📜

22. බාවීසතිමො පරිච්ඡෙදො

ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

1319-21. ඉදානි ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා නිද්දෙසෙ අනුප්පත්තෙ සා යස්ස ඤාණස්ස අනන්තරං උප්පජ්ජති, තං තාව දස්සෙන්තො ‘‘ඉතො පර’’න්තිආදිමාහ. ඉතො පරන්ති ඉතො අනුලොමඤාණතො උපරි. ආවජ්ජනියඨානත්තාති ආවජ්ජනකිච්චං කරොන්තං කිරියමනොධාතු විය මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානෙ ඨිතත්තා අබ්බොහාරිකමෙව උභයවිසුද්ධිලක්ඛණාභාවතො. කිඤ්චාපි එවං, තථාපි වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය පරියොසානත්තා විපස්සනාපක්ඛියමෙවාති ආහ ‘‘විපස්සනාය සොතස්මිං, පතිතත්තා විපස්සනා’’ති. එතෙනස්ස පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිභජනං දස්සෙති.

1322. පුථුජ්ජනෙසු භවං පොථුජ්ජනිකං, තදෙව ගොත්තං අරියෙහි අසම්මිස්සා පුථුජ්ජනසමඤ්ඤාති පොථුජ්ජනිකගොත්තං. එකවංසජානඤ්හි සමානා සමඤ්ඤා ‘‘ගොත්ත’’න්ති වුච්චති, ගං තායති බුද්ධිං, අභිධානඤ්ච එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති කත්වා. වා-සද්දො වක්ඛමානත්ථවිකප්පනෙ. අභිභුය්ය පවත්තිතො ගොත්රභූති සම්බන්ධො. ගොත්තං වුච්චති නිබ්බානං ‘‘අරියො’’ති බුද්ධියා, අභිධානස්ස ච තායනතො පවත්තනතොති අධිප්පායො. තතො භවතීති තතො ගොත්තතො ආරම්මණපච්චයතො භවති. ඉති-සද්දො චෙත්ථ හෙතුත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙන යස්මා තතො භවති, තස්මා ගොත්රභූති අත්ථො.

1323-5. ඤාණදස්සනවිසුද්ධි එව ඤාණදස්සනසුද්ධිකං. තං සම්පාදෙතුං පනිච්ඡතා තෙන භික්ඛුනා යං අඤ්ඤං කිඤ්චිපි කාතබ්බං, තං නත්ථීති සම්බන්ධො. කස්මා නත්ථීති චෙ ආහ ‘‘යං හී’’තිආදි. ‘‘කතමෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘කථ’’න්ති අනුයොගස්ස උපට්ඨිතත්තා ‘‘අනුලොමාවසානං හී’’තිආදිනා තං සමත්ථෙති.

1326-7. එවං උප්පන්නඅනුලොමඤාණස්ස පනස්ස එතෙහි තීහිපි අනුලොමඤාණෙහි අත්තනො බලානුරූපෙන ථූලථූලෙ සච්චපටිච්ඡාදකතමම්හි අන්තරධාපිතෙ සබ්බසඞ්ඛාරගතෙ චිත්තං න පක්ඛන්දති , න ලග්ගති, පදුමපලාසතො උදකං විය පතිකුටති පතිවට්ටති, සබ්බං නිමිත්තාරම්මණම්පි සබ්බං පවත්තාරම්මණම්පි පලිබොධතො උපට්ඨාති, අථස්ස සබ්බස්මිං නිමිත්තප්පවත්තාරම්මණෙ පලිබොධතො උපට්ඨිතෙ දුතියස්ස වා තතියස්ස වා අනුලොමඤාණස්ස අනන්තරං ගොත්රභුඤාණං උප්පජ්ජති. තෙනාහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. පඨමාවජ්ජනඤ්චෙව පඨමාභොගතාපි චාති පඨමාවජ්ජනං පඨමාභොගභූතං. සකත්ථෙ හි අයං තා-පච්චයොති. තත්ථ ආවජ්ජනං චිත්තසන්තානස්ස පරිණාමනවසෙන, ආභොගො අත්තනො ආභුජනවසෙන දට්ඨබ්බො.

1328-33. අනන්තරාදීහීති අනන්තරසමනන්තරආසෙවනඋපනිස්සයනත්ථිවිගතවසෙන ඡහි පච්චයෙහි. මුද්ධන්ති මුද්ධභූතං. එකන්තිකතාය එකවාරමෙව ච උප්පජ්ජනතො පුනරාවත්තාභාවෙන පන අනාවත්තං. අනාවජ්ජනම්පි චාති අනාවජ්ජනම්පිසමානං. සඤ්ඤං දත්වා වියාති ‘‘එවං උප්පජ්ජාහී’’ති සඤ්ඤං දත්වා විය. අනිබ්බිද්ධපුබ්බන්ති අපදාලිතපුබ්බං. විද්ධංසෙන්තොවාති විනාසෙන්තො එව. ජායතීති නිබ්බත්තති. එත්ථ ච ඉමං උපමං ආහරන්ති – එකො කිර ඉස්සාසො අට්ඨඋසභමත්තෙ පදෙසෙ ඵලකසතං ඨපාපෙත්වා වත්ථෙන මුඛං වෙඨෙත්වා සරං සන්නය්හිත්වා චක්කයන්තෙ අට්ඨාසි, අඤ්ඤො පුරිසො චක්කයන්තං ආවිජ්ඣිත්වා යදා ඉස්සාසස්ස ඵලකං අභිමුඛං හොති, තදා තත්ථ දණ්ඩකෙන සඤ්ඤං දෙති. ඉස්සාසො දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව සරං ඛිපිත්වා ඵලකසතනිබ්බිජ්ඣති. තත්ථ දණ්ඩකසඤ්ඤං දෙන්තො විය ගොත්රභුඤාණං, ඉස්සාසො විය මග්ගඤාණං, දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව ඵලකසතං නිබ්බිජ්ඣනං විය මග්ගඤාණස්ස ගොත්රභුඤාණෙන දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිබ්බිද්ධපුබ්බානං අපදාලිතපුබ්බානං ලොභදොසමොහක්ඛන්ධානං නිබ්බිජ්ඣනන්ති.

1335-8. අනාමතග්ග…පෙ… මහොදධින්ති අට්ඨමභවතො පට්ඨාය නිබ්බත්තකං අඤ්ඤාතකොටිං සංසාරවට්ටදුක්ඛමහාසමුද්දං. පාණාතිපාතාදිපඤ්චවෙරානි චෙව පඤ්චවීසති මහාභයානි චාති සබ්බවෙරභයානි. අනෙකෙපි ආනිසංසෙති රතනත්තයෙ නිවිට්ඨසද්ධාදිකෙ ආනිසංසෙ. ආදිමග්ගෙනාති සොතාපත්තිමග්ගසඞ්ඛාතෙන පඨමමග්ගෙන. පඨමමග්ගඤාණවණ්ණනා.

1339. තස්සෙවානන්තරන්ති තස්ස අනන්තරංයෙව. ද්වෙපි තීණි වාති නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස ද්වෙ, තික්ඛපඤ්ඤස්ස තීණි ඵලචිත්තානි.

1340-3. ‘‘අජානිත්වාවදන්ති තෙ’’ති වත්වා තත්ථ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘එකස්සා’’තිආදි වුත්තං. පඤ්චමං මග්ගචිත්තන්ති ඉමිනාව ඡට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන ‘‘එකං ඵලචිත්ත’’න්ති වදතො ගොදත්තත්ථෙරස්ස වාදොපි පටික්ඛිත්තො.

1344. ‘‘එත්තාවතා’’ති පඨමමග්ගස්ස උප්පත්තිඅනන්තරං ඵලස්ස උප්පත්තිමත්තෙන. සොතාපන්නොති වුච්චතීති සොතාපන්නො නාම දුතියො අරියපුග්ගලොති වුච්චති. සො දෙවරජ්ජචක්කවත්තිරජ්ජාදිපමාදට්ඨානං ආගම්ම භුසං පමත්තොපි හුත්වා කාමසුගතියං සත්තක්ඛත්තුමෙව සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තකරණසමත්ථො හොති. යථාහ –

‘‘කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති භුසං පමත්තා,

න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති. (ඛු. පා. 6.9; සු. නි. 232; නෙත්ති. 115);

රූපාරූපලොකෙසු පන න තථා නියමොති ආචරියා.

1347. ඵලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පහීනකිලෙසාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. තථා ච ‘‘ඉමිනා වතාහං මග්ගෙන ආගතො’’ති පඨමං මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘අයං මෙ ආනිසංසො ලද්ධො’’ති ඵලං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා පහීනා’’ති පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා අවසිට්ඨා’’ති උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣෙ කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, අවසානෙ ‘‘අයං මෙ ධම්මො ආරම්මණතො පටිවිද්ධො’’ති අමතං නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. ඉති සොතාපන්නස්ස පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණඤාණානි හොන්ති. යථා ච සොතාපන්නස්ස, එවං සකදාගාමිඅනාගාමීනම්පි. අරහතො පන අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථි. එවං සබ්බානිපි එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි. තෙනාහ ‘‘පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, භවන්තෙකූනවීසතී’’ති.

1348-50. යාසං පච්චවෙක්ඛණවසෙන ඉමානි ඤාණානි පවත්තන්ති, තා දස්සෙතුං ‘‘මග්ගො ඵලඤ්චා’’තිආදිමාහ. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොයෙව චෙසො. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණඤ්හි සෙඛානම්පි හොති වා න වා. න හි සබ්බෙව තත්ථ සමත්ථා හොන්ති. තෙනෙව හි මහානාමො භගවන්තං පුච්ඡි ‘‘කො සු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’තිආදි (ම. නි. 1.175). යොගමාරභතෙති තස්මිංයෙව වා ආසනෙ නිසින්නො, අපරෙන වා සමයෙන කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවකරාය සකදාගාමිමග්ගසඞ්ඛාතාය දුතියාය භූමියා අධිගමත්ථාය විපස්සනායොගං කරොති, දුතියභාවො චස්ස දෙසනාවසෙන, උප්පත්තිවසෙන ච වෙදිතබ්බො. සම්පයුත්තානං පන නිස්සයභාවෙන තෙ ධම්මා භවන්ති එත්ථාති භූමි, යස්මා වා සමානෙපි ලොකුත්තරභාවෙ සයම්පි භවති, න නිබ්බානං විය අපාතුභූතං, තස්මාපි ‘‘භූමී’’ති වුච්චති. ඤාණෙන පරිමජ්ජතීති තෙන තෙනාකාරෙන ඉන්ද්රියානං තික්ඛතරතං සම්පාදෙත්වා, බලබොජ්ඣඞ්ගානඤ්ච පටුතරභාවං සාධෙත්වා ලක්ඛණත්තයං තීරණවසෙන පරිමජ්ජති.

1351-2. තත්ථ අපරාපරං ඤාණං චාරෙන්තො පරිවත්තෙති. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාවීථිං ඔගාහතී’’ති. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනාති උදයබ්බයඤාණාදීනං උප්පාදනෙ වුත්තනයෙනෙව. ගොත්රභුස්ස අනන්තරන්ති එත්ථ ගොත්රභු විය ගොත්රභු. පඨමමග්ගපුරෙචාරිකඤාණඤ්හි පුථුජ්ජනගොත්තාභිභවනතො, අරියගොත්තභවනතො ච නිප්පරියායතො ‘‘ගොත්රභූ’’ති වුච්චති, ඉදං පන තංසදිසතාය පරියායතො ගොත්රභු. එකච්චසංකිලෙසවිසුද්ධියා, පන අච්චන්තවිසුද්ධියා ආරම්මණකරණතො ච ‘‘වොදාන’’න්ති වුච්චති. තෙනාහ පට්ඨානෙ ‘‘අනුලොමං වොදානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417). යස්මා පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘උප්පාදාදිඅභිභවනට්ඨං උපාදාය අට්ඨ ගොත්රභුධම්මා සමාධිවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස ගොත්රභුධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.60) ගොත්රභුනාමවසෙනෙව ආගතං, තස්මා ඉධාපි ‘‘ගොත්රභුස්ස අනන්තර’’න්ති වුත්තං ගොත්තසඞ්ඛාතනිබ්බානතො භූතන්ති කත්වා. දුතියමග්ගඤාණවණ්ණනා.

1355-7. යන්ති යස්මා. සකිදෙවාති එකවාරමෙව. ඉමං ලොකං ආගන්ත්වාති ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායතීති ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති, අයමෙකොව ඉධ ගහිතොති. අන්තකරො භවෙති දුක්ඛස්සන්තකරො භවෙය්ය, භවෙ වා අන්තකරො භවස්ස අන්තකරොති අත්ථො. තතියාය භූමියා පත්තියාති සම්බන්ධො. බ්යාපාදකාමරාගානංපහානායාති තෙසංයෙව සකදාගාමිමග්ගෙන තනුකරානං සංයොජනානං නිරවසෙසප්පහානාය. තතියමග්ගඤාණවණ්ණනා.

1363-7. පටිසන්ධිවසෙන කාමභවස්ස අනාගමනතො අනාගාමී. තෙනාහ ‘‘තත්ථෙව පරිනිබ්බායී’’ති. තත්ථෙවාති සුද්ධාවාසෙ වා අඤ්ඤත්ථ වා යත්ථ උප්පන්නො, තත්ථෙව පරිනිබ්බායි. අනාවත්තිසභාවොති තස්මා ලොකා ඉධ පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ඉමං ලොකං පුනරාගමනාභාවතො අනාවත්තනසභාවො, බුද්ධදස්සනථෙරදස්සනධම්මස්සවනානං පනත්ථාය ආගමනං හොතියෙව. රූපරාගාදිපහානායාති රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජාසඞ්ඛාතානං පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියසංයොජනානං නිරවසෙසප්පහානාය. විද්ධංසායාති විනාසාය. චතුත්ථමග්ගඤාණවණ්ණනා.

1371-4. මහාඛීණාසවොති මහානුභාවතො නිබද්ධපූජාවචනමෙතං, න උපාදායවචනං ‘‘යථා මහාමොග්ගල්ලානො’’ති. න හි චූළඛීණාසවො නාම අත්ථි. අනුප්පත්තො සදත්ථො සකත්ථො, පූජත්ථො වා එතෙනාති අනුප්පත්තසදත්ථො, සදත්ථොති ච අරහත්තං වෙදිතබ්බං. තඤ්හි අත්තුපනිබන්ධනට්ඨෙන, අත්තානං අවිජහනට්ඨෙන, අත්තනො පරමත්ථට්ඨෙන ච අත්තනො අත්ථත්තා ‘‘සදත්ථො’’ති වුච්චති. ඛීණානි දසපි භවසංයොජනානි එතස්සාති ඛීණසංයොජනො. දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො. චතස්සොපීති සොතාපත්තිමග්ගො සකදාගාමිමග්ගො අනාගාමිමග්ගො අරහත්තමග්ගොති චතස්සොපි. විසුද්ධිකාමෙනාති අත්තනො විසුද්ධිං ඉච්ඡන්තෙන. තපොයෙව ධනමස්සාති තපොධනො, තෙන.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.