📜
6. ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො
ආරම්මණවිභාගවණ්ණනා
එතෙසං පන චිත්තානං, ආරම්මණමිතො පරං;
දස්සයිස්සාමහං තෙන, විනා නත්ථි හි සම්භවො.
ඉතො පරං ඉතො පරිච්ඡෙදතො පරං අහං එතෙසං පන චිත්තානං ආරම්මණං දස්සයිස්සාමි. හි කස්මා? තෙන විනා තං ආරම්මණං වජ්ජෙත්වා චිත්තානං සම්භවො නත්ථි යස්මා කාරණා, තස්මා කාරණා දස්සයිස්සාමි.
රූපං ¶ සද්දං ගන්ධං රසං, ඵොට්ඨබ්බං ධම්මමෙව ච;
ඡධා ආරම්මණං ආහු, ඡළාරම්මණකොවිදා.
ඡළාරම්මණෙසු ඡෙකා පණ්ඩිතා ආරම්මණං ඡධා ඡප්පකාරං ආහු කථෙසුං.
293. තත්ථ භූතෙ උපාදාය. තත්ථ තෙසු ආරම්මණෙසු භූතෙ උපාදාය භූතෙ පටිච්ච වණ්ණො චතුසමුට්ඨිතො ¶ කම්මචිත්තඋතුආහාරසඞ්ඛාතෙහි චතූහි පච්චයෙහි සමුට්ඨිතො නිබ්බත්තො නිදස්සනෙන සහ පවත්තො පටිඝෙන සහ පවත්තො රූපාරම්මණසඤ්ඤිතො.
294. දුවිධොපි සමුද්දිට්ඨො, සද්දො චිත්තොතුසම්භවො සද්දො දුවිධොපි මුනිනා සමුද්දිට්ඨො චිත්තොතුසම්භවො, සවිඤ්ඤාණකසද්දොව චිත්තසමුට්ඨිතො හොති. කථං? වචීභෙදකචිත්තෙන භූතාය ජාතාය භූමියා පථවීධාතුයා විකාරතා පථවීලක්ඛණභාවතො අතිථද්ධලක්ඛණතා විකාරතා නාම. සා වචීවිඤ්ඤත්ති විඤ්ඤායතීති විඤ්ඤත්තියා උපාදිණ්ණඝට්ටනස්ස කම්මජපථවීධාතුයා ඝට්ටනස්ස කාරණං චිත්තජපථවීධාතුයා කම්මජපථවීධාතුයා ඝට්ටනඤ්ච සද්දො ච අපුබ්බං අචරිමං හොති.
295. අවිඤ්ඤාණකසද්දො යො සො අවිඤ්ඤාණකසද්දො උතුසමුට්ඨිතො හොති. අයං දුවිධොපි සද්දො සද්දාරම්මණතං ගතො සද්දාරම්මණභාවං පත්තො.
296. ධරීයතීති ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො ජනෙහි ධරීයතෙති ගන්ධො. ගමු සප්ප ගතිම්හි, ධර ධාරණෙ. සූචනතො අත්තනො සාධාරණස්ස පුප්ඵාදිනො වත්ථුස්ස පකාසනතොපි වා ගන්ධො නාම. ගන්ධ සූචනෙ. අයං ගන්ධො චතූහි සමුට්ඨානං එතස්සාති චතුසමුට්ඨානො. ගන්ධාරම්මණසම්මතො.
297. රසමානා ¶ රසන්තීති, රසොති පරිකිත්තිතො ජනා රසමානා යං ධම්මජාතං රසන්ති අනුභවන්ති, ඉති යස්මා කාරණා, තස්මා කාරණා රසො ඉති රසො නාම පණ්ඩිතෙහි පරිකිත්තිතො, සො රසො චතුසම්භූතො රසාරම්මණනාමකො.
298. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං යං ධම්මජාතං ජනෙහි ඵුසීයතීති තස්මා ඵොට්ඨබ්බං, පථවීතෙජවායවො. තං ඵොට්ඨබ්බං චතුසම්භූතං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං මතං.
299. සබ්බං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, හිත්වා රූපාදිපඤ්චකං රූපාදිපඤ්චකං හිත්වා සබ්බං නාමඤ්ච චිත්තචෙතසිකනිබ්බානනාමඤ්ච රූපඤ්ච පඤ්චපසාදසුඛුමරූපඤ්ච ලක්ඛණානි ච අනිච්චදුක්ඛඅනත්තලක්ඛණානි ච පඤ්ඤත්ති ච ධම්මාරම්මණසඤ්ඤිතං.
300. ඡාරම්මණානි ¶ ලබ්භන්ති, කාමාවචරභූමියං කාමාවචරභූමියං ඡාරම්මණානි ලබ්භන්ති. තීණි රූපාවචරෙ රූපසද්දධම්මාරම්මණවසෙන ලබ්භන්ති. අරූපෙ පන එකෙකං ධම්මාරම්මණං ලබ්භති.
301-3. ඛණවත්ථුපරිත්තත්තා, ආපාථං න වජන්ති යෙ යෙ රූපාදයො පඤ්ච විසයා ඛණවත්ථුපරිත්තත්තා පඤ්චාරම්මණානං ඛණස්ස පරිත්තත්තා මන්දත්තා තෙසං අප්පායුකත්තා වත්ථුපරිත්තත්තා පඤ්චාරම්මණානං අතිඛුද්දකවත්ථුකත්තා ආපාථං පඤ්චද්වාරෙසු පාකටභාවං න වජන්ති, පඤ්චපසාදෙසු ඝට්ටනකිච්චං න සාධෙන්ති, තෙ රූපාදයො පඤ්ච විසයා ධම්මාරම්මණං හොන්ති. ඉති යෙසං එකච්චානං ආචරියානං මතං හොති. කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. තෙ පටික්ඛිපිතබ්බාව තෙ එවං වාදිනො එකච්චෙ ආචරියා පටික්ඛිපිතබ්බා, මයා පටිසෙධිතබ්බා. කස්මා? චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභූතං සද්දං න පටිඅනුභොති, සොතවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභූතං ¶ රූපං න පටිඅනුභොති. ඉති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරං නෙව පච්චනුභොන්තානං තෙසං පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං විඤ්ඤාණානං තඤ්ච ගොචරං මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතං ජවනං පන පච්චනුභොති. ඉති වචනස්ස භගවතා වුත්තත්තා පටික්ඛිපිතබ්බා. රූපාදයො පන විසයා රූපාදිපඤ්චාරම්මණානි එව හොන්ති.
304-6. දිබ්බචක්ඛාදිඤාණානං, රූපාදීනෙව ගොචරා තානි රූපාදීනි එව ගොචරා දිබ්බචක්ඛාදිඤාණානං අනාපාථගතානං එව පාකටභාවං අප්පත්තානෙව. ඉතිපි වචනං වුත්තං න යුජ්ජති. යං ධම්මජාතං රූපාරම්මණං භවන්තං, තං ධම්මජාතං කථං කෙන පකාරෙන ධම්මාරම්මණං භවෙය්ය? එවං සති රූපාරම්මණස්ස ධම්මාරම්මණත්තෙ සති එතෙසං රූපාරම්මණධම්මාරම්මණානං නියමොපි කථං භවෙ කෙන පකාරෙන භවෙය්ය? සබ්බං ආරම්මණං එතං එතං සබ්බං ආරම්මණං ඡබ්බිධං ඡප්පකාරං භගවතා සමුදීරිතං. තං පරිත්තත්තිකාදීනං වසෙන බහුප්පකාරෙහි මතං.
307. සබ්බො කාමවිපාකො ච සබ්බො තෙවීසතිකාමවිපාකො ච ක්රියාහෙතුද්වයම්පි ච මනොධාතුහසිතුප්පාදවසෙන කිරියාහෙතුද්වයම්පි චාති පඤ්චවීසති චිත්තුප්පාදා එකන්තපරිත්තාරම්මණා එකන්තකාමාවචරාරම්මණා සියුං භවෙය්යුං.
308-10. ඉට්ඨාදිභෙදා පඤ්චෙව, රූපසද්දාදයො පන ද්විපඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං පටිපාටියා අනුක්කමෙන ගොචරා හොන්ති. රූපාදිපඤ්චකං සබ්බං, මනොධාතුත්තයස්ස තු මනොධාතුත්තයස්ස පන සබ්බං ¶ රූපාදිපඤ්චකං ආරම්මණං හොති, එතෙසං තෙරසන්නං පන චිත්තානං රූපක්ඛන්ධොව ගොචරො ආරම්මණං හොති. නාරූපං නාමං ආරම්මණං න කරොන්ති. න ච පඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤත්තිං ආරම්මණං න කරොන්ති. නාතීතං අතීතං ආරම්මණං න කරොන්ති ¶ . න චනාගතං අනාගතං ආරම්මණං න කරොන්ති එව. හි සච්චං වත්තමානො ගොචරො එතෙසං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානං, මනොධාතුත්තයස්ස චාති තෙරසන්නං චිත්තානං තං ආරම්මණං වත්තමානං එව පච්චුප්පන්නං එව.
311. තෙරසෙතානි චිත්තානි, ජායන්තෙ කාමධාතුයං එතානි තෙරස චිත්තානි කාමධාතුයං ජායන්ති, රූපාවචරෙ පුඤ්ඤජානි චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනානි, කිරියාමනොධාතු චාති චත්තාරි චිත්තානි ජායන්ති. අරූපිසු අරූපභූමීසු නෙව කිඤ්චිපි එකම්පි චිත්තං නෙව ජායති.
312-3. මහාපාකානමට්ඨන්නං අට්ඨන්නං මහාවිපාකානං පවත්තියං ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණකිච්චානං රූපාදිඡපරිත්තානි ගොචරා. සන්තීරණත්තයස්සපි පවත්තියං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණත්තයකිච්චස්ස, ඡද්වාරෙසු තදාලම්බණකිච්චස්ස ච රූපාදිඡපරිත්තානි ගොචරා. රූපාදයො පරිත්තා ඡ, හසිතුප්පාදගොචරා හසිතුප්පාදස්ස රූපාදයො ඡ පරිත්තා ගොචරා හොන්ති. පඤ්චද්වාරෙ පටුප්පන්නා පඤ්චසු ද්වාරෙසු යෙ ගොචරා පච්චුප්පන්නා, මනොද්වාරෙ තිකාලිකා යෙ ගොචරා තිකාලිකා තීසු කාලෙසු නියුත්තා.
314-5. දුතියාරුප්පචිත්තඤ්ච, චතුත්ථාරුප්පමානසං කුසලවිපාකකිරියාවසෙන ඡබ්බිධං චිත්තං මහග්ගතගොචරං නියතං නියතාරම්මණං හොති, තං ඡබ්බිධං චිත්තං මහග්ගතගොචරං පුබ්බෙ අත්තනා අධිගතආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනකුසලාරම්මණං, තෙසු ද්වෙ දුතියචතුත්ථාරුප්පපාකා ‘‘යස්ස යස්ස කුසලඣානස්ස යං යං ආරම්මණං ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ පටිසන්ධි හොතී’’ති වචනතො සකසකකුසලස්ස ආරම්මණං එව තෙසං විපාකානං ආරම්මණං හොති. නිබ්බානාරම්මණත්තා හි, එකන්තෙන අනඤ්ඤතො අට්ඨානාසවචිත්තානං අප්පමාණොව නිබ්බානං එව ගොචරං ආරම්මණං හොති ¶ . හි කස්මා කාරණා? නිබ්බානාරම්මණත්තා, න අඤ්ඤතො ආරම්මණතො.
316-320. චත්තාරො ඤාණහීනා ච, කාමාවචරපුඤ්ඤතො කාමාවචරකුසලවසෙන චත්තාරො ඤාණහීනා ච ක්රියතො කිරියවසෙන චත්තාරො ඤාණහීනා ච ද්වාදසාකුසලානි ච තෙ පරිත්තාරම්මණා චෙව මහග්ගතගොචරා ච, තෙ න වත්තබ්බා ච හොන්ති. කස්මා? පඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා ¶ . චත්තාරො ඤාණසංයුත්තා, පුඤ්ඤතො කුසලවසෙන චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තා, ක්රියතො කිරියවසෙන චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තා ච තථා අභිඤ්ඤාද්වයඤ්ච කිරියාවොට්ඨබ්බනම්පි ච එකාදසන්නං එතෙසං චිත්තානං ගොචරො පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණවසෙන තිවිධො හොති. ඉමෙ එකාදස න වත්තබ්බාපි හොන්ති. කස්මා? පඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා. යානි වුත්තාවසෙසානි වුත්තතො චිත්තතො සෙසානි යානි චිත්තානි, තානි න වත්තබ්බාරම්මණානීති විභාවිනා විඤ්ඤෙය්යානි.
පරිත්තාරම්මණත්තිකං සමත්තං.
දුතියාරුප්පචිත්තඤ්ච, චතුත්ථාරුප්පමානසං;
ඡබ්බිධං පන එකන්තඅතීතාරම්මණං සියා.
322-6. විඤ්ඤාණානං ද්විපඤ්චන්නං ද්වින්නං පඤ්චවිඤ්ඤාණානං, මනොධාතුත්තයස්ස ච තෙරසන්නං චිත්තානං ගොචරා රූපාදයො පඤ්ච ධම්මා පච්චුප්පන්නාව, අට්ඨ කාමමහාවිපාකා තදාරම්මණකිච්චවසෙන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නගොචරා, චුතිකිච්චවසෙන අතීතාරම්මණා, පටිසන්ධිභවඞ්ගකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණා. සොමනස්සසන්තීරණං සන්තීරණකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණං. තදාරම්මණකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නානාගතාතීතාරම්මණං. සෙසසන්තීරණද්වයං සන්තීරණකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණං ¶ , තදාරම්මණකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නානාගතාතීතාරම්මණං, චුතිකිච්චවසෙන අතීතාරම්මණං, පටිසන්ධිභවඞ්ගකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණං. හසිතුප්පාදචිත්තං ජවනකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාතීතානාගතගොචරං. ඉති එතෙ ද්වාදස මානසා පන සියාතීතාරම්මණා අතීතාරම්මණා සියුං. පච්චුප්පන්නානාගතගොචරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා අනාගතාරම්මණා සියුං. කාමෙ වීසති කුසලාකුසලා ක්රියතො කිරියවසෙන කාමෙ නව මානසා, වොට්ඨබ්බං වොට්ඨබ්බනකිච්චවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණං, ආවජ්ජනකිච්චවසෙන තිකාලාරම්මණං. මහාකිරියමානසා ජවනකිච්චවසෙන තිකාලාරම්මණා, සන්තෙ පඤ්ඤත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණා. ද්වෙ අභිඤ්ඤාමානසාපි අභිඤ්ඤාකිච්චවසෙන අතීතාදිගොචරා සියුං. ඉමෙ මානසා පඤ්ඤත්තිකාලෙපි සන්තෙ නවත්තබ්බා භවන්ති. රූපාරූපභවෙසු මයා වුත්තතො සෙසානි සබ්බානි චිත්තානි අතීතාරම්මණාදිනා අතීතාරම්මණාදිවසෙන පණ්ඩිතෙන න වත්තබ්බානි න කථිතබ්බානි හොන්ති එව, පඤ්ඤත්තාරම්මණානි එව හොන්තීති අත්ථො.
327. කාමතො ¶ ච ක්රියා පඤ්ච කාමාවචරවසෙන පඤ්ච කිරියා, රූපතො රූපාවචරවසෙන පඤ්චමී ක්රියා අභිඤ්ඤාචිත්තං, එතෙසං ඡන්නං චිත්තානං නත්ථි කිඤ්චි එකම්පි අගොචරං අනාරම්මණං, සබ්බාරම්මණන්ති අත්ථො. ‘‘පඤ්චමී ක්රියා’’ති වචනං අභිඤ්ඤාචිත්තවසෙන වුත්තං. සුද්ධඣානස්ස පඤ්චමරූපකිරියස්ස පඤ්ඤත්තාරම්මණං එවාති වෙදිතබ්බං.
328. නිබ්බානඤ්ච චතුබ්බිධං ඵලං, මග්ගං රූපඤ්ච අරූපං චිත්තචෙතසිකසඞ්ඛාතං නාමඤ්ච ගොචරං කාතුං යානි චිත්තානි සක්කොන්ති, තානි චිත්තානි මෙ වද, ආචරිය, තානි මය්හං කථෙහි.
329-30. චත්තාරො ඤාණසංයුත්තා, පුඤ්ඤතො පුඤ්ඤවසෙන චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තා, ක්රියතො තථා කිරියවසෙන ¶ චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තා, ද්වෙ අභිඤ්ඤාමානසා, කිරියාවොට්ඨබ්බනම්පි චාති එකාදස චිත්තානි නිබ්බානඤ්ච ඵලඤ්ච මග්ගඤ්ච රූපඤ්ච අරූපං නාමඤ්ච ගොචරං කාතුං සක්කොන්ති.
331-4. චිත්තෙසු පන සබ්බෙසු යානි චිත්තානි අරහත්තඵලං අරහත්තමග්ගං ගොචරං කාතුං සක්කොන්ති, තානි කති චිත්තානි මෙ වද තානි මය්හං ත්වං කථෙහි. සබ්බෙසු පන චිත්තෙසු, ඡ ච චිත්තානි මෙ සුණ, භො භද්දමුඛ, ත්වං මය්හං වචනං සුණොහි, සබ්බෙසු පන චිත්තෙසු ඡ චිත්තානි අරහත්තඵලං අරහත්තමග්ගං ගොචරං කාතුං සක්කොන්ති. චත්තාරො ඤාණසංයුත්තා, කිරියා ච වොට්ඨබ්බනම්පි ච කිරියාභිඤ්ඤාමනො චාති ඡ ච චිත්තානි ගොචරං කාතුං සක්කොන්ති. පුඤ්ඤතො පුඤ්ඤවසෙන චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තා, පුඤ්ඤතො පුඤ්ඤවසෙන අභිඤ්ඤාචිත්තඤ්ච අරහත්තඵලං මග්ගං ගොචරං කාතුං න සක්කොන්ති.
335-8. අරහතො ඛීණාසවස්ස මග්ගචිත්තං ඵලමානසං වා පුථුජ්ජනා වා සෙක්ඛා වා විජානිතුං න සක්කොන්ති. කස්මා කාරණා? පුථුජ්ජනො සොතාපන්නස්ස මානසං න ජානාති, සොතාපන්නො සකදාගාමිස්ස මානසං න ජානාති, සකදාගාමී අනාගාමිස්ස මානසං න ජානාති, අනාගාමී අරහන්තස්ස මානසං න ජානාති. හෙට්ඨිමො හෙට්ඨිමො පුග්ගලො උපරූපරි ඨිතස්ස පුග්ගලස්ස මානසං නෙව ජානාති, උපරූපරි ඨිතො පුග්ගලොපි හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්ස පුග්ගලස්ස මානසං ජානාති.
339-342. යො ¶ ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණං හොති, තං ආරම්මණං එකං එකං උද්ධරිත්වා ඉතො පරං පවක්ඛාමි. කුසලාරම්මණං කාමෙ කාමෙ අට්ඨවිධං කුසලං අට්ඨවිධස්ස කාමාවචරකුසලස්ස ආරම්මණං හොති. කථං ¶ ? පුබ්බෙව කතං අට්ඨවිධං මහාකුසලං පච්ඡා සොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තචිත්තද්වයෙන වා සොමනස්සසහගතඤාණවිප්පයුත්තචිත්තද්වයෙන වා උපෙක්ඛාසහගතඤාණසම්පයුත්තද්වයෙන වා උපෙක්ඛාසහගතඤාණවිප්පයුත්තද්වයෙන වා අනුස්සරණකආලාදීසු තස්ස අට්ඨවිධස්ස කුසලස්ස ජවනකිච්චවසෙන ආරම්මණං හොති, විප්පටිසාරකාලාදීසු ද්වාදසවිධස්ස අකුසලස්ස ආරම්මණං හොති, කුසලස්ස අභිඤ්ඤාමානසස්ස ච කිරියස්ස අභිඤ්ඤාමානසස්ස ච ආරම්මණං හොති, එකාදසවිධස්ස කාමාවචරවිපාකස්ස තදාරම්මණවසෙන ආරම්මණං හොති. තථා කාමක්රියස්සාති ජවනකිච්චවසෙන හසනස්ස ආවජ්ජනකිච්චවසෙන වොට්ඨබ්බනස්ස ජවනකිච්චවසෙන මහාකිරියස්ස ආරම්මණං හොති, එතෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං සියා භවෙය්ය. රූපාවචරපුඤ්ඤානි පඤ්ච තතො ඡරාසිතො කාමවිපාකං වජ්ජෙත්වා පඤ්චන්නං රාසීනං ආරම්මණානි හොන්ති. තදා ලොභමූලමොහමූලවසෙන අත්තනා පටිලද්ධඣානානං අනුස්සරණකාලෙ තස්ස දසවිධස්ස අකුසලස්ස ආරම්මණං හොති, තිහෙතුකපටිසන්ධිනො සත්තස්ස ඣානතො පරිහීනස්ස ඣානං පච්චවෙක්ඛතො ඣානාරම්මණං දොමනස්සයුත්තං හොති, තදා තස්ස පටිඝද්වයස්ස ආරම්මණං හොති. කාමක්රියස්සාති එකන්තපරිත්තාරම්මණානි කිරියාමනොධාතුහසනානි වජ්ජෙත්වා ආවජ්ජනකිච්චවසෙන වොට්ඨබ්බනස්ස, ජවනකිච්චවසෙන මහාකිරියස්ස ච ආරම්මණං හොති.
343. ආරුප්පකුසලඤ්චාපි, තෙභූමකුසලස්ස ච මහාකුසලස්ස ච අභිඤ්ඤාකිච්චවසෙන පඤ්චමරූපකුසලස්ස ච දුතියචතුත්ථඅරූපකුසලස්ස ච තෙභූමකක්රියස්සාපි වොට්ඨබ්බනස්ස මහාකිරියස්ස ච අභිඤ්ඤාකිච්චවසෙන පඤ්චමරූපකිරියස්ස ච දුතියචතුත්ථාරුප්පකිරියස්ස ච ආරම්මණං හොති, දුතියාරුප්පකිරියස්ස ච පඨමාරුප්පකිරියාය ආරම්මණෙන ¶ භවිතබ්බං, චතුත්ථාරුප්පකිරියස්ස ච තතියාරුප්පකිරියාය ආරම්මණෙන භවිතබ්බං, එවඤ්ච සති කථං පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පකිරියස්ස ආරම්මණං හොති, තතියාරුප්පකුසලඤ්ච චතුත්ථාරුප්පකිරියස්ස ආරම්මණං හොතීති චෙ වත්තබ්බං, යදා පුථුජ්ජනයොගී වා සෙක්ඛො වා යොගී රූපසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨහිත්වා ආකාසානඤ්චායතනසඞ්ඛාතං පඨමාරුප්පසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වීතරාගො හුත්වා අත්තනා අධිගතා සමාපත්තියො ගහෙත්වා පුථුජ්ජනසෙක්ඛකාලෙ අත්තනා අනධිගතං දුතියං අරූපසමාපත්තිං සමාපජ්ජි, තදා ඛීණාසවකාලෙ ¶ සමාපජ්ජිතං දුතියං අරූපකිරියං පඨමාරුප්පකුසලං ආරම්මණං කරොති, එවං පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පකිරියස්ස ආරම්මණං හොති.
යදා යොගී රූපසමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨහිත්වා පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පකුසලං තතියාරුප්පකුසලඤ්ච සමාපජ්ජිත්වා ඛීණාසවො හුත්වා අත්තනා අධිගතා සමාපත්තියො ගහෙත්වා අත්තනා අනධිගතං චතුත්ථං අරූපසමාපත්තිං සමාපජ්ජි, තදා චතුත්ථාරුප්පකිරියා තතියාරුප්පකුසලං ආරම්මණං කරොති, එවං චතුත්ථාරුප්පකිරියස්ස තතියාරුප්පකුසලං ආරම්මණං හොති, පච්ඡා ඛීණාසවකාලෙ සමාපජ්ජිතා රූපාරූපසමාපත්තියො හොන්ති. යථා හොති, තථා එව අකුසලස්සපි ආරම්මණං හොති.
344-7. අරූපාවචරපාකානන්ති ජාතිනිද්ධාරණං, චතුත්ථදුතියානං අරූපපාකානම්පි ආරම්මණං හොති, ‘‘චතුත්ථදුතියාන’’න්ති වත්තබ්බෙ තියානං-සද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘චතුත්ථදූ’’ති වුත්තං, තදා ද්වින්නං අරූපපාකානං පඨමාරුප්පතතියාරුප්පජවනානි ආරම්මණානි හොන්ති, ‘‘යස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස යං ආරම්මණං ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ පටිසන්ධි හොතී’’ති වචනතො සකසකකුසලානං ආරම්මණභූතානි ¶ ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනානි තෙසං දුතියචතුත්ථාරුප්පපාකානං ආරම්මණානි හොන්ති, එවං අරූපකුසලං ඉමෙසං අට්ඨරාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති. අපරියාපන්නපුඤ්ඤම්පි චතුබ්බිධලොකුත්තරකුසලම්පි කාමාවචරතො කාමාවචරවසෙන කුසලස්ස ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලස්ස ච ක්රියස්ස වොට්ඨබ්බනස්ස, ඤාණසම්පයුත්තතො කිරියස්ස ච රූපතො රූපාවචරවසෙන පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස ච පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස චාති චතුන්නං රාසීනං ආරම්මණං සදා හොති, අයමෙත්ථ අධිප්පායො – සෙක්ඛානං ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලස්ස, වොට්ඨබ්බනස්ස, පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස ච තිවිධං ලොකුත්තරපුඤ්ඤං ආරම්මණං හොති. ඛීණාසවස්ස වොට්ඨබ්බනස්ස, ඤාණසම්පයුත්තමහාකිරියස්ස, පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස ච අරහත්තපුඤ්ඤං ආරම්මණං හොති. යථා තථා එව සබ්බං අකුසලං කාමාවචරතො කාමාවචරවසෙන කුසලස්ස මහාකුසලස්ස, ක්රියස්ස හසනවොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස ච රූපාවචරතො පන රූපාවචරවසෙන පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස, පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස ච ආරම්මණං හොති, යථා තථා එව සබ්බස්ස අකුසලස්ස ච කාමාවචරවිපාකානං තදාරම්මණකිච්චවසෙන එකාදසන්නඤ්චාති ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං භගවතා ඊරිතං.
348-352. විපාකාරම්මණං ¶ කාමෙ සබ්බං විපාකාරම්මණං කාමාවචරතොපි කාමාවචරවසෙනපි කුසලස්ස මහාකුසලස්ස, ක්රියස්ස හසනවොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස ච රූපාවචරතො චෙව රූපාවචරවසෙන ච එව පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස, පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස ච කාමාවචරපාකානං කාමාවචරවිපාකානං එකාදසන්නඤ්ච තථෙව අකුසලස්ස ච ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං හොති. රූපෙ විපාකාරම්මණං කාමාවචරතොපි ච කාමාවචරවසෙනපි ච කුසලස්ස මහාකුසලස්ස ¶ , ක්රියස්ස ච වොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස ච රූපාවචරතො චෙව රූපාවචරවසෙන ච එව කුසලස්ස ච අපුඤ්ඤස්ස චාති පඤ්චන්නං රාසීනං ගොචරො හොති, අරූපාවචරපාකෙසු අයං නයො භගවතා මතො. වට්ටෙ න පරියාපන්නා නප්පවිට්ඨාති අපරියාපන්නා, තෙසං පුග්ගලානං පාකාපි කාමතො කාමාවචරවසෙන කුසලස්ස ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලස්ස, ක්රියස්ස ච වොට්ඨබ්බනඤාණසම්පයුත්තමහාකිරියස්ස ච රූපතොපි රූපාවචරවසෙනපි කුසලස්ස පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස, ක්රියස්ස ච පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස ච එවං ආරම්මණං හොතීති. එත්ථායමධිප්පායො අපරියාපන්නපුඤ්ඤෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
353-6. කාමෙ ඉදං සබ්බකිරියචිත්තං කාමාවචරතොපි ච කාමාවචරවසෙනපි ච කුසලස්ස මහාකුසලස්ස, ක්රියස්ස ච හසනවොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස ච රූපාවචරතො චෙව රූපාවචරවසෙන ච එව කුසලස්ස පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස, ක්රියස්ස ච පඤ්චමස්ස රූපකිරියස්ස ච එකාදසකාමාවචරපාකස්ස ච තථෙව අකුසලස්ස ච එතෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණං හොති. යං ක්රියාමානසං රූපෙ රූපාවචරෙ යං කිරියාමානසං, කාමපාකං තතො විනා තතො රාසිතො කාමපාකං විනා වජ්ජෙත්වා පඤ්චන්නං පන රාසීනං ආරම්මණං හොති. කාමාවචරතො කාමාවචරවසෙන කිරියස්ස වොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස ආරම්මණං හොති, හසනං එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා රූපකිරියං ආරම්මණං න කරොති. ක්රියාචිත්තං පනාරුප්පෙ අරූපකිරියාචිත්තං පන තෙසං පඤ්චන්නං එව ච රාසීනං ආරුප්පක්රියස්සාපි පඨමාරුප්පකිරියං දුතියාරුප්පකිරියස්ස ආරම්මණං හොති, තතියාරුප්පකිරියං චතුත්ථාරුප්පකිරියස්ස ආරම්මණං හොති. ඉති ඡන්නං රාසීනං ගොචරො හොතියෙව.
රූපං ¶ චතුසමුට්ඨානං, රූපාරම්මණසඤ්ඤිතං;
කාමාවචරපුඤ්ඤස්ස, තථෙව කුසලස්ස ච;
අභිඤ්ඤාද්වයචිත්තස්ස, කාමපාකක්රියස්ස ච.
ද්විචක්ඛුවිඤ්ඤාණමනොධාතුද්වයසන්තීරණත්තයමහාපාකස්ස ¶ ච කාමකිරියස්ස චාති එකාදසවිධස්ස කාමකිරියස්ස ච ඡන්නං එතෙසං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති.
359-360. නිබ්බානාරම්මණං කාමරූපාවචරතො කාමරූපාවචරවසෙන සෙක්ඛානං ඤාණසම්පයුත්තමහාකුසලස්ස, රූපාවචරවසෙන පඤ්චමස්ස රූපකුසලස්ස ච කාමරූපකිරියස්ස ච ඛීණාසවානං වොට්ඨබ්බනඤාණසම්පයුත්තමහාකිරියස්ස ච පඤ්චමරූපකිරියස්ස ච උභයස්සාපි චිත්තස්ස ආරම්මණං හොති. අපරියාපන්නතො චෙව ලොකුත්තරවසෙන ච එව ඵලස්ස, කුසලස්ස ච එතෙසං ඡන්නං රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති.
361-2. නානප්පකාරකං සබ්බං, පඤ්ඤත්තාරම්මණං පන තෙභූමකස්ස පුඤ්ඤස්ස මහාකුසලස්ස, සුද්ධඣානස්ස පඤ්චවිධස්ස රූපකුසලස්ස, පඨමාරුප්පතතියාරුප්පකුසලස්ස ච තථෙව අකුසලස්ස ච රූපාරූපවිපාකස්ස සබ්බස්ස රූපවිපාකස්ස, පඨමාරුප්පතතියාරුප්පවිපාකස්ස ච තෙභූමකක්රියස්ස ච හසනවොට්ඨබ්බනමහාකිරියස්ස සබ්බස්ස රූපකිරියස්ස, පඨමාරුප්පතතියාරුප්පකිරියස්ස චාති නවන්නං පන රාසීනං ආරම්මණපච්චයො හොති.
363-4. රූපාරම්මණිකා ද්වෙ තු ද්වෙ චිත්තුප්පාදා රූපාරම්මණිකා, ද්වෙ ද්වෙ සද්දාදිගොචරා ද්වෙ ද්වෙ චිත්තුප්පාදා සද්දාරම්මණාදිගොචරා, තයො මනොධාතුසඞ්ඛාතා චිත්තුප්පාදා පඤ්චාරම්මණිකා නාම මතා භගවතා. ඉධ ඉමස්මිං කාමාවචරාධිකාරෙ ¶ එකචත්තාලීසෙව චිත්තුප්පාදා ඡළාරම්මණිකා මතා. අයං කාමාවචරචිත්තානං ආරම්මණක්කමො.
365-9. පඤ්චාභිඤ්ඤා විවජ්ජෙත්වා, රූපාරූපා අනාසවා ඉමෙ සබ්බෙ චිත්තුප්පාදා ධම්මාරම්මණගොචරා හොන්ති. පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පචෙතසො කුසලස්ස ආරම්මණං හොති, දුතියාරුප්පචෙතසො විපාකස්ස ච ආරම්මණං හොති, දුතියාරුප්පචෙතසො කිරියස්ස ච ආරම්මණං හොති. දුතියාරුප්පචෙතසො කිරියස්ස පඨමාරුප්පකුසලාරම්මණභාවෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. පඨමාරුප්පපාකොයං, දුතියාරුප්පචෙතසො කුසලස්ස ච දුතියාරුප්පචෙතසො විපාකස්ස ච දුතියාරුප්පචෙතසො කිරියස්ස ච ආරම්මණං න හොති. හි කස්මා? තෙසං දුතියාරුප්පකුසලවිපාකකිරියානං පඨමාරුප්පකුසලාරම්මණත්තා. පඨමං තු ක්රියාචිත්තං පඨමං කිරියාචිත්තං පන දුතියාරුප්පචෙතසො පුඤ්ඤස්ස ආරම්මණං න හොති. දුතියාරුප්පචෙතසො විපාකස්ස ආරම්මණං න ¶ හොති. රූපාරූපභවෙසු හි ඛීණාසවා විපාකචිත්තානි චුතිවසෙන සකසකකුසලානං ආරම්මණං කරොන්ති. පඨමං තු ක්රියාචිත්තං පන දුතියාරුප්පචෙතසො කිරියස්ස ආරම්මණං හොති. ඉති එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන චිත්තානං ආරම්මණුප්පත්ති විභාවිනා ධීරෙන ඤෙය්යා.
370-3. පුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛස්ස, අරූපාරම්මණං ද්විධා ද්විප්පකාරං කුසලං කුසලස්ස දුතියාරුප්පකුසලස්ස ආරම්මණං හොති, තං පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පවිපාකස්ස ආරම්මණං සියා භවෙය්ය. ඛීණාසවස්ස භික්ඛුස්ස, පඨමාරුප්පමානසං ආරම්මණං තිධා තිප්පකාරං හොති. ඉති වචනං මහෙසිනා වුත්තං. ක්රියස්සාපි දුතියාරුප්පකිරියස්සාපි පඨමාරුප්පකිරියා ආරම්මණං හොති. කුසලම්පි පඨමාරුප්පකුසලම්පි දුතියාරුප්පකිරියස්ස ච ආරම්මණං හොති. කුසලං ¶ පඨමාරුප්පකුසලං දුතියාරුප්පවිපාකස්ස ආරම්මණං හොති. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන පඨමාරුප්පමානසං ආරම්මණං තිධා හොති. තතියාරුප්පචිත්තම්පි චතුත්ථාරුප්පචෙතසො කුසලස්ස ආරම්මණං හොති, චතුත්ථාරුප්පචෙතසො විපාකස්ස ච තං ආරම්මණං හොති. එවමෙව යථා පඨමාරුප්පමානසං ආරම්මණං ද්විධා හොති, එවමෙව තථා තතියාරුප්පචිත්තං ආරම්මණං ද්විධා හොති. යථා පඨමාරුප්පමානසං ආරම්මණං තිධා හොති, එවමෙව තථා තතියාරුප්පචිත්තං ආරම්මණං තිධා සියා.
374. යං යං පන ඉධාරබ්භ ඉධ ඉමස්මිං අධිකාරෙ යං යං ගොචරං ආරබ්භ පටිච්ච යෙ යෙ චිත්තුප්පාදා ජායන්ති, සො සො ගොචරො තෙසඤ්ච තෙසඤ්ච චිත්තුප්පාදානං ආරම්මණපච්චයො හොති.
375. යො පන නරො ඉමස්ස අභිධම්මාවතාරස්ස කිර පාරං දුත්තරං ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ උත්තරති, සො නරො අභිධම්මමහණ්ණවෙ පාරං දුත්තරං උත්තරං උත්තරති එව.
ඉති අභිධම්මාවතාරටීකාය
ආරම්මණවිභාගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො.