📜
24. චතුවීසතිමො පරිච්ඡෙදො
පච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා
1395. ඉදානි නෙසං පච්චයවිධිං දස්සෙතුං ‘‘යෙස’’න්තිආදි ආරද්ධං.
පටිච්ච ¶ එනං ඵලමෙති පවත්තති, තිට්ඨති, උප්පජ්ජති වාති පච්චයො, හිනොති පතිට්ඨාති එත්ථාති හෙතු, අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං හි-සද්දො මූල-සද්දො විය පතිට්ඨත්ථො වෙදිතබ්බො, හිනොති වා එතෙන කම්මනිදානභූතෙන උද්ධං ඔජං අතිහරන්තෙන මූලෙන විය පාදපො තප්පච්චයං ඵලං ගච්ඡති විරුළ්හිං ආපජ්ජතීති හෙතු, හෙතු ච සො මූලට්ඨෙන, පච්චයො ච උපකාරකට්ඨෙනාති හෙතුපච්චයො, හෙතු හුත්වා පච්චයො හෙතුභාවෙන පච්චයොති අත්ථො.
එවං ආරම්මණපච්චයාදීසු දට්ඨබ්බං. ස්වායං පටිසන්ධියං කම්මසමුට්ඨානානං, පවත්තියං චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, උභයත්ථ සහජාතනාමධම්මානඤ්ච පච්චයො. සබ්බලොකියලොකුත්තරන්ති ඉමිනා පඤ්ඤත්තියාපි ලොකෙ විදිතභාවෙන ලොකියපදෙන සඞ්ගහිතත්තා රූපාදිභෙදෙසු ඡබ්බිධෙසු සඞ්ඛතාසඞ්ඛතපඤ්ඤත්තිධම්මෙසු න කොචි ධම්මො ආරම්මණපච්චයො න හොතීති දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති අනියතො ¶ කතොති. නනු ච ‘‘යං යං ධම්ම’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.2-3) වුත්තත්තා පඤ්ඤත්තියා ගහණං න හොතීති? නායං දොසො ධම්මසද්දස්ස ඤෙය්යවචනත්තා. ආරබ්භාති ආලම්බිත්වා, ගහෙත්වාති අත්ථො. උප්පජ්ජන්තීති ඉදං නිදස්සනමත්තං. තෙ පන තං ආරබ්භ උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච. යථා හි දුබ්බලො පුරිසො දණ්ඩං වා රජ්ජුං වා ආලම්බිත්වා උට්ඨහති චෙව තිට්ඨති ච, එවං චිත්තචෙතසිකා ධම්මා රූපාදිආරම්මණං ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති චාති.
ජෙට්ඨකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො අධිපතිපච්චයො. ජෙට්ඨකට්ඨෙනාති ච පමුඛභාවෙන. අත්තාධීනානඤ්හි පතිභූතො ධම්මො අධිපතීති සො තෙසං පමුඛභාවෙන පවත්තති. ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො ඡන්දාදයො චත්තාරො ධම්මා සහජාතනාමරූපානං සහජාතාධිපතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථ සහජාතාධිපතී’’තිආදි. ‘‘ඡන්දවතො කිං නාම කම්මං න සිජ්ඣතී’’තිආදිකං පුරිමාභිසඞ්ඛාරූපනිස්සයං ලභිත්වා උප්පජ්ජමානෙ චිත්තුප්පාදෙ ඡන්දාදයො ධුරභූතා ජෙට්ඨකභූතා සම්පයුත්තධම්මෙ, තංසමුට්ඨානරූපෙ ච සාධයමානා වසෙ වත්තයමානා හුත්වා පවත්තන්ති, තෙ ච තෙසං වසෙන වත්තන්ති හීනාදිභාවෙන තදනුවත්තනතො. තෙන තෙ අධිපතිපච්චයා හොන්ති, නො ච ඛො එකතො. යදා හි ඡන්දං ධුරං ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තං පවත්තති, තදා ඡන්දොව අධිපති, න ඉතරෙ. එස නයො සෙසෙසුපි. අධිපතිභාවොපි හි නෙසං අත්තනො පවත්තිනිවාරකෙ අභිභුය්ය පවත්තනතො හොති. අවසෙසන්ති යථාවුත්තානං තෙසං ගරුකාතබ්බතාභාවතො, ගරුකතස්සෙව ච ¶ ආරම්මණාධිපතිභාවවචනතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං යං ධම්මං ගරුං කත්වා යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති ¶ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.3). තත්ථ ගරුං කත්වාති ගරුකාරචිත්තීකාරවසෙන වා අස්සාදනවසෙන වා ගරුං භාරිකං ලද්ධබ්බං අනවඤ්ඤාතං කත්වා. ගරුකාතබ්බඤ්හි ආරම්මණං තන්නින්නපොණපබ්භාරානං අස්සාදනපච්චවෙක්ඛණමග්ගඵලානං අත්තනො වසෙ වත්තයමානං විය පච්චයො හොති, තස්මා අයං අත්තාධීනානං පතිභාවෙන උපකාරකත්තා අධිපතිපච්චයො දට්ඨබ්බො.
අන්තරයතීති අන්තරං, බ්යවධායකන්ති අත්ථො, නාස්ස අන්තරං විජ්ජතීති අනන්තරො, සොයෙව පච්චයොති අනන්තරපච්චයො, අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මොති අධිප්පායො. අනන්තරනිරුද්ධාති අත්තනො නිරොධානන්තරං අනුරූපචිත්තුප්පාදස්ස උප්පත්තිපච්චයභාවෙන තස්ස උප්පත්තියා පුරිමභාගෙ අනන්තරං හුත්වා නිරුද්ධා, රූපධම්මා පන අනන්තරපච්චයා නත්ථි.
සමනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සමනන්තරපච්චයො, තථා සමනන්තරපච්චයොපීති ඨපෙත්වා උපසග්ගමත්තං න එත්ථ කොචි විසෙසො. යො හි අනන්තරපච්චයො, සොව සමනන්තරපච්චයොති. පුරිමපච්ඡිමානඤ්හි අනන්තරුප්පාදභාවතො නිරන්තරුප්පාදනසමත්ථතා අනන්තරපච්චයතා, රූපකලාපානං විය සණ්ඨානාභාවතො පච්චයපච්චයුප්පන්නානං සහට්ඨානාභාවතො ච ‘‘ඉදමිතො උද්ධං හෙට්ඨා තිරිය’’න්ති විභාගාභාවා අත්තනො එකත්තමිව උපනෙත්වා සුට්ඨු අනන්තරභාවෙන උප්පාදෙතුං සමත්ථතා සමනන්තරපච්චයතා, තස්මා ධම්මතො අවිසෙසෙපි විනෙය්යවසෙන බ්යඤ්ජනත්ථමත්තතො විසෙසං ගහෙත්වා තෙසං විසුං දෙසනා කතා. යම්පි ‘‘අත්ථානන්තරතාය අනන්තරපච්චයො, කාලානන්තරතාය සමනන්තරපච්චයො’’ති ආචරියානං මතං, තං ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ¶ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං කුසලං ඵලසමාපත්තියා සමනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීහි (පට්ඨා. 1.1.418) විරුජ්ඣතීතිආදිනා පටික්ඛිත්තං.
උප්පජ්ජමානොව සහුප්පාදනවසෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො පකාසස්ස පදීපො විය, සො පනායං ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං, සහජාතරූපානඤ්ච, මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, උපාදාරූපානඤ්ච, පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුවිපාකා අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති ච තිවිධො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘චිත්තචෙතසිකා’’තිආදි. යම්පි හි පාළියං අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙනස්ස ඡබ්බිධතං වුත්තං, තම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහිතං. යො පනෙත්ථ සෙසරූපධම්මානං, උභයත්ථ වත්ථුනො ච පවත්තියා ¶ අරූපධම්මානං, උපාදාරූපානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං මහාභූතානං සහජාතපච්චයත්තාභාවො, සො පච්චයභාවසාමත්ථියවිසෙසායොගතොති දට්ඨබ්බං.
අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන අත්තනො උපකාරකස්ස උපකාරකො ධම්මො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො. අඤ්ඤමඤ්ඤුපත්ථම්භකතිදණ්ඩකං විය උපකාරකතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤතාවසෙනෙව දට්ඨබ්බා, න සහජාතාදිවසෙන. සහජාතාදිපච්චයො හොන්තොයෙව හි කොචි කස්සචි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො න හොති චිත්තචෙතසිකානං චිත්තජරූපෙ සති, මහාභූතානං උපාදාරූපෙ සති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයත්තාභාවතො. යථාහ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො, චත්තාරො මහාභූතා…පෙ… ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.7). ආචරියෙන පන පච්චයුප්පන්නධම්මෙ අපරාමසිත්වා වුච්චමානත්තා අවිසෙසෙන වුත්තං ‘‘තථා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො’’ති.
තරුආදීනං පථවී විය අධිට්ඨානාකාරෙන, චිත්තකම්මාදීනං පටාදයො විය ච නිස්සයාකාරෙන උපකාරකො ධම්මො ¶ නිස්සයපච්චයො. වත්ථුරූපානීති සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං අධිට්ඨානාකාරෙන නිස්සයපච්චයභූතානි වත්ථුරූපානි. මහාභූතා චිත්තචෙතසිකා චාති අඤ්ඤමඤ්ඤං, උපාදාරූපානඤ්ච තථෙව නිස්සයභූතානි මහාභූතානි අඤ්ඤමඤ්ඤං, සහජාතරූපානඤ්ච නිස්සයාකාරෙන පච්චයානි චිත්තචෙතසිකානි, තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතො න පටික්ඛිත්තොති නිස්සයො.
යථා පන භුසො ආයාසො උපායාසො, එවං භුසො නිස්සයො උපනිස්සයො, බලවකාරණන්ති අත්ථො, තස්මා බලවකාරණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බො. සො ආරම්මණූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොති තිවිධොති ආහ ‘‘ආරම්මණා’’තිආදි. තත්ථ –
‘‘දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති, සෙඛා ගොත්රභුං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්ති, වොදානං ගරුං කත්වා ¶ පච්චවෙක්ඛන්ති, සෙඛා මග්ගා වුට්ඨහිත්වා මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.423) –
එවමාදිනා නයෙන ආරම්මණූපනිස්සයො තාව ආරම්මණාධිපතිනා සද්ධිං නානත්තං අකත්වාව විභත්තො. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණූපනිස්සයො ආරම්මණාධිපතියෙවා’’ති. කිඤ්චාපි නානත්තං අකත්වා විභත්තො, තථාපි අයං තෙසං විසෙසො – යං ආරම්මණං ගරුං කත්වා චිත්තචෙතසිකා උප්පජ්ජන්ති, තං නියමතො තෙසං ආරම්මණෙසු බලවාරම්මණං හොති. ඉති ගරුකාතබ්බමත්තට්ඨෙන ආරම්මණාධිපති, බලවකාරණට්ඨෙන ආරම්මණූපනිස්සයොති ච එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
අනන්තරූපනිස්සයොපි ¶ ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ඛන්ධානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.423) නයෙන අනන්තරපච්චයෙන සද්ධිං නානත්තං අකත්වාව විභත්තොති ආහ ‘‘අනන්තරූපනිස්සයො පන අනන්තරපච්චයොවා’’ති. එවං සන්තෙපි අත්තනො අනන්තරා අනුරූපචිත්තුප්පාදවසෙන අනන්තරපච්චයො, බලවකාරණවසෙන අනන්තරූපනිස්සයපච්චයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
පකතියා එව පච්චයන්තරරහිතෙන අත්තනො සභාවෙනෙව උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, ආරම්මණඅනන්තරෙහි අමිස්සොව පුථගෙව කොචි උපනිස්සයොති වුත්තං හොති. අථ වා පකතො උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො. පකතොති චෙත්ථ ප-කාරො උපසග්ගො, සො අත්තනො ඵලස්ස උප්පාදනසමත්ථභාවෙන සන්තානෙ නිප්ඵාදිතභාවං, උපසෙවිතභාවඤ්ච දීපෙති, තස්මා අත්තනො සන්තානෙ නිප්ඵන්නො වා කායිකසුඛදුක්ඛසද්ධාසීලාදි උපසෙවිතො වා උතුභොජනාදි පකතූපනිස්සයොති අත්ථො. උපසෙවනඤ්චෙත්ථ දුවිධං උපයොගොපසෙවනං ආරම්මණූපසෙවනඤ්ච. එවඤ්ච කත්වා අනාගතස්සාපි උපනිස්සයපච්චයතා ලද්ධා හොති. කායිකසුඛ…පෙ… යො චාති එත්ථ කායිකසුඛදුක්ඛානි රාගසද්ධාදීනං, උතුභොජනාදයො චිත්තසමාධානාදීනං, සද්ධාසීලාදයො සද්ධාසීලාදීනඤ්ච උපනිස්සයා හොන්ති. ආදි-සද්දෙන යං යං උපනිස්සාය යස්ස යස්ස සම්භවො, තං තං තස්ස තස්ස උපනිස්සයපච්චයභූතං සඞ්ගණ්හාති. පච්චයමහාපදෙසො හෙස, යදිදං උපනිස්සයපච්චයොති.
පච්චයුප්පන්නතො පඨමතරං උප්පජ්ජිත්වා වත්තමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො පුරෙජාතපච්චයො. සො ¶ ච රූපධම්මොව සමානො අරූපධම්මස්සෙව හොති. තෙනාහ ‘‘වත්ථුපුරෙජාතො ¶ නාමා’’තිආදි. යථා චෙත්ථ ‘‘වත්ථුරූපානී’’ති හදයවත්ථුනොපි ගහණං, එවං ‘‘රූපාදීනී’’තිආදි-ග්ගහණෙන ධම්මාරම්මණස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං. නනු ච පඤ්චාරම්මණානෙව ආරම්මණපුරෙජාතභාවෙන ආගතානීති? සච්චං ආගතානි, පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘සෙඛා වා පුථුජ්ජනා වා චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.424) අවිසෙසෙන පච්චුප්පන්නචක්ඛාදීනම්පි ගහිතත්තා ධම්මාරම්මණස්ස ආරම්මණපුරෙජාතභාවො න සක්කා පටිබාහිතුං. අත්ථතොපි හෙතං සිද්ධං ‘‘යං යං පච්චුප්පන්නං ආරම්මණං ගහෙත්වා මනොද්වාරෙ චිත්තං පවත්තති, තං තස්ස ආරම්මණපුරෙජාතං හොතී’’ති. එත්ථ ච නිස්සයාරම්මණාකාරාදීහි විසිට්ඨා පුරෙජාතභාවෙන විනා උපකාරභාවං අගච්ඡන්තානං වත්ථාරම්මණානං පුරෙජාතාකාරෙන උපකාරකතා පුරෙජාතපච්චයතාති අයමස්ස නිස්සයාරම්මණපච්චයතාහි විසෙසො.
ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසා චෙතනා විය පුරෙජාතානං රූපානං උපත්ථම්භකභාවෙන උපකාරකො ධම්මො පච්ඡාජාතපච්චයො. මනොසඤ්චෙතනාහාරවසෙන හි පච්ඡාජාතචිත්තචෙතසිකෙහි විනා සන්තානට්ඨිතිහෙතුභාවං අගච්ඡන්තානං පච්ඡාජාතාකාරෙන චිත්තචෙතසිකානං උපකාරකතා විප්පයුත්තාකාරාදීහි විසිට්ඨා පච්ඡාජාතපච්චයතාති එවං සබ්බපච්චයානං පච්චයන්තරාකාරවිසිට්ඨා උපකාරකතා දට්ඨබ්බා. සො පන ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11) ආගතත්තා එකවිධොති ආහ ‘‘චිත්තචෙතසිකාවා’’ති.
පුරිමපුරිමපරිචිතගන්ථො විය උත්තරුත්තරස්ස ගන්ථස්ස කුසලාදිභාවෙන අත්තසදිසපගුණබලවභාවවිසිට්ඨං අත්තසජාතියතාගාහකං ¶ ආසෙවනං, තෙන පච්චයා සජාතියධම්මාව ආසෙවනපච්චයො. භින්නජාතිකා හි භින්නජාතිකානං ආසෙවනගුණෙන පගුණබලවභාවවිසිට්ඨං කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතං අත්තනො ගතිං ගාහාපෙතුං න සක්කොන්ති, න ච සයං තතො ගණ්හන්ති. තෙ පන අනන්තරාතීතානි ලොකියකුසලාකුසලානි චෙව අනාවජ්ජනකිරියාජවනානි චාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා ආවජ්ජනද්වය’’න්තිආදි. ‘‘න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ එක’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.221) වචනතො අහෙතුකකිරියාසු හසිතුප්පාදස්සෙව ආසෙවනභාවෙන, ආවජ්ජනද්වයං ආසෙවනපච්චයො න හොති, ලොකුත්තරම්පි කුසලං භින්නජාතිකස්සෙව ඵලස්ස පුරෙචරත්තා න තෙන, ආසෙවනගුණං ගණ්හාපෙති, විපාකාබ්යාකතම්පි කම්මවසෙන ¶ . විපාකභාවප්පත්තං කම්මපරිණාමිතං කම්මවෙගක්ඛිත්තං පතිතං විය හුත්වා පවත්තමානං අත්තනො සභාවං ගාහෙත්වා පරිභාවෙත්වා නෙව අඤ්ඤවිපාකං පවත්තෙති, න ච පුරිමවිපාකානුභාවං ගහෙත්වා උප්පජ්ජති. ලොකුත්තරවිපාකම්පි හි කිඤ්චාපි ජවනවසෙන උප්පජ්ජති, ආසෙවනගුණං පන ගණ්හාති, න ච අඤ්ඤං ගාහාපෙති. යම්පි ‘‘ආසෙවනවිනිමුත්තං ජවනං නත්ථී’’ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං, තම්පි ‘‘යෙභුය්යවසෙන වුත්ත’’න්ති විඤ්ඤායති, ඉතරථා පන ආචරියස්ස අසමපෙක්ඛිතාවිධායකත්තප්පසඞ්ගතො. තථා හි වුත්තං පට්ඨානට්ඨකථායං ‘‘ලොකුත්තරො පන ආසෙවනපච්චයො නාම නත්ථී’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. 1.12). මග්ගො පන ගොත්රභුතො ආසෙවනං න ගණ්හාතීති නත්ථි භූමිආදිවසෙන නානාජාතිකතාය අනධිප්පෙතත්තා. තථා හි වුත්තං පට්ඨානෙ ‘‘ගොත්රභු මග්ගස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො, වොදානං මග්ගස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.426).
චිත්තප්පයොගසඞ්ඛාතආයූහනකිරියාභාවෙන සහජාතානං, නානක්ඛණිකානඤ්ච උපකාරකො ධම්මො කම්මපච්චයො ¶ . කම්මන්ති හි චෙතනා වුච්චති, සා ච ආයූහනබ්යාපාරා. පච්චයුප්පන්නෙන සහ උප්පන්නා සහජාතා, පච්චයුප්පන්නතො නානක්ඛණෙ භවා නානක්ඛණිකා. සහජාතා ලොකියලොකුත්තරා චෙතනාති සම්බන්ධො. සා සහජාතනාමානං, තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං පච්චයො, ඉතරා පන විපාකකටත්තාරූපානන්ති දට්ඨබ්බං. සාසවකුසලාකුසලචෙතනාති අත්තනො උප්පාදවිසිට්ඨෙ සන්තානෙ සෙසපච්චයසමාගමෙ පවත්තමානානං විපාකකටත්තාරූපානං සන්තානවිසෙසනකිරියාභාවෙන උපකාරිකා කාමරූපාරූපකුසලචෙතනා, අකුසලචෙතනා ච. තස්සා හි තථා කිරියාභාවෙන පවත්තත්තා තෙසං පවත්ති, න අඤ්ඤථා. ඉතරා පන සහජාතානං ආයූහනකිරියාභාවෙන පවත්තමානා උපකාරිකාති වත්තබ්බං. අවධාරණෙන පනෙත්ථ චෙතනාසම්පයුත්තං අභිජ්ඣාදිකම්මං පටික්ඛිපති සතිපි විපාකධම්මසභාවෙ චෙතනාවජ්ජානං අතංසභාවත්තා. අනාසව…පෙ… පච්චයොති ඉමිනා ලොකියකුසලචෙතනාය විසෙසමත්තං දස්සෙති, න නානක්ඛණිකකම්මපච්චයතාභාවං. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘අරූපාවචරචෙතනා, පන ලොකුත්තරචෙතනා ච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා අත්තනො අත්තනො විපාකක්ඛන්ධානං නානක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති.
අත්තනො නිරුස්සාහසන්තභාවෙන සහජාතනාමරූපානං නිරුස්සාහසන්තභාවාය උපකාරකා අරූපධම්මාව විපාකපච්චයො. තෙනාහ ‘‘විපාකචිත්තචෙතසිකා’’ති. තෙ හි පයොගෙන අසාධෙතබ්බතාය කම්මස්ස කතත්තා නිප්ඵජ්ජනමත්තතො නිරුස්සාහසන්තභාවා හොන්ති, න කිලෙසවූපසමසන්තභාවා ¶ . නිරුස්සාහසන්තභාවතො එව හි භවඞ්ගාදයො දුවිඤ්ඤෙය්යා. පඤ්චද්වාරෙපි හි ජවනප්පවත්තියාව රූපාදීනං ගහිතතා විඤ්ඤායති. අභිනිපාතසම්පටිච්ඡනසන්තීරණමත්තා පන විපාකා දුවිඤ්ඤෙය්යා එව.
රූපාරූපානං ¶ උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරො ආහාරපච්චයො. සතිපි හි ජනකභාවෙ උපත්ථම්භකත්තමෙව ආහාරස්ස පධානකිච්චං, ජනයන්තොපි ච ආහාරො අවිච්ඡෙදවසෙන උපත්ථම්භෙන්තොව ජනෙතීති උපත්ථම්භනභාවොව ආහාරභාවොති. තත්ථ කබළීකාරො ආහාරො රූපකායස්සෙව උපත්ථම්භකො, සෙසා තයො රූපාරූපකායස්ස. න කෙවලඤ්හි තෙ නාමධම්මානමෙව අවිච්ඡෙදහෙතුකා, අථ ඛො පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං, පවත්තෙ චිත්තජරූපානම්පි.
තෙසු තෙසු කිච්චෙසු පච්චයුප්පන්නධම්මෙහි අත්තානං අනුවත්තාපනකසඞ්ඛාතආධිපච්චට්ඨෙන පච්චයො ඉන්ද්රියපච්චයො. අධිපතිපච්චයධම්මානඤ්හි පවත්තිවිනිවාරකෙ අභිභවිත්වා පවත්තනෙන ගරුභාවො අධිපතියට්ඨො, ඉන්ද්රියානං පන දස්සනාදිකිච්චෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි, ජීවනෙ කම්මජරූපෙහි, අරූපධම්මෙහි ච ජීවන්තෙහි සුඛිතාදිභාවෙසු සුඛිතාදීහි අධිමොක්ඛපග්ගහඋපට්ඨානාවික්ඛෙපප්පජානනෙසු ‘‘අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමී’’ති පවත්තියං ආජානනෙ, අඤ්ඤාතාවිභාවෙ ච සද්ධාදිසහජාතෙහීති එවං තංතංකිච්චෙසු චක්ඛාදිපච්චයෙහි ධම්මෙහි චක්ඛාදීනං අනුවත්තනියතාමත්තං ඉන්ද්රියානං ආධිපච්චට්ඨොති අයමෙව තෙසං විසෙසො. රූපසත්තක-ග්ගහණෙන චක්ඛාදීනි පඤ්ච, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයඤ්ච දස්සෙති. ජීවිතින්ද්රියං පන අරූපජීවිතින්ද්රියෙන සද්ධිං එකතො කත්වා ජීවිත-ග්ගහණෙන ගහිතං. එවඤ්හි ද්වාවීසති ඉන්ද්රියානි හොන්ති. ‘‘අනාදිමති සංසාරෙ අනඤ්ඤාතං අසච්ඡිකතං චතුසච්චධම්මං, නිබ්බානමෙව වා ඤස්සාමී’’ති පවත්තස්ස ඉන්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, පඨමමග්ගඤාණං. ආජානතො පඨමමග්ගෙන දිට්ඨමරියාදං අනතික්කමිත්වා ජානතො ඉන්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං, සොතාපත්තිඵලතො යාව අරහත්තමග්ගා ඡසු ඤාණං, අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු පරිනිට්ඨිතකිච්චස්ස ඉන්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, අරහත්තඵලඤාණං ¶ . පඨමං පරියායතො ඉන්ද්රියත්තං සන්ධාය රූපසත්තක-ග්ගහණෙන ගහෙත්වාපි පුන කථඤ්චි උපකාරකත්තාභාවතො ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං එත්ථ අග්ගහණං දස්සෙතුං ‘‘තෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තානි හි යෙභුය්යෙන ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තියමානානිපි පච්චයභාවතො නානුවත්තීයන්තීති වුත්තොවායමත්ථො.
ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන ¶ උපගන්ත්වා ආරම්මණනිජ්ඣානං ඣානපච්චයතා, සො ච විතක්කාදීනමෙව ආවෙණිකො සභාවොති ආහ ‘‘ඣානපච්චයො’’තිආදි. තෙ පන පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං, පවත්තෙ චිත්තජරූපානං, උභයත්ථ නාමධම්මානඤ්ච පච්චයාති දට්ඨබ්බං.
සුගතිතො, දුග්ගතිතො, කුසලතො, අකුසලතො වා නිය්යානට්ඨෙන සහජාතානං උපකාරකතා මග්ගපච්චයතා, සා ච සම්මාදිට්ඨාදීනන්ති ආහ ‘‘මග්ගපච්චයො’’තිආදි. සඞ්කප්ප-ග්ගහණෙන සම්මාසඞ්කප්පං, මිච්ඡාසඞ්කප්පඤ්ච දස්සෙති. එවං සෙසෙසුපි. මිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො හි අපායමග්ගඞ්ගා, මිච්ඡාසතිමිච්ඡාවාචාදයො චෙත්ථ තථාපවත්තචිත්තුප්පාදා, චෙතනා ච, අයම්පි ඣානපච්චයෙ වුත්තානමෙව පච්චයුප්පන්නානං පච්චයොති දට්ඨබ්බං.
පරමත්ථෙන භින්නානම්පි එකීභාවගතානං විය එකුප්පාදාදිභාවසඞ්ඛාතසම්පයොගලක්ඛණෙන උපකාරකතා සම්පයුත්තපච්චයතා, සා ච නාමධම්මානමෙව, න රූපධම්මානන්ති ආහ ‘‘සම්පයුත්තපච්චයො’’තිආදි.
අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධතාය යුත්තානම්පි සමානානං විප්පයුත්තභාවෙන විසංසට්ඨතාය නානත්තූපගමනෙන උපකාරකතා විප්පයුත්තපච්චයතා, සා ච වත්ථූනං, චිත්තචෙතසිකානමෙව වාති ආහ ‘‘විප්පයුත්තපච්චයො’’තිආදි. ඡ වත්ථූනි හි සත්තන්නං ¶ විඤ්ඤාණානං යථාරහං පටිසන්ධියං, පවත්තෙ, චිත්තචෙතසිකා පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං, පවත්තියං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච විප්පයුත්තපච්චයො. වත්ථුපුරෙජාතානීති ඉදං චක්ඛාදිවත්ථුවසෙනෙව වුත්තං, හදයවත්ථු පන පටිසන්ධියම්පි පච්චයභාවතො සහජාතම්පි ලබ්භති. වුත්තම්පි හෙතං අබ්යාකතපදස්ස සහජාතවිභඞ්ගෙ ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඛන්ධා කටත්තාරූපානං, ඛන්ධා වත්ථුස්ස, වත්ථු ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති. තථා පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකාති ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවසෙනෙව වුත්තං, ‘‘සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.434) පන සහජාතාපි ලබ්භන්ති. එවඤ්ච කත්වා වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘විප්පයුත්තපච්චයො සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතවසෙන තිවිධො’’ති. අයං පන රූපධම්මො සමානො රූපධම්මස්ස පච්චයො න හොති සම්පයොගාසඞ්කාය අභාවතො.
යෙසඤ්හි නාමානං චක්ඛාදීනං අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තානං විය පවත්ති, රූපානඤ්ච නාමසන්නිස්සයෙනෙව ¶ උප්පජ්ජමානානං සම්පයොගාසඞ්කා හොති, තෙසමෙව විප්පයුත්තපච්චයතා වුත්තා. රූපානං පන රූපෙහි සාසඞ්කා නත්ථි, වත්ථුසන්නිස්සයෙනෙව ච ජායන්තානං නාමානං විසයමත්තං ආරම්මණන්ති තෙනාපි තෙසං සම්පයොගාසඞ්කා නත්ථි. පච්චුප්පන්නසභාවෙන අත්ථිභාවෙන තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස උපත්ථම්භකත්තෙන උපකාරකතා අත්ථිපච්චයතා. සතිපි හි ජනකත්තෙ ඨිතියංයෙව සාතිසයො අත්ථිපච්චයානං බ්යාපාරොති උපත්ථම්භකතා තෙසං ගහිතා, තෙ ච රූපජීවිතින්ද්රියාදීනෙවාති ආහ ‘‘අත්ථිපච්චයො’’තිආදි. රූපජීවිතින්ද්රියඤ්හි කටත්තාරූපානං, කබළීකාරාහාරො ඉමස්ස කායස්ස ¶ , ආරම්මණපුරෙජාතානි චිත්තචෙතසිකානං නිස්සයපච්චයෙ වුත්තධම්මා, තත්ථෙව වුත්තපච්චයුප්පන්නඤ්ච අත්ථිපච්චයො. නිස්සයපච්චයෙ වුත්තධම්මාති ච වත්ථුරූපමහාභූතචිත්තචෙතසිකානං ධම්මසාමඤ්ඤෙනෙව ගහණං, න නිස්සයපච්චයභාවීනංයෙව. පච්ඡාජාතානම්පි චිත්තචෙතසිකානං පුරෙජාතස්ස කායස්ස පඤ්හාවාරෙ පච්චයභාවෙන නිද්දිට්ඨත්තා. එත්ථ ච අත්ථිභාවාභාවෙන අනුපකාරකානමෙව අත්ථිභාවෙන උපකාරකතාය අත්ථිපච්චයතාභාවතො නත්ථි නිබ්බානස්ස සබ්බදා භාවිනො අත්ථිපච්චයතා, උප්පාදාදියුත්තානං වා නත්ථිභාවොපකාරතාවිරුද්ධො උපකාරකභාවො අත්ථිපච්චයතාති න තස්ස තප්පච්චයත්තප්පසඞ්ගො.
නත්ථිපච්චයොතිආදීසු අනන්තරතාමත්තෙන, චිත්තනියාමකභාවෙන වා උපකාරකතා අනන්තරපච්චයතා. එකස්මිං ඵස්සාදිධම්මසමුදායෙ පවත්තමානෙ දුතියස්ස අභාවතො අත්තනො ඨිතියා ඔකාසමලභන්තානං අනන්තරං උප්පජ්ජමානකචිත්තචෙතසිකානං ඔකාසදානවසෙන උපකාරකතා නත්ථිපච්චයතා. අත්තනො සභාවාවිගමෙන අප්පවත්තමානානං විගතභාවෙන උපකාරකතා විගතපච්චයතා. අත්ථතො පන ද්වින්නම්පි අනන්තරපච්චයභාවීධම්මත්තා අවිසෙසො වුත්තො. සභාවතාමත්තෙන උපකාරකතා අත්ථිපච්චයතා, නිරොධානුපගමනවසෙන උපකාරකතා අවිගතපච්චයතාති පච්චයවිසෙසො තෙසං ධම්මාවිසෙසෙපි වෙදිතබ්බො. ධම්මානඤ්හි සමත්ථතාවිසෙසං සබ්බාකාරෙන ඤත්වා භගවතා චතුවීසතිපච්චයා දෙසිතාති භගවති සද්ධාය ‘‘එවං විසෙසා එතෙ ධම්මා’’ති සුතමයඤාණං උප්පාදෙත්වා චින්තාභාවනාමයඤාණෙහි තදභිසමයාය යොගො කරණීයො. අවිසෙසෙපි ධම්මසාමත්ථියස්ස තථා තථා විනෙතබ්බපුග්ගලානං වසෙන හෙට්ඨා වුත්තොපි පච්චයො පුන පකාරන්තරෙන වුච්චති යථා අහෙතුකදුකං වත්වාපි හෙතුවිප්පයුත්තදුකං වියාති දට්ඨබ්බං.
යස්මා ¶ මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, උපාදාරූපානඤ්ච සහජාතපච්චයා, මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයපච්චයා, උපාදාරූපානං නිස්සයපච්චයාව, කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ¶ ආහාරපච්චයො, මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, උපාදාරූපානඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානඤ්ච අත්ථිඅවිගතඉන්ද්රියපච්චයා, තස්මා වුත්තං ‘‘රූපං රූපස්ස…පෙ… සත්තධා පච්චයො හොතී’’ති.
රූපං අරූපස්සාතිආදීසුපි හෙට්ඨා වුත්තපච්චයුප්පන්නධම්මෙ සුට්ඨු උපලක්ඛෙත්වා පච්චයො යොජෙතබ්බො. රූපං රූපාරූපස්සාති නත්ථීති ඉදං සහජාතපච්චයභූතම්පි රූපං රූපාරූපද්වයස්ස පච්චයභාවෙන අනාගතන්ති කත්වා වුත්තං.
සබ්බෙසං පච්චයානං ආරම්මණපච්චයෙ උපනිස්සයපච්චයෙ, සහජාතනානක්ඛණිකචෙතනාය කම්මපච්චයෙ, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාදිභෙදස්ස අත්ථිපච්චයෙ ච සමොධානතො සබ්බෙපි පච්චයා සඞ්ඛෙපතො චතුබ්බිධායෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බෙ පනිමෙ’’තිආදි.
ඉති අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම
අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනාය
පච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිගමනකථාවණ්ණනා
1400-2. සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතගතිතාය සුන්දරා මති ඉමස්සාති සුමති, තස්ස සුමතිස්ස භගවතො මතිවිචාරං ඤාණචාරං බොධෙතීති සුමතිමතිවිචාරබොධනො. විරුද්ධා මති යෙසං තෙ විමතිනො, විරුද්ධා මතීති ච විරුද්ධදස්සනන්ති අත්ථො. තෙසං විමොහං විනාසෙතීති ¶ විමතිවිමොහවිනාසනො. යතො යස්මා නාමතො සුමතිනා භික්ඛුනා මානතො බහුමානෙන ආයාචිතසම්මානතො ආයාචිතො හුත්වා සම්මා අවනතො සදායෙව මතො අයං, තතො තස්මා මයා රචිතො අභිධම්මාවතාරො. තථා හි භාවනා සාධූනං සම්භාවනා හිතවිභාවනා හිතප්පකාසනතො සදා තොසදාති යොජනා.
1403-14. අයුත්තං ¶ වා විරුද්ධං වාති එත්ථ ‘‘අට්ඨකථාය විමුඛභූතං අයුත්තං නාම, පාළියා විමුඛභූතං විරුද්ධ’’න්ති වදන්ති. බ්යප්පථානන්ති ච වාචනාමග්ගානන්ති අත්ථො. තිවිධාති එකො බ්යප්පථො සද්දසම්පන්නො, න අත්ථසම්පන්නො, එකො අත්ථසම්පන්නො, න සද්දසම්පන්නො, එකො උභයසම්පන්නොති තිප්පකාරාති අත්ථො. හිතමෙව අත්ථොති හිතත්ථො, තං අත්තනො කාමෙතීති හිතත්ථකාමො. අසංකිණ්ණකුලාකුලෙහි අසම්භින්නකුලෙහි සංකිණ්ණෙ. කෙලාසොයෙව සිඛරොති කෙලාසසිඛරො, සො හි හිමවතො චතුරාසීතියා කූටසහස්සානං පාමොක්ඛො රජතමයො මහාසිඛරො. තදාකාරෙහි සබ්බසෙතෙහි පාසාදෙහි පටිමණ්ඩිතත්තා කෙලාස…පෙ… මණ්ඩිතො. කණ්හදාසෙනාති එවංනාමකෙන උපාසකෙන. පාචීනපාසාදෙති පාචීනදිසාභාගසන්නිස්සිතෙ පාසාදෙ. අයන්ති අයමභිධම්මාවතාරො.
නිට්ඨිතායං අභිධම්මත්ථවිකාසිනී නාම
අභිධම්මාවතාරසංවණ්ණනා.
නිගමනකථා
රම්මෙ ¶ පුලත්ථිනගරෙ නගරාධිරාජෙ,
රඤ්ඤා පරක්කමභුජෙන මහාභුජෙන;
කාරාපිතෙ වසති ජෙතවනෙ විහාරෙ,
යො රම්මහම්මියවරූපවනාභිරාමෙ.
සම්පන්නසීලදමසංයමතොසිතෙහි,
සම්මානිතො වසිගණෙහි ගුණාකරෙහි;
පත්තො මුනින්දවචනාදිසු නෙකගන්ථ-
ජාතෙසු චාචරියතං මහිතං විදූහි.
ඤාණානුභාවමිහ ¶ යස්ස ච සූචයන්තී,
සංවණ්ණනා ච විනයට්ඨකථාදිකානං;
සාරත්ථදීපනිමුඛා මධුරත්ථසාර-
සන්දීපනෙන සුජනං පරිතොසයන්තී.
තස්සානුකම්පමවලම්බිය සාරිපුත්ත-
ත්ථෙරස්ස ථාමගතසාරගුණාකරස්ස;
යො සාසනෙ ජිනවරස්ස රතිං උළාරං,
පප්පොති නන්දිපරිවෙණනිවාසවාසී.
ස සාධයං සොතුහිතං අනප්පකං,
සුමඞ්ගලොදීරිතනාමවිස්සුතො;
අකාභිධම්මත්ථවිකාසිනිං ඉමං,
පකාසයන්තිං මධුරත්ථසම්පදන්ති.
අභිධම්මාවතාරටීකා සමත්තා.