📜
7. සත්තමො පරිච්ඡෙදො
විපාකචිත්තප්පවත්තිනිද්දෙසවණ්ණනා
අනන්තඤාණෙන ¶ නිරඞ්ගණෙන,
ගුණෙසිනා කාරුණිකෙන තෙන;
වුත්තෙ විපාකෙ මතිපාටවත්ථං,
විපාකචිත්තප්පභවං සුණාථ.
යෙන ¶ ජිනෙන අනන්තඤාණෙන නික්කිලෙසෙන ගුණෙසිනා කාරුණිකෙන තෙන ජිනෙන වුත්තෙ විපාකස්මිං මතිපාටවත්ථං මතිඡෙකභාවත්ථාය විපාකචිත්තප්පභවං මයා භණමානං විපාකචිත්තප්පවත්තිං තුම්හෙ සුණාථ.
377. එකූනතිංස කම්මානි, පාකා ද්වත්තිංස භගවතා දස්සිතා, කම්මානි තීසු ද්වාරෙසු දිස්සරෙ, විපාකා ඡසු ද්වාරෙසු දිස්සන්ති.
378-9. කුසලං කාමලොකස්මිං කාමලොකම්හි කුසලං පවත්තෙ, පටිසන්ධියඤ්ච තංතංපච්චයමාගම්ම තංතංපච්චයං පටිච්ච. සො සො පච්චයො තංතංපච්චයො, ‘‘තතපච්චයො’’ති වත්තබ්බෙ නිග්ගහීතාගමවසෙන ‘‘තංතංපච්චයො’’ති වුත්තං. විච්ඡාකම්මධාරයසමාසොයං. විවිධං ඵලං දදාති. එකාය චෙතනාය එකා පටිසන්ධි භගවතා පකාසිතා. නානාකම්මෙහි නානා පටිසන්ධියො ච භවන්ති.
380-1. තිහෙතුකං තු යං කම්මං තිහෙතුකං යං කම්මං පන කාමාවචරසඤ්ඤිතං තිහෙතුකං විපාකං දුහෙතුඤ්ච විපාකං අහෙතුඤ්ච විපාකං දෙති. දුහෙතුකං තු යං කම්මං දුහෙතුකං යං කම්මං පන, තං කම්මං තිහෙතුකං විපාකං න දෙති, අත්තනො විපාකං දුහෙතුඤ්ච අහෙතුඤ්ච දෙති.
382-3. තිහෙතුකෙන ¶ කම්මෙන, පටිසන්ධි තිහෙතුකා හොති, දුහෙතුකාපි පටිසන්ධි හොතෙව, අහෙතුකා පටිසන්ධි නෙව හොති, උක්කට්ඨතිහෙතුකකම්මෙන තිහෙතුකා පටිසන්ධි, ඔමකතිහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකා පටිසන්ධි හොතීති අධිප්පායො. දුහෙතුකෙන කම්මෙන දුහෙතුකා පටිසන්ධි, අහෙතුකාපි පටිසන්ධි හොතෙව, තිහෙතුකා පටිසන්ධි නෙව හොති. උක්කට්ඨදුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකා පටිසන්ධි, ඔමකදුහෙතුකකම්මෙන අහෙතුකා පටිසන්ධි හොතීති අධිප්පායො.
384. අසඞ්ඛාරකම්මං ¶ අසඞ්ඛාරවිපාකං දෙති, සසඞ්ඛාරවිපාකම්පි දෙති, සසඞ්ඛාරකම්මං සසඞ්ඛාරඵලං, තථා අසඞ්ඛාරඵලං දෙති.
385. එකාය චෙතනායෙත්ථ එත්ථ එතාසු චෙතනාසු එකාය කුසලාය චෙතනාය සොළසවිධා විපාකචිත්තානි භවන්ති. ඉති වචනං ජිනො පකාසයෙ.
386-92. වෙදනාපරිවත්තනං ආරම්මණෙන හොතෙව, තදාරම්මණචිත්තම්පි ජවනෙන නියාමිතං, සොමනස්සයුත්තෙ කුසලෙ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණම්පි සොමනස්සයුත්තමෙව හොතීති අත්ථො. උපෙක්ඛායුත්තකුසලෙපි එසෙව නයො. කාමාවචරචිත්තෙන කුසලෙනාදිනා පඨමෙන කුසලෙන තුල්යෙන විපාකචිත්තෙන. තතියාවිසෙසනං. යෙන සත්තෙන ගහිතා පටිසන්ධි චෙ යදි, ඉට්ඨෙ බලවාරම්මණෙ මනාපෙ අතිමහන්තාරම්මණෙ තස්ස සත්තස්ස චක්ඛුස්ස චක්ඛුපසාදස්ස ආපාථං පාකටභාවං ආගතෙ සති මනොධාතුයා තාය භවඞ්ගස්මිං ආවට්ටිතෙ භවඞ්ගසොතෙ ඡින්දිතෙ සති චක්ඛුවිඤ්ඤාණකාදීසු වීථිචිත්තෙසු ජාතෙසු පඨමං කුසලං කාමමානසං ජවනං හුත්වා ජායතෙ. සත්තක්ඛත්තුවාරානි ජවිත්වාන පඨමෙ මහාකුසලෙ ගතෙ තදෙව තං එව ඉට්ඨං ආරම්මණං කත්වා තෙනෙව පඨමමහාකුසලෙන සදිසං තදාරම්මණවිපාකචිත්තං. සන්ධියා තුල්යතො පටිසන්ධියා තුල්යභාවෙන මූලභවඞ්ගන්ති මූලභවඞ්ගං නාම භගවතා පවුච්චතෙ. තඤ්ච තදාරම්මණචිත්තං සන්තීරණං සොමනස්සයුත්තං සන්තීරණං දස්සනං සම්පටිච්ඡනං එත්ථ එතස්මිං වීථිචිත්තෙ ගණනූපගචිත්තානි ගණනං උපගතානි චිත්තානි චත්තාරි එව භවන්ති.
393-4. යදා හි දුතියං චිත්තං, කුසලං ජවනං යදා යස්මිං කාලෙ තස්සෙව සොමනස්සතිහෙතුනො පුග්ගලස්ස දුතියං ¶ කුසලං චිත්තං ජවනං හොති, තදා තස්මිං කාලෙ තෙන ජවනෙන තුල්යවිපාකං තදාරම්මණං. තස්ස සන්ධියා අසමානත්තා තස්ස තදාරම්මණචිත්තස්ස සන්ධියා අසමානත්තා ¶ ද්වෙ නාමානි අස්ස විපාකචිත්තස්ස අනෙන විපාකචිත්තෙන ලබ්භරෙ ලබ්භන්ති, ‘‘ආගන්තුකභවඞ්ග’’න්ති නාමං ‘‘තදාරම්මණක’’න්ති ච නාමං ඉති ද්වෙ නාමානි ලබ්භන්ති.
395-6. යදා තස්සෙව පුග්ගලස්ස තතියං පුඤ්ඤං ජවනං හොති, තදා තෙන ජවනෙන සදිසං තතියං පාකං තදාරම්මණිකං සියා. ඉදං විපාකචිත්තං ආගන්තුකභවඞ්ගන්ති ආගන්තුභවඞ්ගං නාම භගවතා වුච්චතෙ, පුරිමානි ච පඤ්ච විපාකචිත්තානි ඉමිනා පන තතියවිපාකෙන පන සද්ධිං ඡ චිත්තානි හොන්ති.
397-8. යදා චතුත්ථං කුසලං ජවනං හොති, තදා තෙන ජවනෙන තුල්යං චතුත්ථවිපාකං තදාරම්මණභාවං වජෙ ගච්ඡෙය්ය. චතුත්ථවිපාකං ආගන්තුකභවඞ්ගං තදාරම්මණනාමකං හොති, පුරිමානි ඡ පාකානි ඉමිනා සහ චතුත්ථපාකෙන සත්ත චිත්තානි හොන්ති.
399-403. යදා යස්මිං කාලෙ තස්මිං චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණං පන තථා ආපාථං ආගච්ඡති ච, තදා වුත්තනයෙන ආවජ්ජනදස්සනසම්පටිච්ඡනචිත්තෙසු ජාතෙසු ඉධ ඉමස්මිං මජ්ඣත්තාරම්මණෙ ආරම්මණවසෙන වෙදනා පරිවත්තති, තස්මා උපෙක්ඛාසහගතං සන්තීරණං මනො හොති. උපෙක්ඛාසහගතෙසු එව චතූසුපි ජවනෙසු ජවිතෙසු තෙහි ජවනෙහි තුල්යානි චත්තාරි විපාකචිත්තානි ජායරෙ. අච්චන්තං එකන්තෙන වෙදනාය උපෙක්ඛාවෙදනාය පුරිමෙහි සොමනස්සසහගතෙහි චිත්තෙහි අසමානත්තා චත්තාරි චිත්තානි නාමතො පිට්ඨිභවඞ්ගානි නාම හොන්ති, පිට්ඨිභවඞ්ගානි සොමනස්සවිපාකානං පච්ඡාභාගෙ භවඞ්ගානීති අත්ථො. ඉමානි ¶ උපෙක්ඛාසහගතානි පඤ්ච විපාකානි පුරිමෙහි සත්තහි විපාකෙහි සද්ධිං ද්වාදස විපාකානි භවන්ති. ඉති වචනං ධීරො විනිද්දිසෙ.
404-6. යථා චක්ඛුද්වාරෙ ද්වාදස විපාකානි හොන්ති, තථා එවං සොතාදීසු ද්වාරෙසුපි ද්වාදස පාකානි හොන්ති. ඉති වචනං ධීරො නිද්දිසෙ, ඉමෙ මයා වුත්තා විපාකා සමසට්ඨි භවන්ති. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ පවත්තිතෙ සමසට්ඨි විපාකානි උප්පජ්ජන්ති, ඉමස්මිං වචනෙ සංසයො නත්ථි. ගහිතාග්ගහණෙනෙත්ථ එත්ථ එතෙසු විපාකෙසු ගහිතානං විපාකානං අග්ගහණෙන චක්ඛුද්වාරෙ ද්වාදස පාකා, සොතවිඤ්ඤාණකාදීනි චත්තාරි චාති සොළස පාකානි හොන්ති.
407-11. එකෙන ¶ තිහෙතුකකුසලෙන අසඞ්ඛාරිකෙන කම්මෙන ආයූහිතෙ යථා, එවමෙව සසඞ්ඛාරතිහෙතුකකුසලෙනාපි අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරඋපෙක්ඛාසහගතෙහිපි කුසලෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙ පවත්තිතෙ තෙසං තිණ්ණං කුසලානං විපාකෙහි තීහිපි දින්නාය පටිසන්ධියා එසෙව නයො පණ්ඩිතෙන ජානිතබ්බො. ඉධ ඉමස්මිං උපෙක්ඛාසහගතද්වයෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තගොචරස්ස වසෙන විපාකචිත්තප්පවත්තිං පඨමං දස්සෙත්වා දස්සෙතබ්බාථ පච්ඡා තු, ඉට්ඨස්මිං ගොචරෙ ඉධ අථ පච්ඡා මයා වුත්තචිත්තප්පවත්තිතො පච්ඡාකාලෙ පන ඉධ ඉමස්මිං ඉට්ඨගොචරෙ එකෙකස්මිං පන ද්වාදස ද්වාදස පාකා පණ්ඩිතෙන දස්සෙතබ්බා. ගහිතාග්ගහණෙනෙත්ථ එත්ථ එතෙසු විපාකෙසු ගහිතානං විපාකානං අග්ගහණෙන සොළස පාකචිත්තානි හොන්ති. පුබ්බෙ කාලෙ මයා වුත්තනයෙනෙව සබ්බං වචනං අසෙසතො අසෙසභාවෙන පණ්ඩිතෙන ඤෙය්යං.
412-4. තිහෙතුකෙන කම්මෙන, පටිසන්ධි තිහෙතුකා භවති, ඉති අයං වාරො එත්තාවතා එත්තකෙන වචනෙන මයා ¶ වුත්තො. එකං කම්මං එකස්මිං භවෙ එකං පටිසන්ධිං ජනෙති, තතො පටිසන්ධිතො අපරං අඤ්ඤං දුතියං පටිසන්ධිං න ජනෙති, පවත්තියං අනෙකානි විපාකානි සඤ්ජනෙති. හි සච්චං ‘‘එකං කම්ම’’න්තිආදිකං වචනං. එකස්මා බීජා එකතො බීජතො එකං අඞ්කුරං ජායති, අස්ස බීජස්ස බහූනි ඵලානි හෙතුප්පවත්තිතො සලිලාදිහෙතුප්පත්තියා හොන්ති.
415-21. දුහෙතුකෙන කම්මෙන, පටිසන්ධි දුහෙතුකා හොති, ඉති වචනං අයං වාරො අනුපුබ්බෙන අනුපටිපාටියා ආගතො. ඉධ ඉමස්මිං අධිකාරෙ දුහෙතුකෙන පුඤ්ඤෙන සොමනස්සයුත්තෙන අසඞ්ඛාරිකෙන චිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ පන දුහෙතුකෙන සොමනස්සයුත්තකුසලෙන තුල්යෙන පාකෙන යෙන සත්තෙන ගහිතා පටිසන්ධි චෙ, ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ තස්ස සත්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගතෙ සොමනස්සයුත්තෙ ඤාණහීනෙ කුසලමානසෙ තස්මිං දුහෙතුකෙ සත්තක්ඛත්තුං ජවිත්වාන ගතෙ තං එව ආරම්මණං කත්වා තදනන්තරං තස්ස ජවනස්ස අනන්තරං තංසරික්ඛකං තෙන ජවනෙන සදිසං එකන්තං අසඞ්ඛාරිකමානසං ජායති. තන්ති තං චිත්තං මූලභවඞ්ගන්ති මූලභවඞ්ගං නාම තදාරම්මණමිච්චපි තදාරම්මණං නාම උභයම්පි නාමං තස්සෙව නාමං තස්ස චිත්තස්ස එව නාමං. ඉති එවං ඉමිනා පකාරෙන භගවතා පරිදීපිතං. දුහෙතුකෙ සසඞ්ඛාරෙ කුසලෙ ජවනෙ ජවිතෙපි ච තංසමං තෙන චිත්තෙන සදිසං ආගන්තුකසඞ්ඛාතං තදාරම්මණමානසං හොති.
422-9. තථෙව ච තථා එව ච ඉට්ඨමජ්ඣත්තගොචරෙ දුහෙතූනං ද්වින්නං උපෙක්ඛායුත්තානං ජවනානං ¶ අනන්තරං තාදිසානි තෙහි ජවනෙහි සදිසානි ද්වෙ තදාරම්මණමානසානි ජායන්තෙ, තෙසං තදාරම්මණමානසානං ‘‘පිට්ඨිභවඞ්ග’’න්ති නාමං, ‘‘ආගන්තුකභවඞ්ග’’න්ති ච නාමං හොති. සන්තීරණද්වයඤ්චෙව දස්සනං ¶ සම්පටිච්ඡනං ඉමානි ද්වෙ භවඞ්ගානි චාති අට්ඨ විපාකා චක්ඛුද්වාරෙ හොන්ති. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන පඤ්චසු ද්වාරෙසුපි ච අට්ඨ අට්ඨ විපාකෙ කත්වා පවත්තියං චත්තාලීස විපාකානි භවන්ති. ගහිතාග්ගහණෙනෙත්ථ, චක්ඛුද්වාරෙ පනට්ඨ ච එත්ථ එතෙසු විපාකෙසු ගහිතානං විපාකානං අග්ගහණෙන චක්ඛුද්වාරෙ අට්ඨ ච විපාකා සොතඝානාදිනා විපාකෙන සද්ධිං ද්වාදස එව විපාකානි භවන්ති. එකාය චෙතනායෙවං එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ පවත්තිතෙ පන සති ද්වාදසෙව විපාකානි භවන්ති. ඉති වචනං විජිතකුසලයුද්ධසඞ්ගාමෙන පකාසිතං දෙසිතං. දුහෙතුකත්තයෙනාපි, සෙසෙන සදිසෙන තු මයා වුත්තතො දුහෙතුතො සෙසෙන දුහෙතුකත්තයෙනාපි සදිසෙන පාකෙන ආදින්නසන්ධිනො ගහිතපටිසන්ධිකස්ස සත්තස්ස එවං නයො මතො කථිතො නිරඞ්ගණෙන. දුහෙතුකෙන කම්මෙන දුහෙතුකා පටිසන්ධි හොති. ඉති අයං වාරො ච එත්තාවතා එත්තකෙන වචනෙන මයා වුත්තො.
430-8. දුහෙතුකෙන කම්මෙන අහෙතුකා පටිසන්ධි හොති, ඉති අයං වාරො අනුපුබ්බෙන පටිපාටියා ආගතො. තෙසු චතූසුපි දුහෙතුකෙසු කුසලෙසු චිත්තෙසු අඤ්ඤතරෙනෙව හෙතුකෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ පවත්තිතෙ සති තස්සෙව දුහෙතුකස්ස කුසලජවනස්ස පාකභූතාය උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආදින්නපටිසන්ධිනො සත්තස්ස සා පටිසන්ධි කම්මසදිසා නාම න වත්තබ්බා පණ්ඩිතෙහි. හි සච්චං ‘‘පටිසන්ධි න වත්තබ්බා’’තිආදිකං වචනං. කම්මං දුහෙතුකං හොති, පටිසන්ධි අහෙතුකා හොති. තස්ස දෙහිනො සත්තස්ස වුඩ්ඪිමුපෙතස්ස වුඩ්ඪිං උපගතස්ස චක්ඛුද්වාරෙ පන ඉට්ඨමජ්ඣත්තගොචරෙ ආපාථමාගතෙ සති දුහෙතුකානං චතුන්නං පුඤ්ඤානං යස්ස කස්සචි ¶ ජවනස්ස අවසානම්හි ඉදං අහෙතුකං මනො තදාරම්මණභාවෙන ජායති. එත්ථ එතස්මිං වචනෙ සංසයො සන්දෙහො නත්ථි, තං අහෙතුකචිත්තං මූලභවඞ්ගඤ්ච තදාරම්මණමෙව ච හොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණකාදීසුපි වීථිචිත්තෙසු ජාතෙසු උපෙක්ඛාසහගතංයෙව සන්තීරණම්පි ච හොති. තෙසු එකං ඨපෙත්වාන, ගහිතාග්ගහණෙනිධ තෙසු ද්වීසු සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චෙසු විපාකෙසු එකං සන්තීරණකිච්චං තදාරම්මණකිච්චං තං චිත්තං ඨපෙත්වා ගහිතානං විපාකානං අග්ගහණෙන ඉධ ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ ගණනූපගචිත්තානි තීණියෙව භවන්ති.
439-41. ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ චක්ඛු-ද්වාරෙ ආපාථමාගතෙ තදා සන්තීරණඤ්චෙව සොමනස්සයුත්තංයෙව ¶ හොති, තදාරම්මණමානසඤ්ච සොමනස්සයුත්තංයෙව හොති, තෙසු සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චෙසු විපාකෙසු එකෙකං සන්තීරණකිච්චං, තදාරම්මණකිච්චං වා චිත්තං ගහෙත්වා පුරිමානි ච තීණි චත්තාරි එව විපාකානි භවන්ති. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන පඤ්චසු ද්වාරෙසුපි චත්තාරි චත්තාරි විපාකචිත්තානීති පවත්තියං විපාකානි වීසති චිත්තානි හොන්ති.
442-8. චක්ඛුද්වාරෙ තු චත්තාරි, ගහිතාග්ගහණෙනිධ ගහිතානං විපාකානං අග්ගහණෙන චක්ඛුද්වාරෙ පන චත්තාරි විපාකානි ඉධ ඉමස්මිං ඉට්ඨාරම්මණෙ සොතඝානාදිනා විපාකෙන සද්ධිං අහෙතුකං අට්ඨකං හොති එව. අහෙතුකපටිසන්ධිස්ස සත්තස්ස දුහෙතුකං, තිහෙතුකං වා තදාරම්මණං න භවෙ න භවෙය්ය, දුහෙතුපටිසන්ධිනො සත්තස්ස තිහෙතුකං තදාරම්මණං න භවෙ. ජාතා සුගතියං යෙන, පාකෙන පටිසන්ධි තු සුගතියං යෙන පාකෙන පටිසන්ධි ජාතා, තෙන විපාකෙන තුල්යම්පි, හීනං වා තෙසං තදාරම්මණං භවෙය්ය. මනුස්සලොකං සන්ධාය, වුත්තඤ්චාහෙතුකට්ඨකං සුගතියං අහෙතුකට්ඨකඤ්ච මනුස්සලොකඤ්ච සන්ධාය පටිච්ච කාරණං ¶ කත්වා මයා වුත්තං. චතූසුපි අපායෙසු පන අපෙතො අයො පතිට්ඨා එතෙහීති අපායො, තෙසු. පවත්තෙ අහෙතුකං අට්ඨකං ආපායිකෙහි ලබ්භති. ථෙරො නෙරයිකානං තු, ධම්මං දෙසෙති වස්සති ථිරො ථිරකාරධම්මො යස්මිං අත්ථීති ථෙරො, දුතියඅග්ගසාවකභූතො ඉද්ධිමා මොග්ගල්ලානත්ථෙරො නෙරයිකානං නිරයෙ ජාතානං සත්තානං ධම්මං දෙසෙති වස්සති, ‘‘උච්ඡඞ්ගෙ මං නිසීදිත්වා’’තිආදීසු විය දෙවං වස්සාපෙතීති අත්ථො. ගන්ධං වායුඤ්ච මාපෙති යදා, තදා පන තෙසං නෙරයිකානං සත්තානං තෙහි නෙරයිකසත්තෙහි ථෙරං දිස්වා, ධම්මඤ්ච සුත්වා, ගන්ධඤ්ච ඝායිත්වා ජලං උදකඤ්ච පිවතං පිවන්තානං මුදුං වායුඤ්ච තෙහි ඵුසතං ඵුසන්තානං තෙසං නෙරයිකසත්තානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණකාදීනි පඤ්චපි පුඤ්ඤජානි එව කුසලවිපාකානි එව සන්තීරණද්වයං පුඤ්ඤජං එව කුසලවිපාකං එව පුඤ්ඤජා එව එකා මනොධාතු ඉති අට්ඨකං හොති.
449-50. අයං තාව කථා ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණකාදීනි පුඤ්ඤජානෙවා’’තිආදිකා අයං කථා ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තගොචරෙ කාමාවචරෙ පුඤ්ඤානං ජවනානං වසෙන මයා වුත්තා. තදාරම්මණචෙතසො තදාරම්මණචිත්තස්ස යං නියමත්තං ‘‘තදාරම්මණමානසං ජවනෙන නියාමිත’’න්තිආදිවචනෙන මයා වුත්තං, තං නියමත්තං කුසලං සන්ධාය වුත්තං. සොමනස්සයුත්තෙ කාමාවචරකුසලෙ ජවිතෙ තදාරම්මණම්පි සොමනස්සයුත්තමෙව හොති, උපෙක්ඛායුත්තෙ කාමාවචරකුසලෙ ජවිතෙ තදාරම්මණම්පි උපෙක්ඛායුත්තමෙව ¶ හොති, නෙතං අකුසලෙ උපෙක්ඛායුත්තෙ විචිකිච්ඡාදිකෙ අකුසලෙ ජවනෙ පන ජවිතෙ සොමනස්සයුත්තම්පි තදාරම්මණං හොතීති අධිප්පායො. ඉතිපි වචනං ආචරියෙන දීපිතං.
451-7. ඉධ ඉමස්මිං අධිප්පායෙ අකුසලචිත්තෙසු සොමනස්සයුත්තෙසු චතූසුපි ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ තෙසු චිත්තෙසු ¶ ජවිතෙසු සොමනස්සයුත්තා අහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු තදනන්තරං තෙසං අකුසලජවනානං අනන්තරං තදාරම්මණභාවෙන ජායති. උපෙක්ඛායුත්තෙසු ඡසු අකුසලචිත්තෙසු ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ගොචරෙ ජවිතෙසු පුඤ්ඤජා උපෙක්ඛාසහගතා අහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු එව තදනන්තරං වා තෙසං උපෙක්ඛාසහගතානං ඡන්නං අකුසලජවනානං අනන්තරං තදාරම්මණභාවෙන ජායති. ඉට්ඨාරම්මණයොගස්මිං බුද්ධරූපාදිඉට්ඨාරම්මණයොගස්මිං කඞ්ඛතො ‘‘බුද්ධො නු ඛො, නො බුද්ධො’’ති කඞ්ඛන්තස්ස සත්තස්ස උද්ධතස්ස වා සත්තස්ස තදාරම්මණමානසං සොමනස්සයුත්තං අහෙතුකං විපාකං හොති පිට්ඨිභවඞ්ගං. සොමනස්සයුතෙ චිත්තෙ, ජවනෙ ජවිතෙ පන සොමනස්සයුත්තා එව පඤ්ච තදාරම්මණමානසා පණ්ඩිතෙන ගවෙසිතබ්බා. උපෙක්ඛාසහගතෙ චිත්තෙ ජවනෙ පන ජවිතෙ සති උපෙක්ඛාසහගතා ඡ ච තදාරම්මණමානසා පණ්ඩිතෙන ගවෙසිතබ්බා.
458-63. තිහෙතුසොමනස්සෙන, ආදින්නපටිසන්ධිනො සත්තස්ස ඣානතො පරිහීනස්ස විප්පටිසාරිනො තං ඣානං පච්චවෙක්ඛතො පච්චවෙක්ඛන්තස්ස දොමනස්සයුත්තං චිත්තං හොති. තස්ස දොමනස්සස්ස අනන්තරං කිං මානසං ජායතෙ, ත්වං දොමනස්සයුත්තජවනස්ස අනන්තරමානසං බ්රූහි කථෙහි. පට්ඨානෙ පටිසිද්ධා හි දොමනස්සස්සානන්තරං සොමනස්සස්ස උප්පත්ති පට්ඨානෙ පටිසිද්ධා පට්ඨානප්පකරණෙ භගවතා නිවාරිතා, අස්ස සොමනස්සස්ස වා අනන්තරං දොමනස්සස්ස උප්පත්ති පට්ඨානෙ පට්ඨානප්පකරණෙ පටිසිද්ධා භගවතා නිවාරිතා. මහග්ගතං පනාරබ්භ මහග්ගතං පටිච්ච ජවනෙ ජවිතෙපි ච තදාරම්මණමානසං තත්ථෙව තස්මිං පට්ඨානෙ එව පටිසිද්ධං භගවතා නිවාරිතං. තස්මා කාරණා භවඞ්ගපාතො වා තදාරම්මණමෙව වා න හොති. කිං නු කාතබ්බං තෙසං භවඞ්ගතදාරම්මණානං අභාවෙ කාරණං යං කාතබ්බං, අම්හෙහි තං ¶ කාරණං කිං නු පුච්ඡාම, තං තදත්ථං ආභිධම්මිකභාවෙන ආභිධම්මික තං කාරණං වද වදාහි. උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවිපාකා තදාරම්මණිකා සියා භවෙය්ය.
464-7. ඉමස්ස තදාරම්මණස්ස ආවජ්ජනං කිං නත්ථි? තං තදාරම්මණමානසං කථං කෙන පකාරෙන ජායතෙ? භවඞ්ගආවජ්ජනානං චිත්තානං කිං ආවජ්ජනමත්තං? මග්ගස්ස අනන්තරස්ස ච ඵලස්සාපි කිං ආවජ්ජනං නත්ථි? නිරොධා ච නිරොධතො වුට්ඨහන්තස්ස භික්ඛුනො ඵලචිත්තස්ස වාති ¶ මයා සුතං, එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන ආවජ්ජනං නත්ථි. විනා ආවජ්ජනෙනාපි, හොතු ජායතු මානසං චිත්තං ආවජ්ජනෙන විනා ආවජ්ජනං වජ්ජෙත්වා හොතු ජායතු, කිමස්සාරම්මණං අස්ස තදාරම්මණමානසස්ස කිං ආරම්මණං, පණ්ඩිත, ත්වං ආරම්මණං යදි ජානාසි, තං ආරම්මණං බ්රූහි මය්හං කථෙහි. විනා ආරම්මණෙනෙතං එතං මානසං ආරම්මණෙන විනා ආරම්මණං වජ්ජෙත්වා න ජායති. හි සච්චං ‘‘විනා ආරම්මණෙනෙත’’න්තිආදිකං වචනං, තදාරම්මණමානසං යදා දොමනස්සයුත්තං ජවනං මහග්ගතාරම්මණං ජවති, තදා තස්මිංයෙව ජවනචිත්තක්ඛණෙ පරිත්තෙසු කාමාවචරාරම්මණෙසු යං කිඤ්චි පරිත්තාරම්මණං ආරබ්භ පටිච්ච ජායති.
468-73. උතුබීජනියාමො ච උතුනියාමො බීජනියාමො ච කම්මධම්මනියාමතා ච කම්මනියාමතා ච සීලාදිපාරමීධම්මනියාමතා ච චිත්තස්ස නියාමො චාති පඤ්ච නියාමතා පණ්ඩිතෙන ඤෙය්යා. තත්ථ තෙසු පඤ්චසු නියාමෙසු සබ්බෙසං පන රුක්ඛානං එකප්පහාරෙන ඵලපුප්ඵාදිධාරණං උතු, අයං උතුනියාමතා. තෙසං තෙසං තු බීජානං, තංතංතුල්යඵලුබ්භවො තෙසං තෙසං බීජානං පන තෙහි තෙහි බීජෙහි තුල්යානම්පි සස්සානං ඵලානං උප්පත්ති, අයං බීජනියාමතා ¶ . මත්ථකෙ නාළිකෙරස්ස නාළිකෙරඵලස්ස මත්ථකෙ ඡිද්දත්තං ඡිද්දභාවො, අයං බීජජො බීජතො ජාතො නියාමො. තිහෙතුකකම්මං තිහෙතුකඤ්ච විපාකං දුහෙතුකඤ්ච විපාකං අහෙතුකඤ්ච විපාකං යතො යං කම්මං දෙති, අයං කම්මනියාමතා. බොධිසත්තස්ස ජාතියං ජිනඞ්කුරස්ස ජාතික්ඛණෙ මෙදනීකම්පනාදිකං අනෙකවිසෙසත්තං, අයං සීලාදිපාරමීධම්මනියාමතා. තෙන ගොචරෙන පසාදස්මිං ඝට්ටිතෙ සති ඉධ ඉමස්මිං චිත්තවීථියං ආවජ්ජනාදීනං චිත්තානං උප්පත්ති, අයං චිත්තනියාමතා.
474. යො පුග්ගලො ධීරො ධීරසම්පන්නො ගුණසම්පන්නො වික්ඛිත්තපාපො මොහන්ධකාරාපගමං අන්ධකාරමනිස්සාය අවිජ්ජානිස්සරණං යදිච්ඡෙ සචෙ ඉච්ඡෙය්ය, සො ධීරො ඉමං අභිධම්මාවතාරප්පකරණං අන්ධජ්ජනානං අන්ධසදිසබාලජනානං හදයන්ධකාරං විද්ධංසනං අන්ධකාරසන්නිස්සිතස්ස යස්ස හදයස්ස විද්ධංසනකරං ජලන්තං දීපං ජලමානං දීපං. පයත්තොති පකාරෙන යතති වීරියං කරොතීති පයත්තො, සතතං සබ්බදා සික්ඛෙථ සජ්ඣායනධාරණචින්තනවසෙන සික්ඛෙය්ය.
ඉති අභිධම්මාවතාරටීකාය
විපාකචිත්තප්පවත්තිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සත්තමො පරිච්ඡෙදො.