාති, ලක්ඛණඤ්ච පටිවිජ්ඣති. අත්තනො පන අනඤ්ඤසාධාරණෙන ආනුභාවෙන මග්ගං පාපෙතුඤ්ච සක්කොති. බාලගාමිකහෙරඤ්ඤිකානං කහාපණජානනමිව ච නෙසං ආරම්මණජානනං වෙදිතබ්බං. යථා හි හෙරඤ්ඤිකඵලකෙ ඨපිතං කහාපණරාසිං එකො අසඤ්ජාතවොහාරබුද්ධි බාලදාරකො, එකො ගාමිකපුරිසො, එකො හෙරඤ්ඤිකොති තීසු ජනෙසු පස්සමානෙසු බාලදාරකො කහාපණානං චිත්තවිචිත්තදීඝරස්සචතුරස්සපරිමණ්ඩලභාවමත්තමෙව ජානාති, ‘‘ඉදං මනුස්සානං උපභොගපරිභොගාවහං රතනසම්මත’’න්ති න ජානාති. ගාමිකපුරිසො තදුභයං ජානාති, ‘‘අයං ඡෙකො මහාසාරො, අයං කූටො, අයං අඩ්ඪසාරො, අයං පාදසාරො’’තිආදිකං පන විභාගං න ජානාති. හෙරඤ්ඤිකො සබ්බෙපි තෙ පකාරෙ ජානාති, ජානන්තො ච ඔලොකෙත්වාපි ජානාති, ආකොටිතසද්දං සුත්වාපි ජානාති, ගන්ධං ඝායිත්වාපි රසං සායිත්වාපි හත්ථෙන ධාරයිත්වාපි ‘‘අසුකස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා නගරෙ වා පබ්බතෙ වා නදීතීරෙ වා කතො’’තිපි ‘‘අසුකආචරියෙන කතො’’තිපි ජානාති. තත්ථ සඤ්ඤා අසඤ්ජාතවොහාරබුද්ධිනො බාලදාරකස්ස කහාපණදස්සනං විය විභාගං අකත්වා පිණ්ඩවසෙනෙව ආරම්මණං ගණ්හාති නීලාදිවසෙන ආරම්මණස්ස උපට්ඨානාකාරග්ගහණතො, විඤ්ඤාණං ගාමිකපුරිසස්ස කහාපණදස්සනමිව එකච්චවිසෙසග්ගහණසමත්ථතාය, පඤ්ඤා අනවසෙසග්ගහණසමත්ථතාය හෙරඤ්ඤිකස්ස කහාපණදස්සනමිව දට්ඨබ්බාති.

1178-80. සභාවපටිවෙධනන්ති සකො භාවො, සමානො වා භාවො සභාවො, තස්ස පටිවෙධනං ඤාතපරිඤ්ඤාතීරණපරිඤ්ඤාවසෙන සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධනං. ඝටපටාදිපටිච්ඡාදකස්ස බාහිරන්ධකාරස්ස දීපාලොකො විය යථාවුත්තධම්මසභාවපටිච්ඡාදකස්ස විද්ධංසනරසා. උප්පජ්ජමානොයෙව හි ඤාණාලොකො හදයන්ධකාරං විධමෙන්තො උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘සම්මොහනන්ධකාරස්ස, විද්ධංසනරසා මතා’’ති. තතොයෙව සබ්බධම්මෙසු අසම්මුය්හනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, කාරණභූතා වා සයං ඵලභූතං අසම්මොහං පච්චුපතිට්ඨාපෙතීති ආහ ‘‘අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා’’ති. විපස්සනාපඤ්ඤාය ඉධාධිප්පෙතත්තා සමාධි තස්සා පදට්ඨානං. තථා හි ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; අ. නි. 11.2) සුත්තපදන්ති ආහ ‘‘සමාධාසන්නකාරණා’’ති.

1181-2. ධම්මසභාවපටිවෙධො නාම පඤ්ඤාය ආවෙණිකො සභාවො, න තෙනස්සා කොචි විභාගො ලබ්භතීති ආහ ‘‘ලක්ඛණෙනෙකධා වුත්තා’’ති. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො වුච්චති වට්ටං, තප්පරියාපන්නතාය ලොකෙ නියුත්තා, තත්ථ වා විදිතාති ලොකිකා. තත්ථ අපරියාපන්නත්තා අලොකිකා. කතමා පනෙත්ථ ලොකියා, කතමා ලොකුත්තරා චාති ආහ ‘‘ලොකියෙනා’’තිආදි. ලොකියකුසලචිත්තුප්පාදෙසු මග්ගසම්පයුත්තා ලොකියෙන මග්ගෙන යුත්තා. විසෙසතො පන දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිවිසුද්ධිචතුක්කසඞ්ගහිතමග්ගසංයුත්තා සමුදායෙ පවත්තා පඤ්ඤා තදෙකදෙසෙසුපි පවත්තතීති මග්ග-ග්ගහණං කතං, පච්චෙකම්පි වා සම්මාදිට්ඨිආදීනං මග්ගසමඤ්ඤාති කත්වා. ලොකතො උත්තරා උත්තිණ්ණාති ලොකුත්තරා. ලොකුත්තරාපි හි මග්ගසම්පයුත්තා භාවෙතබ්බා, විපස්සනාපරියොසානෙ ලබ්භතෙවාති ලොකුත්තර-ග්ගහණං න විරුජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘ලොකුත්තරෙනා’’තිආදි. සුතමයාදිතොතිආදිග්ගහණෙන භාවනාමයං සඞ්ගණ්හාති.

1183-5. අත්තනොව චින්තායාති තස්ස තස්ස අනවජ්ජස්ස අත්ථස්ස සාධනෙ පරොපදෙසෙන විනා අත්තනො උපායචින්තාවසෙනෙව . භූරිපඤ්ඤෙනාති මහාපඤ්ඤෙන, පත්ථටතාය පථවීසමානපඤ්ඤෙන වාති අත්ථො. පරතො පන සුත්වානාති පරතො උපදෙසං සුත්වා. සුතෙනෙව ච නිප්ඵන්නාති අන්තොගතහෙත්වත්ථමිදං විසෙසනං, සුතෙනෙව නිප්ඵන්නත්තාති අත්ථො. ‘‘නිප්ඵන්නත්තා සුතෙන වා’’ති වා පාඨො. යථා වාපි තථා වාති පරතො සුත්වා වා අසුත්වා වා. අප්පනාපත්තාති ඉදං සිඛාපත්තං භාවනාමයං දස්සෙතුං වුත්තං, න පන අප්පනාපත්තාව භාවනාමයාති. තිස්සොපි පනෙතා පඤ්ඤා පාළිවසෙන එවං වෙදිතබ්බා –

‘‘තත්ථ කතමා චින්තාමයා පඤ්ඤා? යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා සිප්පායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා විජ්ජාඨානෙසු කම්මස්සකතං වා සච්චානුලොමිකං වා රූපං අනිච්චන්ති වා, වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං අනිච්චන්ති වා, යං එවරූපං අනුලොමිකං ඛන්තිං දිට්ඨිං රුචිං මුදිං පෙක්ඛං ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං පරතො අසුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති චින්තාමයා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුතමයා පඤ්ඤා…පෙ… සුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති සුතමයා පඤ්ඤා. සබ්බාපි සමාපන්නස්ස පඤ්ඤා භාවනාමයා පඤ්ඤා’’ති (විභ. 768).

එත්ථ ච කිඤ්චාපි කම්මායතනාදිවසෙන චින්තාමයසුතමයපඤ්ඤා මහග්ගතලොකුත්තරවසෙන භාවනාමයපඤ්ඤා ච වුත්තා, ඉධ පන අන්තිමභවිකානං ද්වින්නං බොධිසත්තානමෙව ලබ්භමානා චින්තාමයභූතා සච්චානුලොමිකා පඤ්ඤා, පූරිතපාරමීනං අවසෙසමහාපඤ්ඤානං ලබ්භමානා සුතමයා සච්චානුලොමිකා පඤ්ඤා, ලොකුත්තරප්පනාපත්තාපි භාවනාමයපඤ්ඤාව අධිප්පෙතා.

1186. පටිසම්භිදාචතුක්කස්සාති අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිභානසඞ්ඛාතස්ස පටිසම්භිදාචතුක්කස්ස වසෙන. නනු චෙත්ථ විපස්සනාපඤ්ඤා අධිප්පෙතා, කස්මා පටිසම්භිදා ආහටාති? විපස්සකානං ඤාණපාටවත්ථං පඤ්ඤාප්පභෙදෙ නිද්දිසියමානෙ පටිසම්භිදාපඤ්ඤාපි වත්තුකාමතාය, පටිසම්භිදාපඤ්ඤාය වා විපස්සනාඵලභූතත්තා ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාධිකාරෙ වා ලොකුත්තරපඤ්ඤාය සහ පාපුණිතබ්බං පටිසම්භිදාපඤ්ඤම්පි වත්තුකාමතාය ඉධෙව වුත්තාති. අත්ථධම්මනිරුත්තීසු ඤාණන්ති ‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) එවමාගතං අත්ථාදීසු තීසු පභෙදගතං ඤාණත්තයං. තීසුපීති යථාවුත්තෙසු තීසුපි පටිසම්භිදාඤාණෙසු ගොචරකිච්චලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානභූමිආදිවසෙන තෙ ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානීති එවං පභෙදගතං ඤාණං, පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණවසෙන වා තීසු ඤාණෙසු ඤාණං. පටිසම්භිදාරම්මණම්පි හි පටිභානපටිසම්භිදා හොති. තෙනෙව ච සුත්තන්තභාජනීයපාළියං ‘‘ඤාණෙසු ඤාණ’’න්ති, අට්ඨකථාය ච ‘‘සබ්බත්ථකඤාණං ආරම්මණං කත්වා ඤාණං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පභෙදගතං ඤාණ’’න්ති (විභ. අට්ඨ. 718) අවිසෙසෙන වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා මහග්ගතපටිසම්භිදාඤාණස්ස අභාවෙපි නිරුත්තිපටිසම්භිදා පරිත්තාරම්මණා, තිස්සො පටිසම්භිදා සියා පරිත්තාරම්මණා, සියා මහග්ගතාරම්මණා, සියා අප්පමාණාරම්මණාති පටිභානපටිසම්භිදාය මහග්ගතාරම්මණතාපි පඤ්හාපුච්ඡකපාළියං වුත්තා.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන –

‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා, යං යං වා පනාරබ්භ, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි අරූපිනො ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා කුසලා. තෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. යාය නිරුත්තියා තෙසං ධම්මානං පඤ්ඤත්ති හොති, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. යෙන ඤාණෙන තානි ඤාණානි ජානාති ‘ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානී’ති, තෙසු ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 725) –

චිත්තුප්පාදක්කමෙන දෙසනාය පවත්තත්තා සාවසෙසො පාඨො කතො. චිත්තුප්පාදසඞ්ගහිතෙ අත්ථෙ අසෙසෙත්වා දෙසනා හි අභිධම්මභාජනීයෙ පවත්තා, න සබ්බඤෙය්යෙති යථාදස්සිතවිසයවචනවසෙන ‘‘යෙන ඤාණෙන තානි ඤාණානි ජානාතී’’ති වුත්තං, න තං අඤ්ඤාරම්මණතං පටිසෙධෙති දෙසනාය අතප්පරභාවතො. එවඤ්ච කත්වා තත්ථ නිබ්බානෙ, අනාගතෙපි අත්ථපටිසම්භිදා සියා න වත්තබ්බා අතීතාරම්මණාතිපි අනාගතාරම්මණාතිපි පච්චුප්පන්නාරම්මණාතිපීති අත්ථපටිසම්භිදාය නිබ්බානාරම්මණතා වුත්තා. එත්ථ ච අත්ථොති සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලස්සෙතං අධිවචනං. හෙතුඵලඤ්හි යස්මා හෙතුඅනුසාරෙන අරීයති අධිගමීයති සම්පාපුණීයති, තස්මා අත්ථොති වුච්චති. ධම්මොතිපි සඞ්ඛෙපතො පච්චයස්සෙතං අධිවචනං. සො හි යස්මා තං තං දහති පවත්තෙති, සම්පාපුණිතුං වා ධාරෙති, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. නිරුත්තීති සත්තානං මූලභාසාභූතා මාගධිකභාසා, යාය බුද්ධානං දෙසනා හොති. පටිභානන්ති හෙට්ඨා වුත්තං ඤාණත්තයමෙව. වුත්තඤ්හෙතං අභිධම්මෙ ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං…පෙ… තස්ස විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදි.

1187. යස්මා පනායං සඞ්ඛෙපත්ථොව, පභෙදවසෙන ච වුච්චමානො පාකටො හොති, තස්මා තං සඞ්ගහෙත්වා පභෙදතොව අත්ථාදිකෙ දස්සෙතුං ‘‘යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්න’’න්තිආදි ආරද්ධං. යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්නන්ති යං කිඤ්චි හෙතාදිපච්චයතො සමුප්පන්නං. තං පන ‘‘ඉදං ඉතො නිබ්බත්ත’’න්ති එවං හෙතුඅනුසාරෙන විඤ්ඤායමානමෙව ඉධ අධිප්පෙතං, තථා කුසලාකුසලඵලභූතා විපාකා අබ්යාපාරසන්තිවසෙන විඤ්ඤායමානා, සෙසා අබ්යාපාරභූතා කිරියා ධම්මා අවිපාකසන්තිවසෙන, අසඞ්ඛතං නිස්සරණභූතො නිරොධො නිබ්බුතිසන්තිවසෙන, බුද්ධවචනත්ථභූතො ඛන්ධාදිපරමත්ථධම්මො ඉමාය අයං දීපිතොති එවං පාළිඅනුසාරෙන විඤ්ඤායමානොව අත්ථසමඤ්ඤං ලභතීති ආහ ‘‘යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්න’’න්තිආදි. තත්ථ හෙතුඵලං, භාසිතත්ථො ච සකසකහෙතුපටිබද්ධො, භාසිතපටිබද්ධො ච විඤ්ඤායතීති පරියායතො, සෙසං සකසකභාවවසෙනෙව විඤ්ඤායතීති නිප්පරියායතොව අත්ථො නාම. තත්ථ පරියායත්ථො සුත්තන්තභාජනීයවසෙන වුත්තො, නිප්පරියායත්ථො අභිධම්මභාජනීයවසෙනාති දට්ඨබ්බං. භාසිතන්ති පාළිධම්මමාහ. සෙසං අත්ථපඤ්චකෙසු වුත්තනයෙන යථාරහං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

එත්ථ ච නිබ්බානං පත්තබ්බො අත්ථො, භාසිතත්ථො ඤාපෙතබ්බො අත්ථො, ඉතරො නිබ්බත්තෙතබ්බො අත්ථොති තිවිධො හොති අත්ථො. මග්ගො සම්පාපකො හෙතු, භාසිතං ඤාපකො හෙතු, ඉතරං නිබ්බත්තකො හෙතූති එවං තිවිධො හොතීති දට්ඨබ්බං. කිරියාධම්මානඤ්චෙත්ථ අවිපාකතාය ධම්මභාවො න වුත්තො. යදි එවං විපාකා න හොන්තීති අත්ථභාවො න වත්තබ්බො? න, පච්චයුප්පන්නභාවතො. එවං සති කුසලාකුසලානම්පි පච්චයුප්පන්නත්තා අත්ථභාවො ආපජ්ජති? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. විපාකස්ස පන පධානහෙතුතාය පාකටභාවතො ධම්මභාවො එව තෙසං වුත්තො, කිරියානං පච්චයභාවා ධම්මභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. කම්මඵලසම්බන්ධස්ස පන හෙතුභාවාභාවතො ධම්මභාවො න යුත්තොති. අපිච ‘‘අයං ඉමස්ස පච්චයො, අයං පච්චයුප්පන්නො’’ති එවං භෙදමකත්වා කෙවලං කුසලාකුසලෙ විපාකකිරියධම්මෙ ච පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ධම්මත්ථපටිසම්භිදා න හොන්තීති තෙසං අත්ථධම්මතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

1189. සභාවනිරුත්තීති අවිපරීතනිරුත්ති, අවිපරීතනිරුත්තීති තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බොධනෙ සබ්බකාලං පටිනියතසම්බන්ධො අබ්යභිචාරවොහාරො මාගධභාසාති වුත්තං හොති. සා හි සබ්බකාලං පටිනියතසම්බන්ධො, ඉතරා භාසා පන කාලන්තරෙන පරිවත්තන්ති. අත්ථතො පනෙසා නාමපඤ්ඤත්තීති ආචරියා. යථාහු –

‘‘නිරුත්ති මාගධා භාසා, අත්ථතො නාමසම්මුතී’’ති.

අපරෙ පන – යදි සභාවනිරුත්ති පඤ්ඤත්තිසභාවා, එවං සති පඤ්ඤත්ති අභිලපිතබ්බා, න වචනන්ති ආපජ්ජති, එවඤ්ච සති ‘‘තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති ඉදං න සක්කා වත්තුං, අභිලපිතබ්බොති අභිලාපො. න හි වචනතො අඤ්ඤං අභිලපිතබ්බං උච්චාරෙතබ්බං අත්ථි, අථ ඵස්සාදිවචනෙහි බොධෙතබ්බං අභිලපිතබ්බං, එවඤ්ච සති අත්ථධම්මානම්පි බොධෙතබ්බත්තා තෙසම්පි නිරුත්තිභාවො ආපජ්ජති, අපිච අට්ඨකථායං ‘‘ඵස්සොති ච සභාවනිරුත්ති, ඵස්සා ඵස්සන්ති න සභාවනිරුත්තී’’ති (විභ. අට්ඨ. 718) වචනතො විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතො සද්දො නිරුත්තීති දස්සිතමෙව, ‘‘තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා’’ති ච අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 718) වුත්තත්තා නිරුත්තිසද්දාරම්මණාය සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො මනොද්වාරෙ නිරුත්තිපටිසම්භිදා පවත්තති, එවඤ්ච කත්වා ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පරිත්තාරම්මණා’’ති වචනං උපපන්නං හොතීති වදන්ති. ආචරියජොතිපාලත්ථෙරාදයො පනාහු – ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති වචනං පච්චුප්පන්නං සද්දං ගහෙත්වා පච්ඡාජානනං සන්ධාය වුත්තං, එවඤ්ච සති අඤ්ඤස්මිං පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ අඤ්ඤං පච්චුප්පන්නාරම්මණන්ති වුත්තන්ති ආපජ්ජති, යථා පන දිබ්බසොතඤාණං මනුස්සාදිසද්දභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං තංතංසද්දවිභාවකං, එවං සභාවාසභාවනිරුත්තිනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං පච්චුප්පන්නසභාවනිරුත්තිසද්දාරම්මණං තංවිභාවකං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති වුච්චමානෙ න කොචි පාළිවිරොධො, තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති ච පච්චුප්පන්නසද්දාරම්මණපච්චවෙක්ඛණං පවත්තෙන්තස්සාති න න සක්කා වත්තුං. තම්පි හි ඤාණං සභාවනිරුත්තිං විභාවෙන්තමෙව තංතංසද්දපච්චවෙක්ඛණානන්තරං තංතංපභෙදනිච්ඡයස්ස හෙතුභාවතො නිරුත්තිං භින්දන්තං පටිවිජ්ඣන්තමෙව උප්පජ්ජතීති ච පභෙදගතම්පි හොතීති.

1190. තිවිධන්ති ඉදං හෙට්ඨා විභාවිතනයමෙවාති. පච්චවෙක්ඛතොති ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානීති අසම්මොහවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. නනු ච තීණි ඤාණානිපි අත්ථධම්මසභාවං නාතිවත්තන්තීති ඤාණෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා ච හොති, කස්මා පන ‘‘තෙසු…පෙ… මත’’න්ති විසුං වුත්තන්ති? සාරම්මණෙසු තීසු ඤාණෙසු පවත්තඤාණස්ස අධිප්පෙතත්තා. යඤ්හි ඤාණාරම්මණං ඤාණං තස්ස ආරම්මණම්පි අසම්මොහවසෙන පටිවිජ්ඣන්තමෙව පවත්තති, තං ඉධ පටිභානපටිසම්භිදා නාම. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං ‘‘ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානී’’ති. ඤාණමත්තාරම්මණං පන ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදායෙව. එත්ථ ච කිඤ්චාපි අයං පටිසම්භිදා සාරම්මණෙසු ඤාණෙසු පවත්තති, ආරම්මණානං පන පභෙදං හෙට්ඨා ඤාණත්තයමෙව විභාවෙති. යථා කිං? යථා ධම්මදෙසනාය අසමත්ථො බහුස්සුතො කිඤ්චාපි ධම්මකථිකෙන කථෙතබ්බං ධම්මං ජානාති, දෙසනා පන ධම්මකථිකස්සෙව විසයොති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ඉමාසු පන පච්ඡිමානං තිස්සන්නං සෙඛාසෙඛමග්ගක්ඛණෙ අසම්මොහවසෙන පටිවෙධො හොති, අත්ථපටිසම්භිදාය ආරම්මණකරණවසෙනපි. තථා හි සා මග්ගඵලසභාවාපි හොති. එවඤ්ච කත්වා සා ලොකියලොකුත්තරා, සෙසා තිස්සො ලොකියාව. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ලාභො තාසමසම්මොහා, සෙඛාසෙඛපථක්ඛණෙ;

අත්ථපඤ්ඤා යථාලම්බා, සා ද්විධාඤ්ඤා තු සාසවා’’ති.

1191. ඉමා පන චතස්සො පටිසම්භිදා පඤ්චහි ආකාරෙහි විසදභාවං ගච්ඡන්තීති දස්සෙතුං ‘‘පරියත්තී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පරියත්ති නාම බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං, පාළිඅට්ඨකථාසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා පරිපුච්ඡා පරිතො සබ්බතො ඤාතුං පුච්ඡාති කත්වා. සවනං සක්කච්චං අට්ඨිං කත්වා සොතවිඤ්ඤාණවසෙන ගහණං, අධිගමො මග්ගුප්පත්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘අධිගමො නාම අරහත්තමග්ගුප්පත්තී’’ති (විභ. අට්ඨ. 718) වුත්තං. තං සෙඛභූමියං පභෙදගමනං අප්පවිසයං, අසෙඛභූමියං බහුවිසයන්ති කත්වා වුත්තං. සාතිසයං වා අධිගමනං සන්ධායෙව වුත්තං. සෙඛෙන පත්තානම්පි හි ඉමාසං අරහත්තප්පත්තියා විසදභාවාධිගමොති. පුබ්බයොගො විය පන අරහත්තප්පත්ති අරහතොපි පටිසම්භිදාවිසදතාය පච්චයො න න හොතීති පඤ්චන්නම්පි යථායොගං සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිසම්භිදාවිසදතාය කාරණතා යොජෙතබ්බා. පුබ්බයොගො නාම පුබ්බබුද්ධානං සාසනෙ ගතපච්චාගතිකභාවෙන යාව අනුලොමගොත්රභුසමීපං, තාව විපස්සනාභියොගො. අධිගමපුබ්බයොගා චෙත්ථ අනුප්පන්නං උප්පාදෙන්ති, උප්පන්නඤ්ච විසදං කරොන්ති, සෙසානි පන සුවිසදභාවස්සෙව පච්චයාති දට්ඨබ්බං.

1192-4. එවං එකවිධාදිවසෙන පඤ්ඤාය පභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි භාවනාවිධානං විභාවෙතුං ‘‘කථං භාවෙතබ්බා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යස්මා ඉමාය පඤ්ඤාය ඛන්ධාදයො ධම්මා භූමි, සීලවිසුද්ධි චෙව චිත්තවිසුද්ධි චාති ඉමා ද්වෙ විසුද්ධියො මූලං, දිට්ඨිවිසුද්ධි කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො සරීරං, තස්මා තෙසු භූමිභූතෙසු ධම්මෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන ඤාණපරිචයං කත්වා මූලභූතා ද්වෙ විසුද්ධියො සම්පාදෙත්වා සරීරභූතා පඤ්ච විසුද්ධියො සම්පාදෙන්තෙන භාවෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘ඛන්ධාදීසූ’’තිආදි ආරද්ධං. ඛන්ධාදීසූති ඛන්ධායතනධාතුඉන්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදාදිභෙදෙසු. භූමිභූතෙසු චාති ලක්ඛණාදිග්ගහණවසෙන ඤාණස්ස පවත්තිට්ඨානභූතෙසු. සීලං චිත්තවිසුද්ධින්ති මූලභූතං සීලවිසුද්ධිං, චිත්තවිසුද්ධිඤ්ච. සති හි සීලවිසුද්ධියං, චිත්තවිසුද්ධියඤ්ච අයං පඤ්ඤා මූලජාතා නාම හොති, නාසතීති. දිට්ඨිවිසුද්ධාදයො පඤ්චාති උපබ්රූහෙතබ්බත්තා සරීරභූතා දිට්ඨිවිසුද්ධිආදයො පඤ්ච. ඉමිස්සා හි පඤ්ඤාය සන්තානවසෙන පවත්තමානාය පාදපාණිසීසට්ඨානියා දිට්ඨිවිසුද්ධිආදයො ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො අවයවෙන සමුදායූපලක්ඛණනයෙන සරීරන්ති වෙදිතබ්බා. තාය පඤ්ඤායාති උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන ඛන්ධාදීසු ධම්මෙසු පවත්තපඤ්ඤාය. ජනනාදිතොති ජාතිජරාමරණාදීහි.

1195-6. ‘‘භාවෙතබ්බා’’ති වත්වා ඉදානි යස්මා ඛන්ධාදිභූමීසු සීලවිසුද්ධිචිත්තවිසුද්ධිසඞ්ඛාතෙහි මූලෙහි සුප්පතිට්ඨිතෙන පඤ්චවිසුද්ධිසඞ්ඛාතසරීරස්ස වඩ්ඪනෙනෙව පඤ්ඤාවඩ්ඪනා නාම හොති, තස්මා විපස්සනාපඤ්ඤාය භූමිභූතෙසු ඛන්ධාදීසු එකදෙසදස්සනත්ථං ‘‘රූපඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානං. අතීතානාගතාදිකන්තිආදිනා පන තදෙව එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්ඛිපිත්වා දස්සෙති. ආදි-ග්ගහණෙන පච්චුප්පන්නස්ස ගහණං.

1197-1200. හීනන්තිආදීසු අකුසලකම්මසමුට්ඨානතාය හීනං, කුසලකම්මසමුට්ඨානතාය පණීතං. අකුසලවිපාකුප්පත්තිහෙතුභූතතාය වා හීනං, විපරියායෙන පණීතං. දුප්පරිග්ගහභූතසුඛුමරූපාදිවසෙන දූරං, ඉතරවසෙන සන්තිකන්තිආදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. සබ්බං තං එකතො කත්වාති අතීතාදිවිභාගභින්නං සබ්බං තං රූපරාසිවසෙන බුද්ධියා එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු විය ‘‘රාසට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධො’’ති වුච්චති. සුත්තෙපි හි වුත්තං ‘‘තදෙකජ්ඣං අභිසංයූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා’’ති. වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදීසුපි එසෙව නයො. එකෙකෙසු පන වෙදනාදීසු ‘‘සමුද්දො මයා දිට්ඨො’’තිආදීසු විය සමුදායවොහාරස්ස අවයවෙපි දිස්සනතො ඛන්ධ-සද්දො රුළ්හීවසෙන පවත්තතීති දට්ඨබ්බං. යං තං කිඤ්චි වෙදයිතලක්ඛණන්ති සම්බන්ධො. වෙදනාක්ඛන්ධොයෙව වෙදනාක්ඛන්ධතා. වෙදනාය අතීතාදිවිභාගෙ විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 2.497 ආදයො) ගහෙතබ්බා. අභිසඞ්ඛාරලක්ඛණන්ති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස චෙතනාපධානතාය එවං වුත්තං, සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ රාසිකරණලක්ඛණං සම්පිණ්ඩනලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. අථ වා ‘‘සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තී’’ති (සං. නි. 3.79) වුත්තත්තා යථා අත්තනො ඵලසඞ්ඛතං සම්මදෙව නිප්ඵන්නං හොති, එවං අභිසඞ්ඛරණසභාවන්ති අත්ථො. අයං පන කුසලාකුසලචෙතනාය වසෙන වට්ටති.

1202-5. එවං විපස්සනාපඤ්ඤාය භූමිභූතෙ ධම්මෙ එකදෙසතො දස්සෙත්වා ඉදානි සීලචිත්තවිසුද්ධීනං හෙට්ඨා වුත්තත්තා තා අවත්වා ඉදං පඤ්ඤාභාවනාය ආදිභූතං දිට්ඨිවිසුද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා’’තිආදි ආරද්ධං. තං සම්පාදෙතුකාමෙන ච යොගාවචරෙන චතුධාතුවවත්ථානවසෙන වා ද්වාදසායතනවසෙන වා පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන වා උභින්නං සඞ්ඛෙපකොට්ඨාසානං වසෙන වා පටිලද්ධජ්ඣානවසෙන වා නාමරූපස්ස වවත්ථාපෙතබ්බභාවෙපි තෙන තෙන මුඛෙන වවත්ථානප්පකාසනස්ස අතිපපඤ්චාවහත්තා යථාධිගතක්ඛන්ධවසෙනෙව ඉධ වවත්ථානං දස්සිතං. එකාසීතියා චිත්තෙනාති එකාසීතියා ලොකියචිත්තෙන. ලොකුත්තරචිත්තානි පන නෙව සුක්ඛවිපස්සකස්ස, න සමථයානිකස්ස පරිග්ගහං ගච්ඡන්ති අනධිගතත්තා. චත්තාරොරූපිනො ඛන්ධෙති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධෙ. සීතුණ්හාදිවිරොධිපච්චයසමවායෙ විකාරාපජ්ජනතො රූපං රුප්පනලක්ඛණං. ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො නාමං නමනලක්ඛණං. පරිගණ්හතීති පරිච්ඡෙදකාරිකාය පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දිත්වා ගණ්හාති.

1206-9. තාලස්ස කන්දං තු යමකන්ති ද්වීහි බීජෙහි නිබ්බත්තිතං එකීභූතං යමකතාලකන්දං. තඤ්හි යමකං භින්නසන්තානම්පි අභින්නං විය උපට්ඨාති, එවං රූපාරූපධම්මාති. නාමඤ්ච රූපඤ්චාති එතෙනෙව තස්ස දුවිධභාවෙ සිද්ධෙ ‘‘ද්විධා වවත්ථපෙතී’’ති ඉදං නාමරූපවිනිමුත්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවදස්සනත්ථං. තෙනෙවාහ ‘‘නාමතො රූපතො’’තිආදි. නාමරූපමත්තතාය අවිනිච්ඡිතත්තා, සන්තානාදිඝනභෙදස්ස ච අකතත්තා අභිනිවෙසෙන විනා සමූහෙකත්තග්ගහණවසෙන ‘‘සත්තො’’ති පවත්තො සම්මොහො සත්තසම්මොහො, තස්ස ඝාතත්ථං වික්ඛම්භනත්ථං. බහුසුත්තවසෙනාති ‘‘යථා හී’’තිආදිනා ඉධ දස්සිතානං, අඤ්ඤෙසඤ්ච ‘‘රූපඤ්ච හිදං, මහාලි, අත්තා අභවිස්ස , නයිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්යා’’ති (මහාව. 20; සං. නි. 3.59) එවමාදීනං සම්බහුලානං සුත්තන්තානං වසෙන. තන්ති තං නාමරූපං.

1210-2. අඞ්ගසම්භාරාති අඞ්ගසම්භාරහෙතු තන්නිමිත්තං අමුඤ්චිත්වා සති එව තස්මින්ති අත්ථො. සද්දොති වොහාරො. ඛන්ධෙසූති පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සන්තෙසු තෙ අමුඤ්චිත්වාව සත්තොති සම්මුති වොහාරො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අක්ඛචක්කපඤ්ජරඊසාදීසු අඞ්ගසම්භාරෙසු එකෙනාකාරෙන එකජ්ඣං රාසි හුත්වා සණ්ඨිතෙසු ‘‘රථො’’ති වොහාරමත්තං හොති, පරමත්ථතො පන එකෙකස්මිං අඞ්ගෙ උපපරික්ඛියමානෙ රථො නාම නත්ථි, එවමෙව උපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙසු රූපාරූපධම්මෙසු සන්තානවසෙන පවත්තමානෙසු ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘පුග්ගලො’’ති වා ‘‘ජීවො’’ති වා වොහාරමත්තං, පරමත්ථතො පන එකෙකස්මිං ධම්මෙ උපපරික්ඛියමානෙ ‘‘අස්මී’’ති වා ‘‘අහ’’න්ති වා ගාහස්ස වත්ථුභූතො සත්තො නාම නත්ථි, කෙවලං නාමරූපමත්තමෙව අත්ථීති. එවං පස්සතො හි දස්සනං යථාභූතදස්සනං නාම හොති, යං දිට්ඨිවිසුද්ධීති වුච්චති. සචෙ කොචි සත්තො නාම නත්ථි, කථඤ්චරහි නාමරූපමත්තෙ ගමනාදිඅත්ථකිච්චසිද්ධතා හොතීති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘යථාපී’’තිආදි. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා දාරුමයං යන්තං නිජ්ජීවං ජීවවිරහිතං අබ්භන්තරෙ වත්තමානස්ස ජීවස්ස අභාවතො තතොයෙව නිරීහකං නිබ්යාපාරං, අථ ච පන දාරුරජ්ජුසමායොගෙ පච්චයවිසෙසවසෙන තං දාරුයන්තං ගච්ඡතිපි තිට්ඨතිපි, සජීවං සබ්යාපාරං විය ගමනාදිකිච්චං සාධෙන්තමිව ඛායති, තථා ඉදං නාමරූපම්පි කිඤ්චාපි නිජ්ජීවං නිරීහකඤ්ච, අථ ච පන අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඛතපච්චයවිසෙසස්ස සමායොගෙ සජීවං සබ්යාපාරං ගච්ඡන්තං තිට්ඨන්තඤ්ච ඛායතීති.

1213. සච්චතොති භූතතො, පරමත්ථතොති වුත්තං හොති. ඉදං නාමරූපං අභිසඞ්ඛතං යන්තමිව සුඤ්ඤං ජීවාදිනා. පච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතං ඉදං නාමරූපං යන්තමිව සුඤ්ඤන්ති වා සම්බන්ධො. දුක්ඛස්ස පුඤ්ජොති නිච්චාතුරතාය දුක්ඛස්ස රාසි. තිණකට්ඨසාදිසොති අත්තසුඤ්ඤතාය තිණකට්ඨසමො.

1215. යමකන්ති යුගළං. සො ච යමකභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සිතභාවෙනාති ආහ ‘‘උභො අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා’’ති. තතො එව එකස්මිං භිජ්ජමානස්මිං උභො භිජ්ජන්ති. න හි කදාචි පඤ්චවොකාරභවෙ මරණවසෙන රූපෙ නිරුජ්ඣන්තෙ අරූපං අනිරුජ්ඣන්තං, අරූපෙ වා නිරුජ්ඣන්තෙ රූපං අනිරුජ්ඣන්තං අත්ථි. එකවොකාරභවචතුවොකාරභවෙසු පන තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනිස්සාය පවත්තියා කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති. සො පනායං භඞ්ගො පච්චයවසෙනෙව, පච්චයනිරොධෙනෙව නාමරූපනිරොධොති අත්ථො. පච්චයාති පච්චයභූතා, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චයා හොන්තාපි එකස්මිං භිජ්ජමානස්මිං උභො භිජ්ජන්තියෙවාති අත්ථො.

1216-9. නිත්තෙජන්ති තෙජහීනං ආනුභාවවිරහිතං. යත්ථ පන තං නිත්තෙජං, තං දස්සෙතුං ‘‘න බ්යාහරතී’’තිආදි වුත්තං. න හි අඤ්ඤථා සද්දහනුස්සාහනාදීසු නාමං නිත්තෙජන්ති සක්කා වත්තුං, නාපි රූපං සන්ධාරණාබන්ධනාදීසු. තෙනෙව හි ‘‘තථා රූපම්පි නිත්තෙජ’’න්ති වත්වා ‘‘භුඤ්ජාමීති…පෙ… න විජ්ජතී’’ති වුත්තං.

1220-1. නාමං නිස්සායාතිආදිනා බ්යතිරෙකවසෙනපි නාමරූපානං නිත්තෙජතංයෙව විභාවෙති . රූපඤ්හි ගමනාදිකිරියාසු නාමං නිස්සාය පවත්තති, නාමං දස්සනාදිකිරියාසු රූපං නිස්සාය. අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්නිස්සාය චස්ස අත්තකිච්චසිද්ධිපි පච්චෙකං අසමත්ථතං විභාවෙති. තථා හි නාමරූපස්ස අත්තසුඤ්ඤතා, නිබ්යාපාරතා ච සුට්ඨුතරං පාකටා හොන්තීති. කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථානං සමුදිතභාවෙ සති සමත්ථතා හොති අසාමග්ගියං අහෙතූනං සාමග්ගියම්පි අහෙතුකභාවාපත්තිතො. න හි පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තානං සතම්පි සහස්සම්පි සමුදිතං දට්ඨුං සක්කොතීති චොදනං හදයෙ කත්වා ආහ ‘‘ඉමස්ස පනා’’තිආදි. උපමායපි හි අසිද්ධො අත්ථො සාධෙතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘උපමං තෙ කරිස්සාමි, උපමායපි ඉධෙකච්චෙ විඤ්ඤූ පුරිසා භාසිතස්ස අත්ථං ජානන්තී’’ති (ම. නි. 1.258; අ. නි. 8.8; 10.95; ජා. 2.19.24). අයං පනෙත්ථ ජච්චන්ධපීඨසප්පීනං උපමා – යථා ජච්චන්ධො ච පීඨසප්පී ච දිසා පක්කමිතුකාමා අස්සු. ජච්චන්ධො පීඨසප්පිං එවමාහ ‘‘අහං ඛො, භණෙ, සක්කොමි පාදෙහි පාදකරණීයං කාතුං, නත්ථි ච මෙ චක්ඛූනි, යෙහි සමං විසමං පස්සෙය්ය’’න්ති. පීඨසප්පී ජච්චන්ධං එවමාහ ‘‘අහං ඛො, භණෙ, සක්කොමි චක්ඛුනා චක්ඛුකරණීයං කාතුං, නත්ථි ච මෙ පාදා, යෙහි අභික්කමෙය්යං පටික්කමෙය්යං වා’’ති. සො තුට්ඨහට්ඨො ජච්චන්ධො පීඨසප්පිං අංසකූටං ආරොපෙසි, පීඨසප්පී ජච්චන්ධස්ස අංසකූටෙ නිසීදිත්වා එවමාහ ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හ, දක්ඛිණං මුඤ්ච, වාමං ගණ්හා’’ති. තත්ථ ජච්චන්ධොපි නිත්තෙජො දුබ්බලො න සකෙන බලෙන ගච්ඡති, තථෙව පීඨසප්පී න සකෙන බලෙන ගච්ඡති, න ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය ගමනං න පවත්තති, එවමෙව නාමම්පි නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන උප්පජ්ජති, න තාසු තාසු කිරියාසු පවත්තති, රූපම්පි නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන උප්පජ්ජති, න තාසු තාසු කිරියාසු පවත්තති, න ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය උප්පත්ති වා පවත්ති වා න හොතීති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘න සකෙන බලෙන ජායරෙ,

නොපි සකෙන බලෙන තිට්ඨරෙ;

පරධම්මවසානුවත්තිනො,

ජායරෙ සඞ්ඛතා අත්තදුබ්බලා.

‘‘පරපච්චයතො ච ජායරෙ, පරආරම්මණතො සමුට්ඨිතා;

ආරම්මණපච්චයෙහි ච, පරධම්මෙහි චිමෙ පභාවිතා’’ති. (විසුද්ධි. 2.677);

1222-3. ඉදානි නාවායන්තිකූපමායපි නාමරූපානං අවසවත්තිතං විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදිගාථාද්වයං වුත්තං. තත්ථ නිස්සායාති පතිට්ඨාය. යන්තීති ගච්ඡන්ති. මනුස්සෙ නිස්සායාති නෙතුභූතෙ නියාමකකම්මකරාදිමනුස්සෙ අපස්සාය. න හි තෙසං අරණග්ගහණලඞ්කාරසණ්ඨාපනඋදකසිඤ්චනාදිකිරියාය විනා නාවා ඉච්ඡිතදෙසං පාපුණාති, යථා පන උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය අණ්ණවෙ ගච්ඡන්ති, එවං නාමඤ්ච රූපඤ්ච උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සිතා පවත්තන්තීති අධිප්පායො.

1224. සත්තසඤ්ඤං විනොදෙත්වාති යථාවුත්තනයෙහි අනාදිකාලභාවිතං ඛන්ධපඤ්චකෙ සත්තග්ගාහං වික්ඛම්භෙත්වා. නාම…පෙ… වුච්චතීති ‘‘ඉදං නාමං, එත්තකං නාමං, න ඉතො භිය්යො. ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, න ඉතො භිය්යො’’ති ච එවං සබ්බාකාරෙන තෙසං ලක්ඛණසල්ලක්ඛණමුඛෙන තමත්ථභාවදස්සනං එතං අත්තදිට්ඨිමලවිසොධනතො දිට්ඨිවිසුද්ධීති වුච්චති බුද්ධාදීහීති අත්ථො. න කෙවලඤ්චෙතං දිට්ඨිවිසුද්ධියෙව වුච්චති, නාමරූපවවත්ථාපනන්තිපි එතස්සෙව අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. ජාතිආදිතොති ජාතිජරාබ්යාධිආදිතො දුක්ඛතො. යථාහ ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, බ්යාධිපි දුක්ඛො, මරණම්පි දුක්ඛං, යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛං, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (මහාව. 14; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30). අන්තද්වයන්ති සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තද්වයං. අථ වා සත්තස්ස අච්චන්තං අත්ථිභාවසඞ්ඛාතං, තස්ස නත්ථිභාවසඞ්ඛාතඤ්ච අන්තද්වයං. පරමත්ථතො අනුපලබ්භනතො හි සත්තො අත්ථීති වජ්ජිතබ්බමෙව, ලොකසඞ්කෙතතොව උපලබ්භනතො නත්ථීතිපි වජ්ජිතබ්බමෙවාති. සුට්ඨුතරං පරිසුද්ධං කරොතීති සම්බන්ධො. දිට්ඨිගතානි මලානීති දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතානි මලානි. අසෙසං නිස්සෙසතො නාසං විනාසං වික්ඛම්භනං උපෙන්ති. තථා හෙතං දිට්ඨිමලවිසොධනතො දිට්ඨිවිසුද්ධීති වුච්චති.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.