📜

19. එකූනවීසතිමො පරිච්ඡෙදො

කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

1227. අනන්තරං නිද්දිට්ඨාය දිට්ඨිවිසුද්ධියා විසයභාවෙන දස්සිතත්තා ‘‘එතස්සා’’ති වුත්තං, න තදඤ්ඤතො විසෙසනත්ථං තදඤ්ඤස්ස ච අභාවතො. අජ්ඣත්තං වා හි විපස්සනාභිනිවෙසො හොතු බහිද්ධා වා, අත්ථසිද්ධියං පන ලක්ඛණතො සබ්බම්පි නාමරූපං අනවසෙසතො පරිග්ගහිතමෙව හොතීති. ජානිත්වා හෙතුපච්චයෙති හෙතුපච්චයෙ පරිග්ගණ්හිත්වා, හෙතුපච්චයෙ පරිග්ගණ්හනහෙතූති වුත්තං හොති. පච්චයපරිග්ගහණහෙතු හිස්ස අද්ධත්තයෙ කඞ්ඛාවිතරණං හොතීති. විතරිත්වාති අතික්කමිත්වා, වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො. තං පන ඤාණං තථාවිගතං වසිභාවප්පත්තං ඣානං විය යොගිනො සන්තානෙ පබන්ධවසෙන පවත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ඨිත’’න්ති.

1229-30. නාමරූපස්ස…පෙ… ආවජ්ජිත්වාති යථා නාම කුසලො භිසක්කො රොගං දිස්වා තස්ස සමුට්ඨානං පරියෙසති, යථා වා පන අනුකම්පකො පුරිසො කුමාරං උත්තානසෙය්යං රථිකාය නිපන්නං දිස්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අයං පුත්තකො’’ති තස්ස මාතාපිතරො ආවජ්ජති, එවමෙවං නාමරූපස්ස කො හෙතු, කො වා පච්චයො භවෙ. න තාවෙතං අහෙතුකං සබ්බත්ථ, සබ්බදා, සබ්බෙසඤ්ච එකසදිසභාවාපත්තිතො, න ඉස්සරාදිහෙතුකං නාමරූපතො උද්ධං ඉස්සරාදීනං අභාවතො. යෙපි නාමරූපමත්තමෙව ඉස්සරාදයොති වදන්ති තෙසං ඉස්සරාදිසඞ්ඛාතනාමරූපස්ස අහෙතුභාවාපත්තිතො, තස්මා භවිතබ්බමස්ස හෙතුපච්චයෙහි, ‘‘කො නු ඛො’’ති නාමරූපස්ස හෙතුපච්චයෙ ආවජ්ජිත්වාති අත්ථො. එවං තාව කත්වා ඉමස්ස නාමරූපස්ස හෙතුපච්චයෙ පරිග්ගණ්හන්තෙන ඔළාරිකත්තා, සුපාකටත්තා ච රූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො සුකරොති පඨමං තස්ස පච්චයපරිග්ගහො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපකායස්සා’’තිආදි. තත්ථ යථා නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො අහෙතුවිසමහෙතුවාදනිවත්තියා හොති, එවං නිබ්බිදාවිරාගාවහභාවෙන තත්ථ තත්ථ අභිරතිනිවත්තියාපි ඉච්ඡිතබ්බොති තං ද්වත්තිංසාකාරවසෙන දස්සෙතුං ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදි වුත්තං.

1232-3. අවිජ්ජා…පෙ… මතොති අවිජ්ජා තණ්හා උපාදානං කම්මන්ති ඉදං චතුබ්බිධං ධම්මජාතං එතස්ස යථාවුත්තස්ස රූපකායස්ස හෙතු, චතුබ්බිධො ආහාරො පච්චයොති අත්ථො. කස්මා පන පුරිමං හෙතු, ඉතරො පච්චයොති චොදනං සන්ධාය ‘‘ජනකො’’තිආදිං වත්වා තං ලොකවසෙන සමත්ථෙතුං ‘‘හෙත්වඞ්කුරස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජනකොති, අනුපාලකොති ච අන්තොගතහෙත්වත්ථමිදං විසෙසනං, ජනකත්තා, අනුපාලකත්තාති වුත්තං හොති. තත්ථ ජනකත්තාති නිබ්බත්තකත්තා. ඉමිනා බීජං විය අඞ්කුරස්ස අවිජ්ජාදයො රූපකායස්ස අසාධාරණකාරණතාය හෙතූති දස්සිතං. අනුපාලකත්තාති උපත්ථම්භකත්තා. ඉමිනා පන අඞ්කුරස්ස පථවීසලිලාදයො විය ආහාරො සාධාරණකාරණතාය පච්චයොති දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

1234-7. ඉතිමෙ…පෙ… ගතාති එවමෙතෙ අවිජ්ජාදයො පඤ්ච ධම්මා යථාරහං හෙතුභාවං, පච්චයභාවඤ්ච ගතා. මාතාව උපනිස්සයාති අවිජ්ජා භවෙසු විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනභාවෙන, තණ්හා පත්ථනාභාවෙන, උපාදානං දළ්හග්ගාහභාවෙනාති එවං සඞ්ඛාරභවානං හෙතුභූතා ජනකසහායතාය භවනිකන්තිතංසහජාතආසන්නකාරණත්තා අභිසඞ්ඛාරිකා, අපස්සයභූතා වාති මාතා විය උපනිස්සයා හොන්ති. යථා පිතුජනිතසුක්කෙ පුත්තස්ස උප්පත්තීති පිතා ජනකො, එවං කම්මං සත්තස්ස උප්පාදකත්තා ජනකන්ති ආහ. යථා ධාතී ජාතස්ස කුමාරස්ස වඩ්ඪිතා සන්ධාරිකා, එවං ආහාරො උප්පන්නස්ස කායස්ස බ්රූහෙතා, සන්ධාරකො චාති වුත්තං ‘‘ධාතී…පෙ… භවෙ’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ අවිජ්ජාදයො නාමකායස්සාපි පච්චයො, පකාරන්තරෙන පන තස්ස පාකටං පච්චයපරිග්ගහවිධිං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චක්ඛුඤ්චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආවජ්ජනාදිං අජ්ඣත්තං සබ්බං පච්චයජාතං සඞ්ගණ්හාති. රූපමාලොකමෙව චාති පන ච-සද්දෙන යථා බාහිරරූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො, යථා ච ආලොකො උපනිස්සයපච්චයො, එවං අඤ්ඤම්පි බාහිරං පච්චයජාතං සඞ්ගණ්හාති. පටිච්චාති පච්චයභූතං ලද්ධාති අත්ථො. තෙන චක්ඛුස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන, රූපාලොකානඤ්ච යථාසම්භවං ආරම්මණඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන, ඉතරෙසඤ්ච සද්දසඞ්ගහිතානං අනන්තරාදිසහජාතාදිවසෙන පච්චයභාවං දස්සෙති. ආදි-සද්දෙන ඵස්සාදීනං විය සහ පච්චයෙහි සොතවිඤ්ඤාණාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. එවං සම්මසනූපගං සබ්බං නාමං සහ පච්චයෙන සඞ්ගහිතං හොති. තෙනාහ ‘‘නාමකායස්ස පච්චයං පරිගණ්හතී’’ති.

1238-40. දිස්වානාති එතරහි පවත්තිං දිස්වා. තථෙවිදන්ති ඉමිනා න කෙවලං සප්පච්චයතාමත්තමෙව පච්චාමට්ඨං, අථ ඛො යාදිසෙහි එතරහි පවත්තති, තාදිසෙහි අවිජ්ජාදිපච්චයෙහෙව අතීතෙපි පවත්තිත්ථාති පච්චයසහිතතාපි පච්චාමට්ඨාති දට්ඨබ්බං. පුබ්බන්තෙති අතීතඛන්ධප්පබන්ධකොට්ඨාසෙ. පඤ්චධාගතාති –

‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං අහමතීතමද්ධානං, කිං නු ඛො අහොසිං අහමතීතමද්ධානං, කථං නු ඛො අහොසිං අහමතීතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) –

පඤ්චහි ආකාරෙහි ආගතා, පවත්තා වා. අපරන්තෙති අනාගතෙ ඛන්ධප්පබන්ධකොට්ඨාසෙ. පඤ්චධා සමුදීරිතාති –

‘‘භවිස්සාමි නු ඛො අහමනාගතමද්ධානං, න නු ඛො භවිස්සාමි අහමනාගතමද්ධානං, කිං නු ඛො භවිස්සාමි අහමනාගතමද්ධානං, කථං නු ඛො භවිස්සාමි අහමනාගතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහමනාගතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) –

එවං පඤ්චධා කථිතා.

1241. පච්චුප්පන්නෙපි අද්ධානෙති එතරහි පටිසන්ධිං ආදිං කත්වා චුතිපරියන්තෙ අද්ධානෙපි. අද්ධාන-ග්ගහණෙන චෙත්ථ පච්චුප්පන්නඛන්ධකොට්ඨාසමෙව වදති. න හි තබ්බිනිමුත්තො අඤ්ඤො කොචි කාලො නාම අත්ථීති. ඡබ්බිධා පරිකිත්තිතාති –

‘‘අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී ච භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) –

එවං ඡබ්බිධා වුත්තා. ‘‘සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්සා’’තිආදීසු (ධ. ප. 129-130) විය පදෙසෙපි සබ්බ-සද්දස්ස පවත්තනතො ‘‘සබ්බා’’ති වත්වාපි ‘‘අනවසෙසා’’ති වුත්තං. නත්ථි එතිස්සා අවසෙසො අවසිට්ඨොති අනවසෙසා, සොළසවිධාපි චෙසා එකකඞ්ඛාවසෙනාපි අනවසිට්ඨා හුත්වාති වුත්තං හොති. පහිය්යතීති වික්ඛම්භනවසෙන පහිය්යති. කාමං නාමරූපමත්තං විනා සත්තස්ස අදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධියාව පච්චුප්පන්නෙ කඞ්ඛා පහීනා, අතීතානාගතෙ කඞ්ඛානං පහානෙන පන පච්චුප්පන්නෙ කඞ්ඛාය අතිසයප්පහානං දස්සෙතුං ඉධෙව සා වුත්තා. අථ වා පච්චුප්පන්නෙ නිස්සත්තනාමරූපස්ස පච්චයෙසු පවත්තකඞ්ඛාය ඉධෙව තීරණතො සා ඉධ වුත්තා. වණ්ණභණනං වා එතං ඉධ පච්චුප්පන්නකඞ්ඛාය පහානවචනං යථා තං සොතාපත්තිමග්ගාදීසු පහීනානම්පි ච පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානාතිආදිනා අනාගාමිමග්ගාදීසු වචනන්ති.

1242. කම්මවිපාකානං වසෙනාපීති පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනං සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා, ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා, ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා…පෙ… චෙතනා භවො ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයාති එවං වුත්තානං කම්මවට්ටවිපාකවට්ටානං වසෙන. කිලෙසවට්ටොපි චෙත්ථ කම්මසහායතාය කම්මවට්ටෙනෙව සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

1243. දිට්ඨධම්මවෙදනීයන්ති එත්ථ දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, තත්ථ වෙදිතබ්බඵලං කම්මං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. උපපජ්ජාපරාපරියාහොසිකම්මවසා පනාති උපපජ්ජවෙදනීයඅපරාපරියවෙදනීයඅහොසිකම්මවසෙන. උත්තරපදලොපවසෙන හි ‘‘උපපජ්ජාපරාපරිය’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පච්චුප්පන්නභවතො අනන්තරං උපපජ්ජිත්වා වෙදිතබ්බඵලං කම්මං උපපජ්ජවෙදනීයං. අපරෙ අපරෙ දිට්ඨධම්මතො අඤ්ඤස්මිං අඤ්ඤස්මිං යත්ථකත්ථචි අත්තභාවෙ වෙදිතබ්බඵලං කම්මං අපරාපරියවෙදනීයං. අහොසි එව කම්මං, න තස්ස විපාකො අහොසි, අත්ථි, භවිස්සති චාති එවං වත්තබ්බකම්මං අහොසිකම්මං.

පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතාය, පච්චයවිසෙසෙන පටිලද්ධවිසෙසතාය ච බලවභාවප්පත්තා තාදිසස්ස පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස වසෙන සාතිසයා හුත්වා පවත්තා පඨමජවනචෙතනා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඵලදායිනී දිට්ඨධම්මවෙදනීයා නාම. සා හි වුත්තාකාරෙන බලවති ජවනසන්තානෙ ගුණවිසෙසයුත්තෙසු උපකාරානුපකාරවසප්පවත්තියා, ආසෙවනාලාභෙන අප්පවිපාකතාය ච ඉතරද්වයං විය පවත්තසන්තානුපරමාපෙක්ඛං, ඔකාසලාභාපෙක්ඛඤ්ච කම්මං න හොතීති ඉධෙව පුප්ඵමත්තං විය පවත්තිවිපාකමත්තං අහෙතුකඵලං දෙති, සහෙතුකඵලදානෙ පන පටිසන්ධිආකඩ්ඪනම්පි ආපජ්ජෙය්ය. තථා අසක්කොන්තන්ති කම්මස්ස විපාකදානං නාම උපධිප්පයොගාදිපච්චයන්තරසමවායෙනෙව හොතීති තදභාවතො තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දාතුං අසක්කොන්තං. අහොසිකම්මං…පෙ… විපාකොති එත්ථ ‘‘අහොසි කම්ම’’න්ති පදං විසුං විසුං යොජෙතබ්බං ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234). තත්ථ සකසකකාලාතික්කන්තස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස, දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස ච වසෙන පුරිමං වුත්තං. තඤ්හි කම්මස්ස , විපාකකාලස්ස ච අතීතත්තා තථා වත්තබ්බත්තං ලභති, දුතියං අනාගතෙ අරහත්තං පාපුණන්තස්ස පුරිමභවෙසු කතං අදින්නවිපාකං අපරාපරියවෙදනීයං සන්ධාය වුත්තං, තතියං පන අනන්තරභවෙ කතං උපපජ්ජවෙදනීයං, අරහතො අතීතභවෙසු කතං අපරාපරියවෙදනීයඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘එකමෙව අතීතං කම්මං අද්ධත්තයෙ විපාකාභාවං සන්ධාය තිධා විභජිත්වා වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

අත්ථසාධිකාති දානාදිපාණාතිපාතාදිඅත්ථස්ස නිප්ඵාදිකා. කා පන සාති ආහ ‘‘සත්තමජවනචෙතනා’’ති. සා හි සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තනයෙන පටිලද්ධවිසෙසා, පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන වා තථා අභිසඞ්ඛතා සමානා අනන්තරත්තභාවෙ විපාකදායිනී උපපජ්ජවෙදනීයං නාම. යෙභුය්යවුත්තියා චෙත්ථ ‘‘සත්තමජවනචෙතනා’’ති වුත්තං. පච්චවෙක්ඛණවසිතාදිපවත්තියං පන පඤ්චමාදිකාපි හොති. විපාකං දෙතීති පටිසන්ධිං දත්වා පවත්තිවිපාකං දෙති, අදින්නපටිසන්ධිකං පන පවත්තිවිපාකං දෙතීති නත්ථි. චුතිඅනන්තරඤ්හි උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ඔකාසොති ආචරියා. පටිසන්ධියා පන දින්නාය ජාතිසතෙපි පවත්තිවිපාකං දෙති. තෙනාහ භගවා ‘‘තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා සතගුණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379). උභින්න…පෙ… දෙතීති යථාවුත්තකාරණවිරහතො දිට්ඨධම්මූපපජ්ජවෙදනීයභාවං අසම්පත්තා පඤ්ච චෙතනා විපාකදානසභාවස්ස අනුපච්ඡින්නත්තා යදා ඔකාසං ලභති, තදා පටිසන්ධිවිපාකං, පවත්තිවිපාකං වා දෙති. සති සංසාරප්පවත්තියාති ඉමිනා අසති සංසාරප්පවත්තියං අහොසිකම්මපක්ඛෙ තිට්ඨති විපච්චනොකාසස්ස අභාවතොති දීපෙති.

1244. එවං තාව විපාකදානකාලවසෙන චතුබ්බිධං දස්සෙත්වා ඉදානි විපාකදානපරියායතො, කිච්චතො ච චතුබ්බිධතං දස්සෙතුං ‘‘ගරුක’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගරුකන්ති මහාසාවජ්ජං, මහානුභාවඤ්ච අඤ්ඤෙන කම්මෙන පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යකම්මං. බහුලන්ති අභිණ්හසො කතං, එකවාරං කත්වාපි අභිණ්හසමාසෙවිතඤ්ච. ආසන්නන්ති මරණාසන්නකාලෙ අනුස්සරිතං, තදා කතඤ්ච. කටත්තාකම්මන්ති ගරුකාදිභාවං අසම්පත්තං කතමත්තතොයෙව කම්මන්ති වත්තබ්බකම්මං. තත්ථ කුසලං වා හොතු අකුසලං වා, ගරුකාගරුකෙසු යං ගරුකං මාතුඝාතකාදිකම්මං වා මහග්ගතකම්මං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. තථා බහුලාබහුලෙසු යං බහුලං සුසීල්යං දුස්සීල්යං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. දූරාසන්නෙසු යං ආසන්නං මරණකාලෙ අනුස්සරිතං, තෙනෙව උපපජ්ජති. ආසන්නකාලෙ කතෙ ච වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. කටත්තා පන කම්මං පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනං පුරිමානං අභාවෙ පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති. ඉති ගරුකං සබ්බපඨමං විපච්චති. තථා හි තං ‘‘ගරුක’’න්ති වුත්තං. ගරුකෙ අසති බහුලීකතං, තස්මිම්පි අසති ආසන්නං, තස්මිම්පි අසති කටත්තාකම්මන්ති වුත්තං ‘‘පුරිමජාතීසු කතකම්මං විපච්චතී’’ති.

1245. පටිසන්ධිදානාදිවසෙන විපාකසන්තානස්ස නිබ්බත්තකං ජනකං. සුඛදුක්ඛසන්තානස්ස, නාමරූපප්පබන්ධස්ස වා චිරතරප්පත්තිහෙතුභූතං උපත්ථම්භකං. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙතී’’ති. සුඛදුක්ඛෙ පවත්තමානෙ බව්හාබාධතාදිපච්චයූපනිපාතනෙන සණිකං සණිකං තස්ස විබාධකං උපපීළකං. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙතී’’ති. තථා පටිපක්ඛකම්මවිපාකස්ස අප්පවත්තිකරණවසෙන උපච්ඡෙදකං පටිබාහකං උපඝාතකං. තෙනාහ ‘‘තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’ති.

රූපඤ්ච අරූපවිපාකක්ඛන්ධො චාති රූපාරූපවිපාකක්ඛන්ධො, කම්මජරූපස්සාපි විපාකපරියායො අත්ථීති ‘‘රූපාරූපවිපාකක්ඛන්ධෙ’’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙන කම්මෙනාති කුසලෙන වා අකුසලෙන වා අඤ්ඤෙන කම්මෙන කත්තුභූතෙන දින්නාය පටිසන්ධියා විපාකෙ ජනිතෙ. තෙනාහ ‘‘ජනිතෙ විපාකෙ’’ති. පවත්තිවිපාකං සන්ධාය ‘‘ජනිතෙ විපාකෙ’’ති වදන්ති. උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛංඋපත්ථම්භෙතීති උපත්ථම්භකකම්මං කුසලං සමානං අඤ්ඤෙනපි කුසලකම්මෙන උප්පජ්ජමානකං සුඛං තස්ස පටිපක්ඛවිබාධනවසෙන උපත්ථම්භෙති. අකුසලං අඤ්ඤෙන අකුසලකම්මෙන උපපජ්ජමානං දුක්ඛං තථෙව උපත්ථම්භෙති. එවඤ්ච උපත්ථම්භෙන්තං තං දීඝකාලං පවත්තෙති නාමාති ආහ ‘‘අද්ධානං පවත්තෙතී’’ති. උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛං පීළෙතීති උපපීළකං අකුසලං සමානං සුඛිතස්ස රොගාදිඅන්තරායකාරණසම්පාදකභාවෙන සුඛසන්තානං උපච්ඡින්දන්තං පීළෙති, කුසලඤ්ච රොගාදිනා දුක්ඛිතස්ස භෙසජ්ජාදිසුඛාදිකාරණසම්පාදකභාවෙන දුක්ඛසන්තානං විච්ඡින්දන්තං පීළෙති. කෙචි පන ‘‘සුඛදුක්ඛස්ස කාරණං අසම්පාදෙන්තම්පි පටිසන්ධිදායකකම්මස්ස පවත්තිවිපාකං පටිබාහිත්වා සයං විපාකදායකකම්මං උපපීළකකම්ම’’න්ති වදන්ති. එවං සන්තෙ පන පටිසන්ධිදායකමෙව ජනකකම්මන්ති වුත්තං සියා.

අපිච උපඝාතකෙන සහ ඉමස්ස විසෙසභාවො ආපජ්ජති, තං පටිසන්ධිවිපාකස්ස පටිබාහකන්ති චෙ? තං න, අවිසෙසෙන වුත්තත්තාති. ‘‘දුබ්බලං කම්මං ඝාතෙත්වා’’ති වුත්තෙ ‘‘නනු තස්ස පුබ්බෙයෙව සිද්ධත්තා, නිරුද්ධත්තා ච කථමිදං තදුපඝාතකං හොතී’’ති ආපන්නං චොදනං සන්ධාය කම්මස්ස ඝාතනං නාම තස්ස විපාකපටිබාහනමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’ති. තංපටිබාහනඤ්ච අත්තනො විපාකුප්පත්තියා ඔකාසකරණන්ති වුත්තං ‘‘අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතී’’ති. විපච්චනාය කතොකාසං කම්මං විපක්කමෙව නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං…පෙ… උප්පන්නං නාම හොතී’’ති.

උපපීළකං අඤ්ඤස්ස විපාකං උපච්ඡින්දති, න සයං අත්තනො විපාකං දෙති, උපඝාතකං පන දුබ්බලකම්මං උපච්ඡින්දිත්වා අත්තනො විපාකං උප්පාදෙතීති අයමෙතෙසං විසෙසො. කෙචි පන ආචරියා අපරෙනාපි නයෙන ජනකාදිකම්මං ඉච්ඡන්ති. කථං? යස්මිං කම්මෙ කතෙ පටිසන්ධියං, පවත්තෙ ච විපාකකටත්තාරූපානං උප්පත්ති හොති, තං ජනකං. යස්මිං පන කතෙ අඤ්ඤෙන ජනිතස්ස ඉට්ඨස්ස වා අනිට්ඨස්ස වා ඵලස්ස විබාධකවිච්ඡෙදකපච්චයානුප්පත්තියා, උපබ්රූහකපච්චයුප්පත්තියා ච ජනකානුභාවානුරූපං පරිපොසකචිරතරප්පබන්ධා හොන්ති, තං උපත්ථම්භකං. ජනකෙන නිබ්බත්තිතං කුසලඵලං, අකුසලඵලං වා යෙන පච්චනීකභූතෙන රොගධාතුවිසමතාදිනිමිත්තතාය බාධීයති, තං උපපීළකං. යෙන පන කම්මුනා ජනකසාමත්ථියවසෙන චිරතරප්පබන්ධාරහම්පි සමානං ඵලවිච්ඡෙදකපච්චයුප්පත්තියා උපහඤ්ඤති විච්ඡිජ්ජති, තං උපඝාතකන්ති.

එත්ථ ච කෙචි අප්පාබාධදීඝායුකතාසංවත්තනවසෙන දුතියස්ස කුසලභාවං, බව්හාබාධඅප්පායුකතාසංවත්තනවසෙන පච්ඡිමානං ද්වින්නං අකුසලභාවඤ්ච වණ්ණෙන්ති, භූරිදත්තාදීනං පන නාගාදීනං, ඉතො අනුප්පදින්නයාපනකපෙතානඤ්ච අපායෙසු අකුසලවිපාකස්ස උපත්ථම්භනූපපීළනූපඝාතකානි කම්මානි සන්තීති චතුන්නම්පි කුසලාකුසලභාවො න විරුජ්ඣති. කිඤ්චාපි කම්මානං කම්මන්තරඤ්චෙව විපාකන්තරඤ්ච බුද්ධානං කම්මවිපාකඤාණස්සෙව යාථාවසරසතො පාකටං හොති. බුද්ධාවෙණිකඤ්හෙතං අසාධාරණං සාවකෙහි, විපස්සකෙන පන එකදෙසතො ජානිතබ්බං. න හි සබ්බෙන සබ්බං අජානන්තස්ස පච්චයපරිග්ගහො පරිපූරති, තස්මා තාදිසං පරිග්ගහං සන්ධාය ‘‘ඉති ඉම’’න්තිආදි වුත්තං. යාදිසෙහි පච්චයෙහි පච්චුප්පන්නෙ අද්ධානෙ නාමරූපස්ස පවත්ති, තාදිසෙහෙව ඉතරස්මිම්පි අද්ධද්වයෙති එවං යථා අතීතානාගතෙ නයං නෙති, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා ඉද’’න්තිආදි වුත්තං. අද්ධත්තයෙපි කිරියාකිරියාඵලමත්තතාදස්සනපරත්තා චොදනාය. ඉතී කම්මඤ්චෙවාතිආදිනා වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං. තස්සෙවං…පෙ… පහිය්යතීති තස්සෙවං සමනුපස්සතො යා සා පුබ්බන්තාදයො ආරබ්භ ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදිනා නයෙන පවත්තා විචිකිච්ඡා පහිය්යති.

1246-8. පහීනාය පන තාය සබ්බභවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙනෙව පවත්තනාමරූපමත්තමෙව ඛායති. තෙනෙවාහ ‘‘හෙතුඵලස්ස සම්බන්ධවසෙනෙවා’’තිආදි. කාරණසාමග්ගියං දානාදීහි සාධිතකිරියාය පවත්තමානාය කාරණමත්තෙ කත්තුවොහාරොති ආහ ‘‘කාරණතො උද්ධං කාරණං න ච පස්සතී’’ති. පාක…පෙ… පටිවෙදකං න පස්සතීති සම්බන්ධො. පාකපටිවෙදකන්ති විපාකවින්දකං. එවං අපස්සන්තො පන කාරණෙ සති කාරකොති, විපාකප්පවත්තියා සති පටිසංවෙදකොති සමඤ්ඤාමත්තෙනෙව පණ්ඩිතා වොහරන්ති. ඉච්චෙවං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. සුද්ධධම්මාති කෙනචි සත්තෙන වා පුග්ගලෙන වා අමිස්සධම්මා. එවෙතන්ති එවංවිධං එතං දස්සනං සම්මදස්සනං, අවිපරීතදස්සනන්ති අත්ථො.

1249. බීජරුක්ඛාදිකානං වාති යථා බීජතො රුක්ඛො, රුක්ඛතො බීජන්ති එවං කාරණපරම්පරගවෙසනෙ අනාදිකාලිකත්තා බීජරුක්ඛසන්තානස්ස පුබ්බා කොටි නත්ථි, එවං කම්මපච්චයා විපාකො, විපාකපච්චයා කම්මන්ති පරියෙසනෙ අනාදිකාලිකත්තා කම්මවිපාකසන්තානස්ස පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති. ආදි-සද්දෙන ‘‘කුක්කුටියා අණ්ඩං, අණ්ඩතො කුක්කුටී, පුනපි කුක්කුටියා අණ්ඩ’’න්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති.

1250-3. අනාගතෙපිසංසාරෙති යථා අතීතෙ, එවං අනාගතෙපි අද්ධානෙ ඛන්ධානං පටිපාටීතිආදිනා වුත්තසංසාරෙ සති. අප්පවත්ති න දිස්සතීති කම්මතො විපාකො භවිස්සති, විපාකතො කම්මන්ති අනාගතෙ කාරියපරම්පරාය ගවෙසියමානාය අපරික්ඛීණසංයොජනස්ස කම්මවිපාකානං අප්පවත්තනං න දිස්සති, පවත්තති එවාති අත්ථො. හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙන පවත්තමානෙ සංසාරෙ ‘‘පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති වචනෙන කාරණෙ ආදිස්ස අභාවො වුත්තො, ‘‘අප්පවත්ති න දිස්සතී’’ති වචනෙන ඵලස්ස අවසානාභාවො වුත්තොති. එතමත්ථන්ති ‘‘කම්මස්ස කාරකො නත්ථී’’තිආදිනා වුත්තමත්ථං. අසයංවසීති න සයංවසිනො, මිච්ඡාභිනිවෙසපරවසාති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධිනොති ඉතරීතරවිරුද්ධා දිට්ඨියො වා දිට්ඨියා වා අඤ්ඤමඤ්ඤෙන සහ විරොධිනො. ගම්භීරඤාණගොචරතාය ගම්භීරං. තථා නිපුණං. සත්තසුඤ්ඤතාය, අඤ්ඤමඤ්ඤසභාවසුඤ්ඤතාය ච සුඤ්ඤං. පච්චයන්ති නාමරූපස්ස පච්චයං, තප්පච්චයපටිවෙධෙනෙව ච සබ්බං පටිවිද්ධං හොතීති.

1254-6. කම්මං නත්ථි විපාකම්හීති කුට්ටාදීසු රජාදි විය විපාකෙ සන්තිට්ඨමානං කම්මං නත්ථි. පාකො කම්මෙ න විජ්ජතීති තථා කම්මෙ සන්තිට්ඨමානො විපාකො නත්ථි. යථාවුත්තමෙවත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා න සූරියෙ’’තිආදි වුත්තං. මණිම්හීති සූරියකන්තමණිම්හි. න තෙසං බහි සො අත්ථීති තෙ මුඤ්චිත්වා තෙහි බහි සො අග්ගි නත්ථි. සම්භාරෙහීති සමඞ්ගීභූතෙහි ආතපාදීහි තීහි කාරණෙහි. න අන්තො කම්මස්සාතිආදි අත්ථතො හෙට්ඨා වුත්තම්පි උපමානිගමනත්ථං පුනපි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

1257-8. යදි හෙතු, ඵලඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤරහිතං, කථං හෙතුතො ඵලං නිබ්බත්තතීති ආහ ‘‘කම්මඤ්ච ඛො උපාදායා’’ති. න කෙවලං කම්මඵලමෙව සුඤ්ඤං කත්තුරහිතං, සබ්බම්පි ධම්මජාතං කාරකරහිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘න හෙත්ථ දෙවො’’තිආදිගාථා වුත්තා. හෙතුසම්භාරපච්චයාති එකෙන හෙතුනා එකස්ස, අනෙකස්ස වා ඵලස්ස අනිබ්බත්තිතො හෙතුසමූහනිමිත්තං, සම්භාරොති වා පච්චයාධිවචනන්ති හෙතුපච්චයනිමිත්තන්ති අත්ථො.

1259. අද්ධාසු තරිත්වා කඞ්ඛන්ති තීසු අද්ධාසු සොළසවිධං කඞ්ඛං විතරිත්වා. න කෙවලමෙතං සොළසවිධමෙව කඞ්ඛං විතරති, අථ ඛො ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනයප්පවත්තං (ධ. ස. 1123; විභ. 915) අට්ඨවිධං කඞ්ඛම්පි පජහති. තථා හෙත්ථ බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝො සික්ඛාති කඞ්ඛාය ගොචරභූතා ලොකියා ධම්මා අධිප්පෙතා. න හි ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ කිලෙසා පවත්තිතුං සක්කොන්ති. පුබ්බන්තොති අතීතා ඛන්ධායතනධාතුයො, අපරන්තොති අනාගතා, පුබ්බන්තාපරන්තොති තදුභයං, අද්ධාපච්චුප්පන්නං වා තදුභයභාගයුත්තත්තා. පටිච්චසමුප්පන්නධම්මග්ගහණෙන ගහිතො අට්ඨමො කඞ්ඛාවිසයො නාමරූපමත්තං, ඉදප්පච්චයතා-ග්ගහණෙන පන තස්ස පච්චයො ගහිතො, තස්මා සොළසවත්ථුකාය පහීනාය අට්ඨවත්ථුකා කඞ්ඛා අප්පතිට්ඨාව හොතීති. එතාසඤ්ච පහානෙන ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානිපි වික්ඛම්භන්ති දිට්ඨෙකට්ඨත්තා විචිකිච්ඡාය. යථා හි දිට්ඨි සමුච්ඡිජ්ජමානා විචිකිච්ඡාය සද්ධිංයෙව සමුච්ඡිජ්ජති, එවං විචිකිච්ඡා වික්ඛම්භියමානා දිට්ඨියා සද්ධිංයෙව වික්ඛම්භීයති. අත්තාභිනිවෙසූපනිස්සයා හි ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදිනයප්පවත්තා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) සොළසවත්ථුකා කඞ්ඛා, සා එව ච පුබ්බන්තාදිවත්ථුභාවෙන වුත්තා, අත්තාභිනිවෙසවත්ථුකානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි, බුද්ධාදිවත්ථුකා ච තදෙකට්ඨාති. උට්ඨිතන්ති උප්පජ්ජිත්වා ඨිතං.

1260-2. කඞ්ඛාවිතරණංනාමාති යථාවුත්තකඞ්ඛාවිතරණතො කඞ්ඛාවිතරණං නාම. න කෙවලං කඞ්ඛාවිතරණං නාම, ධම්මට්ඨිතිඤාණන්තිපි යථාභූතඤාණන්තිපි සම්මාදස්සනන්තිපි ඉදං සමුදීරිතං. එත්ථ ච ධරීයන්ති අත්තනො පච්චයෙහීති ධම්මා, තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨිති, ධම්මානං ඨිති ධම්මට්ඨිති, පච්චයධම්මා. අථ වා ධම්මොති කාරණං ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718-721) විය, ධම්මස්ස ඨිතිසභාවො, ධම්මතො ච අඤ්ඤො සභාවො නත්ථීති පච්චයධම්මානං පච්චයභාවො, ධම්මට්ඨිතියං ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරානං යථාභූතං අනිච්චතාදි යථාභූතං, තත්ථ ඤාණන්ති යථාභූතඤාණං. සම්මා පස්සතීති සම්මාදස්සනං. ලද්ධප්පතිට්ඨොති සාසනෙ පතිට්ඨා නාම අරියමග්ගො. අයං පන තං අනධිගතොපි තදධිගමුපායපටිපත්තියං ඨිතත්තා ලද්ධප්පතිට්ඨො විය හොතීති ‘‘ලද්ධප්පතිට්ඨො’’ති වුත්තො. තතොයෙව චූළකො සොතාපන්නො, ලොකියාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාහි සමන්නාගතත්තා උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො සොතාපන්නො විය නියතො, සුගතිපරායණො ච හොතීති චූළසොතාපන්නො. සොතාපන්නො හි ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතොති. අථ වා ලද්ධප්පතිට්ඨො කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිසමධිගමෙන. සප්පච්චයනාමරූපදස්සනෙන හි සම්මද්දිතදිට්ඨිකණ්ටකො විනිද්ධුතඅහෙතුකවිසමහෙතුවාදො යථාසකපච්චයෙහෙව ධම්මප්පවත්තිං ඤත්වා සාසනෙ පතිට්ඨිතසද්ධො ලද්ධප්පතිට්ඨො නාම හොතීති. නාමරූපවවත්ථානෙන දුක්ඛසච්චං, ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන සමුදයසච්චං, තස්සෙව අපරභාගෙ අනිච්චතො මනසිකාරාදිවිධිනා මග්ගසච්චඤ්ච අභිඤ්ඤාය පවත්තියා දුක්ඛභාවං දිස්වා තස්ස අප්පවත්තෙ නිරොධෙ එකංසෙනෙව නින්නජ්ඣාසයතාය ලොකියෙනෙව ඤාණෙන චතුන්නං අරියසච්චානං අධිගතත්තා අපායෙසු අභබ්බුප්පත්තිකො, සොතාපන්නභූමියඤ්ච භබ්බුප්පත්තිකො හොතීති චූළසොතාපන්නො නාමාති වුත්තං ‘‘සොතාපන්නොහි චූළකො’’ති. තස්මාති යස්මා එවං මහානිසංසමෙතං ඤාණං, තස්මා සපඤ්ඤො අත්තනො හිතානුපෙක්ඛනපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. තෙනාහ ‘‘අත්ථකාමො’’ති.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.