📜

23. තෙවීසතිමො පරිච්ඡෙදො

කිලෙසප්පහානකථාවණ්ණනා

1375. ඉදානි ඉමිස්සායෙව චතුත්ථඤාණාය ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා ආනුභාවවිජානනත්ථං යෙන යෙ ධම්මා පහාතබ්බා, තෙසං පහානඤ්ච අභිසමයකාලෙ පරිඤ්ඤාදිකිච්චානි ච දස්සෙතුං ‘‘එතෙසු යෙන යෙ ධම්මා’’තිආදි ආරද්ධං . යෙ ධම්මාති යෙ සංකිලෙසධම්මා. සංයොජනාදීසු ඛන්ධෙහි ඛන්ධානං, ඵලෙන කම්මස්ස, දුක්ඛෙන වා සත්තානං සංයොජනට්ඨෙන බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනානි. සම්පයුත්තධම්මානං විබාධනට්ඨෙන, උපතාපනට්ඨෙන, සංකිලිට්ඨතාය ච කිලෙසා. අභිනිවෙසාදිවසෙන මිච්ඡාවිපරීතං පවත්තනතො මිච්ඡාසභාවාති මිච්ඡත්තා. ලොකෙ ධම්මා, ලොකපරියාපන්නා ධම්මා, ලොකප්පවත්තියං සති අනුපරමධම්මත්තා වාති ලොකධම්මා. මච්ඡෙරස්ස භාවො, කම්මං වාති මච්ඡරියං. විපරීතට්ඨෙන විපල්ලාසා. නාමකායස්ස ච රූපකායස්ස ච ගන්ථනතො ගන්ථා. අරියෙහි අගන්තබ්බා, අයුත්තා ගතීති වා අගති. ආසවන්තීති ආසවා, ආභවග්ගතො සබ්බමොකාසලොකං, ආගොත්රභුතො සබ්බෙ ධම්මෙ බ්යාපෙත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො, ආසවන්ති සංසාරදුක්ඛන්ති වා ආසවා, චක්ඛාදීහි වා සංවරාසංවරද්වාරෙහි සත්තසන්තානෙ ආසවන්ති වණතො යූසානි සන්දන්ති වියාති ආසවා, ආසවන්ති වා එතෙහි චිත්තානි විසයෙසූති ආසවා. සංසාරමහාසාගරප්පත්තිහනනතො ඔඝා වියාති ඔඝා. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යොජනතො යොගා. නිවාරෙන්ති ලොකියලොකුත්තරගුණවිසෙසාධිගමන්ති නීවරණානි. අනිච්චාදිධම්මසභාවං අතික්කම්ම පරතො අසභාවතො ආමසන්තීති පරාමාසා. මණ්ඩූකං පන්නගො විය ආරම්මණං භුසං ආදියන්තීති උපාදානානි. අප්පහීනභාවෙන සත්තසන්තානෙ අනුසෙන්ති මූසිකවිසං විය අනුරූපකාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අනුසයා. චිත්තස්ස මලීනභාවකරණට්ඨෙන මලා. අකුසලකම්මානි ච තානි දුග්ගතීනං පථා චාති අකුසලකම්මපථා. ඉධ පන කම්මපථභාවං අප්පත්තානං තංසභාවතො ගහණං දට්ඨබ්බං. චිත්තං උප්පජ්ජති එත්ථාති චිත්තුප්පාදො, චෙතසිකරාසි, අකුසලො ච සො චිත්තුප්පාදො චාති අකුසලචිත්තුප්පාදො.

කාමභවතො උපරිකොට්ඨාසභාවතො තතියමග්ගප්පත්තියා උද්ධං භජිතබ්බතො, සෙවිතබ්බතො චාති උද්ධම්භාගා, රූපාරූපභවා, තෙසං හිතානි තත්ථුප්පජ්ජනඛන්ධාදියොජනතොති උද්ධම්භාගියානි, තානියෙව සංයොජනානීති උද්ධම්භාගියසංයොජනානි. රූපාරූපභවතො හෙට්ඨිමකොට්ඨාසභාවතො තත්ථුප්පාදකිලෙසානං අප්පහීනභාවෙන තතියමග්ගප්පත්තියා හෙට්ඨා භජිතබ්බතො වා අධොභාගා, කාමභවා, තෙසං හිතානි සංයොජනානීති අධොභාගියසංයොජනානීති.

ඉමෙසු පන දසසු රූපභවසංයොජනං, අරූපභවසංයොජනං, කාමභවසංයොජනඤ්ච අත්ථතො ලොභොව, සක්කායදිට්ඨිසීලබ්බතපරාමාසාපි දිට්ඨියෙව, තස්මා ධම්මතො සත්ත සංයොජනානි.

මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසමාධීති තථා පවත්තානං විතක්කවීරියසමාධීනමධිවචනං. මිච්ඡාවාචාදයො තයො තථා පවත්තා චෙතනා. මිච්ඡාසති පන චිත්තුප්පාදො. මිච්ඡාඤාණං තථා පවත්තො මොහො. මිච්ඡාවිමුත්ති ලොකථූපිකාදීසු මොක්ඛොති පවත්තමිච්ඡාගාහො.

කාරණූපචාරෙනාති ලාභහෙතුකො ලාභො, අලාභහෙතුකො අලාභොතිආදිනා කාරියස්ස කාරණවසෙන උපචරණෙන. ලොකධම්මග්ගහණන්ති ලොකධම්මග්ගහණෙන ගහණං.

ආවාසෙ මච්ඡරියං, ආවාසහෙතුකං වා මච්ඡරියන්ති ආවාසමච්ඡරියං. එවං කුලමච්ඡරියාදීනිපි. තත්ථ ආවාසොති විහාරාදි. කුලන්ති උපට්ඨාකකුලං, ඤාතිකුලඤ්ච. ලාභොති පච්චයලාභොයෙව. වණ්ණොති සරීරවණ්ණො ච ගුණවණ්ණො ච. ධම්මොති ආගමො, අධිගමො ච.

‘‘තයො’’ති වත්ථුං අභින්දිත්වා වුත්තං, භින්දිත්වා ච පන වුච්චමානෙ ද්වාදස හොන්ති.

අභිසජ්ජනූපනය්හනවසෙන පවත්තනතො අභිජ්ඣාබ්යාපාදානං කායගන්ථතා දට්ඨබ්බා. ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති එවං අවත්ථුම්හි පවත්තො අභිනිවෙසො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො. සීලබ්බතපරාමාසඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථා චෙත්ථ අත්ථතො දිට්ඨියෙව, තස්මා ධම්මතො තයො කායගන්ථා.

‘‘ඡන්දදොසමොහභයානී’’ති අගතිකාරණත්තා වුත්තං, ඡන්දාදීහි පන අකත්තබ්බකරණං, කත්තබ්බාකරණඤ්ච අගති නාම.

ආසවෙසු කාමරාගභවරාගා අත්ථතො ලොභොති ධම්මතො තයො ආසවා.

තෙසමෙවාති කාමරාගාදීනමෙව. තෙ හි ඔඝො විය අත්තනි පතිතෙ අපායසමුද්දං පාපෙන්ති, සංසාරදුක්ඛතො ච සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙන්ති, ඛන්ධාදීනි ච ඛන්ධාදීහි යොජෙන්ති.

කාමුපාදානාදීනීති කාමුපාදානදිට්ඨුපාදානසීලබ්බතුපාදානඅත්තවාදුපාදානානි. දිට්ඨුපාදානාදීනි චෙත්ථ තථා පවත්තා දිට්ඨියෙව, කාමුපාදානං ලොභොති ධම්මතො ද්වෙ උපාදානානි.

සත්තානුසයාති එත්ථ යදි අප්පහීනට්ඨෙන සත්තසන්තානෙ අනුසෙන්තීති අනුසයා. කස්මා සත්තෙව වුත්තා, නනු අඤ්ඤෙසම්පි කිලෙසානං අප්පහීනභාවො විජ්ජතීති? න මයං අප්පහීනමත්තෙන අනුසයං වදාම, කින්තු අප්පහීනභාවෙන ථාමගතකිලෙසා අනුසයාති, ථාමගමනඤ්ච නෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො සභාවො දට්ඨබ්බො. තථා හි ධම්මසභාවවෙදිනා තථාගතෙන ඉමෙයෙව අනුසයා වුත්තා, කාමරාගොයෙව අනුසයො කාමරාගානුසයො. එවං සෙසෙසුපි. අපරෙ පන ‘‘කාමරාගස්ස අනුසයො’’තිආදිනිබ්බචනං වත්වා කාමරාගාදීනං බීජභූතා අත්තභාවස්ස කිලෙසසම්භූතා කිලෙසුප්පාදනසත්ති අනුසයාති වණ්ණෙන්ති, තෙසං මතපටික්ඛෙපො ඉධ පපඤ්චාවහත්තා අනාහටො.

පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. පරභණ්ඩෙ තථාසඤ්ඤිනො තදාදායකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. අසද්ධම්මකාමතාය කායද්වාරප්පවත්තා අගන්තබ්බට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො. අභූතං වත්ථුං භූතතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථා විඤ්ඤාපනප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො පන පරස්ස අත්ථභෙදකරොව කම්මපථො, ඉතරො කම්මමෙව. සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරභෙදනකාමතාය, අත්තපියකම්යතාය වා පරභෙදකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා. සාපි ද්වීසු භින්නෙසුයෙව කම්මපථො. පරමම්මච්ඡෙදකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. අනත්ථවිඤ්ඤාපනප්පයොගසමුට්ඨාපිකා සංකිලිට්ඨචෙතනා සම්ඵප්පලාපො නාම. සො පන පරෙහි ගහිතෙයෙව කම්මපථො හොති. ‘‘අහො වතෙදං මම හොතූ’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා අභිජ්ඣා. ‘‘අහො වතායං සත්තො විනස්සෙය්යා’’ති එවං මනොපදොසලක්ඛණො බ්යාපාදො. ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා මිච්ඡාදිට්ඨි. එත්ථ ච නත්ථිකඅහෙතුකඅකිරියදිට්ඨීහියෙව කම්මපථභෙදො.

ඉමෙසු ච පාණාතිපාතාදි තිවිධං කායකම්මමෙව. තං කායවචීද්වාරෙසුයෙව උප්පජ්ජති, න මනොද්වාරෙ. තථා මුසාවාදාදි චතුබ්බිධං වචීකම්මමෙව. අභිජ්ඣාදිකං පන තිවිධං මනොකම්මමෙව. තං තීසුපි ද්වාරෙසු පවත්තති. ද්වාරන්තරෙසුපි පවත්තමානස්ස සකසකනාමාපරිච්චාගො වුත්තොයෙව. ධම්මතො චෙත්ථ ආදිතො සත්ත චෙතනාසභාවා, ඉතරෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාති දට්ඨබ්බා. මහාසාවජ්ජඅප්පසාවජ්ජප්පයොගාදිභෙදො පන තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

එතානීති ඉමානි මග්ගඤාණානි. යථාසම්භවන්ති තංතංමග්ගානුරූපං.

අපායං ගච්ඡන්ති එතෙහීති අපායගමනීයා. සෙසාති න අපායගමනීයා. ඔළාරිකාති තතියමග්ගෙන පහාතබ්බාවත්ථං උපාදාය ඔළාරිකා. තෙනාහ ‘‘සුඛුමා තතියමග්ගඤාණවජ්ඣා’’ති. සුඛුමා කාමරාගපටිඝාති සම්බන්ධො. චතුත්ථමග්ගඤාණවජ්ඣා එවාති අවධාරණෙන පඨමමග්ගාදිවජ්ඣතං නිවත්තෙති. න හි රූපරාගාදීනං අපායගාමිනියාවත්ථාපි අත්ථි, යතො තෙ පඨමඤාණවජ්ඣාපි සියුන්ති.

යත්ථ යත්ථ පන එව-සද්දෙන අවධාරණං අකත්වා යං යං දුතියඤාණවජ්ඣන්ති වා තතියඤාණවජ්ඣන්ති වා චතුත්ථඤාණවජ්ඣන්ති වා වක්ඛති, තත්ථ තත්ථ සො සො පුරිමඤාණෙහි හතාපායගමනීයාදිභාවොව හුත්වා උපරිඤාණවජ්ඣො හොතීති වෙදිතබ්බො. තෙන ලොභ…පෙ… චතුත්ථඤාණවජ්ඣානීති එත්ථ ලොභාදයො හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣාපි හොන්තෙව.

යසෙති පරිවාරෙ.

දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසාති සම්බන්ධො.

අගතියොපඨමමග්ගඤාණවජ්ඣාති කිඤ්චාපි ඡන්දාදයො තණ්හාදිසභාවා උපරිමග්ගවජ්ඣා, තථාපි තම්මූලකස්ස අකත්තබ්බකරණස්ස, කත්තබ්බාකරණස්ස ච අපායගමනීයතාය පඨමමග්ගඤාණවජ්ඣා.

කතාකතකුසලාකුසලවිසයං යං විප්පටිසාරභූතං කුක්කුච්චං, තං ඉධ තතියඤාණවජ්ඣං වුත්තං. යං පන ‘‘කුක්කුච්චපකතතාය ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං කුක්කුච්චං, තං සන්ධාය ‘‘කුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්තී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1176) ධම්මසඞ්ගණීඅට්ඨකථායං වුත්තං, තස්මා ද්වින්නං වචනානං අයං අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසු අධිප්පායොව පරියෙසිතබ්බො, න විරොධතො පච්චෙතබ්බං. ඔළාරිකානවසෙසප්පහානං වා සන්ධාය කුක්කුච්චස්ස පඨමතතියඤාණවජ්ඣතා වුත්තා. යං පන අරහතො උප්පජ්ජමානං ‘‘භගවතා පටික්ඛිත්තං අනුවසිත්වා අනුවසිත්වා ආවසථපිණ්ඩං භුඤ්ජිතුන්ති කුක්කුච්චායන්තො න පටිග්ගහෙසී’’ති (පාචි. 204) ආගතං කුක්කුච්චං, න තං නීවරණං. න හි නීවරණං අරහතො උප්පජ්ජති, නීවරණපතිරූපකං පන කප්පතීති වීමංසනභූතං විනයකුක්කුච්චං නාම, තං තථාපවත්තචිත්තුප්පාදොව.

කාමරාගපටිඝානුසයා අනුසහගතා තතියඤාණවජ්ඣා, ඔළාරිකානං පන දුතියඤාණවජ්ඣතා හෙට්ඨා වුත්තනයාව.

අකුසලචිත්තුප්පාද-ග්ගහණෙන චෙත්ථ මක්ඛපලාසමායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භාදීනං සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බං.

1376. තෙන තෙනාති තෙන තෙන ඝාතකෙන සද්ධිං. කිං පනෙතානි එතෙ ධම්මෙ ඝාතෙන්තානි අතීතානාගතෙ ඝාතෙන්ති, උදාහු පච්චුප්පන්නෙති. කිං පනෙත්ථ, යදි තාව අතීතානාගතෙ, අඵලො වායාමො ආපජ්ජති. කස්මා? පහාතබ්බානං තදා නත්ථිතාය. අථ පච්චුප්පන්නෙ, තථාපි අඵලො වායාමෙන සද්ධිං පහාතබ්බානං අත්ථිතාය. අථාපි කථඤ්චි පහානං සියා, සංකිලෙසිකා මග්ගභාවනා ආපජ්ජති පහාතබ්බප්පහායකානං සහාවට්ඨානතො? සච්චමෙතං, යෙ පන මග්ගෙන අසමුග්ඝාටිතත්තා කාරණලාභෙ සති අවස්සං උප්පජ්ජනාරහා කිලෙසා, තෙ අත්තනො උප්පත්තියා අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තානි එතානි තෙ අනාගතෙ ඝාතෙන්ති නාම.

1377-82. පරිඤ්ඤාදීනිකිච්චානීති පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන චත්තාරි කිච්චානි. වුත්තානීති ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (සං. නි. 5.1099), ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) ච වුත්තානි. සච්චාභිසමයෙති චතුන්නං අරියසච්චානං පටිවිජ්ඣනක්ඛණෙ.

යථාසභාවතොති අවිපරීතසභාවෙන. ‘‘ජානිතබ්බානී’’ති වත්වා කථං පනෙතං ජානිතබ්බං, කථං නාම එකෙකස්ස ඤාණස්ස එකක්ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි සම්භවන්ති. න හි තාදිසං කිඤ්චි ලොකෙ දිට්ඨං අත්ථි, න ච වචනං ලබ්භතීති චොදනං මනසි නිධාය තෙසං ජානනවිධිං උපමාවසෙන තාව දස්සෙතුං ‘‘පදීපො හී’’තිආදි වුත්තං. විදංසෙතීති දස්සෙති. පරියාදියතීති ඛෙපෙති.

1383-4. පරිඤ්ඤාභිසමයෙනාති අනවසෙසතො පරිච්ඡිජ්ජ ජානනසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන. අභිසමෙතීති අසම්මොහවසෙන පටිවිජ්ඣති. පහානාභිසමයෙනෙවාති සමුච්ඡෙදප්පහානසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන අසම්මොහතොව අභිසමෙති. භාවනාවිධිනාති සහජාතාදිපච්චයතාවසෙන භාවනාභිසමයවිධිනා. මග්ගඤාණඤ්හි සම්මාසඞ්කප්පාදිවසෙන මග්ගපුබ්බභාගභාවනාසම්භූතෙන අරියමග්ගභාවනාසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන අභිසමෙතීති අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣති. තඤ්හි සම්පයුත්තධම්මෙසු සම්මොහං විද්ධංසෙන්තං අත්තනිපි සම්මොහං විද්ධංසෙතියෙව. නිරොධන්ති නිබ්බානං. සච්ඡිකරොතීති පච්චක්ඛකරණවසෙන පටිවිජ්ඣති. ‘‘නිරොධං සච්ඡිකරොතී’’ති නිරොධසච්චමෙකං ආරම්මණපටිවෙධෙන චත්තාරිපි සච්චානි අසම්මොහපටිවෙධෙන මග්ගඤාණං පටිවිජ්ඣති.

එවං යුත්තිවසෙන විභාවිතං එකපටිවෙධං ආගමෙනපි සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණන්ති හි ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි, දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදම්පි සො පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) එකසච්චදස්සනසමඞ්ගිනො අඤ්ඤසච්චදස්සනසමඞ්ගිභාවවිචාරණායං තමත්ථං සාධෙතුං ආයස්මතා ගවම්පතිත්ථෙරෙන වුත්තං. අඤ්ඤථා කමාභිසමයෙ සති පුරිමදිට්ඨස්ස පුන අදස්සනතො සමුදයාදිපස්සතො දුක්ඛාදිදස්සනං පුන අවත්තබ්බං සියා. ඉදානි පනෙත්ථ උපමාසංසන්දනං කරොන්තො ආහ ‘‘පදීපො’’තිආදි. නිස්සයාභාවහෙතුතාය දුක්ඛපරිඤ්ඤාය වට්ටිජ්ඣාපනසදිසතා, පටිපක්ඛවිද්ධංසනතාය සමුදයප්පහානස්ස අන්ධකාරවිනාසනසදිසතා, ඤාණාලොකපරිබ්රූහනතාය මග්ගභාවනාය ආලොකවිදංසනසදිසතා, තෙන තෙන මග්ගෙන යථා යථා නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියා, තථා තථා කිලෙසස්නෙහපරියාදානං හොතීති නිරොධසච්ඡිකිරියාය ස්නෙහපරියාදානසදිසතා කාරණූපචාරෙන වුත්තා.

1385-6. අපරායපි උපමාය තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උග්ගච්ඡන්තො’’තිආදි. ඔභාසෙතීති පකාසෙති. පටිහඤ්ඤතීති පටිප්පස්සම්භෙති. එත්ථාපි යථා සූරියො රූපගතානි ඔභාසෙති, එවං මග්ගඤාණං දුක්ඛං පරිජානාති. යථා අන්ධකාරං විනාසෙති, එවං සමුදයං පජහති. යථා ආලොකං දස්සෙති, එවං සහජාතාදිපච්චයතාය මග්ගං භාවෙති . යථා සීතං පටිප්පස්සම්භෙති, එවං සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහපටිප්පස්සද්ධිභූතං නිරොධං සච්ඡිකරොතීති උපමාසංසන්දනං දට්ඨබ්බං.

1388. අප්පෙතීති පප්පොති. දුක්ඛපරිඤ්ඤාය සක්කායතීරසමතික්කමභාවතො ඔරිමතීරප්පජහනසදිසතා, මග්ගභාවනාය සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මවහනතාය භණ්ඩවහනසදිසතා, එත්තාවතා පඤ්ඤාභාවනාය නානාකිලෙසවිද්ධංසනවසප්පවත්තො ආනිසංසො දස්සිතො හොතීති.

අරියඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියොපි පනස්සා ආනිසංසාති දට්ඨබ්බං. තා පන සඞ්ඛෙපතො එවං දට්ඨබ්බා – ‘‘අරියඵලසමාපත්තී’’ති හි චතුන්නම්පි ඵලට්ඨානං අත්තනො අත්තනො අරියඵලස්ස දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං නිරොධෙ අප්පනා. චත්තාරොපි හි අරියපුග්ගලා සකං සකං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘අනාගාමිඅරහන්තොව සමාපජ්ජන්ති සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිතායා’’ති වදන්ති, තං අකාරණං අත්තනා පටිලද්ධසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙ සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිතාය කාතබ්බාභාවතො. සබ්බසො අසමුච්ඡින්නකිලෙසස්ස හි පුථුජ්ජනස්සාපි අත්තනා පටිලද්ධලොකියසමාපත්තිසමාපජ්ජනං ලබ්භති, කිමඞ්ගං පන සමුච්ඡින්නෙකච්චකිලෙසානං අරියානං. උපරිමා පන හෙට්ඨිමං පුබ්බෙ පටිලද්ධම්පි න සමාපජ්ජන්ති පුග්ගලන්තරභාවං උපගතත්තා. සමුග්ඝාටිතකම්මකිලෙසනිරොධනෙන හි පුථුජ්ජනෙහි විය සොතාපන්නස්ස, සොතාපන්නාදීහි සකදාගාමිආදීනං පුග්ගලන්තරභාවූපගමනං අත්ථි, අනන්තරඵලත්තා ච ලොකුත්තරකුසලානං හෙට්ඨිමතො උපරිමො භවන්තරගතො විය හොතීති තස්ස තස්ස අරියස්ස තං තං ඵලං භවඞ්ගසදිසං හොති, තස්මා පුග්ගලන්තරභාවූපගමනෙන පටිප්පස්සද්ධත්තා නත්ථි උපරිමස්ස හෙට්ඨිමඵලසමාපත්තියා සමාපජ්ජනං, හෙට්ඨිමො පන උපරිමං න සමාපජ්ජති අනධිගතත්තාති චත්තාරොපි පුග්ගලා සකසකඵලමෙව සමාපජ්ජන්ති. තං පන සමාපජ්ජිතුකාමෙන අරියසාවකෙන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන උදයබ්බයාදිවසෙන සඞ්ඛාරා විපස්සිතබ්බා. තස්ස පවත්තානුපුබ්බවිපස්සනස්ස සඞ්ඛාරාරම්මණගොත්රභුඤාණානන්තරං ඵලසමාපත්තිවසෙන නිරොධෙ චිත්තං අප්පෙති. ඵලසමාපත්තිනින්නචිත්තතාය චෙත්ථ සෙඛස්ස ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො. අඤ්ඤො එව හි විපස්සනාචාරො අරියමග්ගාවහො, අඤ්ඤො ඵලසමාපත්තිආවහො.

තථා හි අරියමග්ගවීථියං අනුලොමඤාණානි අනිබ්බිද්ධපුබ්බානං ථූලථූලලොභක්ඛන්ධාදීනං සාතිසයං පදාලනෙන ලොකියඤාණෙසු උක්කංසපාරමිප්පත්තානි මග්ගානුකූලානි හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, ඵලසමාපත්තිවීථියං පන තානි තෙන තෙන මග්ගෙන තෙසං තෙසං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා කිලෙසවික්ඛම්භනෙ නිරුස්සුක්කානි කෙවලං අරියානං ඵලසමාපත්තිසුඛසමඞ්ගිභාවස්ස පරිකම්මප්පත්තානි හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති න තෙසං කුතොචි වුට්ඨානසම්භවො. යතො නෙසං පච්ඡිමො සඞ්ඛාරනිමිත්තතො වුට්ඨහිත්වා මග්ගස්ස අනන්තරපච්චයො භවෙය්ය, තෙනෙව ච ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයභූතං ඤාණං සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව හොති, න නිබ්බානාරම්මණන්ති වෙදිතබ්බං. පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන චස්සා පබන්ධවසෙන පවත්තිපරිච්ඡින්නකාලාපගමෙ භවඞ්ගවසෙන තතො වුට්ඨානඤ්ච වෙදිතබ්බං.

නිරොධසමාපත්ති පන තතියචතුත්ථඵලට්ඨානං අනුපුබ්බනිරොධවසෙන චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං අප්පවත්ති. අනාගාමිඅරහන්තොයෙව හි කාමච්ඡන්දාදිසමුච්ඡින්දනෙන සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිතාය සමථඵලසමන්නාගතත්තා නිරොධං සමාපජ්ජන්ති. තථා හෙතං සමථවිපස්සනානං යුගනන්ධභාවප්පවත්තනවසෙන ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතස්සෙව සම්භවති, තස්මා තං සමාපජ්ජිතුකාමෙන අනාගාමිනා, ඛීණාසවෙන වා අට්ඨසමාපත්තිලාභිනා රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සිතබ්බා, තතො දුතියං තතියං චතුත්ථං ආකාසානඤ්චායතනං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තථෙව තත්ථ සඞ්ඛාරා සම්මසිතබ්බා, අථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය නානාබද්ධාවිකොපනං සඞ්ඝපටිමානනං සත්ථුපක්කොසනං අද්ධානපරිච්ඡෙදොති චතුබ්බිධං පුබ්බකිච්චං කාතබ්බං.

තත්ථ සරීරතො විසංයුත්තා මඤ්චපීඨාදයො සත්තාහබ්භන්තරෙ යථා න නස්සන්ති, තථා අධිට්ඨානං නානාබද්ධාවිකොපනං. සරීරසංයුත්තෙ විසුං අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. සඞ්ඝො පන ඤත්තිකම්මාදීසු කිඤ්චිදෙව කම්මං කත්තුකාමො ‘‘යාව මං න පක්කොසති, තාවදෙව වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පුබ්බාභොගකරණං සඞ්ඝපටිමානනං. සත්ථා ච ‘‘සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනාදීසු යාව මං න පක්කොසති, තාවදෙව වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පුබ්බාභොගකරණං සත්ථුපක්කොසනං. සත්තාහබ්භන්තරෙ අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරස්ස පවත්තනසමත්ථතාවලොකනං අද්ධානපරිච්ඡෙදො. එවං කතපුබ්බකිච්චෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිතබ්බං. අථෙකං වා ද්වෙ වා චිත්තවාරෙ අතික්කමිත්වා අචිත්තකො හොති, නිරොධං ඵුසති, තතො යථාපරිච්ඡෙදං තතියචතුත්ථඵලානං අඤ්ඤතරෙන නිරොධා වුට්ඨහිස්සතීති. එවමයං දුවිධා සමාපත්ති ලොකුත්තරපඤ්ඤාය ආනිසංසො.

1392-4. සදෙවකලොකතො උත්තිණ්ණෙන, උත්තරිතරෙන වාති ලොකුත්තරෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන. පඤ්ඤාය භාවනන්ති සම්බන්ධො. හිතභාවනන්ති ඉධලොකපරලොකහිතවිභාවනං ඉමං පඤ්ඤාභාවනං. සුඛසංහිතන්ති සිනිද්ධච්ඡායුදකවන්තතාදිනා සුඛසහිතං. හිතන්ති යොගකම්මස්ස හිතං . උත්තමන්ති උග්ගතතමං, අච්චුග්ගතං බලවන්තම්පීති අධිප්පායො. අවිග්ගහකම්පදන්ති විග්ගහඤ්ච කම්පඤ්ච න දෙතීති අවිග්ගහකම්පදන්ති අත්ථො.

ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම

අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය

කිලෙසප්පහානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.