📜

20. වීසතිමො පරිච්ඡෙදො

මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

1263. ඉදානි කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියා අනන්තරං උද්දිට්ඨාය මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධියා නිද්දෙසක්කමො අනුප්පත්තො, සා පන යස්මා ඔභාසාදිඋපක්කිලෙසසම්භවෙ සති හොති, ඔභාසාදයො ච උදයබ්බයඤාණෙ සම්භවන්ති, උදයබ්බයඤාණඤ්ච තිලක්ඛණවිපස්සනාය සති උප්පජ්ජති, තස්ස ච කලාපසම්මසනං ආදි. තඤ්හි අතීතාදිභෙදභින්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානවසෙන පවත්තනතො ආදිකම්මිකස්ස සුකරසම්මසනං, තස්මා පඨමං තත්ථෙව අභියොගං කරොන්තෙන කමතො තං සම්පාදෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘කලාපසම්මසනෙනෙවා’’තිආදි ආරද්ධං. අථ වා ද්වින්නං විසුද්ධීනමන්තරෙ කලාපසම්මසනං හොති, තඤ්ච ඛො ද්වීසු එකාය විසුද්ධියා සඞ්ගහෙතබ්බං, මග්ගාමග්ගඤාණස්ස ච ආදිභූතත්තා තත්ථෙවස්ස සඞ්ගහො යුත්තොති එත්ථෙව නං සඞ්ගහිතුකාමතාය වුත්තං ‘‘කලාපසම්මසනෙනෙවා’’තිආදි. කෙචි පන කලාපසම්මසනං නාම එකවිසුද්ධියම්පි න අන්තොගධන්ති තං අනාමසිත්වාව විපස්සනාචාරං වණ්ණෙන්ති. කලාපසම්මසනෙනෙවාති අතීතාදිභෙදභින්නානං ¶ ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානවසෙන කලාපතො, කලාපානං වා සම්මසනෙන මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිපස්සනාය යොගො කරණීයො. අථ වා ¶ භුම්මත්ථෙ කරණනිද්දෙසවසෙන කලාපසම්මසනෙ යොගො කරණීයොති අත්ථො. ‘‘කලාපසම්මසනෙනෙව යොගො කරණීයො’’ති වත්වාපි තං පන විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 2.692) ගහෙතබ්බන්ති ගන්ථවිත්ථාරපරිහාරත්ථං ඉධ න දස්සිතන්ති.

1264. පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්සාති සන්තතිපච්චුප්පන්නස්ස, ඛණපච්චුප්පන්නස්ස වා. ආදිතො පන ඛණපච්චුප්පන්නස්ස උදයවයං දුප්පරිග්ගහං, තස්මා සන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙන පඨමං උදයබ්බයානුපස්සනං කාතබ්බං. නිබ්බත්තීති ද්වින්නං පච්චුප්පන්නානං වසෙන පඨමාභිනිබ්බත්ති ච ඛණනිබ්බත්ති ච. විපරිණාමොති විනාසො.

1265. අනුපස්සනාපි ඤාණන්ති යා උදයස්ස ච වයස්ස ච අනුපස්සනා, සා ඤාණන්ති වරඤාණෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතං. තත්රායං පාළි –

‘‘කථං පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං? ජාතං රූපං පච්චුප්පන්නං, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො. විපරිණාමලක්ඛණං වයො. අනුපස්සනා ඤාණං. ජාතා වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… ජාතං චක්ඛුං…පෙ… ජාතො භවො පච්චුප්පන්නො, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො. විපරිණාමලක්ඛණං වයො. අනුපස්සනා ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.49).

එත්ථ පන උදයදස්සනං යාවදෙව ඛයදස්සනන්ති වයදස්සනස්ස පධානතං දස්සෙතුං ‘‘විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා’’ති වත්වා තං පන වයදස්සනං උදයදස්සනපුබ්බකන්ති වුත්තං ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති.

1266-8. පුබ්බෙ ¶ උප්පත්තිතොති ජනනතො පුබ්බෙ අනුප්පන්නස්සාති වුත්තං හොති. නිචයො රාසි වා නත්ථි, යතො ආගච්ඡෙය්ය උප්පජ්ජමානං අලද්ධත්තභාවස්ස සබ්බෙන සබ්බං අවිජ්ජමානත්තා. තෙනාහ ‘‘තථා උප්පජ්ජතො’’තිආදි. යථා අනාගතෙ අද්ධානෙ ඉමෙ ධම්මා සබ්බෙන සබ්බං නත්ථි, එවං අතීතෙපි අද්ධානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තථා නිරුජ්ඣමානස්සා’’තිආදිං වත්වා අවිජ්ජමානානංයෙව රූපාරූපධම්මානං හෙතුපච්චයසමවායෙ උප්පාදො, උප්පජ්ජිත්වා ච සබ්බසො අභාවූපගමොති ඉමමත්ථං සමුදායගතං තදෙකදෙසභූතාය උපමාය විභාවෙතුං ඉමස්මිං ඨානෙ අට්ඨකථාය ¶ (විසුද්ධි. 2.723) වීණූපමා ආගතා. සා ඉධාපි ආහරිත්වා වත්තබ්බාති අධිප්පායෙන ‘‘එත්ථ වීණූපමා’’තිආදිමාහ. එතස්සත්ථස්සාති අවිජ්ජමානානංයෙව උප්පාදො, උප්පන්නානඤ්ච පරතො අභාවොති ඉමස්ස අත්ථස්ස පකාසනෙ. වීණූපමාති වීණාවසෙන ආගතා උපමා. සා පනෙවං දට්ඨබ්බා – යථා වීණාය වාදියමානාය උප්පන්නස්ස සද්දස්ස නෙව උප්පත්තිතො පුබ්බෙ සන්නිචයො අත්ථි, න උප්පජ්ජමානො සන්නිචයතො ආගතො. න නිරුජ්ඣමානස්ස දිසාවිදිසාගමනං අත්ථි, න නිරුද්ධො කත්ථචි සන්නිචිතො තිට්ඨති, අථ ඛො වීණඤ්ච වීණවාදනඤ්ච පුරිසස්ස ච තජ්ජං වායාමං පටිච්ච අහුත්වා සම්භොති, හුත්වා පටිවෙති, එවං සබ්බෙපි රූපාරූපධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තීති.

1269-70. එවං සඞ්ඛෙපතො උදයබ්බයමනසිකාරවිධිං දස්සෙත්වා පුන යානි එතස්සෙව උදයබ්බයඤාණස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, ‘‘තණ්හාසමුදයා…පෙ… කම්මසමුදයා…පෙ… ¶ ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, ‘‘තණ්හානිරොධා…පෙ… කම්මනිරොධා…පෙ… ආහාරනිරොධා රූපනිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. තථා ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, ‘‘තණ්හාසමුදයා…පෙ… කම්මසමුදයා…පෙ… ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තො වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා…පෙ… තණ්හානිරොධා…පෙ… කම්මනිරොධා…පෙ… ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වෙදනාක්ඛන්ධස්ස විය සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධානං ¶ . අයං පන විසෙසො – විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ඵස්සට්ඨානෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා නාමරූපනිරොධා’’ති.

එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස උදයබ්බයදස්සනෙ දස දස කත්වා සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි වුත්තානි, තෙසං වසෙනපි ‘‘එවම්පි රූපසමුදයො, එවම්පි රූපවයො, එවම්පි රූපං උදෙති, එවම්පි රූපං වෙතී’’ති පච්චයතො චෙව ඛණතො ච විත්ථාරෙන ච මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘තස්සෙව ඤාණස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිජ්ජාසමුදයාති අවිජ්ජාය උප්පාදා ¶ , අත්ථිභාවාති අත්ථො. නිරොධවිරුද්ධො හි උප්පාදො අත්ථිභාවො හොති, තස්මා පුරිමභවසිද්ධාය අවිජ්ජාය සති ඉමස්මිං භවෙ රූපසමුදයො රූපස්ස උප්පාදො හොතීති අත්ථො. ආදි-සද්දසඞ්ගහිතෙසු ‘‘තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයො, කම්මසමුදයා රූපසමුදයො, ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති ච, තථා වයදස්සනෙ ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො, තණ්හානිරොධා… කම්මනිරොධා… ආහාරනිරොධා රූපනිරොධො’’ති ච ආදීසු අවිජ්ජාදීහි තීහි අතීතකාලිකානි තෙසං සහකාරීකාරණභූතානි උපාදානාදීනිපි ගහිතානෙවාති වෙදිතබ්බං.

පවත්තිපච්චයෙසු කබළීකාරාහාරස්ස බලවතාය සො එව ගහිතො ‘‘ආහාරසමුදයා’’ති. තස්මිං පන ගහිතෙ පවත්තිපච්චයතාසාමඤ්ඤෙන උතුචිත්තානිපි ගහිතානෙව හොන්තීති චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස පච්චයතො උදයදස්සනං විභාවිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. අවිජ්ජාතණ්හූපනිස්සයසහිතෙනෙව කම්මුනා රූපකායස්ස නිබ්බත්ති, අසති ච අවිජ්ජූපනිස්සයාය භවනිකන්තියා ජාතියා අසම්භවොයෙවාති. යථා රූපස්ස අවිජ්ජාතණ්හූපනිස්සයතා, එවං වෙදනාදීනම්පි දට්ඨබ්බා. ආහාරො පන උප්පන්නස්ස රූපස්ස පොසකො කබළීකාරාහාරස්ස අධිප්පෙතත්තා, කාමං යථාධිට්ඨානත්තා වා දෙසනාය. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන වා ආහාරග්ගහණං. අවිජ්ජානිරොධාති අග්ගමග්ගඤාණෙන අවිජ්ජාය අනුප්පාදනිරොධතො අනාගතස්ස රූපස්ස අනුප්පාදනිරොධො හොති පච්චයාභාවෙ අභාවතො. ‘‘තණ්හානිරොධා කම්මනිරොධො’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආහාරනිරොධාති පවත්තිපච්චයස්ස කබළීකාරාහාරස්ස අභාවෙ. රූපනිරොධොති තංසමුට්ඨානරූපස්ස අභාවො හොතීති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං ¶ . අයං පන විසෙසො – ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතීති (සං. නි. 4.93), ඵස්සපච්චයා වෙදනා, චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා, සඤ්ඤා චෙතනා’’ති වචනතො ඵස්සො වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධානං පවත්තිපච්චයො, තන්නිරොධා ච තෙසං නිරොධො, මහාපදානමහානිදානසුත්තෙසු ¶ , අභිධම්මෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවාරෙ ‘‘නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති (දී. නි. 2.57, 97; කථා. 719) වචනතො නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස පවත්තිපච්චයො, තන්නිරොධා ච තස්ස නිරොධොති වුත්තං ‘‘ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’තිආදි.

1271. දස දසාති රූපක්ඛන්ධස්ස උදයදස්සනෙ අවිජ්ජා තණ්හා කම්මං ආහාරොති ඉමෙසං පච්චයානං අත්ථිතාසඞ්ඛතලක්ඛණානි චෙව රූපස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණඤ්චාති ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි, වයදස්සනෙ අවිජ්ජාදීනං චතුන්නං පච්චයානං අනුප්පාදනිරොධො, රූපස්ස ඛණනිරොධො චාති ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානීති රූපක්ඛන්ධස්ස දස ලක්ඛණානි, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං චතුන්නං චත්තාලීස ලක්ඛණානීති එවං සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤාස ලක්ඛණානී’’ති. ලක්ඛණට්ඨො පන තෙසං චතුන්නං පච්චයානං අත්ථිතා, අනුප්පාදනිරොධො චාති අට්ඨ ලක්ඛීයති එතෙහි රූපාදීනං උදයො ච වයො චාති ලක්ඛණානි. චතුන්නඤ්හි පච්චයානං අත්ථිතාහි රූපාදිඋදයො ලක්ඛීයති, අනුප්පාදනිරොධඅච්චන්තනිරොධෙහි වයො, නිබ්බත්තිවිපරිණාමානි පන සඞ්ඛතලක්ඛණානෙවාති. ධම්මෙ සමනුපස්සතීති රූපාදිකෙ ධම්මෙ උදයබ්බයවන්තෙ සමනුපස්සති. එත්ථ ච කෙචි තාව ආහු ‘‘අරූපක්ඛන්ධානං උදයබ්බයදස්සනං අද්ධාසන්තතිවසෙන, න ඛණවසෙනා’’ති, තෙසං මතෙන ඛණතො උදයබ්බයදස්සනමෙව න සියා. අපරෙ පනාහු ‘‘පච්චයතො උදයබ්බයදස්සනෙන අතීතාදිවිභාගං අනාමසිත්වා සබ්බසාධාරණතො ¶ අවිජ්ජාදිපච්චයා වෙදනාය සම්භවං ලබ්භමානතං පස්සති, න උප්පාදං. අවිජ්ජාදිඅභාවෙ ච තස්සා අසම්භවං අලබ්භමානතං පස්සති, න භඞ්ගක්ඛණතො. උදයබ්බයස්ස දස්සනෙ පච්චුප්පන්නානං උප්පාදං, භඞ්ගඤ්ච පස්සතී’’ති, තං අයුත්තං. සන්තතිවසෙන හි රූපාරූපධම්මෙ උදයබ්බයතො මනසි කරොන්තස්ස අනුක්කමෙන භාවනාය බලප්පත්තකාලෙ ඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා ඛණතො උදයබ්බයා උපට්ඨහන්තීති.

1272-5. අයඤ්හි පඨමං පච්චයතො උදයබ්බයං මනසි කරොන්තො පච්ඡා අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයධම්මෙ විස්සජ්ජෙත්වා උදයබ්බයවන්තෙ ඛන්ධෙ ගහෙත්වා තෙසං පච්චයතො උදයබ්බයදස්සනමුඛෙන ඛණතොපි උදයබ්බයං මනසි කරොති. තස්ස යදා ඤාණං තික්ඛං විසදං හුත්වා පවත්තති, තදා රූපාරූපධම්මා ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජන්තා, භිජ්ජන්තා ච හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං රූපුදයො හොතී’’තිආදි. තත්ථ එවං රූපුදයොති එවං වුත්තනයෙන අවිජ්ජාසමුදයා…පෙ… තණ්හාසමුදයා…පෙ… කම්ම…පෙ… ආහාරසමුදයාපි රූපස්ස සම්භවො ¶ . එවමස්ස වයොති එවං වුත්තනයෙනෙව අවිජ්ජානිරොධා…පෙ… තණ්හානිරොධා…පෙ… කම්ම…පෙ… ආහාරනිරොධා රූපස්ස වයො අනුප්පාදොති අයං පච්චයතො විත්ථාරෙන මනසිකාරො. උදෙති එවං රූපම්පීති එවං සමුදයතො කම්මසමුට්ඨානරූපම්පි ආහාරඋතුචිත්තසමුට්ඨානරූපම්පි උදෙති උප්පජ්ජති නිබ්බත්තති. එවං රූපං තු වෙතීති කම්මසමුට්ඨානරූපම්පි ආහාරඋතුචිත්තසමුට්ඨානරූපම්පි එවං වෙති නිරුජ්ඣතීති අයං ඛණතො විත්ථාරෙන මනසිකාරො. තෙන වුත්තං ‘‘එවං පච්චයතොපෙත්ථ ඛණතො උදයබ්බය’’න්ති. සබ්බධම්මා පාකටා හොන්තීති ඉති ඉමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්ති. යථා පච්චුප්පන්නෙ, එවං අතීතානාගතෙපීති නයවසෙන අතීතාදිධම්මානං ද්වෙධා උදයබ්බයං පස්සතො සච්චපටිච්චසමුප්පාදනයලක්ඛණභෙදා ¶ පාකටා හොන්ති. තස්සෙවං පාකටීභූතසබ්බධම්මසභාවස්ස ‘‘එවං කිර නාමිමෙ ධම්මා අනුප්පන්නපුබ්බා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා නිරුජ්ඣන්තී’’ති නිච්චනවාව හුත්වා සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති. න කෙවලඤ්ච නිච්චනවාව, උදකෙ දණ්ඩකෙන කතලෙඛා විය, ආරග්ගෙ ඨපිතසාසපො විය, විජ්ජුසඤ්චාරො විය ච පරිත්තකාලට්ඨායිනො උපට්ඨහන්ති. තෙනාහ ‘‘උදකෙ දණ්ඩරාජීවා’’තිආදි. උදකෙ දණ්ඩරාජිආදයොව කිඤ්චාපි උත්තරුත්තරි අතිපරිත්තට්ඨායිභාවනිදස්සනත්ථං දස්සිතා, තථාපි දන්ධනිරොධා එව නිදස්සිතා, තතොපි ලහුතරනිරොධත්තා සඞ්ඛාරානං. තථා හි ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියෙන පරිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි, පාදෙ ච බද්ධඛුරධාරාසන්නිපාතතොපි සීඝතරො රූපනිරොධො වුත්තො, පගෙව අරූපධම්මානං. න කෙවලං පරිත්තතරකාලට්ඨායිනොව උපට්ඨහන්ති, අථ ඛො අසාරාපි ඛායන්තීති ආහ ‘‘කදලී’’තිආදි. තත්ථ මණ්ඩලාකාරෙන ආවිජ්ඣියමානං අලාතමෙව අලාතචක්කං. මන්තොසධප්පභාවිතා ඉන්දජාලාදිකා මායා.

1276-7. එත්තාවතාති ය්වායං කලාපසම්මසනනියොජනතො පට්ඨාය යාව උදයබ්බයපටිවෙධාය භාවනා විධි ආරද්ධො, එත්තාවතා භාවනාවිධානෙන කලාපසම්මසනම්පි උදයබ්බයඤාණුප්පාදස්සෙව පරිකම්මන්ති. උදයබ්බයදස්සනං ඤාණන්ති සම්බන්ධො. ලක්ඛණානි ච…පෙ… ඨිතන්ති වයධම්මමෙව උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච වයං උපෙතීති ඉමිනා ආකාරෙන සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතං. අධුනා උප්පන්නං න තාව බලප්පත්තන්ති ආහ ‘‘තරුණ’’න්ති. කලාපසම්මසනාදිවසෙන පවත්තසම්මසනං නිප්පරියායෙන විපස්සනාසමඤ්ඤං ලභති. උදයබ්බයානුපස්සනාදිවසෙන පවත්තමෙව ලභතීති ආහ ‘‘යස්ස චා’’තිආදි.

1278-80. අථස්ස ¶ ඉමාය තරුණවිපස්සනාය විපස්සන්තස්ස දස විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘විපස්සනායා’’තිආදි. එතායාති උදයබ්බයානුපස්සනාසඞ්ඛාතාය තරුණවිපස්සනාය, න භඞ්ගානුපස්සනාදිසඞ්ඛාතාය තරුණවිපස්සනාය, නාපි නිබ්බිදානුපස්සනාදිසඞ්ඛාතාය බලවවිපස්සනායාති අත්ථො. න හි තදා විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්තීති. විපස්සකස්සාති ච විපස්සකස්සෙවාති එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සම්පත්තපටිවෙධස්සා’’තිආදි. දිට්ඨිග්ගාහාදිවත්ථුභාවෙන විපස්සනං උපක්කිලෙසන්තීති උපක්කිලෙසා. සම්පත්තො චතුසච්චඵලපටිවෙධො යෙන සො සම්පත්තපටිවෙධො, සො ච සොතාපන්නාදීනං අඤ්ඤතරො හොතීති ආහ ‘‘සොතාපන්නාදිනො’’ති. අපිචාති අයං වක්ඛමානසමුච්චයත්ථො. ඉදඤ්ච උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන වුත්තං බලවවිපස්සනාපත්තස්සාපි අනුප්පජ්ජනතො. සම්පත්තපටිවෙධස්සාති වා බලවිපස්සනාපත්තං සන්ධාය වුත්තං. සොපි හි පටිවෙධප්පත්තියා ආසන්නාරහදෙසෙ ඨිතත්තා සම්පත්තපටිවෙධො නාම හොති. එවඤ්ච සති අපිචාති වුත්තසමුච්චයත්ථො හොති. අථ වා අපි-සද්දො වුත්තසමුච්චයත්ථො. ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො. තෙන නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානං සඞ්ගණ්හාති. විපස්සනං ආරභිත්වා අන්තරා වොසානං ආපන්නස්සාපි විපස්සනුපක්කිලෙසා න උප්පජ්ජන්ති. විප්පටිපන්නස්සාති සීලවිපත්තිආදිවසෙන යථා තථා විප්පටිපන්නකස්ස, ගරහිතබ්බපටිපන්නස්සාති අත්ථො. අථ වා විප්පටිපන්නස්සාති විපස්සනාභාවනාසඞ්ඛාතාය සම්මාපටිපත්තියා අභාවෙන විරහිතපටිපත්තිකස්ස.

1281. විපස්සනාපටිපත්තියෙව හි සසම්භාරා පුබ්බභාගෙ සම්මාපටිපත්ති, තදඤ්ඤා විප්පටිපත්ති, තෙනෙවස්ස විසුද්ධිපක්ඛෙ ‘‘සම්මාව පටිපන්නස්සා’’ති වුත්තං. සා ච නික්ඛිත්තධුරස්සාපි හොතීති ඉමස්මිං පක්ඛෙ නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානොපි ඉමිනාව සඞ්ගහිතො හොතීති. සම්මාව පටිපන්නස්සාති හෙට්ඨා වුත්තවිධානෙන සම්මා එව පටිපන්නස්ස, න විප්පටිපන්නස්ස වා නික්ඛිත්තධුරස්ස ¶ වා. යුත්තයොගස්සාති යුත්තෙන යොගෙන, ඤාණෙන වා භාවනමනුයුඤ්ජනසීලස්ස. සා පන යුත්තයොගිතා සමථවසෙනාපි හොතීති තන්නිවත්තනත්ථමාහ ‘‘සදා විපස්සකස්සෙවා’’ති. උප්පජ්ජන්තීති එත්ථාපි එව-කාරො සම්බන්ධිතබ්බො, තෙන න නුප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අඤ්ඤථා මග්ගාමග්ගඤාණස්සෙව අසම්භවතො. කිරාති අනුස්සුතියං. සා පනෙසා අනුස්සුති පාළිවසෙනෙව ආගතාති දට්ඨබ්බං. යථාහ –

‘‘කථං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති ¶ , ඔභාසො ධම්මොති ඔභාසං ආවජ්ජෙති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං, තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. තථා අනිච්චතො මනසිකරොතො ඤාණං උප්පජ්ජති…පෙ… පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්ති උප්පජ්ජති, නිකන්ති ධම්මොති නිකන්තිං ආවජ්ජෙති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං, තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාතී’’ති (පටි. ම. 2.6).

1282. ඉදානි තෙසං ඔභාසාදීනං සරූපවිභාවනත්ථං තෙසු උප්පන්නෙසු විපස්සනාය උපක්කිලිස්සනාකාරඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘විපස්සනායා’’තිආදි වුත්තං. විපස්සනාය ඔභාසොති විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨිතං, සසන්තතිපතිතඋතුසමුට්ඨානඤ්ච භාසුරං රූපං. තත්ථ විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨානං යොගිනො සරීරට්ඨමෙව පභස්සරං හුත්වා තිට්ඨති, ඉතරං සරීරං මුඤ්චිත්වා ඤාණානුභාවානුරූපං ¶ සමන්තතො ඵරති, තං තස්සෙව පඤ්ඤායති, තෙන ඵුට්ඨොකාසෙ රූපගතම්පි පස්සති. පස්සන්තො ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සති, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණෙනාති වීමංසිතබ්බමෙතන්ති වදන්ති. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘දිබ්බචක්ඛුලාභිනො විය තං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති යුත්තං විය දිස්සතී’’ති (විසුද්ධි. මහා. 2.733) වුත්තං.

1283-4. මග්ගප්පත්තො ඵලප්පත්තො, අහමස්මීති ගණ්හතීති ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ඔභාසො උප්පන්නපුබ්බො, අද්ධා අරියමග්ගං පත්තොස්මි, ඵලං සච්ඡාකාසි’’න්ති අමග්ගංයෙව ‘‘මග්ගො’’ති ගණ්හාති. තස්සෙවං පන ගණ්හතොති තස්ස අමග්ගංයෙව ‘‘මග්ගො’’ති ගණ්හන්තස්ස. විපස්සනාවීථීති පටිපාටියා පවත්තමානා විපස්සනාව උක්කන්තා නාම හොති, යොගිනො ‘‘මග්ගං පත්තොස්මී’’ති අධිමානෙන විස්සට්ඨත්තා. විපස්සනාවීථින්තිපි පාඨො, තස්සෙවං ගණ්හතො විපස්සනා තතොයෙව වීථිං උක්කන්තා නාම හොතීති අත්ථො. ඔභාසමෙව සො භික්ඛු, අස්සාදෙන්තො නිසීදතීති සො භික්ඛු අත්තනා ආරද්ධං විපස්සනං විස්සජ්ජෙත්වා ඔභාසමෙව ලොභවසෙන වා දිට්ඨිවසෙන වා අස්සාදෙන්තො නිසීදති. සො ඛො පනායං ඔභාසො කස්සචි භික්ඛුනො පල්ලඞ්කට්ඨානමත්තමෙව ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති, කස්සචි අන්තොගබ්භං, කස්සචි බහිගබ්භං, කස්සචි සකලවිහාරං ගාවුතං අඩ්ඪයොජනං යොජනං ද්වියොජනං තියොජනං, කස්සචි පථවීතලතො ¶ පට්ඨාය යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා එකාලොකං කුරුමානො, යථා සමුද්දම්හි යොජනමත්තෙ මච්ඡකච්ඡපා පඤ්ඤායන්ති, එවං උප්පජ්ජන්ති. භගවතො පන දසසහස්සිලොකධාතුං ඔභාසෙන්තො උදපාදි.

1285. විපස්සනාපීතීති විපස්සනාචිත්තසම්පයුත්තා පීති. ඛුද්දිකාදිකා හෙට්ඨා වණ්ණිතායෙව, අයඤ්ච පඤ්චවිධා පීති උදයබ්බයානුපස්සනාය ¶ වීථිපටිපන්නාය අනුක්කමෙන උප්පජ්ජති. මත්ථකප්පත්තෙන පන උදයබ්බයඤාණෙන සද්ධිං ඵරණාපීතියෙව හොති. උපචාරප්පනක්ඛණතො අඤ්ඤදාපි හි ඵරණාපීති හොතියෙවාති. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජතී’’ති (විසුද්ධි. 2.734; ධ. ස. අට්ඨ. 1.ධම්මුද්දෙසවාර ඣානඞ්ගරාසිවණ්ණනා).

1286-7. යොගිනො…පෙ… හොන්ති හීති යස්සායං පස්සද්ධි උප්පන්නා, තස්ස යොගිනො රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසින්නස්ස කායචිත්තානි පස්සද්ධානෙව හොන්ති, නෙව දරථො හොතීති අත්ථො. පස්සද්ධිආදීනි ඡ යුගළානි අඤ්ඤමඤ්ඤයොගීනීති පස්සද්ධියා උප්පන්නාය ඉතරාපි උප්පන්නායෙව හොන්තීති කිච්චදස්සනමුඛෙන තා සබ්බාපි දස්සෙන්තො ‘‘ලහූනි චා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච කාය-ග්ගහණෙන රූපකායස්සාපි ගහණං වෙදිතබ්බං, න වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සෙව. කායපස්සද්ධිආදයො හි රූපකායස්සාපි දරථාදිනිම්මද්දකාති. කම්මඤ්ඤානෙව හොන්තීති න කෙවලං කම්මඤ්ඤානෙව සුවිසදානි උජුකානියෙව හොන්ති, අවිනාභාවිතාය පන තදුභයං විසුං න වුත්තං. කායචිත්තානං පස්සද්ධාදිභාවො ච තෙසං අපස්සද්ධාදිහෙතුභූතානං උද්ධච්චාදිථිනමිද්ධාදිදිට්ඨිමානාදිසෙසනීවරණාදිඅස්සද්ධියාදිමායාසාඨෙය්යාදිසංකිලෙසධම්මානං විද්ධංසනවසෙනෙව තදා විපස්සනාචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තනතො.

1288-90. මනුස්සානං අයන්ති මානුසී, මනුස්සයොග්යකාමසුඛරති. තාදිසෙහි මනුස්සවිසෙසෙහි අනුභවිතබ්බතානතිවත්තනතො දිබ්බරතිපි සඞ්ගහිතා, මානුසීසදිසතාය, කාමසුඛභාවෙන දිබ්බා රති වා මානුසී, තස්සා අතික්කන්තතාය න මානුසීති අමානුසී, තං අමානුසිං. සුඤ්ඤාගාරන්ති යං කිඤ්චි විවිත්තං සෙනාසනං, විපස්සනං එව වා, සාපි හි ¶ නිච්චභාවාදිසුඤ්ඤතාය, යොගිනො සුඛසන්නිස්සයතාය ච ‘‘සුඤ්ඤාගාර’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති. චිත්තස්ස අනුපසමකරානං කිලෙසානං විගමෙන සන්තචිත්තස්ස සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනෙන භික්ඛුනො සම්මා ¶ ඤායෙන රූපාරූපධම්මානං උදයබ්බයානුපස්සනාදිවසෙන තෙ විපස්සතො සම්මසතො සම්මාරද්ධවිපස්සනානං මනුස්සානං විසයතාය අමානුසී විපස්සනාපීතිසුඛසඤ්ඤිතා රති හොතීති අයමෙත්ථ ගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො. දුතියගාථා පන උදයබ්බයඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තා. තත්ථ යතො යතොති රූපතො, අරූපතො වා.

1291. ඤාණාදයොති ඤාණසද්ධාදයො සත්ත. වුත්තනයෙනාති ‘‘ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං, සද්ධාති විපස්සනාචිත්තසම්පයුත්තා සද්ධා’’තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙන විපස්සනාවසෙනෙව ඤෙය්යා. තත්ථ ඤාණං රූපාරූපධම්මෙ උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන තුලයන්තස්ස තීරෙන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව අවිගතවෙගං තිඛිණං සූරං අතිවිසදං උප්පජ්ජති. තථා හි තෙන යොගී ‘‘මග්ගං පත්තොස්මී’’ති මඤ්ඤති. සද්ධාති කිලෙසකාලුසියාපගමෙන චිත්තචෙතසිකානං අතිසයපසාදභූතා බලවතී සද්ධා, න පන කම්මඵලං, රතනත්තයං වා සද්දහනවසෙන පවත්තා. සතිපි සූපට්ඨිතා අචලා පබ්බතරාජසදිසා උප්පජ්ජති. ඉමිස්සා ච උප්පන්නාය සො යං යං ඨානං පච්චවෙක්ඛති, තං තං ඨානමස්ස අනුපවිසිත්වා ඔක්ඛන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පරිභණ්ඩභූතස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස උපට්ඨහන්තෙ පරලොකවිසයත්තා වණ්ණායතනවිසයමතීතන්ති දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො විය සතියා උපට්ඨාති. සුඛං පන සකලසරීරං අභිසන්දමානං අතිපණීතං උප්පජ්ජති. තස්මිඤ්හි උප්පන්නෙ තංසමුට්ඨිතෙහි අතිපණීතෙහි රූපෙහි සබ්බො කායො පරිඵුටො, පරිබ්රූහිතො ච හොති. උපෙක්ඛා පන විපස්සනුපෙක්ඛා ¶ චෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. තත්ථ විචිනිතවිචයත්තා සඞ්ඛාරානං විචිනනෙ මජ්ඣත්තභාවෙන ඨිතා විපස්සනුපෙක්ඛා. සා පන අත්ථතො තථාපවත්තා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව. මනොද්වාරාවජ්ජනචිත්තසම්පයුත්තා වෙදනා ආවජ්ජනෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන පවත්තියා ආවජ්ජනුපෙක්ඛාති වුච්චති. දුවිධා පනෙසා තදා උප්පජ්ජති. තථා හි තස්මිං සමයෙ සබ්බසඞ්ඛාරානං උදයබ්බයෙ මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛා බලවතී උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛාපි. සා හිස්ස තං තං ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව, පත්තපුටෙ පක්ඛන්දතත්තනාරාචො විය ච සූරා තිඛිණා හුත්වා පවත්තති. වීරියම්පි අසිථිලමනච්චාරද්ධං සම්පයුත්තධම්මෙ කිලෙසපක්ඛතො කොසජ්ජපක්ඛතො පග්ගණ්හන්තං සුපග්ගහිතමුප්පජ්ජති, නිකන්ති ච ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතාය විපස්සනාය ආලයං කුරුමානා භාවනාය සාතිසයප්පවත්තියා සුඛුමා සන්තාකාරා උප්පජ්ජති. යා කිලෙසොති පරිග්ගහිතුම්පි න යුත්තා. යථා ච ඔභාසෙ, එවං එතෙසුපි අඤ්ඤස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපා පීති උප්පන්නපුබ්බා, එවරූපා පස්සද්ධි ඤාණං සද්ධා සති සුඛං උපෙක්ඛා වීරියං නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගඵලප්පත්තොස්මී’’ති ගණ්හාති, තස්සෙවං ගණ්හතො විපස්සනා වීථිඋක්කන්තා නාම හොති. සො තෙයෙව ¶ අස්සාදෙන්තො නිසීදති. ඉමෙ ච පන විපස්සනුපක්කිලෙසා යෙභුය්යෙන සමථවිපස්සනාලාභිනො උප්පජ්ජන්ති. සො සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං අසමුදාචාරතො ‘‘අරහා අහ’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙතීති.

1292-3. උපක්ලෙසස්ස වත්ථුතොති නිප්පරියායතො දිට්ඨිමානතණ්හා ඉධ උපක්කිලෙසා තෙසං වත්ථුතො උප්පත්තිට්ඨානතාය, න සභාවතො අකුසලත්තා. යථා පන ඔභාසාදයො, එවං නිකන්තිපි දිට්ඨිග්ගාහාදීනං ඨානං හොතීති ¶ වත්ථුභාවොපිස්සා යුජ්ජතෙව. තංතමාවජ්ජමානස්ස, භාවනා පරිහායතීති තං තං ඔභාසාදිකං ආවජ්ජමානස්ස දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන ‘‘මම ඔභාසො’’තිආදිග්ගාහං පවත්තෙන්තස්ස භාවනා වීථිං ඔක්කමිත්වා පරිවට්ටති. අප්පං සුතමෙතස්සාති අප්පස්සුතො.

1294-7. බහුස්සුතො පන ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු ‘‘අයං ඛො මෙ ඔභාසො උප්පන්නො, සො ඛො පනායං අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො’’ති වා, සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්ය, අත්තාති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය, අනත්තා ච පනායං අත්තාති ගහිතො, තස්මා ‘‘සො අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චො, උදයබ්බයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛො’’තිආදිනා සමනුපස්සති, සො එවං සමනුපස්සන්තො උපක්කිලෙසජටං විජටෙත්වා ඔභාසාදයො ධම්මා න මග්ගො, උපක්කිලෙසවිනිමුත්තං පන වීථිපටිපන්නං විපස්සනාඤාණං මග්ගොති මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච වවත්ථපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බොභාසාදයො’’තිආදි. මග්ගාමග්ගෙසු ඤාණන්ති මග්ගාමග්ගඤාණං, මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුත්තං හොති. මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිපත්තියා ච තෙන යොගිනා තිණ්ණං සච්චානඤ්ච වවත්ථානං කතං හොති. කථං? දිට්ඨිවිසුද්ධියා තාව නාමරූපවවත්ථාපනෙන දුක්ඛසච්චවවත්ථානං කතං හොති, කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියා පච්චයපරිග්ගහෙන සමුදයසච්චස්ස වවත්ථානං. අභිධම්මනයස්මිඤ්හි සබ්බකිලෙසා, කම්මඤ්ච සමුදයසච්චං, ඉමිස්සං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධියං සම්මා මග්ගස්ස අවධාරණෙන මග්ගසච්චං. තදුපායභූතස්ස හි මග්ගස්ස අවධාරණෙන තං අවධාරිතමෙවාති එවං ලොකියෙනෙව තාව ඤාණෙන තිණ්ණං සච්චානං වවත්ථානං කතං හොති.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.