📜

21. එකවීසතිමො පරිච්ඡෙදො

පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

1298. අට්ඨඤාණවසෙනෙවාති උදයබ්බයඤාණාදීනං අට්ඨන්නං ඤාණානං වසෙන. විපස්සනාචාරස්ස මත්ථකප්පත්තියා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං සිඛාපත්තා විපස්සනා. සිඛාපත්ති පනස්සා උදයබ්බයඤාණාදීනං අට්ඨඤාණානං වසෙනාති ආහ ‘‘අට්ඨඤාණවසෙනා’’ති. නවමන්ති සච්චානුලොමිකඤාණං. ඉති උදයබ්බයාදීනි අට්ඨ, ඉදඤ්ච නවමඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනන්ති පවුච්චති. පටිපජ්ජති එතාය අරියමග්ගොති පටිපදා, උදයබ්බයාදීනං ජානනට්ඨෙන, පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන ඤාණදස්සනඤ්චාති කත්වා.

1299. තානි පන ඤාණානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨ ඤාණානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං කිඤ්චාපි තීරණපරිඤ්ඤාය පතිට්ඨං, තථාපි යථාවුත්තට්ඨෙන පටිපදාඤාණදස්සනම්පි හොතියෙවාති තම්පි ඉධ වුත්තං. ඉතරත්ථ පන උප්පන්නමත්තං අප්පගුණං සන්ධාය වුත්තං. අප්පගුණඤ්හි නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසිද්ධියා පහානපරිඤ්ඤාය අධිට්ඨානභූතං. යතො තදධිගමෙන අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු එකච්චා අධිගතාව හොන්ති. න හි උදයබ්බයානං පච්චක්ඛතො පටිවෙධෙන විනා සාමඤ්ඤාකාරානං තීරණමත්තෙන සාතිසයං පටිපක්ඛප්පහානං සම්භවති. අසති ච පටිපක්ඛප්පහානෙ කුතො ඤාණාදීනං වජිරමිව අවිහතවෙගතා තිඛිණවිසදාදිතා වා, තස්මා පගුණභාවප්පත්තං උදයබ්බයඤාණං පහානපරිඤ්ඤාපක්ඛියමෙව දට්ඨබ්බං.

1300-2. භඞ්ගෙති සඞ්ඛාරානං භඞ්ගෙ. යථාභූතදස්සාවී භායති එතස්මාති භයං, තෙභූමකධම්මා, තෙසු භයතො උපතිට්ඨන්තෙසු භායිතබ්බාකාරග්ගාහිඤාණං භයෙඤාණං. තථා හෙතං ‘‘භයතුපට්ඨානඤාණ’’න්ති වුච්චති. මුච්චිතුං ඉච්ඡතීති මුච්චිතුකම්යං, චිත්තං, පුග්ගලො වා, තස්ස භාවො මුච්චිතුකම්යතා, තං පන ඤාණමෙවාති ආහ ‘‘ඤාණං මුච්චිතුකම්යතා’’ති. පුන පටිසඞ්ඛානාකාරෙන පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං. නිරපෙක්ඛතාය සඞ්ඛාරානං උපෙක්ඛනවසෙන පවත්තං ඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං. ගාථාබන්ධත්ථං පන විසන්ධිනිද්දෙසො. ඔළාරිකොළාරිකස්ස සච්චපටිච්ඡාදකතමස්ස විගමනෙන සච්චපටිවෙධානුකූලත්තා සච්චානුලොමිකං. තං පන ඉදන්ති ආහ ‘‘සච්චානුලොමඤාණන්ති, අනුලොමං පවුච්චතී’’ති.

1303. නනු ච උදයබ්බයඤාණස්ස පගෙව සිද්ධත්තා කිමත්ථං පුන තත්ථාපි අභියොගොති චෙ? අනිච්චාදිලක්ඛණසල්ලක්ඛණත්ථං. උදයබ්බයඤාණඤ්හි හෙට්ඨා දසහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං හුත්වා යාථාවසරසතො තිලක්ඛණං සල්ලක්ඛෙතුං නාසක්ඛි, උපක්කිලෙසවිනිමුත්තං පන සක්කොති, තස්මා ලක්ඛණසල්ලක්ඛණත්ථං පුන තත්ථෙව යොගො කාතබ්බො. ලක්ඛණානි චස්ස උදයබ්බයාදීනං අමනසිකාරා, සන්තතිඉරියාපථඝනඡන්නතාය ච නොපට්ඨහන්ති, තස්මා උදයබ්බයං මනසි කත්වා සන්තතිං උග්ඝාටෙත්වා අනිච්චලක්ඛණං, අභිණ්හපීළනං පරිග්ගහෙත්වා ඉරියාපථං උග්ඝාටෙත්වා දුක්ඛලක්ඛණං, ධාතුයො විනිබ්භුජිත්වා ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා අනත්තලක්ඛණඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති සඞ්ඛාරා පුනප්පුනං සම්මසිතබ්බා. තස්සෙවං තුලයතො තීරයතො යදා සඞ්ඛාරගතං අත්තනො ලහුඋපට්ඨානෙන, ඤාණස්ස ච තික්ඛතාය තිරොහිතුප්පාදාදිභෙදං භිජ්ජමානමෙව උපට්ඨාති, භඞ්ගෙයෙව තස්ස ඤාණං සන්තිට්ඨති, තදා භඞ්ගානුපස්සනා නාම විපස්සනාඤාණං අධිගතං හොති. තස්ස තදෙව සඞ්ඛාරනිරොධාරම්මණභඞ්ගානුපස්සනං ආසෙවන්තස්ස යදා සබ්බභවයොනිගතිට්ඨිතිනිවාසෙසු සඞ්ඛාරා භිජ්ජනසභාවතාය යක්ඛරක්ඛසාදයො විය මහාභයං හුත්වා උපට්ඨහන්ති, තදාස්ස භයතුපට්ඨානඤාණං අධිගතං හොති. කිං පනිදං ඤාණං භායතීති? න භායති. තඤ්හි ‘‘අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතා නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති තීරණමත්තමෙව හොති, බ්යසනාපන්නානං පන සබ්බසඞ්ඛාරානං භයතො උපට්ඨිතානං ගහණෙන භයතුපට්ඨානඤාණන්ති වුච්චතීති.

තස්ස තං භයතුපට්ඨානඤාණං ආසෙවන්තස්ස යදා සබ්බභවගතෙසු සඞ්ඛාරෙසු තාණං වා ලෙණං වා පරායණං වා න පඤ්ඤායති, උක්ඛිත්තාසිකො විය පච්චාමිත්තො සාදීනවා එව සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති, තස්ස සඞ්ඛාරානං ආදීනවමෙව පස්සන්තස්ස ආදීනවඤාණං නාම උප්පන්නං හොති. තස්සෙවං සබ්බසඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො පස්සන්තස්ස යදා තිභවපරියාපන්නෙසු නිබ්බෙදො උප්පජ්ජති, උක්කණ්ඨා සණ්ඨහන්ති, සබ්බසඞ්ඛාරවිසංයුත්තෙ සන්තිපදෙ අභිරතිං පටිලභති, තදාස්ස නිබ්බිදානුපස්සනං නාම ඤාණං උප්පන්නං හොති. තස්ස යදා ඉමිනා නිබ්බිදාඤාණෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තස්ස එකසඞ්ඛාරෙපි චිත්තං න සජ්ජති, සබ්බස්මා සඞ්ඛාරතො සප්පමුඛගතස්ස විය මණ්ඩූකස්ස මුච්චිතුකාමතා උප්පජ්ජති, තදා මුච්චිතුකම්යතාඤාණං නාම උප්පන්නං හොති. තස්සෙවං සබ්බසඞ්ඛාරෙහි මුච්චිතුකාමස්ස නිච්චසුඛසුභඅත්තාකාරෙන පන උපට්ඨිතුං අසමත්ථතං පාපෙත්වා මුච්චනස්ස උපායසම්පාදනත්ථං අනිච්චන්තිකතාදීහි අනිච්චලක්ඛණං, අභිණ්හපටිපීළනතාදීහි දුක්ඛලක්ඛණං, අජඤ්ඤකතාදීහි පටික්කූලතං, තුච්ඡතාදීහි අනත්තලක්ඛණඤ්ච ආරොපෙත්වා සබ්බසඞ්ඛාරගතං පරිග්ගණ්හන්තස්ස පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නාම උප්පන්නං හොති. තෙන පනෙවං පරිග්ගහිතසඞ්ඛාරෙන යා සා ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’තිආදිනා ද්විකොටිකාදිභෙදා සුඤ්ඤතා වුත්තා, සා පරිග්ගහෙතබ්බා. තස්සෙවං සුඤ්ඤතො දිස්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සම්මසන්තස්ස යදා භයඤ්ච නන්දිඤ්ච විප්පහාය විස්සට්ඨභරියස්ස විය සඞ්ඛාරගතෙසු උපෙක්ඛා සන්තිට්ඨති, තීසු භවෙසු චිත්තං න සම්පසාරියති, තදාස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නාම උප්පන්නං හොති. තං පනෙතං යාව නිබ්බානං න පස්සති, තාව දිසාකාකො විය කූපකයට්ඨිං පුනප්පුනං සඞ්ඛාරමෙව අනභිමතම්පි නිස්සාය සඞ්ඛාරවිචිනනෙපි මජ්ඣත්තමෙව හුත්වා තිට්ඨති. තෙන වුත්තං ‘‘එතෙසු පන ඤාණෙසූ’’තිආදි.

1306. විපස්සනා…පෙ… වුට්ඨානගාමිනීති සිඛං උත්තමභාවං පත්තත්තා සිඛාපත්තා. වුට්ඨානං ගච්ඡතීති වුට්ඨානගාමිනී. ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති හි බහිද්ධා නිමිත්තභූතා අභිනිවිට්ඨවත්ථුතො චෙව අජ්ඣත්තප්පවත්තතො ච වුට්ඨහනතො මග්ගො වුච්චති, තං ගච්ඡතීති වුට්ඨානගාමිනී, මග්ගෙන සද්ධිං ඝටීයතීති අත්ථො.

1307. තන්ති යං සිඛාපත්තා විපස්සනා සච්චානුලොමඤාණන්ති ච වුච්චති, තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං. ආසෙවන්තස්සාති පුනප්පුනං සම්මසනවසෙන සෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස. තස්ස හි අධිමොක්ඛසද්ධා භාවනාවසෙන බලවතරා නිබ්බත්තිස්සති, වීරියං සුපග්ගහිතං පටිපක්ඛවිධමනසමත්ථං හොති, ආරම්මණාභිමුඛභාවෙන සති සුපතිට්ඨිතා හොති, පස්සද්ධිසුඛානං සාතිසයතාය චිත්තං සුසමාහිතං, තතොව අනුලොමඤාණුප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං සමත්ථා තික්ඛතමා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා උප්පජ්ජති.

1308-12. අනිච්චා…පෙ… වොතරතෙව සාති අනිච්චාදීසු එකෙන ආකාරෙන සම්මසන්තී සත්තක්ඛත්තුං පවත්තිත්වා භිජ්ජන්තී භවඞ්ගං ඔතිණ්ණා නාම හොති, තතො පරං භවඞ්ගවාරොති කත්වා . සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාකතනයෙනාති අනිච්චාදිනා ආරම්මණකරණවසෙනෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය කතනයෙන, න සම්මසිතනයෙන. තෙනාහ ‘‘අනිච්චාදි…පෙ… කුරුමාන’’න්ති. භවඞ්ගාවට්ටනං කත්වාති භවඞ්ගස්ස නිවත්තනං කත්වා චිත්තස්ස භවඞ්ගවසෙන පවත්තිතුං අදත්වා. පරිකම්මන්ති මග්ගස්ස පරිකම්මත්තා පටිසඞ්ඛාරකත්තා. උපචාරන්ති මග්ගස්ස ආසන්නත්තා, සමීපචාරිත්තා වා.

1313-6. අනුලොමත්තං සයමෙව වදති ‘‘පුරිමාන’’න්තිආදිනා. ඉදඤ්හි අනිච්චලක්ඛණාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා, ‘‘උදයබ්බයවන්තානංයෙව වත ධම්මානං උදයබ්බයඤාණං උප්පාදවයෙ අද්දසා’’ති ච ‘‘භඞ්ගවන්තානංයෙව වත භඞ්ගානුපස්සනං භඞ්ගමද්දසා’’ති ච ‘‘සභයංයෙව වත භයතුපට්ඨානස්ස භයතො උපට්ඨිත’’න්ති ච ‘‘සාදීනවෙයෙව වත ආදීනවානුපස්සනං ආදීනවමද්දසා’’ති ච ‘‘නිබ්බින්දිතබ්බෙයෙව වත නිබ්බිදාඤාණං නිබ්බින්ද’’න්ති ච ‘‘මුච්චිතබ්බම්හියෙව වත මුච්චිතුකම්යතාඤාණං මුච්චිතුකාමං ජාත’’න්ති ච ‘‘පටිසඞ්ඛාතබ්බමෙව වත පටිසඞ්ඛාඤාණෙන පටිසඞ්ඛාත’’න්ති ච ‘‘උපෙක්ඛිතබ්බංයෙව වත සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛිත’’න්ති ච අත්ථතො වදමානං විය ඉමෙසඤ්ච අට්ඨන්නං ඤාණානං කතකිච්චතාය අනුලොමෙති සබ්බාසංයෙව විපස්සනානං ලක්ඛණත්තයසම්මසනකිච්චත්තා, තථා උපරි ච අරියමග්ගෙ සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං තාය පටිපදාය පත්තබ්බතාය. න හි අනුලොමඤාණෙ ථූලථූලසච්චපටිච්ඡාදකසංකිලෙසවික්ඛම්භනවසෙන අප්පවත්තන්තෙ ගොත්රභුඤාණං උප්පජ්ජති, ගොත්රභුඤාණෙ ච අනුප්පන්නෙ මග්ගඤාණං න උප්පජ්ජති, තස්මා පුරිමපච්ඡිමානං භාගානං අනුලොමත්තා ‘‘අනුලොමන්ති සඤ්ඤිත’’න්ති. තෙනෙවාති හෙට්ඨිමඤාණානං අනුලොමමුඛෙන, උපරි බොධිපක්ඛියානං අනුලොමනතො ච. සච්චානුලොමඤාණන්ති පවුච්චති මග්ගසච්චස්ස අනුලොමිකත්තා. වුට්ඨානගාමිනියාති සඞ්ඛාරාරම්මණාය වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය. පරියොසානන්ති පුරිමා කොටි. සඞ්ඛාරාරම්මණවිපස්සනාසු හි අයං විසෙසතො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාති. අසඞ්ඛතාරම්මණං පන සබ්බෙන සබ්බං අරියමග්ගසඞ්ඛාතං වුට්ඨානං ගච්ඡති උපෙතීති. තතොපි හි විසෙසතො ‘‘වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා’’ති වත්තබ්බතං ලභතීති ආහ ‘‘ඤෙය්යං සබ්බප්පකාරෙනා’’තිආදි.

1317-8. කිත්තිතාති ථොමිතා, අරියමග්ගාධිට්ඨානතාය මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසනතො ගවෙසනතො මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. සන්තකිලෙසතාය සන්තා. යොගන්ති භාවනං, භාවනාභියොගං වා.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.